ಕೇನೋಪನಿಷತ್ಪದಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮಃ ಖಂಡಃ
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಕೇನ ಪದಭಾಷ್ಯ)
 
ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಂ ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ ।
ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ ॥ ೫ ॥
‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ಶ್ರೋತುರಾಶಂಕಾ ಜಾತಾ — ಕಥಂ ನ್ವಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ । ಆತ್ಮಾ ಹಿ ನಾಮಾಧಿಕೃತಃ ಕರ್ಮಣ್ಯುಪಾಸನೇ ಚ ಸಂಸಾರೀ ಕರ್ಮೋಪಾಸನಂ ವಾ ಸಾಧನಮನುಷ್ಠಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿದೇವಾನ್ಸ್ವರ್ಗಂ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛತಿ । ತತ್ತಸ್ಮಾದನ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯೋ ವಿಷ್ಣುರೀಶ್ವರ ಇಂದ್ರಃ ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ನ ತ್ವಾತ್ಮಾ ; ಲೋಕಪ್ರತ್ಯಯವಿರೋಧಾತ್ । ಯಥಾನ್ಯೇ ತಾರ್ಕಿಕಾ ಈಶ್ವರಾದನ್ಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ತಥಾ ಕರ್ಮಿಣೋಽಮುಂ ಯಜಾಮುಂ ಯಜೇತ್ಯನ್ಯಾ ಏವ ದೇವತಾ ಉಪಾಸತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಯದ್ವಿದಿತಮುಪಾಸ್ಯಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಭವೇತ್ , ತತೋಽನ್ಯ ಉಪಾಸಕ ಇತಿ । ತಾಮೇತಾಮಾಶಂಕಾಂ ಶಿಷ್ಯಲಿಂಗೇನೋಪಲಕ್ಷ್ಯ ತದ್ವಾಕ್ಯಾದ್ವಾ ಆಹ — ಮೈವಂ ಶಂಕಿಷ್ಠಾಃ । ಯತ್ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸತ್ತಾಕಮ್ , ವಾಚಾ — ವಾಗಿತಿ ಜಿಹ್ವಾಮೂಲಾದಿಷ್ವಷ್ಟಸು ಸ್ಥಾನೇಷು ವಿಷಕ್ತಮಾಗ್ನೇಯಂ ವರ್ಣಾನಾಮಭಿವ್ಯಂಜಕಂ ಕರಣಮ್ , ವರ್ಣಾಶ್ಚಾರ್ಥಸಂಕೇತಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಏತಾವಂತ ಏವಂಕ್ರಮಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ; ಏವಂ ತದಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಃ ಶಬ್ದಃ ಪದಂ ವಾಗಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ‘ಅಕಾರೋ ವೈ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್ಸೈಷಾಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶಾಂತಃಸ್ಥೋಷ್ಮಭಿರ್ವ್ಯಜ್ಯಮಾನಾ ಬಹ್ವೀ ನಾನಾರೂಪಾ ಭವತಿ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಮಿತಮಮಿತಂ ಸ್ವರಃ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಏಷ ವಿಕಾರೋ ಯಸ್ಯಾಃ ತಯಾ ವಾಚಾ ಪದತ್ವೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಯಾ ಕರಣಗುಣವತ್ಯಾ — ಅನಭ್ಯುದಿತಮ್ ಅಪ್ರಕಾಶಿತಮನಭ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಿವಕ್ಷಿತೇಽರ್ಥೇ ಸಕರಣಾ ವಾಕ್ ಅಭ್ಯುದ್ಯತೇ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಷಾ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಯತ್ ‘ವಾಚೋ ಹ ವಾಕ್’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೨) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ‘ವದನ್ವಾಕ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ‘ಯೋ ವಾಚಮಂತರೋ ಯಮಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ವಾಜಸನೇಯಕೇ । ‘ಯಾ ವಾಕ್ ಪುರುಷೇಷು ಸಾ ಘೋಷೇಷು ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಕಶ್ಚಿತ್ತಾಂ ವೇದ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಮುತ್ಪಾದ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮುಕ್ತಮ್ ‘ಸಾ ವಾಗ್ಯಯಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಭಾಷತೇ’ ( ? ) ಇತಿ । ಸಾ ಹಿ ವಕ್ತುರ್ವಕ್ತಿರ್ನಿತ್ಯಾ ವಾಕ್ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಾ, ‘ನ ಹಿ ವಕ್ತುರ್ವಕ್ತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತದೇವ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರತಿಶಯಂ ಭೂಮಾಖ್ಯಂ ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಧಿ ವಿಜಾನೀಹಿ ತ್ವಮ್ । ಯೈರ್ವಾಗಾದ್ಯುಪಾಧಿಭಿಃ ‘ವಾಚೋ ಹ ವಾಕ್’ ‘ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಕ್ಷುಃ’ ‘ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನಸೋ ಮನಃ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೨) ‘ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ನಿಯಂತಾ ಪ್ರಶಾಸಿತಾ’ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ ಸಂವ್ಯವಹಾರಾ ಅಸಂವ್ಯವಹಾರ್ಯೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಪರೇ ಸಾಮ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ, ತಾನ್ವ್ಯುದಸ್ಯ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ಧೀತಿ ಏವಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ನೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದಿದಮ್ ಇತ್ಯುಪಾಧಿಭೇದವಿಶಿಷ್ಟಮನಾತ್ಮೇಶ್ವರಾದಿ ಉಪಾಸತೇ ಧ್ಯಾಯಂತಿ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ನೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯನಾತ್ಮನೋಽಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಪುನರುಚ್ಯತೇ ನಿಯಮಾರ್ಥಮ್ ಅನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿಪರಿಸಂಖ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ವಾ ॥
ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಂ ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ ।
ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ ॥ ೫ ॥
‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೪) ಇತ್ಯನೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ಶ್ರೋತುರಾಶಂಕಾ ಜಾತಾ — ಕಥಂ ನ್ವಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ । ಆತ್ಮಾ ಹಿ ನಾಮಾಧಿಕೃತಃ ಕರ್ಮಣ್ಯುಪಾಸನೇ ಚ ಸಂಸಾರೀ ಕರ್ಮೋಪಾಸನಂ ವಾ ಸಾಧನಮನುಷ್ಠಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿದೇವಾನ್ಸ್ವರ್ಗಂ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಿಚ್ಛತಿ । ತತ್ತಸ್ಮಾದನ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯೋ ವಿಷ್ಣುರೀಶ್ವರ ಇಂದ್ರಃ ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ನ ತ್ವಾತ್ಮಾ ; ಲೋಕಪ್ರತ್ಯಯವಿರೋಧಾತ್ । ಯಥಾನ್ಯೇ ತಾರ್ಕಿಕಾ ಈಶ್ವರಾದನ್ಯ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ತಥಾ ಕರ್ಮಿಣೋಽಮುಂ ಯಜಾಮುಂ ಯಜೇತ್ಯನ್ಯಾ ಏವ ದೇವತಾ ಉಪಾಸತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಯದ್ವಿದಿತಮುಪಾಸ್ಯಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಭವೇತ್ , ತತೋಽನ್ಯ ಉಪಾಸಕ ಇತಿ । ತಾಮೇತಾಮಾಶಂಕಾಂ ಶಿಷ್ಯಲಿಂಗೇನೋಪಲಕ್ಷ್ಯ ತದ್ವಾಕ್ಯಾದ್ವಾ ಆಹ — ಮೈವಂ ಶಂಕಿಷ್ಠಾಃ । ಯತ್ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸತ್ತಾಕಮ್ , ವಾಚಾ — ವಾಗಿತಿ ಜಿಹ್ವಾಮೂಲಾದಿಷ್ವಷ್ಟಸು ಸ್ಥಾನೇಷು ವಿಷಕ್ತಮಾಗ್ನೇಯಂ ವರ್ಣಾನಾಮಭಿವ್ಯಂಜಕಂ ಕರಣಮ್ , ವರ್ಣಾಶ್ಚಾರ್ಥಸಂಕೇತಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಏತಾವಂತ ಏವಂಕ್ರಮಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ; ಏವಂ ತದಭಿವ್ಯಂಗ್ಯಃ ಶಬ್ದಃ ಪದಂ ವಾಗಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ‘ಅಕಾರೋ ವೈ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್ಸೈಷಾಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶಾಂತಃಸ್ಥೋಷ್ಮಭಿರ್ವ್ಯಜ್ಯಮಾನಾ ಬಹ್ವೀ ನಾನಾರೂಪಾ ಭವತಿ’ (ಐ. ಆ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಮಿತಮಮಿತಂ ಸ್ವರಃ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಏಷ ವಿಕಾರೋ ಯಸ್ಯಾಃ ತಯಾ ವಾಚಾ ಪದತ್ವೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಯಾ ಕರಣಗುಣವತ್ಯಾ — ಅನಭ್ಯುದಿತಮ್ ಅಪ್ರಕಾಶಿತಮನಭ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಿವಕ್ಷಿತೇಽರ್ಥೇ ಸಕರಣಾ ವಾಕ್ ಅಭ್ಯುದ್ಯತೇ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಷಾ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಯತ್ ‘ವಾಚೋ ಹ ವಾಕ್’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೨) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ‘ವದನ್ವಾಕ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ‘ಯೋ ವಾಚಮಂತರೋ ಯಮಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ವಾಜಸನೇಯಕೇ । ‘ಯಾ ವಾಕ್ ಪುರುಷೇಷು ಸಾ ಘೋಷೇಷು ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಕಶ್ಚಿತ್ತಾಂ ವೇದ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಮುತ್ಪಾದ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮುಕ್ತಮ್ ‘ಸಾ ವಾಗ್ಯಯಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಭಾಷತೇ’ ( ? ) ಇತಿ । ಸಾ ಹಿ ವಕ್ತುರ್ವಕ್ತಿರ್ನಿತ್ಯಾ ವಾಕ್ ಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಾ, ‘ನ ಹಿ ವಕ್ತುರ್ವಕ್ತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತದೇವ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರತಿಶಯಂ ಭೂಮಾಖ್ಯಂ ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿದ್ಧಿ ವಿಜಾನೀಹಿ ತ್ವಮ್ । ಯೈರ್ವಾಗಾದ್ಯುಪಾಧಿಭಿಃ ‘ವಾಚೋ ಹ ವಾಕ್’ ‘ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಕ್ಷುಃ’ ‘ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನಸೋ ಮನಃ’ (ಕೇ. ಉ. ೧ । ೨) ‘ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ವಿಜ್ಞಾತಾ ನಿಯಂತಾ ಪ್ರಶಾಸಿತಾ’ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೭) ಇತ್ಯೇವಮಾದಯಃ ಸಂವ್ಯವಹಾರಾ ಅಸಂವ್ಯವಹಾರ್ಯೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಪರೇ ಸಾಮ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ, ತಾನ್ವ್ಯುದಸ್ಯ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ಧೀತಿ ಏವಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ನೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದಿದಮ್ ಇತ್ಯುಪಾಧಿಭೇದವಿಶಿಷ್ಟಮನಾತ್ಮೇಶ್ವರಾದಿ ಉಪಾಸತೇ ಧ್ಯಾಯಂತಿ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ನೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯನಾತ್ಮನೋಽಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಪುನರುಚ್ಯತೇ ನಿಯಮಾರ್ಥಮ್ ಅನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿಪರಿಸಂಖ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ವಾ ॥

ಅಷ್ಟಸು ಸ್ಥಾನೇಷ್ವಿತಿ ।

“ಅಷ್ಟೌ ಸ್ಥಾನಾನಿ ವರ್ಣಾನಾಮುರಃ ಕಂಠಃ ಶಿರಸ್ತಥಾ ।
ಜಿಹ್ವಾಮೂಲಂ ಚ ದಂತಾಶ್ಚ ನಾಸಿಕೋಷ್ಠೌ ಚ ತಾಲು ಚ ॥”(ವಾಸಿ़ಷ್ಠಶಿಕ್ಷಾ) ಇತ್ಯೇತೇಷ್ವಾಕಾಶಪ್ರದೇಶೇಷ್ವಾಶ್ರಿತಮಿತ್ಯನೇನಾಽಽಕಾಶೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಸೂಚಿತಮ್ ।

ಆಗ್ನೇಯಮಿತಿ ।

ಅಗ್ನಿದೇವತಾಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಕರಣಂ ವಾಗುಚ್ಯತೇ ವರ್ಣಾಶ್ಚೋಚ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾಹ –

ವರ್ಣಾಶ್ಚೇತಿ ।

ತದುಕ್ತಮ್ – “ಯಾವಂತೋ ಯಾದೃಶಾ ಯೇ ಚ ಯದರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕಾಃ ।
ವರ್ಣಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸ್ತೇ ತಥೈವಾವಬೋಧಕಾಃ ॥”(ನ್ಯಾಯಮಂಜರೀ) ಗೌರಿತಿ ಪದಂ ಗಕಾರೌಕಾರವಿಸರ್ಜನೀಯಾ ಏವ ಕ್ರಮವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನಾ ಇತಿ ಮೀಮಾಂಸಕಾದ್ಯನುಸಾರೇಣೋಕ್ತಮ್ ।

ಸ್ಫೋಟವಾದಿನೋಽನುಸಾರೇಣಾಽಽಹ –

ತದಭಿವ್ಯಂಗ್ಯ ಇತಿ ।

ಸ್ಫುಟ್ಯತೇ ವ್ಯಜ್ಯತೇ ವರ್ಣೈರಿತಿ ಸ್ಫೋಟಃ ಪದಾದಿಬುದ್ಧಿಪ್ರಮಾಣಕಃ । ಏಕರೂಪಾಯಾ ಬುದ್ಧೇರನೇಕವರ್ಣಾವಲಂಬನತ್ವಾಸಂಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಉಕ್ತೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಸಮ್ಮತಿಮಾಹ –

ಅಕಾರ ಇತಿ ।

ಅಕಾರಪ್ರಧಾನೋಂಕಾರೋಪಲಕ್ಷಿತಾ ಸ್ಫೋಟಾಖ್ಯಾ ಚಿಚ್ಛಕ್ತಿಃ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್ಸೈಷಾ ಸ್ಪರ್ಶಾಂತಸ್ಥೋಷ್ಮಭಿರ್ವ್ಯಜ್ಯಮಾನಾ । ಕಾದಯೋ ಮಾವಸಾನಾಃ ಸ್ಪರ್ಶಾ, ಯರಲವಾ ಅಂತಸ್ಥಾಃ, ಶಷಸಹಾ ಊಷ್ಮಾಣಸ್ತೈಃ ಕ್ರಮವಿಶೇಷಾವಚ್ಛಿನ್ನೈರ್ವ್ಯಜ್ಯಮಾನಾ ನಾನಾರೂಪಾ ವಿವರ್ತತೇ । ಮಿತಮೃಗಾದಿ ಪಾದಾವಸಾನನಿಯತಾಕ್ಷರತ್ವಾತ್ । ಅಮಿತಂ ಯಜುರಾದ್ಯನಿಯತಾಕ್ಷರಪಾದಾವಸಾನತ್ವಾತ್ । ಸ್ವರಃ ಸಾಮ । ಗೀತಿಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ । ಸತ್ಯಂ ಯಥಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥವಚನಮ್ । ಅನೃತಂ ತದ್ವಿಪರೀತಮ್ । ಕರಣಂ ವಾಗಿಂದ್ರಿಯಂ ಗುಣ ಉಪಸರ್ಜನಂ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ಕರಣಗುಣವತೀ ಪುರುಷೇಷು ಚೇತನೇಷು ಯಾ ವಾಕ್ಶಕ್ತಿಃ ಸಾ ಘೋಷೇಷು ವರ್ಣೇಷು ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ತದ್ವ್ಯಂಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದೇವೇತ್ಯೇವಕಾರಸ್ಯ ಕೃತ್ಯಮಾಹ –

ಯೈರ್ವಾಗಾದ್ಯುಪಾಧಿಭಿರಿತಿ ।

ನಿಯಮಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ಪಕ್ಷೇಽನಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧೌ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಮಾತ್ಮೈವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬುದ್ಧಿಂ ನಿಯಂತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನುಪಾಸ್ಯೇ ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿಸ್ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಾ ಪುನರಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮಿತಿ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೫ - ೬ – ೭ - ೮ ॥

ಇತಿ ಪ್ರಥಮಖಂಡಃ ॥