పృథివ్యాదిజగతః కథం పాఙ్క్తత్వమిత్యాకాఙ్క్షాయాం పఙ్క్త్యాఖ్యస్య చ్ఛన్దసః పృథివ్యాదౌ సమ్పాదనాదిత్యాహ —
పఞ్చసఙ్ఖ్యేతి ।
న కేవలం పఞ్చసఙ్ఖ్యాయోగాత్పఙ్క్తిచ్ఛన్దఃసమ్పాదనమ్ , యజ్ఞత్వసమ్పాదనమపి కర్తుం శక్యత ఇత్యాహ —
పాఙ్క్తశ్చ యజ్ఞ ఇతి ।
పత్నీయజమానపుత్రదైవమానుషవిత్తైః పఞ్చభిర్యోగాద్యజ్ఞః పాఙ్క్త ఇత్యర్థః । దైవవిత్తముపాసనం మానుషవిత్తం గవాదీతి విభాగః ।
పఙ్క్తిచ్ఛన్దసో యజ్ఞస్య చ పఞ్చసఙ్ఖ్యాయోగాత్పాఙ్క్తత్వే క్రమేణ శ్రుతీర్దర్శయతి —
పఞ్చాక్షరేతి ।
జగతో యజ్ఞత్వసమ్పాదనమేవ దర్శయతి —
తేనేతి ।
పఞ్చసఙ్ఖ్యాయోగలక్షణేన యజ్ఞసామ్యేనేత్యర్థః ।
లోకాద్యాత్మాన్తం చేతి ।
ప్రాణాదిమజ్జాన్తం చేతి చకారార్థః । పరికల్పయతి, శ్రుతిరితి శేషః ।
ఎవం బ్రహ్మోపాధిభూతం సర్వం జగత్పఙ్క్తిచ్ఛన్దోరూపం యజ్ఞరూపం చ పరికల్ప్య తాదృక్పాఙ్క్తజగదాత్మకం ప్రకృతం బ్రహ్మాహమస్మీతి చిన్తయతః కిం ఫలం భవతీత్యాకాఙ్క్షాయామాహ —
తేన యజ్ఞేనేతి ।
ప్రజాపతిమితి ।
స్థూలసర్వప్రపఞ్చోపాధికస్య బ్రహ్మణః ప్రజాపతిరూపత్వాత్ ‘తం యథా యథోపాసతే’ ఇతి న్యాయేన జగదాత్మబ్రహ్మోపాసనాజ్జగదాత్మానం ప్రజాపతిమేవ ప్రాప్నోతీత్యర్థః ।
ఎవం తాత్పర్యముక్త్వా పృథివ్యాదిజగతః పఞ్చసఙ్ఖ్యాయోగాత్పాఙ్క్తస్వరూపత్వం ప్రశ్నపూర్వకం శ్రుత్యా దర్శయతి —
తత్కథమిత్యాదినా ।
విరాడితి ।
‘ఆప ఓషధయః’ ఇత్యాదిస్థూలభూతాధికారాద్భూతమయో విరాడ్దేహ ఇహాత్మశబ్దార్థ ఇత్యర్థః ।
ఇత్యధిభూతమిత్యుపసంహారవచనమిత్యధిలోకమిత్యధిదైవతమిత్యేవంరూపయోరధిలోకాధిదైవతపాఙ్క్తద్వయోపసంహారవచనయోరుపలక్షణార్థమిత్యత్ర హేతుమాహ —
లోకదేవతాపాఙ్క్తయోశ్చేతి ।
తయోరపి పూర్వముక్తత్వాదిత్యర్థః ।
అధ్యాత్మమితి ।
ఆత్మా దేహః, తమధికృత్య వర్తమానమధ్యాత్మమిత్యర్థః ।
నను పాఙ్క్తషట్కకథనేన కథం సర్వస్య జగతః పాఙ్క్తత్వముక్తమ్ ? తత్రాహ —
ఎతావద్ధీతి ।
యద్బాహ్యమధ్యాత్మం చ పాఙ్క్తం శ్రుత్యా దర్శితమ్ ఎతావదేవేదం సర్వం జగత్ , న తతోఽధికమస్తీత్యవగన్తవ్యమిత్యర్థః ।
శ్రుతిప్రదర్శితపాఙ్క్తషట్కే కృత్స్నస్య జగతోఽన్తర్భావః ప్రసిద్ధ ఇతి హి-శబ్దార్థః । ఉపాసనావిధిం దర్శయతి —
ఎతదేవమితి ।
ఎతజ్జగదేవం పాఙ్క్తరూపేణేత్యర్థః । ఉక్తవానిత్యస్యేతిశబ్దేన సమ్బన్ధః ।
సఙ్ఖ్యాసామాన్యాదితి ।
ఆధ్యాత్మికమపి పాఙ్క్తత్రయం బాహ్యమపి పాఙ్క్తత్రయమిత్యస్మాత్సామాన్యాదాధ్యాత్మికేన పాఙ్క్తేన బాహ్యపాఙ్క్తస్య పూరణమిత్యర్థః ।
నను తేన తస్య పూరణం కుసూలాదరివ ధాన్యాదినా న సమ్భవతీత్యాశఙ్క్యాహ —
ఎకాత్మతయేతి ।
బాహ్యమాధ్యాత్మికం చ సర్వం పాఙ్క్తజాతమేకాత్మత్వేనోపలభతే, పాఙ్క్తజగదాత్మకం బ్రహ్మాహమస్మీతి చిన్తయేదిత్యుక్తవానితి యావత్ ।
ఎతదధివిధాయేత్యాదినోక్తముపాసనమనూద్య తస్య ఫలముపక్రమే కథితమిత్యాహ —
ఎతదేవమితి ॥