ಪಾದದ್ವಯಮೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ತೃತೀಯಂ ಪಾದಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಮಾನಶ್ರುತೌ ನ ಕಂಚನೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ದರ್ಶನೇತಿ ।
ದರ್ಶನಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲವಿಷಯಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರತ್ರಾಸ್ತೀತಿ ಜಾಗರಿತಂ ದರ್ಶನವೃತ್ತಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಸ್ಥೂಲವಿಷಯದರ್ಶನಾದನ್ಯದ್ದರ್ಶನಮದರ್ಶನಂ ವಾಸನಾಮಾತ್ರಂ ತಸ್ಯ ವೃತ್ತಿರತ್ರಾಸ್ತೀತ್ಯದರ್ಶನವೃತ್ತಿಃ ಸ್ವಪ್ನಸ್ತಯೋಃ ಸುಷುಪ್ತವದೇವ ಸ್ವಾಪಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾಗ್ರಹಣಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ‘ಯತ್ರ ಸುಪ್ತ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ತಯೋರಪಿ ಪ್ರಸಕ್ತೌ ತದ್ವ್ಯವಚ್ಛೇದೇನ ಸುಷುಪ್ತಸ್ಯೈವ ಗ್ರಹಣಾರ್ಥಂ ‘ಯತ್ರ ಸುಪ್ತ’(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ‘ನ ಕಂಚನೇ’ ತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಣಮ್ । ತದ್ಧಿ ಸ್ಥಾನದ್ವಯಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿದ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಮೇವ ಗ್ರಾಹಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಕಂಚನ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯನೇನೈವ ವಿಶೇಷಣೇನ ಸ್ಥಾನದ್ವಯವ್ಯವಚ್ಛೇದಸಂಭವಾದ್ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಮಕಿಂಚಿತ್ಕರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಥ ವೇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಾಪ್ರತಿಬೋಧಃ ಸ್ವಾಪಸ್ತಸ್ಯ ಸ್ಥಾನತ್ರಯೇಽಪಿ ತುಲ್ಯತ್ವಾಜ್ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಾಭ್ಯಾಂ ವಿಭಜ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಂ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಸಂಭವಾದಲಂ ವಿಶೇಷಣಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಕಃ ಸಮಾಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಣಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪೇನ ವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವಾನ್ನಾಽನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಯತ್ರೇತ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ –
ತದೇತದಿತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಗ್ರಹಣಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಕಾಮಸಂಸ್ಪರ್ಶವಿರಹಿತತ್ವಂ ಚ ವಿಶೇಷಣಾಭ್ಯಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಕಥಮಸ್ಯ ಸದ್ವಿತೀಯಸ್ಯೈಕೀಭೂತತ್ವವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸ್ಥಾನದ್ವಯೇತಿ ।
ಜಾಗರಿತಂ ಸ್ವಪ್ನಶ್ಚೇತಿ ಸ್ಥಾನದ್ವಯಮ್ । ತೇನ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಂ ಯದ್ ದ್ವೈತಂ ಸ್ಥೂಲಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಚ ತತ್ಸರ್ವಂ ಮನಃಸ್ಪಂದಿತಮಾತ್ರಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಯಥಾ ಸ್ವಕೀಯರೂಪಮಾತ್ಮನೋ ವಿಭಕ್ತಂ ತಥೈವ ತಸ್ಯಾತ್ಯಾಗೇನಾವ್ಯಾಕೃತಾಖ್ಯಂ ಕಾರಣಮಾಪನ್ನಂ ಸ್ವಕೀಯಸರ್ವವಿಸ್ತಾರಸಹಿತಂ ಕಾರಣಾತ್ಮಕಂ ಭವತಿ । ಯಥಾಽಹರ್ನೈಶೇನ ತಮಸಾ ಗ್ರಸ್ತಂ ತಮಸ್ತ್ವೇನೈವ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ತಥೇದಮಪಿ ಕಾರ್ಯಜಾತಂ ಕಾರಣಭಾವಮಾಪನ್ನಂ ಕಾರಣಮಿತ್ಯೇವ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ । ತಸ್ಯಾಂ ಚಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ತದುಪಾಧಿರಾತ್ಮೈಕೀಭೂತವಿಶೇಷಣಭಾಗ್ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಾರಣೋಪಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನವಿಶೇಷಣಮಯುಕ್ತಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯೈವ ತಥಾ ವಿಶೇಷಣಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸಮನಸ್ಕಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತೇ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸ್ಥಿತತ್ವಾದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಷುಪ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಮುಕ್ತಪ್ರಜ್ಞಾನಾನಾಮೇಕಮೂರ್ತಿತ್ವಂ ನ ವಾಸ್ತವಂ, ಪುನರ್ಯಥಾಪೂರ್ವವಿಭಾಗಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಮತ್ವೋಕ್ತಮ್ –
ಇವೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಃ ಕಾರಣಾತ್ಮಕತ್ವಾಜ್ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಜ್ಞಾನಾನಾಂ ತತ್ರೈಕೀಭಾವಾತ್ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನಶಬ್ದವಾಚ್ಯತೇತ್ಯುಕ್ತಮನುವದತಿ –
ಸೇಯಮಿತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಬುದ್ಧಾವಾವಿರ್ಭಾವಯತಿ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏವಕಾರಸ್ಯ ನಾಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛಿತ್ತಿರರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ತು ಅನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛಿತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಏವಶಬ್ದಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯಾಽಽನಂದವಿಕಾರತ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಮಾನಂದಮಯತ್ವವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವರೂಪಸುಖಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕದುಃಖಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಮಯಟೋ ಗೃಹೀತ್ವಾ ವಿಶೇಷಣೋಪಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಮನಸ ಇತಿ ।
ಮಯಟಃ ಸ್ವರೂಪಾರ್ಥತ್ವಾದಾನಂದಮಯತ್ವಮಾನಂದತ್ವಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತೇ ನಿರುಪಾಧಿಕಾನಂದತ್ವಂ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಶಕ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಕಾರಣೋಪಹಿತತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಮುಕ್ತತ್ವಾತ್ಪುನರುತ್ಥಾನಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾನಂದಪ್ರಾಚುರ್ಯಮೇವಾಸ್ಯ ಸ್ವೀಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆನಂದಭುಗಿತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯಥೇತಿ ।
ತಥಾ ಸುಷುಪ್ತೋಽಪೀತಿ ಶೇಷಃ ।
ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ಇಯಂ ಸ್ಥಿತಿರಿತಿ ಸುಷುಪ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಅನೇನೇತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞೋಕ್ತಿಃ ।
ಸೌಷುಪ್ತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸ್ವರೂಪಭೂತಾನತಿಶಯಾನಂದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ –
ಏಷೋಽಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯೈವ ಚೇತೋಮುಖ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ್ವಪ್ನಾದೀತಿ ।
ಸ್ವಪ್ನೋ ಜಾಗರಿತಂ ಚೇತಿ ಪ್ರತಿಬೋಧಶಬ್ದಿತಂ ಚೇತಸ್ತತ್ಪ್ರತಿ ದ್ವಾರಭೂತತ್ವಂ ದ್ವಾರಭಾವೇನ ಸ್ಥಿತತ್ವಮ್ । ನ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯ ಜಾಗರಿತಸ್ಯ ವಾ ಸುಷುಪ್ತದ್ವಾರಮಂತರೇಣ ಸಂಭವೋಽಸ್ತಿ । ತಯೋಸ್ತತ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಸುಷುಪ್ತಾಭಿಮಾನೀ ಪ್ರಾಜ್ಞಃ ಸ್ಥಾನದ್ವಯಕಾರಣತ್ವಾಚ್ಚೇತೋಮುಖವ್ಯಪದೇಶಭಾಗಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಾಭಿಮಾನಿನಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ಜಾಗರಿತಂ ವಾ ಪ್ರತಿ ಕ್ರಮಾಕ್ರಮಾಭ್ಯಾಂ ಯದಾಗಮನಂ ತತ್ಪ್ರತಿ ಚೈತನ್ಯಮೇವ ದ್ವಾರಮ್ ।
ನ ಹಿ ತದ್ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕಾಽಪಿ ಚೇಷ್ಟಾ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪಕ್ಷಾಂತಮಾಹ –
ಬೋಧೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಭೂತೇ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಚ ವಿಷಯೇ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ತಥಾ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವರ್ತಮಾನೇ ವಿಷಯೇ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಸ್ಯೈವೇತಿ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಜಾನಾತೀತಿ ಪ್ರಜ್ಞಃ । ಪ್ರಜ್ಞ ಏವ ಪ್ರಾಜ್ಞಃ ।
ತದೇವ ಪ್ರಾಜ್ಞಪದಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ –
ಭೂತೇತಿ ।
ಸುಷುಪ್ತೇ ಸಮಸ್ತವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನೋಪರಮಾತ್ ಕುತೋ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಸುಷುಪ್ತೋಽಪೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸುಷುಪ್ತಸ್ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸಮಸ್ತವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನವಿರಹಿತೋ ಭವತಿ ತಥಾಪಿ ಭೂತಾ ನಿಷ್ಪನ್ನಾ ಯಾ ಜಾಗರಿತೇ ಸ್ವಪ್ನೇ ಚ ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾತೃತ್ವಲಕ್ಷಣಾ ಗತಿಸ್ತಯಾ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಸರ್ವಮ್ ಆಸಮಂತಾಜ್ಜಾನಾತೀತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ –
ಅಥವೇತಿ ।
ಅಸಾಧಾರಣಮಿತಿವಿಶೇಷಣದ್ಯೋತಿತಮರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ –
ಇತರಯೋರಿತಿ ।
ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸ್ಯ ತೃತೀಯಪಾದಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಸೋಽಯಮಿತಿ ॥ ೫॥