ಕೇನೋಪನಿಷತ್ಪದಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಕೇನ ಪದಭಾಷ್ಯ)
 
ನ ತತ್ರ ಚಕ್ಷುರ್ಗಚ್ಛತಿ ನ ವಾಗ್ಗಚ್ಛತಿ ನೋ ಮನಃ ।
ನ ವಿದ್ಮೋ ನ ವಿಜಾನೀಮೋ ಯಥೈತದನುಶಿಷ್ಯಾತ್ ॥ ೩ ॥
ಯಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಾದೇರಪಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಅತಃ ನ ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚಕ್ಷುಃ ಗಚ್ಛತಿ, ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಗಮನಾಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ನ ವಾಕ್ ಗಚ್ಛತಿ । ವಾಚಾ ಹಿ ಶಬ್ದ ಉಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣೋಽಭಿಧೇಯಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಯದಾ, ತದಾಭಿಧೇಯಂ ಪ್ರತಿ ವಾಗ್ಗಚ್ಛತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತನ್ನಿರ್ವರ್ತಕಸ್ಯ ಚ ಕರಣಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ । ಅತೋ ನ ವಾಗ್ಗಚ್ಛತಿ । ಯಥಾಗ್ನಿರ್ದಾಹಕಃ ಪ್ರಕಾಶಕಶ್ಚಾಪಿ ಸನ್ ನ ಹ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ದಹತಿ ವಾ, ತದ್ವತ್ । ನೋ ಮನಃ ಮನಶ್ಚಾನ್ಯಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಯಿತೃ ಅಧ್ಯವಸಾತೃ ಚ ಸತ್ ನಾತ್ಮಾನಂ ಸಂಕಲ್ಪಯತ್ಯಧ್ಯವಸ್ಯತಿ ಚ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೇತಿ । ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಭ್ಯಾಂ ಹಿ ವಸ್ತುನೋ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ತದಗೋಚರತ್ವಾತ್ ನ ವಿದ್ಮಃ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಈದೃಶಮಿತಿ । ಅತೋ ನ ವಿಜಾನೀಮಃ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಏತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಅನುಶಿಷ್ಯಾತ್ ಉಪದಿಶೇಚ್ಛಿಷ್ಯಾಯೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯದ್ಧಿ ಕರಣಗೋಚರಃ, ತದನ್ಯಸ್ಮೈ ಉಪದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಂ ಜಾತಿಗುಣಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣೈಃ । ನ ತಜ್ಜಾತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣವದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಷಮಂ ಶಿಷ್ಯಾನುಪದೇಶೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಮಿತಿ ಉಪದೇಶೇ ತದರ್ಥಗ್ರಹಣೇ ಚ ಯತ್ನಾತಿಶಯಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ ॥
ನ ತತ್ರ ಚಕ್ಷುರ್ಗಚ್ಛತಿ ನ ವಾಗ್ಗಚ್ಛತಿ ನೋ ಮನಃ ।
ನ ವಿದ್ಮೋ ನ ವಿಜಾನೀಮೋ ಯಥೈತದನುಶಿಷ್ಯಾತ್ ॥ ೩ ॥
ಯಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಾದೇರಪಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಅತಃ ನ ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಚಕ್ಷುಃ ಗಚ್ಛತಿ, ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಗಮನಾಸಂಭವಾತ್ । ತಥಾ ನ ವಾಕ್ ಗಚ್ಛತಿ । ವಾಚಾ ಹಿ ಶಬ್ದ ಉಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣೋಽಭಿಧೇಯಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಯದಾ, ತದಾಭಿಧೇಯಂ ಪ್ರತಿ ವಾಗ್ಗಚ್ಛತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತನ್ನಿರ್ವರ್ತಕಸ್ಯ ಚ ಕರಣಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ । ಅತೋ ನ ವಾಗ್ಗಚ್ಛತಿ । ಯಥಾಗ್ನಿರ್ದಾಹಕಃ ಪ್ರಕಾಶಕಶ್ಚಾಪಿ ಸನ್ ನ ಹ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ದಹತಿ ವಾ, ತದ್ವತ್ । ನೋ ಮನಃ ಮನಶ್ಚಾನ್ಯಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಯಿತೃ ಅಧ್ಯವಸಾತೃ ಚ ಸತ್ ನಾತ್ಮಾನಂ ಸಂಕಲ್ಪಯತ್ಯಧ್ಯವಸ್ಯತಿ ಚ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೇತಿ । ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಭ್ಯಾಂ ಹಿ ವಸ್ತುನೋ ವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ತದಗೋಚರತ್ವಾತ್ ನ ವಿದ್ಮಃ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಈದೃಶಮಿತಿ । ಅತೋ ನ ವಿಜಾನೀಮಃ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಏತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಅನುಶಿಷ್ಯಾತ್ ಉಪದಿಶೇಚ್ಛಿಷ್ಯಾಯೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯದ್ಧಿ ಕರಣಗೋಚರಃ, ತದನ್ಯಸ್ಮೈ ಉಪದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಂ ಜಾತಿಗುಣಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣೈಃ । ನ ತಜ್ಜಾತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣವದ್ಬ್ರಹ್ಮ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಷಮಂ ಶಿಷ್ಯಾನುಪದೇಶೇನ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಮಿತಿ ಉಪದೇಶೇ ತದರ್ಥಗ್ರಹಣೇ ಚ ಯತ್ನಾತಿಶಯಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ ॥

ಸರ್ಪಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನರಜ್ಜುವಚ್ಛ್ರೋತ್ರಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಂ ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಲಕ್ಷಿತಂ ತರ್ಹಿ ರಜ್ಜುವದಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದ್ವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿವರ್ತಯತಿ –

ಯಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರೋತ್ರಾದೇರಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಹ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಮೇವ ಸ್ವರೂಪಮಾದ್ಯಂತಮಧ್ಯೇಷು ತದವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ಸ್ವರೂಪವಿಷಯತಾ ಚ ನ ಪದಾರ್ಥಧರ್ಮಸ್ತತೋಽಪ್ರಯೋಜಕೋಽಯಂ ಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್ತರ್ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶ್ಯತ್ವಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ವಾಸ್ತವಮಿತ್ಯಾಹ –

ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಭ್ಯಾಂ ಹೀತಿ ।

ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿ ಜಾತಿತಃ ಕೃಷ್ಣೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿ ಗುಣತಃ ಪಾಚಕೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಿ ಕ್ರಿಯಾತೋ ರಾಜಪುರುಷ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷತ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ನ ಜಾತ್ಯಾದಿಮತ್ । “ಕೇವಲೋ ನಿರ್ಗುಣಶ್ಚ”(ಶ್ವೇ. ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ।

ಅಜ್ಞೇನಾಽಽಗಮಸ್ಯ ಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ತದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾಽಽಚಾರ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಲೇಶೋತ್ಥದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕ ಉಪದೇಶ ಉಪಪದ್ಯತ ಆಗಮತಸ್ತಸ್ಯೈವಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣ ಲಕ್ಷಯಿತುಂ ಯೋಗ್ಯತಾತಿಶಯವತ್ತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –

ಅತ್ಯಂತಮೇವೇತಿ ।

ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಾನ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯಿತುಮುಪಕ್ರಮತೇ –

ಯದ್ವಿದಿತಂ ತದಲ್ಪಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದ್ವೇದಿತುರನ್ಯತ್ತದ್ವಿದಿತಮವಿದಿತಂ ಚೇತಿ ದ್ವಯೀ ಗತಿಃ । ತತೋ ವಿದಿತತ್ವಾವಿದಿತತ್ವನಿಷೇಧೇನ ವೇದಿತುಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಗಮಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ॥ ೩ ॥