మాణ్డూక్యోపనిషద్భాష్యమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (మాణ్డూక్య)
 
వికల్పో వినివర్తేత కల్పితో యది కేనచిత్ ।
ఉపదేశాదయం వాదో జ్ఞాతే ద్వైతం న విద్యతే ॥ ౧౮ ॥
నను శాస్తా శాస్త్రం శిష్య ఇత్యయం వికల్పః కథం నివృత్త ఇతి, ఉచ్యతే — వికల్పో వినివర్తేత యది కేనచిత్కల్పితః స్యాత్ । యథా అయం ప్రపఞ్చో మాయారజ్జుసర్పవత్ , తథా అయం శిష్యాదిభేదవికల్పోఽపి ప్రాక్ప్రతిబోధాదేవోపదేశనిమిత్తః ; అత ఉపదేశాదయం వాదః — శిష్యః శాస్తా శాస్త్రమితి । ఉపదేశకార్యే తు జ్ఞానే నిర్వృత్తే జ్ఞాతే పరమార్థతత్త్వే, ద్వైతం న విద్యతే ॥

ప్రకారాన్తరేణాద్వైతానుపపత్తిమాశఙ్క్య పరిహరతి –

వికల్ప ఇతి ।

యది కేనచిద్ధేతునా తత్త్వజ్ఞానేన కార్యేణ శాస్త్రాదివికల్పో హేతుతయా వికల్పితస్తథాఽప్యసౌ బాధితో నివర్తేత, న తు తాత్త్వికమద్వైతం విరోద్ధుమర్హతి । తత్త్వజ్ఞానాత్ప్రాగవస్థాయామేవ తత్త్వోపదేశం నిమిత్తీకృత్య యతః శాస్త్రాదిభేదోఽనూద్యతే, ఉపదేశప్రయుక్తే తు జ్ఞానే నివృత్తే న కిఞ్చిదపి ద్వైతమస్తీత్యద్వైతవిరుద్ధమిత్యర్థః ।

శ్లోకవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ –

నన్వితి ।

తదనివృత్తౌ నాద్వైతసిద్ధిర్న చ శాస్త్రాదిభేదస్య కల్పితత్వాదవిరోధః, తథా సతి ధూమాభాసవత్తత్త్వజ్ఞానహేతుత్వానుపపత్తిరిత్యర్థః ।

ధూమాభాసస్యావ్యాప్తస్యాతద్ధేతుత్వేఽపి కల్పితస్య శాస్త్రాదేస్తత్త్వజ్ఞానహేతుత్వం ప్రతిబిమ్బాదివదుపపన్నమిత్యుత్తరమాహ –

ఉచ్యత ఇతి ।

శిష్యః శాస్తా శాస్త్రమిత్యయం వికల్పో విభాగః, సోఽపి నివృత్తిప్రతియోగిత్వాదవస్తుత్వాజ్ఞానబాధ్యత్వాదద్వైతావిరోధీత్యర్థః ।

శిష్యాదివిభాగస్య కల్పితత్వం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –

యథేతి ।

మాయావినా ప్రయుక్తా మాయా యథా కల్పితేష్యతే యథా చ సర్పధారాదిర్వికల్పితస్తథాఽయం ప్రపఞ్చః సర్వోఽపి కల్పితో వస్తు న భవతీతి ప్రపఞ్చితమ్ । తథైవ ప్రపఞ్చైకదేశః శిష్యాదిరపి జ్ఞానాత్పాక్కల్పితః సన్నజ్ఞానకృతో మిథ్యేత్యర్థః ।

కిమితి జ్ఞానాత్పూర్వమసౌ కల్ప్యతే, తత్రాఽఽహ –

ఉపదేశేతి ।

ఉపదేశముద్దిశ్య యథోక్తవిభాగవచనమిత్యుక్తముపసంహరతి –

అత ఇతి।

ఉపదేశాత్ప్రాగివ తస్మాదూర్ధ్వమపి భేదోఽనువర్తతామిత్యాశఙ్క్య విరోధిసద్భావాన్మైవమిత్యాహ –

ఉపదేశేతి ॥౧౮॥