ఆప్నోతీత్యస్య వివక్షితమర్థం దర్శయితుమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
వక్ష్యతీతి ।
ఆనన్త్యాదివచనేనేతి శేషః ।
తతః కిమ్ ? అత ఆహ –
అత ఇతి ।
సర్వగత్వాత్సర్వాత్మకత్వాచ్చేత్యర్థః ।
ఎవంభూతస్యాప్యాప్యత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య తత్ర లౌకికవ్యాప్తివిరోధం మత్వా తామాహ –
ఆప్తిశ్చేతి ।
లోకే ప్రాప్యత్వేన ప్రసిద్ధగ్రామాదివైలక్షణ్యం బ్రహ్మణో దర్శయతి –
అపరిచ్ఛిన్నమితి ।
ఫలితమాహ –
అత ఇతి ।
ఉక్తానుపపత్తేరదోషత్వం కథమితి పృచ్ఛతి –
కథమితి ।
ముఖ్యాప్తేరత్రావివక్షితత్వాదనుపపత్తిర్న దోష ఇత్యాశయేనాహ –
దర్శనేతి ।
అదర్శననిమిత్తామప్రాప్తిం సాధయతి –
పరమార్థత ఇత్యాదినా ।
భూతమాత్రాభిః పఞ్చీకృతాపఞ్చీకృతభూతాంశైః కృతా యే ఆత్మస్వరూపాపేక్షయా బాహ్యాః పరిచ్ఛిన్నాశ్చాన్నమయాదయః కోశాః తేష్వాత్మదర్శినో జీవస్య యా అవిద్యా తయా స జీవో నాన్యోఽహమస్మీత్యభిమన్యత ఇతి యోజనా । తదాసక్తచేతసః తేష్వేవాసక్తం చేతో యస్య తథాభూతస్య । ఆసక్తిరత్ర కోశాభిమానప్రయుక్తదుఃఖాదిమత్తా వివక్షితా । పరమార్థం బ్రహ్మస్వరూపం నాస్తీత్యభావదర్శనం లక్షణం లిఙ్గం యస్యాః సా తథా, తయేత్యర్థః । ‘అన్నమయాదీన్’ ఇత్యాదిద్వితీయా షష్ఠ్యర్థే । అన్నమయాద్యాత్మభ్యోఽన్యోఽహమస్మీతి నాభిమన్యతే కోశవ్యతిరిక్తం పరమార్థస్వరూపం న జానాతీత్యర్థః । అత్ర నాభిమన్యత ఇత్యనేన స్వరూపభూతేఽపి బ్రహ్మణి గ్రహణాభావ ఉక్తః । అన్నమయాద్యాత్మదర్శిన ఇత్యనేన తస్మిన్దేహాద్యాత్మత్వగోచరో విపర్యయ ఉక్తః । అవిద్యయేత్యనేనావరణసమర్థా మూలావిద్యా దర్శితా ।
స్వరూపేఽప్యగ్రహణాదయో భవన్తీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
ప్రకృతేతి ।
ప్రకృతాయా దశసఙ్ఖ్యాయాః పూరణే సమర్థస్యాత్మనః స్వస్య దేవదత్తస్య సంనికృష్టస్యాపి స్వాపేక్షయా బాహ్యా యే నవ సఙ్ఖ్యేయాః తద్విషయాసక్తచిత్తతయా స్వాత్మానం విహాయ తేష్వేవ పునః పునః పరిగణనవ్యాసక్తచిత్తతయా స్వాత్మభూతోఽపి దశమో నాస్తీత్యభావదర్శనమ్ , తద్ధేతుభూతం దశమం న జానామీత్యనుభూయమానమావరణమ్ , నవైవ వర్తామహ ఇతి విపర్యయశ్చ యథా దశమస్య స్వరూపేఽపి దృశ్యన్తే తథేత్యర్థః ।
అదర్శననిమిత్తాం బ్రహ్మణోఽనాప్తిముపసంహరతి –
ఎవమితి ।
ఇదానీం దర్శననిమిత్తాం తదాప్తిం దృష్టాన్తేన వివృణోతి –
తస్యైవమితి ।
కేనచిదితి ।
'దశమస్త్వమసి’ ఇత్యాప్తేన స్మారితస్వరూపస్యేత్యర్థః ।
తస్యైవేతి ।
యద్దశమస్వరూపమవిద్యయానాప్తమాసీత్తస్యైవేత్యర్థః ।
శ్రుతీతి ।
శ్రుత్యుపదిష్టస్య సర్వాత్మకస్య బ్రహ్మణో యదాత్మత్వేన దర్శనం తదేవ విద్యా, తయా ఆప్తిరనాప్తత్వభ్రమనివృత్తిరూపా ఉపపద్యత ఇత్యర్థః ।
ఇత్థమాద్యం బ్రాహ్మణవాక్యం వ్యాఖ్యాయ అనేన వాక్యేనోత్తరసన్దర్భస్య సఙ్గతిమాహ –
బ్రహ్మవిదాప్నోతీతి ।
సూత్రభూతమితి ।
సఙ్గ్రాహకమిత్యర్థః । అనేనాద్యవాక్యస్యైవ వివరణరూపత్వాదుత్తరగ్రన్థస్య వ్యాఖ్యానవ్యాఖ్యేయభావేనానయోః సఙ్గతిరిత్యర్థః ।
ఇత్థమాద్యవాక్యవివరణరూపముత్తరం మన్త్రబ్రాహ్మణవాక్యజాతమితి తాత్పర్యముక్త్త్వా ‘సత్యం జ్ఞానమ్’ ఇతి మన్త్రం సఙ్క్షేపతోఽర్థకథనపూర్వకమవతారయతి –
బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమిత్యనేనేత్యాదినా ।
అనిర్ధారితేతి ।
బృహత్త్వాద్బ్రహ్మేతి వ్యుత్పత్తిబలేనాస్తి కిమపి మహద్వస్త్వితి ప్రతీయతే, న తు తద్బలేన బ్రహ్మణః స్వరూపవిశేషోఽపి ప్రతీయత ఇతి భావః । సర్వతో వ్యావృత్తో యః స్వరూపవిశేషస్తత్సమర్పణే సమర్థస్య లక్షణస్యాభిధానేన స్వరూపనిర్ధారణాయైషా ఋగుదాహ్రియత ఇతి సమ్బన్ధః । బ్రహ్మవిదిత్యనేన అవిశేషేణ ‘అస్తి బ్రహ్మ’ ‘అహం బ్రహ్మ’ ఇతి వేదనద్వయసాధారణ్యేనోక్తం వేదనం యస్య బ్రహ్మణః తస్యేత్యర్థః । వక్ష్యమాణం లక్షణం సచ్చిదానన్త్యరూపం యస్య తస్యేత్యర్థః । విశేషేణేత్యస్య వివరణమనన్యరూపేణేతి ।
తస్య పర్యవసితమర్థమాహ –
ప్రత్యగాత్మతయేతి ।
'అహం బ్రహ్మ’ ఇత్యేవమాకారేణ బ్రహ్మణో విజ్ఞేయత్వాయ చైషా ఋగుదాహ్రియత ఇతి సమ్బన్ధః ।
తత్సర్వాత్మభావ ఇతి ।
సర్వసంసారాస్పృష్టబ్రహ్మస్వరూపభూతసర్వాత్మభావ ఎవ నాన్యత్స్వర్గాదికమిత్యర్థః ।
ఇత్థం మన్త్రమవతార్య తదాద్యపాదతాత్పర్యమాహ –
బ్రహ్మణ ఇతి ।
బ్రహ్మణః స్వరూపలక్షణార్థకమిదం వాక్యమిత్యర్థః ।
లక్షణవాక్యస్థపదాని విభజతే –
సత్యాదీని హీతి ।
సత్యాదిపదత్రయం విశేషణసమర్పకమిత్యర్థః । బ్రహ్మపదసమభివ్యాహృతానాం సత్యాదిపదానాం బుభుత్సితం బ్రహ్మ ప్రతి విశేషణసమర్పకత్వాభావే బ్రహ్మస్వరూపవిశేషనిర్ణయాయోగాదితి యుక్తిసూచనార్థో హి-శబ్దః ।
వేద్యతయేతి ।
ఆద్యవాక్యే వేద్యతయోక్తం బ్రహ్మ విశేష్యమ్ ; తస్యైవ ప్రాధాన్యేనాత్ర వక్తుమిష్టత్వాదిత్యర్థః । న చ లక్షణం సజాతీయవిజాతీయవ్యావర్తకమ్ , విశేషణం తు విశేష్యస్య తత్సజాతీయమాత్రవ్యావర్కమితి వక్ష్యతి, తథా చ లక్షణవిశేషణయోర్భేదాత్కథం లక్షణార్థం వాక్యమిత్యుపక్రమ్య విశేషణాద్యర్థకతయా వాక్యం వ్యాఖ్యాయత ఇతి వాచ్యమ్ ; సజాతీయవిజాతీయవ్యావర్తకస్య సతో లక్షణస్య విశేషణస్యేవ సజాతీయవ్యావర్తకత్వాంశోఽపి విద్యత ఇత్యేతావతాత్ర విశేషణత్వవ్యవహారస్వీకారేణ సమానజాతీయమాత్రనివర్తకత్వరూపముఖ్యవిశేషణత్వస్యాత్రావివక్షితత్వాత్ । న చైవమపి బ్రహ్మణః స్వరూపభూతం సత్యాదికం కథం లక్షణమ్ , వ్యావర్తకధర్మస్యైవ వాదిభిర్లక్షణత్వాభ్యుపగమాదితి వాచ్యమ్ ; గౌరవేణ ధర్మత్వాంశస్య తత్ర ప్రవేశాయోగాత్ , వ్యావర్తకమాత్రస్య స్వరూపేఽపి సమ్భవాత్ । న చ సత్యాదేర్లక్ష్యబ్రహ్మస్వరూపత్వాత్కథమేకస్యైవ లక్షణత్వం లక్ష్యత్వం చ సమ్భవతీతి వాచ్యమ్ ; లక్ష్యస్వరూపస్యాపి సతః సత్యాదేర్జ్ఞాతస్య ఇతరవ్యావృత్తిబోధోపయుక్తతయా లక్షణత్వమ్ , సత్యాదిస్వరూపస్యైవ సతో బ్రహ్మణ ఇతరవ్యావృత్తతయా జ్ఞాప్యమానత్వరూపం లక్ష్యత్వమిత్యేకత్రాపి రూపభేదేనోపపత్తేరిత్యన్యత్ర విస్తరః ।
సత్యాదిపదార్థానాం విశేషణవిశేష్యభావే లిఙ్గమాహ –
విశేషణవిశేష్యత్వాదేవేతి ।
'నీలం మహత్సుగన్ధ్యుత్పలమ్’ ఇత్యాదౌ సత్యేవ విశేషణవిశేష్యభావే సమానాధికరణతయైకవిభక్త్యన్తాని నీలాదిపదాని ప్రసిద్ధాని ; ప్రకృతే చ సత్యాదిపదాని తథాభూతాని ; తతోఽర్థగతవిశేషణవిశేష్యభావనిబన్ధనానీతి గమ్యత ఇత్యర్థః ।
సత్యాదిపదార్థానాం విశేషణత్వప్రసాధనఫలమాహ –
సత్యాదిభిశ్చేతి ।
విశేష్యమాణమితి ।
సమ్బధ్యమానమిత్యర్థః । నిర్ధార్యతే వ్యావర్త్యతే ।
ఇతరవ్యావృత్తిబోధఫలమాహ –
ఎవం హీతి ।
యది బ్రహ్మాన్యేభ్యో నిర్ధారితం స్యాదేవం సతి తద్బ్రహ్మ జ్ఞాతం విశేష్య నిర్ణీతం భవతీత్యర్థః ।
బుభుత్సితస్య వస్తునో విశేషణైర్విశేషతో నిర్ధారణే హి-శబ్దసూచితం దృష్టాన్తమాహ –
యథేతి ।
ఉక్తం విశేషణవిశేష్యభావమాక్షిపతి –
నన్వితి ।
యత్ర విశేష్యజాతీయం వస్తు విశేషణాన్తరం వ్యభిచరద్వర్తతే తత్ర విశేష్యజాతీయం విశేష్యతే విశేషణైరిత్యత్రోదాహరణమ్ –
యథేతి ।
ఉప్పలజాతీయం నీలం రక్తం చాస్తీతి కృత్వా నైల్యేన విశేష్యతే ‘నీలముత్పలమ్’ ఇతి యథేత్యర్థః ।
ఎతదేవ ప్రపఞ్చయతి –
యదా హీతి ।
అర్థవత్త్వమితి ।
స్యాదితి శేషః ।
తత్ర వ్యతిరేకమాహ –
న హీతి ।
ఎకస్మిన్నేవ వస్తుని విశేషణాన్తరాయోగాద్ధేతోర్విశేషణస్యార్థవత్త్వం న హి సమ్భవతీత్యర్థః ।
అత్రోదాహరణమాహ –
యథాసావితి ।
విశేషణాన్తరయోగిన ఆదిత్యజాతీయస్యాన్యస్యాభావాదాదిత్యస్య విశేషణమర్థవన్న భవతి యథేత్యర్థః ।
తతః కిమ్ ? తత్రాహ –
తథైకమేవేతి ।
బ్రహ్మణోఽద్వితీయత్వశ్రవణాదితి భావః ।
కిమత్ర సత్యాద్యర్థానాం సమానజాతీయమాత్రవ్యావర్తకత్వరూపం ముఖ్యవిశేషణత్వమాక్షిప్యతే కిం వా సమానజాతీయవ్యావర్తకత్వమాత్రరూపమౌపచారికమపి ? నాన్త్యః, తస్యేహాపి సమ్భవాత్ ; న చ బ్రహ్మణః సమానజాతీయానాం బ్రహ్మాన్తరాణామభావాత్కథం తత్సమ్భవతీతి వాచ్యమ్ ; వస్తుతో బ్రహ్మాన్తరాణామభావేఽపి కల్పితానామవ్యాకృతభూతాకాశకాలాదిలక్షణబ్రహ్మాన్తరాణాం సత్త్వాత్తేషామపి వ్యాపకత్వరూపవృద్ధిమత్త్వేన బ్రహ్మశబ్దవాచ్యత్వోపపత్తేః ; తథా చ బ్రహ్మసమానజాతీయానామవ్యాకృతాదీనాం వ్యావర్త్యానాం సత్త్వాత్సత్యాద్యర్థానాం సమానజాతీయవ్యావర్తకత్వమాత్రరూపమౌపచారికవిశేషణత్వం నిష్ప్రత్యూహమ్ , యథా బిమ్బప్రతిబిమ్బభావేనాదిత్యస్య కల్పితం నానాత్వమాదాయ ‘అమ్బరస్థః సవితా సత్యః’ ఇతి సత్యవిశేషణస్య జలాదౌ కల్పితాదిత్యవ్యావర్తనేనార్థవత్త్వమ్ ; నాద్యః, ఇష్టాపత్తేరిత్యాశయేనాహ –
నేతి ।
స్వరూపలక్షణసమర్పకత్వాద్విశేషణపదానామిత్యర్థః ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణోతి –
నాయం దోష ఇత్యాదినా ।
విశేషణానీతి ।
సత్యాదీని విశేషణపదాని యతో లక్షణరూపార్థపరాణ్యేవ, న ముఖ్యవిశేషణపరాణి, తథా సతి బ్రహ్మణః సత్యాదివిశేషణైః సమానజాతీయాద్వ్యావృత్తిలాభేఽపి ప్రకృతే వివక్షితాయాః సర్వతో వ్యావృత్తేరలాభప్రసఙ్గాత్ , తతశ్చ స్వరూపవిశేషనిర్ధారణాభావప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ।
నను ప్రసిద్ధవిశేషణానాం సజాతీయమాత్రవ్యావర్తకత్వం లక్షణస్య తు సర్వతో వ్యావర్తకత్వమిత్యయం విశేష ఎవ కుతః యతోఽత్ర సత్యాదీనాం లక్షణత్వముపేత్య విశేషణత్వం ప్రతిషిధ్యతే న విశేషణప్రధానానీత్యాక్షిపతి –
కః పునరితి ।
అనుభవమాశ్రిత్యాహ –
ఉచ్యత ఇతి ।
సర్వత ఇతి ।
సజాతీయాద్విజాతీయాచ్చేత్యర్థః ।
యథేతి ।
యథా భూతత్వేన సదృశాత్పృథివ్యాదేర్విసదృశదాత్మాదేశ్చ సకాశాదాకాశస్య వ్యావర్తకమవకాశదాతృత్వమిత్యర్థః ।
నను సత్యాదివాక్యం విశేషణవిశేష్యసంసర్గపరం సమానాధికరణవాక్యత్వాన్నీలోత్పలవాక్యవదితి, నేత్యాహ –
లక్షణార్థం చేతి ।
దేవదత్తస్వరూపైక్యపరే ‘సోఽయం దేవదత్తః’ ఇతి వాక్యే వ్యభిచారాత్సత్యత్వాదివిశేషణవిశిష్టస్య బ్రహ్మణః సత్యాదివాక్యార్థత్వే విశిష్టస్య తస్య పరిచ్ఛిన్నత్వేనానన్త్యాయోగాద్వాక్యశేషే తస్య వాగాద్యగోచరత్వప్రతిపాదనవిరోధాచ్చ విశిష్టస్య వాగాదిగోచరత్వనియమాత్తస్మాన్న నీలోత్పలవాక్యవత్ న సంసర్గపరం సత్యాదివాక్యం కిం త్వఖణ్డైకరసవస్తుపరమితి మత్వా ప్రాగేవ బ్రహ్మణో లక్షణార్థం వాక్యమిత్యవోచామేత్యర్థః ॥