వ్యుత్క్రమ్యేతి ।
సంనిహితమాకాశముల్లఙ్ఘ్యేత్యర్థః ।
హృదయస్వరూపమాహ —
పుణ్డరీకేతి ।
ప్రాణాయతన ఇతి ।
‘హృది ప్రాణః’ ఇతి ప్రసిద్ధేరితి భావః ।
అనేకేతి ।
అనేకనాడ్యాశ్రయభూతాని సుషిరాణి యస్యేతి విగ్రహః ।
పుణ్డరీకాకారత్వాధోముఖత్వోర్ధ్వనాలత్వవిశిష్టే మాంసఖణ్డే మానమాహ —
విశస్యమాన ఇతి ।
‘పద్మకోశప్రతీకాశం హృదయం చాప్యధోముఖమ్’ ఇత్యాదిశ్రుతిప్రసిద్ధో యథోక్తమాంసఖణ్డో విశస్యమానే పశౌ ప్రత్యక్షత ఉపలభ్యత ఇత్యర్థః ।
ప్రసిద్ధ ఎవేతి ।
‘యోఽయమన్తర్హృదయ ఆకాశః’ ఇత్యాదిశ్రుతిష్వితి శేషః । కరకాకాశో యథా ప్రసిద్ధ ఇతి దృష్టాన్తయోజనా । పురి హృదయే శరీరే వా శయనాదవస్థానాత్పురుషః, పూర్ణత్వాద్వా పురుషః, భూరాదయః పూర్ణా యేన స పురుష ఇతి వా ।
మననం మన ఇతి భావవ్యుత్పత్తిమాశ్రిత్యాహ —
మనో జ్ఞానమితి ।
మననం జ్ఞానమిత్యత్ర హేతుమాహ —
మనుతేరితి ।
జ్ఞానం కర్మ క్రియా వాచ్యభూతా యస్య తస్మాన్మనుతేర్ధాతోర్నిష్పన్నో మనఃశబ్దో యతో జ్ఞానవాచీత్యర్థః ।
పురుషస్య మనోవికారత్వాభావాదాహ —
తత్ప్రాయ ఇతి ।
మనఃప్రధాన ఇత్యర్థః ।
తత్ర హేతుమాహ —
తదుపలభ్యత్వాదితి ।
తేనోపాసనసంస్కృతేన మనసోపలభ్యమానత్వాదిత్యర్థః ।
తల్లిఙ్గో వేతి ।
అస్మదాదిమనసా అస్మదాదిభిరనివార్యేణ తన్నియన్తృతయా బ్రహ్మానుమానసమ్భవాదితి భావః ।
జ్యోతిర్మయ ఇతి ।
స్వప్రకాశ ఇత్యర్థః । వ్యాహృతిశరీరే బ్రహ్మణి మనోమయత్వాదిగుణవత్యహఙ్గ్రహమభిప్రేత్య విదుష ఆత్మభూతస్యేత్యుక్తమ్ , అహఙ్గ్రహం వినా తద్భావాయోగాత్ తద్భావం వినా చ స్వారాజ్యప్రాప్త్యయోగాత్ ; అతః స్వారాజ్యప్రాప్తివచనానురోధేన విదుషో బ్రహ్మభావో బ్రహ్మణ్యహఙ్గ్రహశ్చ కల్ప్యత ఇతి భావః । తథా చ శ్రుతిః - ‘దేవో భూత్వా దేవానప్యేతి’ ఇతి । ఇహైవ భావనయా దేవభావం ప్రాప్య దేహపాతోత్తరకాలం దేవభావం ప్రాప్నోతీతి తదర్థః ।
ఇన్ద్రరూపస్యేతి ।
‘సేన్ద్రయోనిః’ ఇతి వాక్యశేషదర్శనాదిన్ద్రరూపత్వముక్తమ్ ।
‘శతం చైకా చ హృదయస్య నాడ్యస్తాసాం మూర్ధానమభి నిఃసృతైకా । తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి’ ఇతి శ్రుత్యన్తరమనుసృత్యాహ —
హృదయాదూర్ధ్వమితి ।
శ్రుతిప్రసిద్ధాయాం శతాధికాయాం నాడ్యాం నామాన్తరేణ యోగశాస్త్రప్రసిద్ధిం కథయతి —
సుషుమ్నేతి ।
స్తన ఇవేతి ।
ఆస్యాన్తరితి శేషః ।
తేనేతి ।
తస్యేత్యర్థః । తస్య చాన్తరేణ అన్తర్దేశం ప్రాప్యమాణా శీర్షకపాలే వ్యపోహ్య యా నిర్గతేతి యోజనా । వినిష్క్రమ్య ప్రతితిష్ఠతీతి సమ్బన్ధః ।
లోకస్యేతి ।
ఋగ్వేదస్య ప్రాణస్య చేత్యర్థః ।
ఇమం లోకమితి ।
ఋగ్వేదం ప్రాణం చేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । ప్రథమవ్యాహృతౌ లోకాగ్నిఋగ్వేదప్రాణానాం చతుర్ణాం దృష్టత్వేన లోకాగ్నిభావవదృగ్వేదప్రాణభావస్యాపి వక్తవ్యత్వాత్ । న చ ప్రధానబ్రహ్మోపాసనఫలవచనేన ‘మహ ఇతి బ్రహ్మణి’ ఇత్యనేన సర్వాత్మకబ్రహ్మభావే కథితే సతి విదుష ఋగ్వేదప్రాణభావస్యాపి సిద్ధత్వాన్న పృథక్తద్భావో వక్తవ్య ఇతి వాచ్యమ్ ; తథా సతి లోకాగ్నిభావస్యాపి తత ఎవ సిద్ధత్వేన ‘అగ్నౌ ప్రతితిష్ఠతి’ ఇతి శ్రుతివచనమగ్న్యాత్మనేమం లోకం వ్యాప్నోతీతి భాష్యవచనం చానర్థకం స్యాత్ । ఎతేన భూరితి వ్యాహృతౌ ఋగ్వేదప్రాణదృష్ట్యోర్బ్రహ్మోపాసనం ప్రత్యఙ్గతయా ప్రధానఫలేనైవ ఫలవత్త్వాచ్ఛ్రుతౌ భాష్యే చ పృథక్తద్భావవచనాభావ ఇతి శఙ్కాపి నిరస్తా, తస్యాం లోకాగ్నిదృష్ట్యోరప్యఙ్గత్వేన తత్ఫలస్యాప్యవక్తవ్యత్వాపత్తేః । యది చాఙ్గానాం ప్రధానఫలేనైవ ఫలవత్త్వేఽప్యఙ్గస్తుత్యర్థం పృథక్ఫలవచనమపేక్షితమిత్యుచ్యేత, తదా ఋగ్వేదాదిదృష్టావపి తదర్థం పృథక్ఫలం వక్తవ్యమ్ ; ఎవముత్తరత్రాపి ద్రష్టవ్యమితి సఙ్క్షేపః ।
ఆత్మభావేన స్థిత్వేతి ।
అత్ర క్రమకథనం పాఠక్రమమాశ్రిత్య । వస్తుతస్తు క్రమో న వివక్షితః, విదుషః సర్వాత్మకబ్రహ్మభావ ఎవాగ్న్యాదిభావస్యాన్తర్భావేణ క్రమాభావాదితి మన్తవ్యమ్ ।
బ్రహ్మభూతమితి ।
‘మహ ఇతి బ్రహ్మణి’ ఇతి వాక్యోక్తబ్రహ్మభావప్రయుక్తమిత్యర్థః ।
ఉపాసకః సర్వేషాం హి మనసాం పతిర్భవతీత్యత్ర హి-శబ్దసూచితం హేతుమాహ —
సర్వాత్మకత్వాద్బ్రహ్మణ ఇతి ।
బ్రహ్మభూతస్య విదుషః సర్వజీవాత్మకత్వాదిత్యర్థః ।
నను బ్రహ్మణః సర్వాత్మకత్వే సిద్ధే తద్భావమాపన్నస్య విదుషః సర్వాత్మకత్వం స్యాత్ , తదేవ కుత ఇత్యత్రాహ —
సర్వైర్హీతి ।
తద్బ్రహ్మ సర్వైరుపాధిభూతైర్మనోభిః ప్రాప్తజీవభావం సన్మనుతే చక్షురాదిద్వారా రూపాదికమనుభవతి । బ్రహ్మణో జీవభావే మానత్వేన ప్రవేశవాక్యాదిసూచనార్థో హి-శబ్దః ।
న కేవలముపాసకః సర్వమనసాం పతిః, కిం తు వాగదీనామపీత్యాహ —
కిం చేతి ।
సర్వాత్మకత్వాదితి । విదుష ఇతి శేషః ।
నను త్వగాదిపతిత్వమపి కుతో నోక్తమిత్యాశఙ్క్య ఆప్నోతి మనసస్పతిమిత్యాదేర్వివక్షితమర్థమాహ —
సర్వప్రాణినామితి ।
తద్వానితి । నియమ్యనియామకభావసమ్బన్ధో మత్వర్థః ।
న కేవలమేతావదేవ విదుషః ఫలం భవతి, కిం త్వితోఽపి బహు ఫలం భవతీత్యాహ —
కిం చ తతోఽపీతి ।
శరీరమస్యేతి ।
శరీరపదం స్వరూపపరమ్ ; తతశ్చ ఆకాశమధిష్ఠానభూతస్య బ్రహ్మణః కల్పితం స్వరూపమిత్యర్థః ।
సూక్ష్మమితి ।
జలాదిభిర్దుఃఖాదిభిశ్చ సంశ్లేషాయోగ్యత్వం సూక్ష్మత్వమ్ ; తదాహ భగవాన్ - ‘యథా సర్వగతం సౌక్ష్మ్యాదాకాశం నోపలిప్యతే । సర్వత్రావస్థితో దేహే తథాత్మా నోపలిప్యతే’ ఇతి ।
సత్యమితి ।
సద్భూతత్రయలక్షణం మూర్తమ్ , త్యద్వాయ్వాకాశాత్మకమమూర్తమ్ , తదుభయం సచ్చ త్యచ్చ సత్త్యమితి వ్యుత్పత్త్యా సత్త్యశబ్దవాచ్యమ్ , తదాత్మా కల్పితం రూపమస్యేత్యర్థః ।
సత్యశబ్దస్య పరమార్థవస్తుని రూఢిమాశ్రిత్యాహ —
అవితథమితి ।
ప్రాణేష్వితి ।
సవిషయేష్విన్ద్రియేష్విత్యర్థః । ఇదం చ వ్యాఖ్యానం బ్రహ్మణో జీవభావాభిప్రాయమ్ ।
కేవలబ్రహ్మపరత్వేనాపి వ్యాచష్టే —
ప్రాణానాం వేతి ।
యస్మిన్నితి ।
యస్మిన్బ్రహ్మణి నియన్తృరూపే సతీత్యర్థః ।
మనఆనన్దమితి పదం బ్రహ్మణో జీవభావాభిప్రాయేణైవ వ్యాచష్టే —
మన ఇత్యాదినా ।
శాన్తిశ్చేతి ।
సర్వద్వైతనివృత్తిరూపమిత్యర్థః । అజ్ఞానతత్కార్యధ్వంసస్యాధిష్ఠానబ్రహ్మానతిరేకాదితి భావః ।
సమృద్ధం చేతి ।
సమ్యగాత్మభావేన ఋద్ధిం వ్యాప్తిం గతం సమృద్ధమ్ , సర్వవ్యాపకమిత్యర్థః ।
శాన్త్యా వేతి ।
సర్వవృత్త్యుపరమలక్షణయా సమాధిశబ్దితయా శాన్త్యా సమృద్ధవత్పూర్ణాన్దరూపేణ యోగిభిరుపలభ్యత ఇత్యర్థః ।
ఎతచ్చేతి ।
నను ఫలత్వేనోక్తస్యాధికతరవిశేషణస్య కథముపాస్యగుణాన్తర్భావ ఉచ్యతే ? నైష దోషః, ‘తం యథా యథోపాసతే’ ఇతి శ్రుత్యా ఫలత్వేనావగతస్యాపి విశేషణజాతస్య ధ్యేయత్వావగమాత్ , విశిష్యాత్ర వ్యవహితసంనిహితసకలగుణపూగలక్షణప్రకారపరామర్శినేతిపదేనాధికతరవిశేషణస్యాప్యుపాస్తిం ప్రతి విషయతయా సమర్పణాచ్చ । న చైవమ్ ‘ఆప్నోతి స్వారాజ్యమ్’ ఇత్యాదావుక్తానాం సర్వదేవాధిపతిత్వసర్వదేవపూజ్యత్వసర్వకరణపతిత్వానామపి ఫలరూపాణాముపాస్యగుణత్వప్రసఙ్గ ఇతి వాచ్యమ్ ; ఇష్టత్వాత్ । తత్సఙ్గ్రహార్థ ఎవైతచ్చేత్యత్ర చకార ఇతి సఙ్క్షేపః ।
నను ఉపాసనస్య శ్రుత్యా స్వేన రూపేణోక్తావప్యనుష్ఠానసిద్ధేః ఆచార్యోక్తికల్పనం ముధా, నేత్యాహ —
ఆదరార్థేతి ।
ఉపాసనానుష్ఠానే ఆదరాతిశయసిద్ధ్యర్థేత్యర్థః ।
ఉక్త ఎవేతి ।
ఉపాసనం చ యథాశాస్త్రమిత్యాదావితి శేషః । నన్వత్ర కిమపరం బ్రహ్మోపాస్యం కిం వా పరం బ్రహ్మేతి ? కిమత్ర సంశయకారణమ్ ? పరం చాపరం చ బ్రహ్మేత్యాదావుభయత్ర బ్రహ్మశబ్దప్రయోగదర్శనమేవ । అత్ర కేచిదపరమేవ ధ్యేయమితి వదన్తి । తథాహి - ప్రాణారామత్వ మనఆనన్దత్వయోః సూత్రాత్మని హిరణ్యగర్భే స్వారస్యాన్మనోమయపదస్య మనోభిమానీతి భాష్యదర్శనేన భాష్కారస్యాపి తత్రానుమత్యవగమాచ్చ, అన్యేషామపి విశేషణానాం తస్మిన్నేవ యథాకథఞ్చిదుపపాదనసమ్భవాచ్చాపరమేవాత్ర వివక్షితమితి । అన్యే తు పరమీశ్వరరూపమేవాత్ర బ్రహ్మ ధ్యేయమితి వదన్తి । తథా హి - పరం బ్రహ్మైవాత్ర వివక్షితమ్ , బ్రహ్మశబ్దస్య తత్ర ముఖ్యత్వాత్ ; నాపరమ్ , తత్ర తస్యాముఖ్యత్వాత్ ; తదుక్తం సూత్రకారేణ ‘సామీప్యాత్తు తద్వ్యపదేశః’ ఇతి । పరబ్రహ్మసామీప్యాదేవ సూత్రాత్మని బ్రహ్మశబ్దప్రయోగో న ముఖ్యవృత్త్యేతి తదర్థః । తథా అమృతత్వం పరస్యైవ బ్రహ్మణో లిఙ్గమ్ । న చ ‘సైషానస్తమితా దేవతా’ ఇత్యాదావపరస్యాపి నాశరాహిత్యరూపమమృతత్వం శ్రూయత ఇతి వాచ్యమ్ ; తస్యావాన్తరప్రలయే నాశాభావశ్రవణేఽపి మహాప్రలయే నాశశ్రవణేన ముఖ్యామృతత్వాసమ్భవాత్ । న చ ‘ప్రాణారామం మనఆనన్దమ్’ ఇతి లిఙ్గద్వయానురోధేనాపేక్షికమేవామృతత్వమిహాస్త్వితి వాచ్యమ్ ; బ్రహ్మశ్రుత్యనురోధేన ముఖ్యామృతత్వగ్రహణసమ్భవే దుర్బలలిఙ్గానురోధేనాపేక్షికామృతత్వగ్రహణాయోగాత్ , ఉపసంహారేఽప్యమృతత్వశ్రవణేనోపక్రమోపసంహారస్పర్శిత్వలక్షణతాత్పర్యలిఙ్గ - యుక్తస్యామృతత్వస్య తద్రహితప్రాణారామత్వాదిలిఙ్గానురోధేనాన్యథానయనాయోగాచ్చ । తథా పురుషపదోదితం పూర్ణత్వం హిరణ్మయపదోదితం స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వమిన్ద్రపదోదితం పారమైశ్వర్యమాకాశశరీరపదోదితమాకాశదేహత్వం సూక్ష్మత్వం వా సత్యాత్మపదోదితమవితథస్వభావత్వం శాన్తిసమృద్ధపదోదితం సర్వప్రపఞ్చోపశమాత్మకత్వమిత్యేతేషాం లిఙ్గానాం పరబ్రహ్మణ్యేవ స్వారస్యాచ్చ । మనోమయపదస్యాప్యర్థత్రయం భాష్యే దర్శితమ్ । తత్ర ప్రథమతృతీయార్థౌ పరాపరబ్రహ్మణోః సాధారణౌ । మనోభిమానీత్యర్థప్రదర్శనమాత్రమపరబ్రహ్మపక్షపాతి । తథా ప్రాణారామత్వమనఆనన్దత్వే అపి । న చైతావతా హిరణ్యగర్భాఖ్యం బ్రహ్మ శ్రుతిభాష్యయోరభిప్రేతమితి నిశ్చేతుం శక్యతే । శాణ్డిల్యవిద్యాదౌ మనోమయత్వప్రాణశరీరత్వవదత్రాపి బ్రహ్మణః సార్వాత్మ్యప్రయుక్తతయా తేషామపి పరస్మిన్బ్రహ్మణ్యుపపత్తేః సార్వాత్మ్యం చ ప్రకృతస్య బ్రహ్మణో దర్శితమ్ । న చైతత్పరబ్రహ్మణోఽన్యత్ర ముఖ్యం సమ్భవతి । తస్మాత్పరమేవ బ్రహ్మాత్రోపాస్యమితి సఙ్క్షేపః ॥