ವಿಶ್ವತೈಜಸಪ್ರಾಜ್ಞಾನಾಂ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಂ ಕ್ರಮೇಣ ಸಂಚರತಾಮೈಕ್ಯಮೇವ ವಸ್ತುತೋ ಭವತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಂ ವಿವಕ್ಷನ್ನಾಹ –

ದಕ್ಷಿಣೇತಿ ।

ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ –

ಜಾಗರಿತೇತಿ ।

ನ ಚೈಕಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ದೇಹೇ ಭಿನ್ನತ್ವಮಾತ್ಮನಸ್ತದ್ವಾದಿಭಿರಪೀಷ್ಯತೇ। ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ತು ದೇಹೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ತದ್ಧಿ ತತ್ರ ವ್ಯವಸ್ಥಿತತ್ವಂ ಯದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ತದಭಿಮಾನಿತ್ವಮ್ । ದೇಹಾಭಿಮಾನಶ್ಚ ಜಾಗರಿತೇ ಪರಂ ಸಂಭವತಿ । ತೇನ ತಸ್ಯಾಮೇವಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ದೇಹೇ ತ್ರಯಾಣಾಮನುಭವಾತ್ತೇಷಾಂ ಮಿಥೋ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಮುಖಂ ದ್ವಾರಮುಪಲಬ್ಧಿಸ್ಥಾನಂ ಶರೀರಮಾತ್ರೇ ದೃಶ್ಯಮಾನಸ್ಯ ।

ಕಥಮಿದಮುಪಲಬ್ಧೌ ವಿಶೇಷಾಯತನಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ? ಸ್ಥಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾಽಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನೇತಿ ।

ಅನುಭೂಯತೇ ಧ್ಯಾನನಿಷ್ಠೈರಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಂ ಸಂವಾದಯತಿ –

ಇಂಧ ಇತಿ ।

ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತೇರುದಾಹೃತಾಯಾಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –

ಇಂಧ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವೈರಾಜಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೋ ಯಥೋಕ್ತಗುಣವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ದ್ರಷ್ಟುಶ್ಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಯ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಚಕ್ಷುಷಿ ಚೇತಿ ।

ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋರೇಕತ್ವಾದಾಧಿದೈವಿಕೋ ಗುಣಶ್ಚಾಕ್ಷುಷೇಽಪ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕೇ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಮೇಕತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಪ್ರಪಂಚಾಭಿಮಾನೀ ಸೂರ್ಯಮಂಡಲಾಂತರ್ಗತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸಮಷ್ಟಿದೇಹೋ ಲಿಂಗಾತ್ಮಾ ಚಕ್ಷುರ್ಗೋಲಕಾನುಗತೇಂದ್ರಿಯಾನುಗ್ರಾಹಕಃ ಸಂಸಾರಿಣೋಽರ್ಥಾಂತರಮ್ । ವಿರಾಡಾತ್ಮಾಽಪಿ ಸ್ಥೂಲಪ್ರಪಂಚಾಭಿಮಾನೀ ಸೂರ್ಯಮಂಡಲಾತ್ಮಕಃ ಸಮಷ್ಟಿದೇಹಶ್ಚಕ್ಷುರ್ಗೋಲಕದ್ವಯಾನುಗ್ರಾಹಕಸ್ತತೋಽರ್ಥಾಂತರಮೇವ । ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ತು ವ್ಯಷ್ಟಿದೇಹೋ ದಕ್ಷಿಣೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ಚಕ್ಷುಷೋಃ ಕರಣಾನಾಂ ನಿಯಂತಾ ಕಾರ್ಯಕರಣಸ್ವಾಮೀ ತಾಭ್ಯಾಂ ಸಮಷ್ಟಿದೇಹಾಭ್ಯಾಮನ್ಯೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ತದೇವಂ ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಜೀವಭೇದಾದುಕ್ತಮೇಕತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಾಲ್ಪನಿಕೋ ಜಿವಭೇದೋ ವಾಸ್ತವೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ –

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಏಕೋ ಹಿ ಪರೋ ದೇವಃ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸಮಷ್ಟಿತ್ವೇನ ವ್ಯಷ್ಟಿತ್ವೇನ ಚ ಸಮಾವೃತಸ್ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಶ್ರವಣಾದ್ ವಸ್ತುತೋ ಭೇದೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಂ ಹೇತುಂ ಸಾಧಯತಿ –

ಏಕ ಇತಿ ।

ಸರ್ವೇಷು ಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಮಾಮೀಶ್ವರಂ ವಿದ್ಧೀತಿ ಭಗವತೋ ವಚನಾಚ್ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಭೇದಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –

ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚೇತಿ ।

ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶ್ಚೇದಾತ್ಮೈಕಃ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತಿಭೂತಂ ಭೇದಪ್ರಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಅವಿಭಕ್ತಂ ಚೇತಿ ।

ತತ್ತ್ವತೋಽವಿಭಾಗೇಽಪಿ ದೇಹಕಲ್ಪನಯಾ ಭೇದಧೀರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಕರಣೇಷು ಸರ್ವೇಷು ವಿಶ್ವಸ್ಯಾವಿಶೇಷಾನ್ನ ದಕ್ಷಿಣೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ವಿಶೇಷನಿರ್ದೇಶೋ ಯುಜ್ಯತೇ; ಯದ್ಯಪಿ ಕರಣಾಂತರೇಭ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮುಕ್ತಂ ತಥಾಽಪಿ ನಾರ್ಥೋ ದಕ್ಷಿಣವಿಶೇಷಣೇನೇತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –

ಸರ್ವೇಷ್ವಿತಿ ।

ಶ್ರುತ್ಯನುಭವಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ದೇಶವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ಯಪಿ ದೇಹದೇಶಭೇದೇ ವಿಶ್ವೋಽನುಭೂಯತೇ ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಜಾಗರಿತೇ ತೈಜಸೋಽನುಭೂಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ದಕ್ಷಿಣೇತಿ ।

ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಜಾಗರಿತವಾಸನಾರೂಪೇಣಾಭಿವ್ಯಕ್ತಮರ್ಥಜಾತಂ ದ್ರಷ್ಟಾಽನುಭವತಿ ತಥೈವ ಜಾಗರಿತೇ ದಕ್ಷಿಣೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಂ ರೂಪಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪುನರ್ನಿಮೀಲಿತಾಕ್ಷೋ ದೃಷ್ಟಮೇವ ರೂಪಂ ರೂಪೋಪಲಬ್ಧಿಜನಿತಮುದಬುದ್ಧವಾಸನಾತ್ಮನಾ ಮನಸ್ಯಂತರಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಸ್ಮರನ್ವಿಶ್ವಸ್ತೈಜಸೋ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ತಯೋರ್ಭೇದಾಶಂಕಾ ನಾವತರತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋರ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ತದ್ದ್ರಷ್ಟ್ರೋರ್ವಿಶ್ವ–ತೈಜಸಯೋರಪಿ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮುಚಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಯಥೇತಿ ।

ಜಾಗರಿತೇ ಯಥಾಽರ್ಥಜಾತಂ ದ್ರಷ್ಟಾ ಪಶ್ಯತಿ ತಥೈವ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ತದುಪಲಭತೇ, ತತೋ ನ ತಯೋರ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಪಾದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಮುಪಸಂಹರತಿ –

ಅತ ಇತಿ ।

ಸ್ಥಾನದ್ವಯೇ ದ್ರಷ್ಟುರ್ಭೇದಾಶಂಕಾ ನಿರವಕಾಶೇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮೇವಕಾರಃ ।

ತೃತೀಯಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಕುರ್ವಂಜಾಗ್ರತ್ಯೇವ ಸುಷುಪ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ಆಕಾಶೇ ಚೇತಿ ।

ಯೋ ವಿಶ್ವಸ್ತೈಜಸತ್ವಮುಪಗತಃ ಸ ಪುನಃ ಸ್ಮರಣಾಖ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತೌ ಹೃದಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಕಾಶೇ ಸ್ಥಿತಃ ಸನ್ ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಭೂತ್ವಾ ತಲ್ಲಕ್ಷಣಲಕ್ಷಿತೋ ಭವತಿ । ನ ಹಿ ತಸ್ಯ ರೂಪವಿಷಯದರ್ಶನಸ್ಮರಣೇ ಪರಿಹೃತ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾಕಾಶನಿವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಾಜ್ಞಾದರ್ಥಾಂತರತ್ವಮ್ । ಅತಶ್ಚ ಸ ಏಕೀಭೂತೋ ವಿಷಯವಿಷಯ್ಯಾಕಾರರಹಿತಃ ಯತೋ ಘನಪ್ರಜ್ಞೋ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನವಿರಹೀ ರೂಪಾಂತರರಹಿತಸ್ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚಯನ್ ಮನೋವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವಾದಿತಿ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ದರ್ಶನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅವಿಶೇಷೇಣಾವ್ಯಾಕೃತರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಸ್ಥಾನಂ ಜಾಗರಿತೇ ಸುಷುಪ್ತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಯದುಕ್ತಮವ್ಯಾಕೃತೇನ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಹೃದಯೇಽವಸ್ಥಾನಮಿತಿ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –

ಪ್ರಾಣೋ ಹೀತಿ ।

ಯೋ ಹಿ ಪ್ರಾಣೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸ ವಾಗಾದೀನ್ ಪ್ರಾಣಾನಾತ್ಮನಿ ಸಂವೃಂಕ್ತೇ ಸಂಹರತೀತಿ ಪ್ರಾಣಾಸ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ವಾಗಾದಿಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅಧಿದೈವಂ ಚ ಯೋ ವಾಯುಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಾ ಸೋಽಗ್ನ್ಯಾದೀನಾತ್ಮನಿ ಸಂಹರತೀತ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿಸಂಹರ್ತೃತ್ವಂ ವಾಯೋರುಕ್ತಮ್ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋಶ್ಚೈಕತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವಾಯೋಶ್ಚ ವಾಗಾದಿಷ್ವಗ್ನ್ಯಾದಿಷು ಚ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವೇನಾವ್ಯಾಕೃತತ್ವಸ್ಯ ಸಂವರ್ಗವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸೂಚಿತತ್ವಾದವ್ಯಾಕೃತೇನ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಸುಷುಪ್ತೇ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮೇವೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪೂರ್ವಮೇವ ವಿಶ್ವವಿರಾಜೋರೈಕ್ಯಸ್ಯಾನಂತರಂ ಚ ಸುಷುಪ್ತಾವ್ಯಾಕೃತಯೋರೇಕತ್ವಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ ತೈಜಸಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಯೋರನುಕ್ತಮಭೇದಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿದಾನೀಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ –

ತೈಜಸ ಇತಿ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ಮನಃಸ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ।

ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಸಮಷ್ಟಿಮನೋನಿಷ್ಠತ್ವಾತ್ ತೈಜಸಸ್ಯ ವ್ಯಷ್ಟಿಮನೋಗತತ್ವಾತ್ ತಯೋಶ್ಚ ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿಮನಸೋರೇಕತ್ವಾತ್ ತದ್ಗತಯೋರಪಿ ತೈಜಸಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಯೋರೇಕತ್ವಮುಚಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಂ ಚ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತ್ಯುಪಾಧೌ ಲಿಂಗಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾ ಮನಸಾ ಸಹಾಭೇದಾವಗಮಾನ್ಮನೋನಿಷ್ಠಸ್ಯ ತೈಜಸಸ್ಯ ಯುಕ್ತಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –

ಲಿಂಗಮಿತಿ ।

ಕಿಂ ಚ ಪುರುಷಸ್ಯ ಮನೋಮಯತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ಪುರುಷವಿಶೇಷತ್ವಾಚ್ಚ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಾಧಿಗಮಾತ್ ತನ್ನಿಷ್ಠಸ್ತೈಜಸೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯಾಹ –

ಮನೋಮಯ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಮವ್ಯಾಕೃತತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪತಿ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ಸುಷುಪ್ತೇ ಹಿ ಪ್ರಾಣೋ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕೃತೋ ಯುಕ್ತಸ್ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥೈರತಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ದೃಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಿಂ ಚ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ವಾಗಾದೀನಿ ಕರಣಾನಿ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮಕಾನಿ ಭವಂತಿ । ‘ತ ಏತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವೇ ರೂಪಮಭವನ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೨೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।

ಅತೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವ್ಯಾಕೃತತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –

ತದಾತ್ಮಕಾನೀತಿ ।

ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತತ್ವಾಯೋಗಾದವ್ಯಾಕೃತೇನ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನಾ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯಾವಸ್ಥಾನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ನಿಗಮಯತಿ –

ಕಥಮಿತಿ ।

ಏಕಲಕ್ಷಣತ್ವಾದವ್ಯಾಕೃತಪ್ರಾಣಯೋರೇಕತ್ವೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –

ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।

ಅವ್ಯಾಕೃತಂ ಹಿ ದೇಶಕಾಲವಸ್ತುಪರಿಚ್ಛೇದಶೂನ್ಯಮ್ । ಪ್ರಾಣೋಽಪಿ ಸೌಷುಪ್ತದ್ರಷ್ಟುಸ್ತಥಾ । ನ ಹಿ ಸೌಷುಪ್ತದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತತ್ಕಾಲೀನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ದೇಶಾದಿಪರಿಚ್ಛೇದೋಽವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಲಕ್ಷಣಾವಿಶೇಷಾದವ್ಯಾಕೃತಪ್ರಾಣಯೋರೇಕತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಸ್ಯಾಯಂ ಪ್ರಾಣೋ ಮಮಾಯಮಿತಿ ದೇಶಪರಿಚ್ಛೇದಪ್ರತಿಭಾನಾದೇಕಲಕ್ಷಣತ್ವಾಭಾವಾನ್ನ ಪ್ರಾಣಾಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಭಿಮಾನವತಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಮಮಾಯಮಿತಿ ಪ್ರಣಾಭಿಮಾನೇ ಸತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಯದ್ಯಪಿ ವ್ಯಾಕೃತತೈವ ಭವತಿ ತಥಾಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪಿಂಡೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಯೋ ವಿಶೇಷಸ್ತದ್ವಿಷಯೋ ಮಮೇತ್ಯಭಿಮಾನಸ್ತಸ್ಯ ನಿರೋಧಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಾಣೋಽವ್ಯಾಕೃತ ಏವೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಪ್ರತಿಬುದ್ಧದೃಷ್ಟ್ಯಾ ವಿಶೇಷಾಭಿಮಾನವಿಷಯತ್ವೇನ ವ್ಯಾಕೃತತ್ವೇಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತದುಪಸಂಹಾರಾದವ್ಯಾಕೃತತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ವಿಶೇಷಾಭಿಮಾನನಿರೋಧೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತತ್ವಂ ಕ್ವ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಯಥೇತಿ ।

ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಭಿಮಾನಿನಾಂ ಪ್ರಾಣಲಯೋ ಮರಣಂ, ತತ್ರಾಭಿಮಾನನಿರೋಧೇ ಪ್ರಾಣೋ ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮವ್ಯಾಕೃತೋ ಯಥೇಷ್ಯತೇ ತಥೈವ ಪ್ರಾಣಾಭಿಮಾನಿನೋಽಪಿ ತದಭಿಮಾನನಿರೋಧೇನಾವಿಶೇಷಾಪತ್ತಿಃ ಸುಷುಪ್ತಿಃ, ತತ್ರಾವ್ಯಾಕೃತತಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾವಿಶಿಷ್ಟಾ । ತತೋ ವಿಶೇಷಾಭಿಮಾನನಿರೋಧೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಕಿಂ ಚ ಯಥಾಽಽಧಿದೈವಿಕಮವ್ಯಾಕೃತಂ ಜಗತ್ಪ್ರಸವಬೀಜಮ್ । ‘ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ’(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ। ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಂ ಸುಷುಪ್ತಂ ಜಾಗರಿತಸ್ವಪ್ನಯೋರ್ಭವತಿ ಬೀಜಮ್ ।

ತಥಾ ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಸವಬೀಜರೂಪತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಮುಭಯೋರಿತಿ ಲಕ್ಷಣಾವಿಶೇಷಾದವ್ಯಾಕೃತಪ್ರಾಣಯೋರೇಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –

ಪ್ರಸವೇತಿ ।

ಸಮಾನಮಿತ್ಯನುಕರ್ಷಾರ್ಥಶ್ಚಕಾರಃ ।

ಉಪಾಧಿಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಯಾ ಸುಷುಪ್ತಾವ್ಯಾಕೃತಯೋರಭೇದಮಭಿಧಾಯೋಪಹಿತಸ್ವಭಾವಾಲೋಚನಯಾಽಪಿ ತಯೋರಭೇದಮಾಹ –

ತದಧ್ಯಕ್ಷಶ್ಚೇತಿ ।

ಅವ್ಯಾಕೃತಾವಸ್ಥಃ ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಶ್ಚ ತಯೋರುಪಹಿತಸ್ವಭಾವಯೋರಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಧಿದೈವಿಕಯೋರೇಕೋಽಧಿಷ್ಠಾತಾ ಚಿದ್ಧಾತುಃ । ಅತೋಽಪಿ ತಯೋರೇಕತ್ವಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸುಷುಪ್ತಾವ್ಯಾಕೃತಯೋರೇವಮೇಕತ್ವಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನವ್ಯಾಕೃತೇ ಸುಷುಪ್ತೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –

ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ವಿಶೇಷಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರೇಣೈಕೀಭೂತತ್ವಾದಿ ವಿಶೇಷಣಮುಪಪಾದಿತಿತಂ ತಥಾಽಪಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಭಿಮಾನಿನಾಮುಪಾಧಿಪ್ರಧಾನಾನಾಂ ತತ್ರ ತತ್ರಾಧ್ಯಕ್ಷಾಣಾಂ ಚೋಪಹಿತಾನಾಮವ್ಯಾಕೃತೇನೈಕತ್ವಮ್ । ಅತೋಽಪಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತವಿಶೇಷಣೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಂ ಚಾಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿದೈವಯೋರೇಕತ್ವಮಿತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಹೇತುಸದ್ಭಾವಾಚ್ಚ ಯುಕ್ತಂ ಸುಷುಪ್ತೇ ಪ್ರಾಜ್ಞೇ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮನ್ಯವ್ಯಾಕೃತೇ ಯಥೋಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಹ –

ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮಿತಿ ।

ಗ್ರಂಥಗತಾದಿಶಬ್ದೇನ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ।

ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಪಂಚವೃತ್ತೌ ವಾಯುವಿಕಾರೇ ರೂಢತ್ವಾನ್ನಾವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯತ್ವಂ ರೂಢಿವಿರೋಧಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ಕಥಮಿತಿ ।

ಅನ್ಯತ್ರ ರೂಢತ್ವೇಽಪಿ ಶ್ರೌತಪ್ರಯೋಗವಶಾದವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ಪ್ರಾಣಬಂಧನಮಿತಿ ।

ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರಕೃತೇ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಾನ್ನಾವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಲ್ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಶಬಲತ್ವಾಂಗೀಕಾರಾದಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವಾಕ್ಯೇ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾದ್ಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –

ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।

ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ತತ್ರೇತಿ ಪ್ರಾಣಬಂಧನವಾಕ್ಯಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಜೀವಶಬ್ದಃ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯಜಾತಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।

ಪ್ರಕರಣವಾಕ್ಯಯೋರುಭಯೋರಪಿ ಪರಿಶುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೇ ಕಾ ಕ್ಷತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಶುದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾಗೋಚರತ್ವಾತ್ ತತ್ರ ಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –

ಯದಿ ಹೀತಿ ।

ನ ಕೇವಲಂ ನಿರುಪಧಿಕಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾಙ್ಮನಸಯೋರಗೋಚರಮಿತಿ ಶ್ರುತೇರೇವ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತು ಸ್ಮೃತೇರಪೀತ್ಯಾಹ –

ನ ಸದಿತಿ ।

ಕಿಂ ಚ ಕಾರ್ಯಜಾತಂ ಪ್ರತಿ ಬೀಜಭೂತಾಜ್ಞಾನರಹಿತತಯಾ ಶುದ್ಧತ್ವೇನೈವಾಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಚೇತ್ ತರ್ಹಿ ‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ಇತಿ ಜೀವಾನಾಂ ಸತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ರವಣಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಚ್ಛದ್ಬಿತಸ್ಯ ಶುದ್ಧತ್ವೇ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದೌ ತತ್ರ ಲೀನಾನಾಮೇಕೀಭೂತಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಪುನರುತ್ಥಾನಂ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ಪುನರುತ್ಥಾನಮ್ ।

ತೇನ ಶಬಲಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ –

ನಿರ್ಬೀಜತಯೇತಿ ।

ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದೌ ಶುದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಪನ್ನಾನಾಮಪಿ ಪುನರುತ್ಥಾನೇ ಮೋಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತಿದೋಷಮಾಹ –

ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಚೇತಿ ।

ನ ತೇಷಾಂ ಪುನರುತ್ಥಾನಂ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಲೀನಾನಾಂ ಚ ನ ತರ್ಹಿ ಪುನರುತ್ಥಾನಂ ಹೇತ್ವಭಾವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಬೀಜಾಭಾವೇತಿ ।

ನನ್ವನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಜ್ಞಾನಂ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಬೀಜಭೂತಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ಯದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷಣಂ ಭವತಿ ।

ಅಗ್ರಹಣಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಮಜ್ಞಾನಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಽಹ –

ಜ್ಞಾನೇತಿ ।

ಅಜ್ಞೋಽಹಮಿತ್ಯಜ್ಞಾನಮಪರೋಕ್ಷಮ್ । ಅಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಚ ಗ್ರಹಣಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ನಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯಸನ್ನಿಕರ್ಷಾಭಾವಾದನುಪಲಬ್ಧಿಗಮ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಭ್ರಾಂತಿತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಯೋಶ್ಚಾಭಾವೇತರಕಾರ್ಯತ್ವಾದುಪಾದಾನಾಪೇಕ್ಷಣಾದಾತ್ಮನಶ್ಚ ಕೇವಲಸ್ಯಾತದ್ಧೇತುತ್ವಾತ್ತದುಪಾದಾನತ್ವೇನಾನಾದ್ಯಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಿಃ । ಕಿಂ ಚ ದೇವದತ್ತಪ್ರಮಾ ತನ್ನಿಷ್ಠಪ್ರಮಾಪ್ರಾಗಭಾವಾತಿರಿಕ್ತಾ‍ನಾದಿಪ್ರಧ್ವಂಸಿನೀ ಪ್ರಮಾತ್ವಾದ್ ಯಜ್ಞದತ್ತಪ್ರಮಾವತ್ । ನ ಚ ತದಭಾವೇ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮ್ । ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇನ ಭ್ರಾಂತೇಸ್ತದನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಚ ಸತ್ಯಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇ ಕ್ವಚಿದನುವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಚಾಗ್ರಹಣಸ್ಯ ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮ್ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ । ಅತೋ ಜ್ಞಾನದಾಹ್ಯಂ ಸಂಸಾರಬೀಜಭೂತಮನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾಯಾಽಽಸ್ಥೇಯಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತದಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಬಲಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಕರಣಿಕತ್ವಾದ್ ವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಣಶಬ್ದಾದ್ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಯತೋಽನಾದ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾಜ್ಞಾನಶಬಲಸ್ಯೈವ ಕಾರಣತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ।

ಅತ ಏವ ಕಾರಣತ್ವನಿಷೇಧೇನ ಪರಿಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಶ್ರುತಿಷೂಪದಿಶ್ಯತೇ, ತದೇತದಾಹ –

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಅಕ್ಷರಮವ್ಯಾಕೃತಮ್, ತಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರೋಽಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ । ಸ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಭ್ಯಾಮಸ್ಪೃಷ್ಟೋ ವರ್ತತೇ । ಬಾಹ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮಭ್ಯಂತರಂ ಕಾರಣಮಿತಿ ತಾಭ್ಯಾಂ ಸಹ ತತ್ಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ವರ್ತಮಾನಶ್ಚಿದ್ಧಾತುಃ । ತಥಾ ಚ ಸ ಚಿದ್ಧಾತುರಜೋ ಜನ್ಮಾದಿಸಮಸ್ತವಿಕ್ರಿಯಾಶೂನ್ಯತ್ವೇನ ಕೂಟಸ್ಥಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ । ಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾದ್ವಾಚಃ ಸರ್ವಾ ಮನಸಾ ಸಹಾವಕಾಶಮಪ್ರಾಪ್ಯ ನಿವರ್ತಂತೇ, ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಽಽನಂದರೂಪಂ ವಿದ್ವಾನ್ನ ಬಿಭೇತಿ । ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ವೀಪ್ಸಯಾ ಸರ್ವಮಾರೋಪಿತಮಪಾಕ್ರಿಯತೇ । ಆದಿಶಬ್ದೇನಾಸ್ಥೂಲಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಬೀಜತ್ವನಿರಾಸೇನ ಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ ಚೇದ್ಬೀಜತ್ವಂ ಶಬಲಸ್ಯೈವೇತಿ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆಚಾರ್ಯೇಣಾನುಕ್ತತ್ವಾನ್ನ ಕಾರಣಾತಿರಿಕ್ತಂ ಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ –

ತಾಮಿತಿ ।

ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ವಸ್ತುವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ದೇಹೇಽನುಭವಾಭಾವಾತ್ತ್ರಿಧಾ ದೇಹೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಇತಿ ಕಥಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ಬೀಜೇತಿ ॥೨॥