माण्डूक्योपनिषद्भाष्यम्
आनन्दगिरिटीका (माण्डूक्य)
 
वीतरागभयक्रोधैर्मुनिभिर्वेदपारगैः ।
निर्विकल्पो ह्ययं दृष्टः प्रपञ्चोपशमोऽद्वयः ॥ ३५ ॥
तदेतत्सम्यग्दर्शनं स्तूयते — विगतरागभयक्रोधादिसर्वदोषैः सर्वदा मुनिभिः मननशीलैर्विवेकिभिः वेदपारगैः अवगतवेदान्तार्थतत्त्वैर्ज्ञानिभिः निर्विकल्पः सर्वविकल्पशून्यः अयम् आत्मा दृष्टः उपलब्धो वेदान्तार्थतत्परैः, प्रपञ्चोपशमः, प्रपञ्चो द्वैतभेदविस्तारः, तस्योपशमोऽभावो यस्मिन् , स आत्मा प्रपञ्चोपशमः, अत एव अद्वयः विगतदोषैरेव पण्डितैर्वेदान्तार्थतत्परैः संन्यासिभिः अयमात्मा द्रष्टुं शक्यः, नान्यैः रागादिकलुषितचेतोभिः स्वपक्षपातिदर्शनैस्तार्किकादिभिरित्यभिप्रायः ॥

किमिति यथोक्तमद्वैतं सर्वेषां न प्रतीतिगोचरतामाचरतीत्यशङ्क्याऽऽह –

वीतेति ।

रागादिप्रतिबन्धविधुराणामेव यथोक्तमद्वैतदर्शनं न सर्वेषामित्यर्थः।

श्लोकस्य तात्पर्यमाह –

तदेतदिति ।

स्तुतिश्च तदुपायप्रवृत्तावपकरोतीति शेषः। आदिपदेन सम्यग्दर्शनप्रतिबन्धकाः सर्वे दोषाः संगृह्यन्ते।

रागादिविमोको यदा कदाचिदनधिकारिणामपि सम्भवत्यतो विशिनष्टि –

सर्वदेति ।

सदा रागदिव्यावृत्तौ विवेकम् हेतुं प्रपञ्चयति –

मुनिभिरिति ।

विवेके च पदशक्तेर्वाक्यतात्पर्यस्य च परिञ्ञानं कारणमित्याह –

वेदेति ।

एवं सम्यग्ज्ञानाधिकारिणं साधनचतुष्टयसम्पन्नमुक्त्वा तद्विषयं निरूपयति –

निर्विकल्प इति ।

आत्मनश्चाक्षुषत्वशङ्कां वारयति –

उपलब्ध इति ।

हिशब्दद्योत्यमर्थमाह –

वेदान्तेति ।

सर्वविकल्पशून्यत्वमात्मनः स्फुटयितुं प्रपञ्चोपशमविशेषणम्। आत्मनोऽभावत्वं ब्रहुव्रीहिणा प्रत्युदस्यते।

हेतुहेतुमद्भावेन पुनरुक्तिं विशेषयोर्व्योसेधति –

अत एवेति ।

सम्यग्दर्शनाधिकारिणो दर्शितानुपसंहरति –

विगतेति ।

अनधिकारिणो दर्शयन् वैशेषिकवैनाशिकदिशास्त्राभिज्ञानामपि तदन्तर्भावं सूचयति –

नान्यैरिति ॥३५॥