बीजाङ्कुरयोरिव हेतुफलयोरन्योन्यं कार्यकारणभावाभ्युपगमान्नान्योन्याश्रयत्वमित्याशङ्क्याऽऽह –
बिजेति ।
दृष्टान्तस्य साध्यसमत्वेऽपि साधकत्वमस्त्वित्याशङ्क्याऽऽह –
न हीति ।
श्लोकापोद्यं चोद्यमुद्भावयति –
नन्विति ।
शब्दमात्रं विवक्षितार्थशून्यम्।
शब्दमाश्रित्य च्छल्प्रयोगमेवोदाहरति –
पुत्रादिति ।
आदिशब्देन ‘फलादुत्पद्यमानः सन्न ते हेतुः प्रसिध्यति’(मा. का. ४ । १७) इत्यादि गृह्यते।
कार्यकारणभावो हेतुफलयोरित्यत्रानभिप्रेतमर्थं कथयति –
न हीति ।
तत्रैव प्रश्नपूर्वकमभिप्रेतमर्थमुदाहरति –
किं तर्हीति ।
दृष्टान्तासम्प्रतिपत्त्या परिहरति –
अत्रेति ।
मायावादिमते क्वचिदपि कार्यकारणभावस्य वस्तुभूतस्यासम्प्रतिपत्तेर्ममेत्युक्तम् ।
प्रत्यक्षावष्टम्भेन दृष्टान्तं साधयन्नाशङ्कते –
नन्विति ।
किं बीजाङ्कुरव्यक्त्योरिदं कार्यकारणत्वमिष्यते किं वा बीजाङ्कुरसन्तानयोरिति विकल्प्याऽऽद्यं दूषयति –
न पूर्वस्येति ।
तदेव प्रपञ्चयति –
यथेत्यादिना ।
बीजव्यक्तेरङ्कुरव्यक्तेश्चोक्तप्रकारेणानादित्वस्यान्योन्यकारणत्वस्य चानुपपत्तिरिति शेषः।
कल्पन्तरमुत्थापयति –
अथेति ।
बीजसन्ततेरङ्कुरसन्ततेश्चानादित्वमन्योन्यकारणत्वं चाविरुद्धं सिध्यति। बीजजातीयादङ्कुरजातीयमङ्कुरजातीयाद् बीजजातीयमुत्पद्यमानमुपलभ्यते। तथैव हेतुजातीयात्फलजातीयं फलजातीजाच्च हेतुजातीयमविरुद्धमित्यर्थः।
दृष्टान्ते दार्ष्टान्तिके च सन्ततेरेकस्या व्यक्तेर्व्यतिरेकेणासम्भवान्मैवमिति दूषयति –
नेत्यादिना ।
तदेव प्रपञ्चयति –
न हीति ।
तदनादित्ववादिभिः तासु व्यक्तिषु मिथो हेतुत्वमनादित्वं तद्वदनशीलैरिति यावत्।
अन्योन्याश्रयत्वादनवस्थानाद्वा हेतुफलयोर्मिथो हेतुफलभावस्य वक्तुमशक्यत्वाद् दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोरनुपपत्तिः सिद्धेत्युपसंहरति –
तस्मादिति ।
दृष्टान्तस्यासम्प्रतिपन्नत्वे स्थिते कार्यकारणस्य क्वचिदपि सम्प्रतिपत्त्यभावात् पुत्राज्जन्म पितुर्यथेत्यादि न च्छलप्रयुक्तमिति फलितमाह –
तथा चेति ।
एवं श्लोकस्य पूर्वार्धं व्याख्यायोत्तरार्धं व्याचष्टे –
न चेति ।
किमिति हेतुशब्दस्य मुख्यमर्थं त्यक्त्वा गौणोऽर्थो गृह्यते? प्रकरणसामर्थ्यादित्याह –
प्रकृतो हीति ।
हेतुफलभावानुपपत्तिमुपपादितामुपसंहर्तुमितिशब्दः॥२०॥