నను నిర్విశేషాత్మదర్శనాదప్యజ్ఞానస్య నివృత్తిర్న సమ్భవతి తస్యానాదిత్వాదిత్యాశఙ్క్య విరోధిసన్నిపాతే సత్యనాదేరపి నివృత్తిః సమ్భవత్యేవ, ప్రాగభావస్యానాదేరపి నివృత్తిదర్శనాత్ , గౌరవేణ భావత్వవిశేషణాయోగాదిత్యాశయేనాహ –
ప్రయోజనం చేతి ।
నను విరోధివిద్యావశాదవిద్యా కామవస్థామాపద్యతే ? అసత్త్వావస్థామాపద్యత ఇతి బ్రూమః । తథా హి - యథా ముద్గరపాతాదిరూపవిరోధిసంనిపాతాత్పూర్వం మృదాదిదేశేన ముహూర్తాదికాలేన జలాహరణాదికార్యేణ చ సమ్బన్ధయోగ్యం సద్ఘటాదిస్వరూపం విరోధిసంనిపాతాద్దేశకాలక్రియాభిః సమ్బన్ధాయోగ్యత్వలక్షణమసత్త్వమాపద్యతే, తథా విద్యోదయరూపవిరోధిసంనిపాతాత్పూర్వం చైతన్యరూపదేశేన ఈశ్వరాద్యాత్మకకాలేన సంసారరూపకార్యేణ చ సమ్బన్ధయోగ్యం సదవిద్యాస్వరూపం విరోధివిద్యోదయసంనిపాతాచ్చైతన్యాదినా సమ్బన్ధాయోగ్యత్వలక్షణమసత్త్వమాపద్యతే । నను విరోధిసంనిపాతే సతి ఘటాదేర్ధ్వంసో జాయత ఇతి చేత్ ; కిమేతావతా ? న హి ఘటాదిరేవ ధ్వంసరూపాభావో భవతి ; అత ఎవ ప్రాగుత్పత్తేర్నాశాదూర్ధ్వం చ కార్యమసదితి వైశేషికాదిరాద్ధాన్తః । ధ్వంసోఽపి జన్మవత్క్షణికో వికారో న పరాభిమతాభావరూప ఇతి వ్యవస్థాపితం శాస్త్రసిద్ధాన్తలేశసఙ్గ్రహాదౌ । నను సిద్ధాన్తే విరోధిసంనిపాతే సతి కార్యస్య స్వపరిణామ్యుపాదానే సూక్ష్మావస్థారూపనాశాభ్యుపగమాన్నష్టస్యాపి ఘటాదికార్యస్య సూక్ష్మరూపతామాపన్నస్యాస్తి దేశాదిసమ్బన్ధయోగ్యతేతి చేత్ , న ; సిద్ధాన్తేఽపి కార్యగతస్థూలావస్థాయా విరోధిసంనిపాతేన నిరుక్తాసత్త్వోపగమాత్ । విద్యోదయే సత్యవిద్యాయాస్తుచ్ఛత్వాపత్తిర్వార్త్తికకారైరుక్తా - ‘ప్రత్యగ్బ్రహ్మణి విజ్ఞాతే నాసీదస్తి భవిష్యతి’ ఇతి । పఞ్చదశ్యామప్యుక్తమ్ - ‘విద్యాదృష్ట్యా శ్రుతం తుచ్ఛమ్’ ఇతి । విద్యారూపయా తత్త్వదృష్ట్యా మూలావిద్యాయాస్తుచ్ఛత్వాపత్తిః శ్రుతిసిద్ధేతి తదర్థః । తస్మాద్విద్యోదయే సతి చైతన్యమాత్రమవశిష్యతే, నావిద్యా నాపి తత్కార్యమితి సఙ్క్షేపః ।
నన్వవిద్యానివృత్తిర్న ప్రయోజనమ్ అసత్త్వాపత్తిరూపాయాస్తస్యాః సుఖదుఃఖాభావేతరత్వాదిత్యత ఆహ –
తతశ్చేతి ।
అవిద్యానివృత్తివశాదేవ తత్కార్యసంసారస్య దుఃఖాత్మకస్యాత్యన్తికీ నివృత్తిర్భవతి ; తథా చావిద్యానివృత్తిద్వారా సంసారదుఃఖనివృత్తిరూపా ముక్తిర్విద్యాయాః ప్రయోజనమిత్యర్థః ।
తత్ర మానమాహ –
వక్ష్యతి చేతి ।
భయోపలక్షితం సంసారదుఃఖం న ప్రాప్నోతి విద్వానిత్యర్థః ।
అత్రైవ పునర్వచనద్వయమాహ –
సంసారేతి ।
విద్యయాత్యన్తికసంసారనివృత్తౌ సత్యామేవాభయప్రతిష్ఠావచనం పుణ్యపాపయోరకరణకరణానుసన్ధానప్రయుక్తసన్తాపాభావవచనం చోపపన్నమిత్యర్థః ।
సాధితం బ్రహ్మవిద్యాప్రయోజనం సప్రమాణముపసంహరతి –
అతోఽవగమ్యత ఇతి ।
ఉపాహృతవచనజాతాదిత్యతఃశబ్దార్థః ।
అస్మాద్విజ్ఞానాదితి ।
విధూతసర్వోపాధీత్యత్ర ప్రకృతాదిత్యర్థః ।
ఎవమానన్దవల్ల్యాస్తాత్పర్యముపవర్ణ్యాద్యవాక్యస్య తాత్పర్యమాహ –
స్వయమేవేతి ।
స్వయమేవ శ్రుతిః ‘బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్’ ఇతి వాక్యేన బ్రహ్మవిద్యాయాః ప్రయోజనం సమ్బన్ధం చ కిమర్థమాహేత్యాశఙ్క్యాహ –
ఆదావేవేతి ।
తత్ర ‘ఆప్నోతి పరమ్’ ఇత్యనేన ప్రయోజననిర్దేశః, ‘బ్రహ్మవిత్’ ఇత్యనేన బ్రహ్మవిద్యాయా నిర్దేశః, తాభ్యామేవ సమభివ్యాహృతాభ్యాం విద్యాప్రయోజనయోః ప్రయోజనప్రయోజనిభావలక్షణసమ్బన్ధనిర్దేశ ఇతి విభాగః ।
నన్వాదావేవ తయోర్జ్ఞాపనం కిమర్థమ్ ; తత్రాహ –
నిర్జ్ఞాతయోర్హీతి ।
ముముక్షోరుపనిషత్సు స్వప్రయోజనముక్తిసాధనవిద్యాసాధనత్వజ్ఞానం వినా ఉపనిషచ్ఛ్రవణాదౌ ప్రవృత్త్యయోగాత్తదర్థమాదావేవ ప్రయోజనాదికం వక్తవ్యమిత్యర్థః । తత్ర వృద్ధసంమతిసూచనార్థో హి-శబ్దః । తదుక్తం వృద్ధైః - ‘సిద్ధార్థం సిద్ధసమ్బన్ధం శ్రోతుం శ్రోతా ప్రవర్తతే । శాస్త్రాదౌ తేన వక్తవ్యః సమ్బన్ధః సప్రయోజనః’ ఇతి । విద్యాముద్దిశ్య గురుముఖాత్ప్రథమం శ్రవణమ్ , శ్రుతస్యార్థస్యాప్రతిపత్త్యాదినిరాసేన గ్రహణమ్ , గృహీతస్యార్థస్య ధారణమ్ , ధృతస్యార్థస్య యుక్తిభిరనుచిన్తనరూపోఽభ్యాసః, తదర్థమిత్యర్థః ।
నన్వధీతసాఙ్గస్వాధ్యాయస్య వేదాన్తేభ్య ఎవ విద్యారూపఫలోదయసమ్భవాచ్ఛ్రవణాదికం వ్యర్థమితి, నేత్యాహ –
శ్రవణాదిపూర్వకం హీతి ।
తత్ర హి-శబ్దసూచితం మానమాహ –
శ్రోతవ్య ఇతి ।
ప్రమాణప్రమేయాసమ్భావనయోర్నిరాసాయ శ్రవణమననే ఆవశ్యకే ఇతి భావః । ‘పాణ్డిత్యం నిర్విద్య’ ఇత్యాదిశ్రుతిసఙ్గ్రహార్థమాదిపదమ్ ।
ఇదానీం ప్రతీకగ్రహణపూర్వకమక్షరాణి వ్యాచష్టే –
బ్రహ్మవిదిత్యాదినా ।
వక్ష్యమాణలక్షణం బ్రహ్మాత్ర బ్రహ్మేతి పదేనాభిధీయతే న జాత్యాదికమిత్యత్ర హేతుమాహ –
వృద్ధతమత్వాదితి ।
బ్రహ్మపదేన ‘బృహి వృద్ధౌ’ ఇతి వ్యుత్పత్తిబలాద్వృద్ధిమద్వస్తు కథ్యతే ; సా చ వృద్ధిః సఙ్కోచకాభావాన్నిరతిశయమహత్త్వే పర్యవస్యతి ; తచ్చ నిరతిశయమహత్త్వం వక్ష్యమాణలక్షణ ఎవ బ్రహ్మణి సమ్భవతి నాన్యత్రేతి భావః ।
పరం నిరతిశయమితి ।
న చోత్కృష్టవాచినా పరశబ్దేన స్వర్గాదేరపి గ్రహణసమ్భవాత్కథం నిరతిశయోత్కృష్టం బ్రహ్మైవాత్ర పరశబ్దార్థః స్యాదితి వాచ్యమ్ ; బ్రహ్మశబ్దస్యేవ పరశబ్దస్యాపి సఙ్కోచకాభావేన పరమానన్దరూపతయా నిరతిశయోత్కృష్టే బ్రహ్మణ్యేవ పర్యవసానసమ్భవాదితి భావః ।
బ్రహ్మవేదనమాత్రాదబ్రహ్మప్రాప్త్యసమ్భవాదపి తదేవ పరశబ్దార్థ ఇత్యాహ –
న హ్యన్యస్యేతి ।
లోకే కౌన్తేయస్య సతో రాధేయత్వభ్రమవత ఆప్తోపదేశజనితాత్ ‘కౌన్తేయోఽహమ్’ ఇతి జ్ఞానాత్కౌన్తేయ ఎవ ప్రాప్యో నాన్య ఇతి ప్రసిద్ధిసూచనార్థో హి-శబ్దః ।
శ్రుత్యన్తరానుసారాదప్యేవమేవేత్యాహ –
స్పష్టం చేతి ।
తత్ప్రకృతం పరం బ్రహ్మ యో వేద స బ్రహ్మైవ భవతి హ వై ప్రసిద్ధమేతద్విదుషామితి శ్రుత్యన్తరార్థః ।