కేనోపనిషత్పదభాష్యమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (కేన పదభాష్య)
 
న తత్ర చక్షుర్గచ్ఛతి న వాగ్గచ్ఛతి నో మనః ।
న విద్మో న విజానీమో యథైతదనుశిష్యాత్ ॥ ౩ ॥
యస్మాచ్ఛ్రోత్రాదేరపి శ్రోత్రాద్యాత్మభూతం బ్రహ్మ, అతః న తత్ర తస్మిన్బ్రహ్మణి చక్షుః గచ్ఛతి, స్వాత్మని గమనాసమ్భవాత్ । తథా న వాక్ గచ్ఛతి । వాచా హి శబ్ద ఉచ్చార్యమాణోఽభిధేయం ప్రకాశయతి యదా, తదాభిధేయం ప్రతి వాగ్గచ్ఛతీత్యుచ్యతే । తస్య చ శబ్దస్య తన్నిర్వర్తకస్య చ కరణస్యాత్మా బ్రహ్మ । అతో న వాగ్గచ్ఛతి । యథాగ్నిర్దాహకః ప్రకాశకశ్చాపి సన్ న హ్యాత్మానం ప్రకాశయతి దహతి వా, తద్వత్ । నో మనః మనశ్చాన్యస్య సఙ్కల్పయితృ అధ్యవసాతృ చ సత్ నాత్మానం సఙ్కల్పయత్యధ్యవస్యతి చ, తస్యాపి బ్రహ్మాత్మేతి । ఇన్ద్రియమనోభ్యాం హి వస్తునో విజ్ఞానమ్ । తదగోచరత్వాత్ న విద్మః తద్బ్రహ్మ ఈదృశమితి । అతో న విజానీమః యథా యేన ప్రకారేణ ఎతత్ బ్రహ్మ అనుశిష్యాత్ ఉపదిశేచ్ఛిష్యాయేత్యభిప్రాయః । యద్ధి కరణగోచరః, తదన్యస్మై ఉపదేష్టుం శక్యం జాతిగుణక్రియావిశేషణైః । న తజ్జాత్యాదివిశేషణవద్బ్రహ్మ । తస్మాద్విషమం శిష్యానుపదేశేన ప్రత్యాయయితుమితి ఉపదేశే తదర్థగ్రహణే చ యత్నాతిశయకర్తవ్యతాం దర్శయతి ॥
న తత్ర చక్షుర్గచ్ఛతి న వాగ్గచ్ఛతి నో మనః ।
న విద్మో న విజానీమో యథైతదనుశిష్యాత్ ॥ ౩ ॥
యస్మాచ్ఛ్రోత్రాదేరపి శ్రోత్రాద్యాత్మభూతం బ్రహ్మ, అతః న తత్ర తస్మిన్బ్రహ్మణి చక్షుః గచ్ఛతి, స్వాత్మని గమనాసమ్భవాత్ । తథా న వాక్ గచ్ఛతి । వాచా హి శబ్ద ఉచ్చార్యమాణోఽభిధేయం ప్రకాశయతి యదా, తదాభిధేయం ప్రతి వాగ్గచ్ఛతీత్యుచ్యతే । తస్య చ శబ్దస్య తన్నిర్వర్తకస్య చ కరణస్యాత్మా బ్రహ్మ । అతో న వాగ్గచ్ఛతి । యథాగ్నిర్దాహకః ప్రకాశకశ్చాపి సన్ న హ్యాత్మానం ప్రకాశయతి దహతి వా, తద్వత్ । నో మనః మనశ్చాన్యస్య సఙ్కల్పయితృ అధ్యవసాతృ చ సత్ నాత్మానం సఙ్కల్పయత్యధ్యవస్యతి చ, తస్యాపి బ్రహ్మాత్మేతి । ఇన్ద్రియమనోభ్యాం హి వస్తునో విజ్ఞానమ్ । తదగోచరత్వాత్ న విద్మః తద్బ్రహ్మ ఈదృశమితి । అతో న విజానీమః యథా యేన ప్రకారేణ ఎతత్ బ్రహ్మ అనుశిష్యాత్ ఉపదిశేచ్ఛిష్యాయేత్యభిప్రాయః । యద్ధి కరణగోచరః, తదన్యస్మై ఉపదేష్టుం శక్యం జాతిగుణక్రియావిశేషణైః । న తజ్జాత్యాదివిశేషణవద్బ్రహ్మ । తస్మాద్విషమం శిష్యానుపదేశేన ప్రత్యాయయితుమితి ఉపదేశే తదర్థగ్రహణే చ యత్నాతిశయకర్తవ్యతాం దర్శయతి ॥

సర్పాద్యధ్యాసాధిష్ఠానరజ్జువచ్ఛ్రోత్రాద్యధ్యాసాధిష్ఠానచైతన్యం శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమిత్యాదినా లక్షితం తర్హి రజ్జువదధిష్ఠానత్వాద్విషయత్వప్రసఙ్గ ఇతి శఙ్కాం నివర్తయతి –

యస్మాచ్ఛ్రోత్రాదేరపీత్యాదినా ।

అధ్యస్తస్య హ్యధిష్ఠానమేవ స్వరూపమాద్యన్తమధ్యేషు తదవ్యభిచారాత్స్వరూపవిషయతా చ న పదార్థధర్మస్తతోఽప్రయోజకోఽయం హేతురిత్యర్థః ।

అవిషయత్వాత్తర్హి శాస్త్రాచార్యోపదేశ్యత్వమపి న స్యాదిత్యాశఙ్క్య నాస్త్యేవ వాస్తవమిత్యాహ –

ఇన్ద్రియమనోభ్యాం హీతి ।

బ్రాహ్మణోఽయమిత్యాది జాతితః కృష్ణోఽయమిత్యాది గుణతః పాచకోఽయమిత్యాది క్రియాతో రాజపురుష ఇత్యాది సమ్బన్ధవిశేషత ఉపదిశ్యతే । బ్రహ్మ తు న జాత్యాదిమత్ । “కేవలో నిర్గుణశ్చ”(శ్వే. ఉ. ౬ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః ।

అజ్ఞేనాఽఽగమస్య భేదేన ప్రతిపన్నత్వాత్తద్దృష్ట్యాఽఽచార్యస్యాప్యవిద్యాలేశోత్థదృష్ట్యా వ్యావహారిక ఉపదేశ ఉపపద్యత ఆగమతస్తస్యైవాఽఽత్మానం బ్రహ్మరూపేణ లక్షయితుం యోగ్యతాతిశయవత్త్వాదిత్యభిప్రేత్యాహ –

అత్యన్తమేవేతి ।

వాక్యస్య పదార్థాన్వ్యాఖ్యాయ తాత్పర్యం దర్శయితుముపక్రమతే –

యద్విదితం తదల్పమిత్యాదినా ।

యద్వేదితురన్యత్తద్విదితమవిదితం చేతి ద్వయీ గతిః । తతో విదితత్వావిదితత్వనిషేధేన వేదితుః స్వరూపం బ్రహ్మేత్యత్ర తాత్పర్యమాగమస్యేత్యాహ –

న హ్యన్యస్యేతి ॥ ౩ ॥