ದ್ವಿತೀಯಪಾದಮತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ್ವಪ್ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ಥಾನಂ ಪೂರ್ವವತ್ । ದ್ರಷ್ಟುರ್ಮಮಾಭಿಮಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಭೂತಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಸ್ವಪ್ನಪದಾರ್ಥಂ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ತತ್ಕಾರಣಂ ನಿರೂಪಯತಿ –
ಜಗ್ರದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವಪ್ನಾದ್ ವೈಧರ್ಮ್ಯಾರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮಾಹ –
ಅನೇಕೇತಿ ।
ಅನೇಕಾನಿ ವಿವಿಧಾನಿ ಸಾಧನಾನಿ ಕರಣಾನಿ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ತಥೇತಿ ಯಾವತ್ ।
ವಿಷಯದ್ವಾರಕಮಪಿ ವೈಷಮ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಬಹಿರಿತಿ ।
ಬಾಹ್ಯಸ್ಯ ಶಬ್ದಾದೇರ್ವಿಷಯಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿವರ್ತತ್ವೇನ ವಸ್ತುತೋಽಭಾವಾನ್ನ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ವಾಸ್ತವಂ, ಕಿಂ ತು ಪ್ರಾತೀತಿಕಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಮಿವೇತಿ । ನ ಚ ಯಥೋಕ್ತಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಾ, ತಸ್ಯಾ ಅನವಸ್ಥಾನಾತ್ ।
ತೇನ ಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯಾ ಸೇತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಽಽಹ –
ಅವಭಾಸಮಾನೇತಿ ।
ದ್ವೈತತತ್ಪ್ರತಿಭಾಸಯೋರ್ವಸ್ತುತೋಽಸತ್ತ್ವೇ ಹೇತುಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಮನಃ ಸ್ಪಂದನೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸ್ವಾನುರೂಪಾಂ ವಾಸನಾಂ ಸ್ವಸಮಾನಾಧಾರಾಮುತ್ಪಾದಯತೀತ್ಯಾಹ –
ತಥಾಭೂತಮಿತಿ ।
ಜಾಗ್ರದ್ವಾಸನಾವಾಸಿತಂ ಮನೋ ಜಾಗರಿತವದವಭಾಸತೇ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟುರಿತ್ಯೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಮನಸ ಏವ ವಾಸನಾವತಃ ಸ್ವಪ್ನೇ ವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಅತಿರಿಕ್ತವಿಷಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಸಂಸ್ಕೃತಮಿತಿ ।
ಜಾಗ್ರದ್ವಾಸನಾವಾಸಿತಂ ಮನೋ ಜಾಗರಿತವದ್ಭಾತೀತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ಚಿತ್ರಿತ ಇತಿ ।
ಯಥಾ ಪಟಶ್ಚಿತ್ರಿತಶ್ಚಿತ್ರವದ್ಭಾತಿ ತಥಾ ಮನೋ ಜಾಗರಿತಸಂಸ್ಕೃತಂ ತದ್ವದ್ಭಾತೀತಿ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಜಾಗರಿತಾದ್ವೈಧರ್ಮ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ –
ಬಾಹ್ಯೇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಮನಸೋ ಜಾಗರಿತವದನೇಕಧಾ ಪ್ರತಿಭಾನೇ ಕಾರಣಾಂತರಮಾಹ –
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಜಾಗರಿತಜನಿತವಾಸನಾಜನ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರ – ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯೇತಿ ಜಾಗರಿತೋಕ್ತಿಸ್ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಂ ಸರ್ವಾವದಿತಿ । ಸರ್ವಾ ಸಾಧನಸಂಪತ್ತಿರಸ್ಮಿನ್ನಸ್ತೀತಿ ಸರ್ವವಾನ್ ಸರ್ವವಾನೇವ ಸರ್ವಾವಾನ್, ತಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾ ಲೇಶೋ ವಾಸನಾ ತಾಮಪಾದಾಯಾಪಚ್ಛಿದ್ಯ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಸ್ವಪಿತಿ ವಾಸನಾಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ವಪ್ನಮನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು ಸ್ವಪ್ನರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಂ ಮನಃ ಸಾಕ್ಷಿಣೋ ವಿಷಯೋ ಭವತೀತಿ, ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ತಥೇತಿ ।
ಪರತ್ವಂ ಮನಸಸ್ತದುಪಾಧಿತ್ವಾದ್ವಾಽಸಾಧಾರಣಕಾರಣತ್ವಾದ್ವಾ, ದೇವತ್ವಂ ದ್ಯೋತನಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ತತ್ ಮನೋ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಜ್ಯೋತಿಃ ಶಬ್ದಾತ್, ತಸ್ಮಿನ್ನೇಕೀಭವತಿ, ಸ್ವಪ್ನೇ ದ್ರಷ್ಟಾ ತತ್ಪ್ರಧಾನೋ ಭವತೀತಿ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾತ್ರ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶೋ ದ್ರಷ್ಟಾ ಮಹಿಮಾನಂ ಮನಸೋ ವಿಭೂತಿಂ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಪರಿಣಾಮತ್ವಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋತಿ । ತಥಾ ಚ ಮನಸೋ ವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರಾಽಽತ್ಮಗ್ರಾಹಕತ್ವಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಜನ್ಯಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಸ್ತೈಜಸಸ್ಯ ಮನೋಜನ್ಯಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಶ್ಚಾಂತಃಸ್ಥತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವವಿಶೇಷಣಂ ನ ವ್ಯಾವರ್ತಕಮಿತಿ, ತತ್ರಾಽಽಹ –
ಇಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಉಪಪಾದಿತಂ ತಾವದ್ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಬಹಿಷ್ಪ್ರಜ್ಞತ್ವಂ ತೈಜಸಸ್ತ್ವಂತಃ ಪ್ರಜ್ಞೋ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ಬಾಹ್ಯಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಪೇಕ್ಷ್ಯ ಮನಸೋಽಂತಃಸ್ಥತ್ವಾತ್ ತತ್ಪರಿಣಾಮತ್ವಾಚ್ಚ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಸ್ತದ್ವಾನಂತಃಪ್ರಜ್ಞೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಚ ಮನಃಸ್ವಭಾವಭೂತಾ ಯಾ ಜಾಗರಿತವಾಸನಾ ತದ್ರೂಪಾ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಜ್ಞೇತಿ ಯುಕ್ತಂ ತೈಜಸಸ್ಯಾಂತಃಪ್ರಜ್ಞತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವಪ್ನಾಭಿಮಾನಿನಸ್ತೇಜೋವಿಕಾರತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಕುತಸ್ತೈಜಸತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ವಿಷಯೇತಿ ।
ಸ್ಥೂಲೋ ವಿಷಯೋ ಯಸ್ಯಾಂ ವಾಸನಾಮಾಯ್ಯಾಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಂ ನ ಜ್ಞಾಯತೇ ತಸ್ಯಾಂ ವಿಷಯಸಂಸ್ಪರ್ಶಮಂತರೇಣ ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರತಯಾ ಸ್ಥಿತಾಯಾಮಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ಭವತೀತಿ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟಾ ತೈಜಸೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ತೇಜಃಶಬ್ದೇನ ಯಥೋಕ್ತವಾಸನಾಮಯ್ಯಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ನಿರ್ದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ವಿಶ್ವತೈಜಸಯೋರವಿಶಿಷ್ಟಂ ಪ್ರವಿವಿಕ್ತಭುಗಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ಭೋಜ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ । ಮೈವಮ್ । ತಸ್ಯಾ ಭೋಜ್ಯತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾಮವಾಂತರಭೇದಾತ್ ಸವಿಷಯತ್ವಾದ್ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಭೋಜ್ಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸ್ಥೂಲಾ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ತೈಜಸೇ ತು ಪ್ರಜ್ಞಾ ವಿಷಯಸಂಸ್ಪರ್ಶಶೂನ್ಯಾ ವಾಸನಾಮಾತ್ರರೂಪೇತಿ ವಿವಿಕ್ತೋ ಭೋಗಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ವಿಶ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಸಪ್ತಾಂಗೈಕೋನವಿಂಶತಿಮುಖತ್ವಮಿತ್ಯೇತದನ್ಯದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥೪॥