ಮಾಂಡೂಕ್ಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಮಾಂಡೂಕ್ಯ)
 
ತ್ರಿಷು ಧಾಮಸು ಯದ್ಭೋಜ್ಯಂ ಭೋಕ್ತಾ ಯಶ್ಚ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಃ ।
ವೇದೈತದುಭಯಂ ಯಸ್ತು ಸ ಭುಂಜಾನೋ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ॥ ೫ ॥
ತ್ರಿಷು ಧಾಮಸು ಜಾಗ್ರದಾದಿಷು ಸ್ಥೂಲಪ್ರವಿವಿಕ್ತಾನಂದಾಖ್ಯಂ ಯದ್ಭೋಜ್ಯಮೇಕಂ ತ್ರಿಧಾಭೂತಮ್ ; ಯಶ್ಚ ವಿಶ್ವತೈಜಸಪ್ರಾಜ್ಞಾಖ್ಯೋ ಭೋಕ್ತೈಕಃ ‘ಸೋಽಹಮ್’ ಇತ್ಯೇಕತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾತ್ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾವಿಶೇಷಾಚ್ಚ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಃ ; ಯೋ ವೇದ ಏತದುಭಯಂ ಭೋಜ್ಯಭೋಕ್ತೃತಯಾ ಅನೇಕಧಾ ಭಿನ್ನಮ್ , ಸಃ ಭುಂಜಾನಃ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ, ಭೋಜ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯೈಕಭೋಕ್ತೃಭೋಜ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಯಸ್ಯ ಯೋ ವಿಷಯಃ, ಸ ತೇನ ಹೀಯತೇ ವರ್ಧತೇ ವಾ । ನ ಹ್ಯಗ್ನಿಃ ಸ್ವವಿಷಯಂ ದಗ್ಧ್ವಾ ಕಾಷ್ಠಾದಿ, ತದ್ವತ್ ॥

ಪ್ರಕೃತಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಪದಾರ್ಥದ್ವಯಪರಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಾಂತರಫಲಮಾಹ –

ತ್ರಿಷ್ವಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಜಾಗ್ರದಾದಿಷ್ವಿತಿ ।

ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನೈಕತ್ವೇಽಪಿ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಮವಾಂತರಭೇದಾದುನ್ನೇಯಮ್ ।

ಭೋಕ್ತುರೇಕತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ಸೋಽಹಮಿತಿ ।

ಯೋಽಹಂ ಸುಷುಪ್ತಃ ಸೋಽಹಂ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ । ಯಶ್ಚ ಸ್ವಪ್ನಮದ್ರಾಕ್ಷಂ ಸೋಽಹಮಿದಾನೀಂ ಜಾಗರ್ಮೀತ್ಯೇಕತ್ವಂ ಪ್ರತಿಸಂಧೀಯತೇ । ನ ಚ ತತ್ರ ಬಾಧಕಮಸ್ತಿ । ತದ್ ಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತುರೇಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಂ ಚಾಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಚ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಾದಿಷು ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಸ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾದ್ ದ್ರಷ್ಟೃಭೇದೇ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದ್ ಯುಕ್ತಂ ತದೇಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –

ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಥಂ ವಿಭಜತೇ –

ಯೋ ವೇದೇತಿ ।

ಕಥಮೇತಾವತಾ ಭೋಗಪ್ರಯುಕ್ತದೋಷರಾಹಿತ್ಯಂ, ತತ್ರಾಽಽಹ –

ಭೋಜ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಭೋಕ್ತುರೇಕಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಂ ಭೋಗ್ಯಮಿತ್ಯವಗತಂ ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಸರ್ವಂ ಭುಂಜಾನೋ ಭೋಗಪ್ರಯುಕ್ತದೋಷವಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –

ನ ಹೀತಿ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ –

ನ ಹ್ಯಗ್ನಿರಿತಿ ।

ಸ್ವವಿಷಯಾನ್ ಕಾಷ್ಠಾದೀನ್ ದಗ್ಧ್ವಾ ನ ಹೀಯತೇ ವರ್ಧತೇ ವಾಽಗ್ನಿರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥೫॥