ముణ్డకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమం ముణ్డకమ్ద్వితీయః ఖణ్డః
ఆనన్దగిరిటీకా (ముణ్డక)
 
తపఃశ్రద్ధే యే హ్యుపవసన్త్యరణ్యే శాన్తా విద్వాంసో భైక్షచర్యాం చరన్తః ।
సూర్యద్వారేణ తే విరజాః ప్రయాన్తి యత్రామృతః స పురుషో హ్యవ్యయాత్మా ॥ ౧౧ ॥
యే పునస్తద్విపరీతజ్ఞానయుక్తా వానప్రస్థాః సంన్యాసినశ్చ, తపఃశ్రద్ధే హి తపః స్వాశ్రమవిహితం కర్మ, శ్రద్ధా హిరణ్యగర్భాదివిషయా విద్యా, తే తపఃశ్రద్ధే ఉపవసన్తి సేవంతేఽరణ్యే వర్తమానాః సన్తః । శాన్తాః ఉపరతకరణగ్రామాః । విద్వాంసః గృహస్థాశ్చ జ్ఞానప్రధానా ఇత్యర్థః । భైక్షచర్యాం చరన్తః పరిగ్రహాభావాదుపవసన్త్యరణ్యే ఇతి సమ్బన్ధః । సూర్యద్వారేణ సూర్యోపలక్షితేనోత్తరేణ పథా తే విరజాః విరజసః, క్షీణపుణ్యపాపకర్మాణః సన్త ఇత్యర్థః । ప్రయాన్తి ప్రకర్షేణ యాన్తి యత్ర యస్మిన్సత్యలోకాదౌ అమృతః స పురుషః ప్రథమజో హిరణ్యగర్భః హి అవ్యయాత్మా అవ్యయస్వభావో యావత్సంసారస్థాయీ । ఎతదన్తాస్తు సంసారగతయోఽపరవిద్యాగమ్యాః । నన్వేతం మోక్షమిచ్ఛన్తి కేచిత్ । న, ‘ఇహైవ సర్వే ప్రవిలీయన్తి కామాః’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౨) ‘తే సర్వగం సర్వతః ప్రాప్య ధీరా యుక్తాత్మానః సర్వమేవావిశన్తి’ (ము. ఉ. ౩ । ౨ । ౫) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ; అప్రకరణాచ్చ । అపరవిద్యాప్రకరణే హి ప్రవృత్తే న హ్యకస్మాన్మోక్షప్రసఙ్గోఽస్తి । విరజస్త్వం త్వాపేక్షికమ్ । సమస్తమపరవిద్యాకార్యం సాధ్యసాధనలక్షణం క్రియాకారకఫలభేదభిన్నం ద్వైతమ్ ఎతావదేవ యద్ధిరణ్యగర్భప్రాప్త్యవసానమ్ । తథా చ మనునోక్తం స్థావరాద్యాం సంసారగతిమనుక్రామతా — ‘బ్రహ్మా విశ్వసృజో ధర్మో మహానవ్యక్తమేవ చ । ఉత్తమాం సాత్త్వికీమేతాం గతిమాహుర్మనీషిణః’ (మను. ౧౨ । ౫౦) ఇతి ॥

కేవలకర్మిణాం ఫలముక్త్వా సగుణబ్రహ్మజ్ఞానసహితాశ్రమకర్మిణాం ఫలం సంసారగోచరమేవ దర్శయతి –

యే పునస్తద్విపరీతా జ్ఞానయుక్తా ఇత్యాదినా ।

అరణ్యే స్త్రీజనాసంకీర్ణే దేశే ।

ముక్తానామిహైవ సర్వకామప్రవిలయం సర్వాత్మభావం చదర్శయన్తి శ్రుతయః । బ్రహ్మలోకప్రాప్తిస్తు దేశపరిచ్ఛిన్నం ఫలం తతో న మోక్ష ఇత్యాహ –

ఇహైవతి ।

బ్రహ్మా చతుర్ముఖః । విశ్వసృజః ప్రజాపతయో మరీచిప్రభృతయః । ధర్మో యమః । మహాన్సూత్రాత్మా । అవ్యక్తం త్రిగుణాత్మికా ప్రకృతిః । సాత్త్వికీం సత్త్వపరిణామజ్ఞానసహితకర్మఫలభూతామిత్యర్థః ॥౧.౨.౧౧॥