యదక్షరం పరం బ్రహ్మ విద్యాగమ్యమతీరితమ్ ।
యస్మిఞ్జ్ఞాతే భవేజ్జ్ఞాతం సర్వం తత్స్యామసంశయమ్ ॥
బ్రహ్మోపనిషద్గర్భోపనిషదాద్యా అథర్వణవేదస్య బహ్వ్య ఉపనిషదః సన్తి । తాసాం శారీరకేఽనుపయోగిత్వేనావ్యాచిఖ్యాసితత్వాదదృశ్యత్వాదిగుణకో ధర్మోక్తే (బ్ర౦ ౧।౨।౨౧) రిత్యాద్యధికరణోపయోగితయా ముణ్డకస్య వ్యాచిఖ్యాసితస్య ప్రతీకమాదత్తే –
బ్రహ్మాదేవానామిత్యాద్యాథర్వణోపనిషదితి ।
వ్యాచిఖ్యాసితేతి శేషః । నన్వియముపనిషన్మన్త్రరూపా మన్త్రాణాం చేషే త్వేత్యాదీనాం కర్మసంబన్ధేనైవ ప్రయోజనవత్త్వమ్ । ఎతేషాం చ మన్త్రాణాం కర్మసు వినియోజకప్రమాణానుపలమ్భేన తత్సంబన్ధాసంభవాన్నిష్ప్రయోజనత్వాద్వ్యాచిఖ్యాసితత్వం న సంభవతీతి శఙ్కమానస్యోత్తరమ్ । సత్యం కర్మసంబన్ధాభావేఽపి బ్రహ్మవిద్యాప్రకాశనసామర్థ్యాద్విద్యయా సంబన్ధో భవిష్యతి ।
నను విద్యాయాః పురుషకర్తృకత్వాత్తత్ప్రకాశకత్వేఽస్యా ఉపనిషదోఽపి పౌరుషేయత్వప్రసఙ్గాత్పాక్షికపురుషదోషజత్వశఙ్కయాఽప్రామాణ్యాద్వ్యాచిఖ్యాసితత్వం నోపపద్యత ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అస్యాశ్చేతి ।
విద్యాయాః సమ్ప్రదాయప్రవర్తకా ఎవ పురుషా న తూత్ప్రేక్షయా నిర్మాతారః। సమ్ప్రదాయకర్తృత్వమపి నాధునాతనం యేనానాశ్వాసః స్యాత్ కిన్త్వనాదిపారమ్పర్యాగతమ్। తతోఽనాదిప్రసిద్ధబ్రహ్మవిద్యాప్రకాశనసమర్థోపనిషదః పురుషసమ్బన్ధః సమ్ప్రదాయకర్తృత్వపారమ్పర్యలక్షణ ఎవ తమాదావేవాఽఽహేత్యర్థః ।
విద్యాసమ్ప్రదాయకర్తృత్వమేవ పురుషాణామ్ । యథా విద్యాయాః పురుషసమ్బన్ధస్తథైవోపనిషదోఽపి యది పురుషసమ్బన్ధో వివక్షితః పౌరుషేయత్వపరిహారాయ తర్హి తథాభూతసమ్బన్ధాభిధాయకేనాన్యేన భవితవ్యం స్వయమేవ స్వసమ్బన్ధాభిధాయకత్వే స్వవృత్తిప్రసఙ్గాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స్వయమేవ స్తుత్యర్థమితి ।
విద్యాస్తుతౌ తాత్పర్యాన్న స్వవృత్తిర్దోష ఇత్యర్థః స్తుతిర్వా కిమర్థత్యత ఆహ –
శ్రోతృబుద్ధీతి ।
ప్రవర్తేరన్నితి పాఠో యుక్తః । వృతుధాతోరాత్మనేపదిత్వాత్ ।
విద్యాయా యత్ప్రయోజనం తదేవాస్యా ఉపనిషదోఽపి ప్రయోజనం భవిష్యతీత్యభిప్రేత్య విద్యాయాః ప్రయోజనసంబన్ధమాహ –
ప్రయోజనేన త్వితి ।
సంసారకారణనివృత్తిర్బ్రహ్మవిద్యాఫలం చేత్తర్హ్యపరవిద్యయైవ తన్నివృత్తేః సంభవాన్న తదర్థం బ్రహ్మవిద్యాప్రకాశకోపీనషద్వ్యాఖ్యాతవ్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
అత్ర చేతి ।
సంసారకారణమవిద్యాదిదోషస్తన్నివర్తకత్వమపరవిద్యాయాః కర్మాత్మికాయాః న సంభవత్యవిరోధాత్ । న హి శతశోఽపి ప్రాణాయామం కుర్వతః శుక్తిదర్శనం వినా తదవిద్యానివృత్తిర్దృశ్యతే । తతోఽపరవిద్యాయాః సంసారకారణావిద్యానివర్తకత్వం నాస్తీతి స్వయమేవోక్త్వా బ్రహ్మవిద్యామాహేతి సంబన్ధః ।
కిఞ్చ పరమపురుషార్థసాధనత్వేన బ్రహ్మవిద్యాయాః పరవిద్యాత్వం నికృష్టసంసారఫలత్వేన చ కర్మవిద్యాయా అపరవిద్యాత్వమ్ । తతః సమాఖ్యాబలాదపరవిద్యాయామోక్షసాధనత్వాభావోఽవగమ్యత ఇత్యభిప్రేత్యాఽఽహ –
పరాపరేతి ।
యచ్చాఽఽహుః కర్మజడాః కేవలబ్రహ్మవిద్యాయాః కర్తృసంస్కారత్వేన కర్మాఙ్గత్వాత్స్వాతన్త్రేణ పృరుషార్థసాధనత్వం నాస్తీతి తదనన్తరశ్రుత్యైవ నిరాకృతమిత్యాహ –
తథా పరప్రాప్తిసాధనమితి ।
బ్రహ్మవిద్యాయాః కర్మాఙ్గత్వే కర్మణో నిన్దా న స్యాత్ । న ఖల్వఙ్గవిధానాయ ప్రధానం వినిన్ద్యతే । అత్ర తు సర్వసాధ్యసాధననిన్దయా తద్విషయవైరాగ్యాభిధానపూర్వకం పరప్రాప్తిసాధనం బ్రహ్మవిద్యామాహ – అతో బ్రహ్మవిద్యాయాః స్వప్రధానత్వాత్తత్ప్రకాశకోపనిషదాం న కర్తుః స్త్వావకత్వమిత్యర్థః।
యద్యుపనిషదాం స్వతన్త్రబ్రహ్మవిద్యాప్రకాశకాత్వం స్యాత్తార్హి తదధ్యేతౄణాం సర్వేషామేవ కిమితి బ్రహ్మవిద్యా న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
గురుప్రసాదలభ్యామితి ।
గర్వనుగ్రహాదిసంస్కారాభావాత్సర్వేషాం యద్యపి న భవిష్యతి తథాఽపి విశిష్టాధికారిణాం భవిష్యతీతి భావః ।
నను స్వతన్త్రా చేద్బ్రహ్మవిద్యా తర్హి ప్రయోజనసాధనం న స్యాత్ సుఖదుఃఖప్రాప్తిపరిహారయోః ప్రవృత్తినివృత్తిసాధ్యతావగమాత్తత్రాఽఽహ –
ప్రయోజనం చేతి ।
స్మరణమాత్రేణ విస్మృతసువర్ణలాభే సుఖప్రాప్తిప్రసిద్ధేః రజ్జుతత్త్వజ్ఞానమాత్రాచ్చ సర్పజన్యభయకమ్పాదిదుఃఖనివృత్తిప్రసిద్ధేశ్చ న ప్రవృత్తినివృత్తిసాధ్యత్వం ప్రయోజనస్యైకాన్తికమ్ । అతో విశ్రబ్ధం శ్రుతిః ప్రయోజనసంబన్ధం విద్యాయా అసకృద్బ్రవీతి । తస్మాత్తత్ప్రకాశకోపనిషదో వ్యాఖ్యేయత్వం సంభవతీత్యర్థః ।
యచ్చాఽఽహురేకదేశినః స్వాధ్యాయాధ్యయనవిధేరర్థావబోధఫలస్య త్రైవర్ణికాధికారత్వాదధీతోపనిషజ్జన్యే బ్రహ్మజ్ఞానేఽస్త్యేవ సర్వేషామధికారః । తతః సర్వాశ్రమకర్మసముచ్చితైవ బ్రహ్మవిద్యా మోక్షసాధనమితి తత్రాఽఽహ –
జ్ఞానమాత్ర ఇతి।
సర్వస్వత్యాగాత్మకసంన్యాసనిష్ఠైవ పరబ్రహ్మవిద్యా మోక్షసాధనమితి వేదో దర్శయతి। తాదృశసంన్యాసినాం చ కర్మసాధనస్య స్వస్యాభావాన్న కర్మసమ్భవః। ఆశ్రమధర్మోఽపి శమదమాద్యుపబృంహితవిద్యాభ్యాసనిష్ఠత్వమేవ । తేషాం శౌచాచమనాదిరపి తత్త్వతో నాఽఽశ్రమధర్మో లోకసంగ్రహార్థత్వాత్ । జ్ఞానాభ్యాసేనైవాపావనత్వనివృత్తేః । “న హి జ్ఞానేన సదృశం పవిత్రమిహ విద్యతే”(భ. గీ. ౪। ౩౮) ఇతి స్మరణాత్। త్రిషవణస్నానవిధ్యాదేరజ్ఞసంన్యాసివిషయత్వాత్। అతః కర్మనివృత్త్యైవ సాహిత్యం జ్ఞానస్య న కర్మణేత్యర్థః ।
ఇతశ్చ న కర్మసముచ్చితా విద్యా మోక్షసాధనమిత్యాహ –
విద్యాకర్మవిరోధాచ్చేతి ।
అకర్తృం బ్రహ్మైవాస్మీతి కరోమి చేతి స్ఫుటో వ్యాఘాత ఇత్యర్థః ।
యదా బ్రహ్మాత్మైకత్వం విస్మరతి తదోత్పన్నవిద్యోఽపి కరిష్యతి తతః సముచ్చయః సంభావ్యత ఇతి న వాచ్యమిత్యాహ –
విద్యాయా ఇతి ।
నను గృహస్థానామఙ్గిరఃప్రభృతీనాం విద్యాసంప్రదాయప్రవర్తకత్వదర్శనాద్గృహస్థాశ్రమకర్మభిః సముచ్చయో లిఙ్గాదవగమ్యత ఇత్యాశఙ్క్యాఽహ –
యత్త్వితి ।
లిఙ్గస్య న్యాయోపబృంహితస్యైవ గమకత్వాఙ్గీకారాత్సముచ్చయే చ న్యాయాభావాత్ప్రత్యుత విరోధదర్శనాన్న లిఙ్గేన సముచ్చయసిద్ధిః । సంప్రదాయప్రవర్తకానాం చ గార్హస్థ్యస్యాఽఽభాసమాత్రత్వాత్తత్త్వానుసంధానేన ముహుర్ముహుర్బాధాత్ । “యస్య మే చాస్తి సర్వత్ర యస్య మే నాస్తి కఞ్చన। మిథిలాయాం ప్రదీప్తాయాం న మే కఞ్చన దహ్యతే॥” ఇత్యుద్గారదర్శనాత్కర్మాభాసేన న సముచ్చయః స్యాత్తత్ర చ విధిర్న దృశ్యత ఇతి భావః ।
సాధితం వ్యాఖ్యేయత్వముపసంహరతి –
ఎవమితి ।
గ్రన్థే కథముపనిషచ్ఛబ్దప్రయోగ ఇతి శఙ్క్యాయాముపనిషచ్ఛబ్దవాచ్యవిద్యార్థత్వాల్లాక్షణిక ఇతి దర్శయితుం విద్యాయా ఉపనిషచ్ఛబ్దార్థత్వమాహ –
య ఇమామితి ।
ఆత్మభావేనేతి । ప్రేమాస్పదతయేత్యర్థః । అనర్థంపూగం క్లేశసమూహం నిశాతయతి శిథిలీకరోత్యపరిపక్వజ్ఞానాద్ద్విత్రైర్జన్మభిర్మోక్షసంభవాదిత్యర్థః।
“జ్ఞానమప్రతిమం యస్య వైరాగ్యం చ జగత్పతేః ।
ఐశ్వర్యం చైవ ధర్మశ్చ సహ సిద్ధం చతుష్టయమ్ ॥”వాయుపురాణమ్(వాయుపురాణమ్ ౧।౧।౩)
ఇతి స్మరణాద్ధర్మజ్ఞానవైరాగ్యైశ్వర్యైః సర్వానన్యానతిక్రమ్య వర్తత ఇతి పరివృఢత్వం సిద్ధమిత్యర్థః।
“యోఽసావతీన్ద్రియోఽగ్రాహ్యః సూక్ష్మోఽవ్యక్తః సనాతనః ।
సర్వభూతమయోఽచిన్త్యః స ఎష స్వయముబ్దభౌ ॥”(మను. ౧-౭)
“స్వయముద్భూతః శుక్రశోణితసంయోగమన్తరేణాఽఽదిర్భూతః” ఇతి స్మృతేః। స్వాతన్త్ర్యం గమ్యతే ఇత్యర్థః। వాక్యోత్థబుద్ధివృత్త్యభివ్యక్తం బ్రహ్మైవ బ్రహ్మవిద్యా ।
తచ్చ బ్రహ్మ సర్వాభివ్యఞ్జకమ్। తతః సర్వవిద్యానాం వ్యఞ్జకతయాఽఽశ్రీయత ఇతి సర్వవిద్యాశ్రయాఽథవా సర్వవిద్యానాం ప్రతిష్ఠా పరిసమాప్తిర్భవతి యస్యామముత్పన్నాయాం జ్ఞాతవ్యాభావాత్సా సర్వవిద్యాప్రతిష్ఠేత్యాహ –
సర్వవిద్యావేద్యం వేతి ॥౧.౧.౧॥౧.౧.౨॥