ಅಥ ಯದಸಂದಿಗ್ಧಮಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ ನ ತತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ಪ್ರತಿಪಿತ್ಸಾಗೋಚರಃ, ಯಥಾ ಸಮನಸ್ಕೇಂದ್ರಿಯಸಂನಿಕೃಷ್ಟಃ ಸ್ಫೀತಾಲೋಕಮಧ್ಯವರ್ತೀ ಘಟಃ, ಕರಟದಂತಾ ವಾ ತಥಾ ಚೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಾಪಕವಿರುದ್ಧೋಪಲಬ್ಧಿಃ । ತಥಾ ಹಿ ‘ಬೃಹತ್ತ್ವಾದ್ಬೃಂಹಣತ್ವಾದ್ವಾತ್ಮೈವ’ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಗೀಯತೇ । ಸ ಚಾಯಮಾಕೀಟಪತಂಗೇಭ್ಯ ಆ ಚ ದೇವರ್ಷಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೇದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇಭ್ಯೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವಿವೇಕೇನ ’ ಅಹಮ್'' ಇತ್ಯಸಂದಿಗ್ಧಾವಿಪರ್ಯಸ್ತಾಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಸಿದ್ಧ ಇತಿ ನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಸ್ಪದಮ್ । ನ ಹಿ ಜಾತು ಕಶ್ಚಿದತ್ರ ಸಂದಿಗ್ಧೇಽಹಂ ವಾ ನಾಹಂ ವೇತಿ । ನ ಚ ವಿಪರ್ಯಸ್ಯತಿ ನಾಹಮೇವ ಇತಿ । ನ ಚ ಅಹಂ ಕೃಶಃ, ಸ್ಥೂಲಃ, ಗಚ್ಛಾಮಿ ಇತ್ಯಾದಿದೇಹಧರ್ಮಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯದರ್ಶನಾದ್ದೇಹಾಲಂಬನೋಽಯಮಹಂಕಾರ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ತದಾಲಂಬನತ್ವೇ ಹಿ ಯೋಽಹಂ ಬಾಲ್ಯೇ ಪಿತರಾವನ್ವಭವಂ ಸ ಏವ ಸ್ಥಾವಿರೇ ಪ್ರಣಪ್ತೄನನುಭವಾಮೀತಿ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಂ ನ ಭವೇತ್ । ನ ಹಿ ಬಾಲಸ್ಥವಿರಯೋಃ ಶರೀರಯೋರಸ್ತಿ ಮನಾಗಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಗಂಧೋ ಯೇನೈಕತ್ವಮಧ್ಯವಸೀಯೇತ । ತಸ್ಮಾದ್ಯೇಷು ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನೇಷು ಯದನುವರ್ತತೇ ತತ್ತೇಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನಂ ಯಥಾ ಚ ಕುಸುಮೇಭ್ಯಃ ಸೂತ್ರಮ್ । ತಥಾ ಬಾಲಾದಿಶರೀರೇಷು ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನೇಷ್ವಪಿ ಪರಂ ಪರಮಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮನುವರ್ತಮಾನಂ ತೇಭ್ಯೋ ಭಿದ್ಯತೇ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ವಪ್ನಾಂತೇ ದಿವ್ಯಶರೀರಭೇದಮಾಸ್ಥಾಯ ತದುಚಿತಾನ್ಭೋಗಾನ್ಭುಂಜಾನ ಏವ ಪ್ರತಿಬುದ್ಧೋ ಮನುಷ್ಯಶರೀರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯನ್ ‘ನಾಹಂ ದೇವೋ ಮನುಷ್ಯ ಏವ’ ಇತಿ ದೇವಶರೀರೇ ಬಾಧ್ಯಮಾನೇಽಪ್ಯಹಮಾಸ್ಪದಮಬಾಧ್ಯಮಾನಂ ಶರೀರಾದ್ಭಿನ್ನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಅಪಿ ಚ ಯೋಗವ್ಯಾಘ್ರಃ ಶರೀರಭೇದೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಾನಮಭಿನ್ನಮನುಭವತೀತಿ ನಾಹಂಕಾರಾಲಂಬನಂ ದೇಹಃ । ಅತ ಏವ ನೇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಪ್ಯಸ್ಯಾಲಂಬನಮ್ , ಇಂದ್ರಿಯಭೇದೇಽಪಿ ‘ಯೋಽಹಮದ್ರಾಕ್ಷಂ ಸ ಏವೈತರ್ಹಿ ಸ್ಪೃಶಾಮಿ’ ಇತ್ಯಹಮಾಲಂಬನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ವಿಷಯೇಭ್ಯಸ್ತ್ವಸ್ಯ ವಿವೇಕಃ ಸ್ಥವೀಯಾನೇವ । ಬುದ್ಧಿಮನಸೋಶ್ಚ ಕರಣಯೋಃ ಅಹಮ್ ಇತಿ ಕರ್ತೃಪ್ರತಿಭಾಸಪ್ರಖ್ಯಾನಾಲಂಬನತ್ವಾಯೋಗಃ । ‘ಕೃಶೋಽಹಮ್’ ’ ಅಂಧೋಽಹಮ್’ ಇತ್ಯಾದಯಶ್ಚ ಪ್ರಯೋಗಾ ಅಸತ್ಯಪ್ಯಭೇದೇ ಕಥಂಚಿನ್ಮಂಚಾಃ ಕ್ರೋಶಂತಿ ಇತ್ಯಾದಿವದೌಪಚಾರಿಕಾ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮುತ್ಪಶ್ಯಾಮಃ । ತಸ್ಮಾದಿದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇಭ್ಯೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಃ, ಸ್ಫುಟತರಾಹಮನುಭವಗಮ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಸಂಶಯಾಭಾವಾದಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಹಿ - ಸಂಸಾರನಿವೃತ್ತಿರಪವರ್ಗ ಇಹ ಪ್ರಯೋಜನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಸಂಸಾರಶ್ಚ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾನನುಭವನಿಮಿತ್ತ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ನಿವರ್ತನೀಯಃ । ಸ ಚೇದಯಮನಾದಿರನಾದಿನಾ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ಸಹಾನುವರ್ತತೇ, ಕುತೋಽಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿರವಿರೋಧಾತ್ ? ಕುತಶ್ಚಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾನನುಭವಃ ? ನ ಹಿ ಅಹಮ್ ಇತ್ಯನುಭವಾದನ್ಯದಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ । ನ ಚ ಅಹಮ್ ಇತಿ ಸರ್ವಜನೀನಸ್ಫುಟತರಾನುಭವಸಮರ್ಥಿತ ಆತ್ಮಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಶಕ್ಯ ಉಪನಿಷದಾಂ ಸಹಸ್ರೈರಪ್ಯನ್ಯಥಯಿತುಮ್ , ಅನುಭವವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾಗಮಾಃ ಸಹಸ್ರಮಪಿ ಘಟಂ ಪಟಯಿತುಮೀಶತೇ । ತಸ್ಮಾದನುಭವವಿರೋಧಾದುಪಚರಿತಾರ್ಥಾ ಏವೋಪನಿಷದ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮುತ್ಪಶ್ಯಾಮ ಇತ್ಯಾಶಯವಾನಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ -

ಯುಷ್ಮದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋಃ ಇತಿ ।

ಅತ್ರ ಚ ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿರ್ಮಿಥ್ಯಾಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಂತಃ ಶಂಕಾಗ್ರಂಥಃ । ತಥಾಪೀತ್ಯಾದಿಪರಿಹಾರಗ್ರಂಥಃ । ತಥಾಪೀತ್ಯಭಿಸಂಬಂಧಾಚ್ಛಂಕಾಯಾಂ ಯದ್ಯಪೀತಿ ಪಠಿತವ್ಯಮ್ । ಇದಮಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಯೋರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಯುಷ್ಮದ್ಗ್ರಹಣಮತ್ಯಂತಭೇದೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ । ಯಥಾ ಹ್ಯಹಂಕಾರಪ್ರತಿಯೋಗೀ ತ್ವಂಕಾರೋ ನೈವಮಿದಂಕಾರಃ, ಏತೇ ವಯಮಿಮೇ ವಯಮಾಸ್ಮಹೇ ಇತಿ ಬಹುಲಂ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾದಿತಿ । ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವ ಆತ್ಮಾ ವಿಷಯೀ, ಜಡಸ್ವಭಾವಾ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯದೇಹವಿಷಯಾ ವಿಷಯಾಃ । ಏತೇ ಹಿ ಚಿದಾತ್ಮಾನಂ ವಿಸಿನ್ವಂತಿ ಅವಬಧ್ನಂತಿ । ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ನಿರೂಪಣೀಯಂ ಕುರ್ವಂತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಪರಸ್ಪರಾನಧ್ಯಾಸಹೇತಾವತ್ಯಂತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ -

ತಮಃ ಪ್ರಕಾಶವದಿತಿ ।

ನ ಹಿ ಜಾತು ಕಶ್ಚಿತ್ಸಮುದಾಚರದ್ವೃತ್ತಿನೀ ಪ್ರಕಾಶತಮಸೀ ಪರಸ್ಪರಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮರ್ಹತಿ । ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -

ಇತರೇತರಭಾವಾನುಪಪತ್ತಾವಿತಿ ।

ಇತರೇತರಭಾವಃ ಇತರೇತರತ್ವಮ್ , ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಾವಿತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಮಾ ಭೂದ್ಧರ್ಮಿಣೋಃ ಪರಸ್ಪರಭಾವಃ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ತು ಜಾಡ್ಯಚೈತನ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಾನಿತ್ಯತ್ವಾದೀನಾಮಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।

ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಧರ್ಮಿಣೋರ್ವಿವೇಕಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಧ್ಯಾಸಃ, ಯಥಾ ಕುಸುಮಾದ್ಭೇದೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇಽಪಿ ಸ್ಫಟಿಕಮಣಾವತಿಸ್ವಚ್ಛತಯಾ ಜಪಾಕುಸುಮಪ್ರತಿಬಿಂಬೋದ್ಗ್ರಾಹಿಣ್ಯರುಣಃ ಸ್ಫಟಿಕೈತ್ಯಾರುಣ್ಯವಿಭ್ರಮ ಇತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -

ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಪೀತಿ ।

ಇತರೇತರತ್ರ ಧರ್ಮಿಣಿ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಭಾವೋ ವಿನಿಮಯಸ್ತಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ - ರೂಪವದ್ಧಿ ದ್ರವ್ಯಮತಿಸ್ವಚ್ಛತಯಾ ರೂಪವತೋ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ತದ್ವಿವೇಕೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾಪಿ ಛಾಯಾಂ ಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ , ಚಿದಾತ್ಮಾ ತ್ವರೂಪೋ ವಿಷಯೀ ನ ವಿಷಯಚ್ಛಾಯಾಮುದ್ಗ್ರಾಹಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ಯಥಾಹುಃ -'ಶಬ್ದಗಂಧರಸಾನಾಂ ಚ ಕೀದೃಶೀ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತಾ” ಇತಿ । ತದಿಹ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾದ್ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋರನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಸಂಭೇದೇನೈವ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಪಿ ಪರಸ್ಪರಸಂಭೇದೇನ ವಿನಿಮಯಾತ್ಮನಾ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ತೌ ಚೇದ್ಧರ್ಮಿಣಾವತ್ಯಂತವಿವೇಕೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾವಸಂಭಿನ್ನೌ, ಅಸಂಭಿನ್ನಾಃ ಸುತರಾಂ ತಯೋರ್ಧರ್ಮಾಃ, ಸ್ವಾಶ್ರಯಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಧಾನೇನ ದೂರಾಪೇತತ್ವಾತ್ ।

ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -

ಸುತರಾಮಿತಿ ।

ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣೇತಿ ।

ವಿಷಯವಿಪರ್ಯಯೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಿಥ್ಯಾಶಬ್ದೋಽಪಹ್ನವವಚನಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಅಧ್ಯಾಸೋ ಭೇದಾಗ್ರಹೇಣ ವ್ಯಾಪ್ತಃ, ತದ್ವಿರುದ್ಧಶ್ಚೇಹಾಸ್ತಿ ಭೇದಗ್ರಹಃ, ಸ ಭೇದಾಗ್ರಹಂ ನಿವರ್ತಯಂಸ್ತದ್ವ್ಯಾಪ್ತಮಧ್ಯಾಸಮಪಿ ನಿವರ್ತಯತೀತಿ । ಮಿಥ್ಯೇತಿ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಂ ಯದ್ಯಪಿ ತಥಾಪೀತಿ ಯೋಜನಾ ।। ಇದಮತ್ರಾಕೂತಮ್ - ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದ್ಯಹಮಿತ್ಯನುಭವೇ ಆತ್ಮತತ್ವಂ ಪ್ರಕಾಶೇತ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ತಥಾಹಿ ಸಮಸ್ತೋಪಾಧ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನಾನಂತಾನಂದಚೈತನ್ಯೈಕರಸಮುದಾಸೀನಮೇಕಮದ್ವಿತೀಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ಗೀಯತೇ । ನ ಚೈತಾನ್ಯುಪಕ್ರಮಪರಾಮರ್ಶೋಪಸಂಹಾರೈಃ ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರೇಣೇದೃಗಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಭಿದಧತಿ ತತ್ಪರಾಣಿ ಸಂತಿ ಶಕ್ಯಾನಿ ಶಕ್ರೇಣಾಪ್ಯುಪಚರಿತಾರ್ಥಾನಿ ಕರ್ತುಮ್ । ಅಭ್ಯಾಸೇ ಹಿ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ಭವತಿ, ಯಥಾಹೋ ದರ್ಶನೀಯಾಹೋ ದರ್ಶನೀಯೇತಿ ನ ನ್ಯೂನತ್ವಂ, ಪ್ರಾಗೇವೋಪಚರಿತತ್ವಮಿತಿ । ಅಹಮನುಭವಸ್ತು ಪ್ರಾದೇಶಿಕಮನೇಕವಿಧಶೋಕದುಃಖಾದಿಪ್ರಪಂಚೋಪಪ್ಲುತಮಾತ್ಮಾನಮಾದರ್ಶಯನ್ ಕಥಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಗೋಚರಃ ಕಥಂ ವಾನುಪಪ್ಲವಃ । ನ ಚ ಜ್ಯೇಷ್ಠಪ್ರಮಾಣಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾದಾಮ್ನಾಯಸ್ಯೈವ ತದಪೇಕ್ಷಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಚರಿತಾರ್ಥತ್ವಂ ಚೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ತಸ್ಯಾಪೌರುಷೇಯತಯಾ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತದೋಷಾಶಂಕಸ್ಯ, ಬೋಧಕತಯಾ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರಮಿತಾವನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಮಿತಾವನಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧಾದನುತ್ಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಚೇನ್ನ । ಉತ್ಪಾದಕಾಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವಿತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾಗಮಜ್ಞಾನಂ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪಹಂತಿ ಯೇನ ಕಾರಣಾಭಾವಾನ್ನ ಭವೇದಪಿ ತು ತಾತ್ತ್ವಿಕಮ್ । ನ ಚ ತತ್ತಸ್ಯೋತ್ಪಾದಕಮ್ । ಅತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಮಾಣಭಾವೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಸಾಂವ್ಯವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣೇಭ್ಯಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ತಥಾ ಚ ವರ್ಣೇ ಹ್ರಸ್ವತ್ವದೀರ್ಘತ್ವಾದಯೋಽನ್ಯಧರ್ಮಾ ಅಪಿ ಸಮಾರೋಪಿತಾಃ ತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತವಃ । ನ ಹಿ ಲೌಕಿಕಾಃ ನಾಗ ಇತಿ ವಾ ನಗ ಇತಿ ವಾ ಪದಾತ್ಕುಂಚರಂ ವಾ ತರುಂ ವಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಾ ಭವಂತಿ ಭ್ರಾಂತಾಃ । ನ ಚಾನನ್ಯಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸ್ವಾರ್ಥಮುಪಚರಿತಾರ್ಥಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ‘ನ ವಿಧೌ ಪರಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥ’ ಇತಿ । ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಂ ಚ ಅನಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಃ ನ ತು ಬಾಧಕತ್ವೇ, ರಜತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಯಾಯಸಃ ಶುಕ್ತಿಜ್ಞಾನೇನ ಕನೀಯಸಾ ಬಾಧದರ್ಶನಾತ್ । ತದನಪಬಾಧನೇ ತದಪಬಾಧಾತ್ಮನಸ್ತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇರನುತ್ಪತ್ತೇಃ । ದರ್ಶಿತಂ ಚ ತಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಮಾಣಭಾವಸ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪಾರಮರ್ಷಂ ಸೂತ್ರಂ, “ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇ ಪೂರ್ವದೌರ್ಬಲ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತಿವತ್” (ಆ. ೬ ಪಾ. ೫ ಸೂ. ೫೪) ಇತಿ । ತಥಾ “ಪೂರ್ವಾತ್ಪರಬಲೀಯಸ್ತ್ವಂ ತತ್ರ ನಾಮ ಪ್ರತೀಯತಾಮ್ । ಅನ್ಯೋನ್ಯನಿರಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ಯತ್ರ ಜನ್ಮ ಧಿಯಾಂ ಭವೇತ್” ॥ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಯೇಽಪ್ಯಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮಾತ್ಮಾನಮಾಸ್ಥಿಷತ ತೈರಪ್ಯಸ್ಯ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಮ್ - ’ ಅಹಮಿಹೈವಾಸ್ಮಿ ಸದನೇ ಜಾನಾನಃ’ ಇತಿ ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನಃ ಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವೇನ ಗ್ರಹಾತ್ । ಉಚ್ಚತರಗಿರಿಶಿಖರವರ್ತಿಷು ಮಹಾತರುಷು ಭೂಮಿಷ್ಠಸ್ಯ ದೂರ್ವಾಪ್ರವಾಲನಿರ್ಭಾಸಪ್ರತ್ಯಯವತ್ । ನ ಚೇದಂ ದೇಹಸ್ಯ ಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಮನುಭೂಯತೇ ನ ತ್ವಾತ್ಮನ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ನ ಹಿ ತದೈವಂ ಭವತಿ - ’ ಅಹಮ್’ ಇತಿ; ಗೌಣತ್ವೇ ವಾ ನ ’ ಜಾನಾನಃ’ ಇತಿ । ಅಪಿ ಚ ಪರಶಬ್ದಃ ಪರತ್ರ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಗುಣಯೋಗೇನ ವರ್ತತ ಇತಿ ಯತ್ರ ಪ್ರಯೋಕ್ತೃಪ್ರತಿಪತ್ರೋಃ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ ಗೌಣಃ, ಸ ಚ ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯಪುರಃಸರಃ । ತದ್ಯಥಾ ನೈಯಮಿಕಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವಚನೋಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದಃ (ಆ.೧. ಪಾ.೪. ಸೂ.೪)ಪ್ರಕರಣಾಂತರಾವಧೃತಭೇದೇ ಕೌಂಡಪಾಯಿನಾಮಯನಗತೇ ಕರ್ಮಣಿ “ಮಾಸಮಗ್ಮಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ” (ಆ. ೭ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಸಾಧ್ಯಸಾದೃಶ್ಯೇನ ಗೌಣಃ, ಮಾಣವಕೇ ಚಾನುಭವಸಿದ್ಧಭೇದೇ ಸಿಂಹಾತ್ಸಿಂಹಶಬ್ದಃ । ನ ತ್ವಹಂಕಾರಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೋಽರ್ಥೋ ನಿರ್ಲುಠಿತಗರ್ಭತಯಾ ದೇಹಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನೋಽನುಭೂಯತೇ, ಯೇನ ಪರಶಬ್ದಃ ಶರೀರಾದೌ ಗೌಣೋ ಭವೇತ್ । ನ ಚಾತ್ಯಂತನಿರೂಠತಯಾ ಗೌಣೇಽಪಿ ನ ಗೌಣತ್ವಾಭಿಮಾನಃ ಸಾರ್ಷಪಾದಿಷು ತೈಲಶಬ್ದವದಿತಿ ವೇದಿತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಸ್ನೇಹಾತ್ತಿಲಭವಾದ್ಭೇದೇ ಸಿದ್ಧ ಏವ ಸಾರ್ಷಪಾದೀನಾಂ ತೈಲಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾಭಿಮಾನೋ, ನ ತ್ವರ್ಥಯೋಸ್ತೈಲಸಾರ್ಷಪಯೋರಭೇದಾಧ್ಯವಸಾಯಃ । ತತ್ಸಿದ್ಧಂ ಗೌಣತ್ವಮುಭಯದರ್ಶಿನೋ ಗೌಣಮುಖ್ಯವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ತದಿದಂ ವ್ಯಾಪಕಂ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಮಾನಂ ಗೌಣತಾಮಪಿ ನಿವರ್ತಯತೀತಿ । ನ ಚ ಬಾಲಸ್ಥವಿರಶರೀರಭೇದೇಽಪಿ ಸೋಽಹಮಿತ್ಯೇಕಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಸಂಧಾನಾದ್ದೇಹಾದಿಭ್ಯೋ ಭೇದೇನ ಅಸ್ತ್ಯಾತ್ಮಾನುಭವ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಖಲ್ವಿಯಂ ಕಥಾ ನ ಲೌಕಿಕಾನಾಮ್ । ಪರೀಕ್ಷಕಾ ಅಪಿ ಹಿ ವ್ಯವಹಾರಸಮಯೇ ನ ಲೋಕಸಾಮಾನ್ಯಮತಿವರ್ತಂತೇ । ವಕ್ಷ್ಯತ್ಯನಂತರಮೇವ ಹಿ ಭಗವಾನ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ - “ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾತ್” ಇತಿ । ಬಾಹ್ಯಾ ಅಪ್ಯಾಹುಃ - “ಶಾಸ್ತ್ರಚಿಂತಕಾಃ ಖಲ್ವೇವಂ ವಿವೇಚಯಂತಿ ನ ಪ್ರತಿಪತ್ತಾರಃ” ಇತಿ । ತತ್ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮಗೋಚರಮಹಂಕಾರಮಹಮಿಹಾಸ್ಮಿ ಸದನ ಇತಿ ಪ್ರಯುಂಜಾನೋ ಲೌಕಿಕಃ ಶರೀರಾದ್ಯಭೇದಗ್ರಹಾದಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾದೇಶಿಕತ್ವಮಭಿಮನ್ಯತೇ, ನಭಸ ಇವ ಘಟಮಣಿಕಮಲ್ಲಿಕಾದ್ಯುಪಾಧ್ಯವಚ್ಛೇದಾದಿತಿ ಯುಕ್ತಮುತ್ಪಶ್ಯಾಮಃ । ನ ಚಾಹಂಕಾರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಯ ದೇಹಾದಿವದಾತ್ಮಾಪಿ ಪ್ರಾದೇಶಿಕ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತದಾ ಖಲ್ವಯಮಣುಪರಿಮಾಣೋ ವಾ ಸ್ಯಾದ್ದೇಹಪರಿಮಾಣೋ ವಾ ? ಅಣುಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ಸ್ಥೂಲೋಽಹಮ್ ದೀರ್ಘ ಇತಿ ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ದೇಹಪರಿಮಾಣತ್ವೇ ತು ಸಾವಯವತಯಾ ದೇಹವದನಿತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಕಿಂಚ ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಅವಯವಸಮುದಾಯೋ ವಾ ಚೇತಯೇತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ವಾವಯವಾಃ ? ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚೇತನತ್ವಪಕ್ಷೇ ಬಹೂನಾಂ ಚೇತನಾನಾಂ ಸ್ವತಂತ್ರಾಣಾಮೇಕವಾಕ್ಯತಾಭಾವಾದಪರ್ಯಾಯಂ ವಿರುದ್ಧದಿಕ್ಕ್ರಿಯತಯಾ ಶರೀರಮುನ್ಮಥ್ಯೇತ, ಅಕ್ರಿಯಂ ವಾ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಸಮುದಾಯಸ್ಯ ತು ಚೈತನ್ಯಯೋಗೇ ವೃಕ್ಣ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನವಯವೇ ಚಿದಾತ್ಮನೋಽಪ್ಯವಯವೋ ವೃಕ್ಣ ಇತಿ ನ ಚೇತಯೇತ್ । ನ ಚ ಬಹೂನಾಮವಯವಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಾವಿನಾಭಾವನಿಯಮೋ ದೃಷ್ಟಃ । ಯ ಏವಾವಯವೋ ವಿಶೀರ್ಣಸ್ತದಾ ತದಭಾವೇ ನ ಚೇತಯೇತ್ । ವಿಜ್ಞಾನಾಲಂಬನತ್ವೇಽಪ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಂ ತದವಸ್ಥಮೇವ । ತಸ್ಯ ಸ್ಥಿರವಸ್ತುನಿರ್ಭಾಸತ್ವಾದಸ್ಥಿರತ್ವಾಚ್ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಮ್ । ಏತೇನ ಸ್ಥೂಲೋಽಹಮಂಧೋಽಹಂ ಗಚ್ಛಾಮೀತ್ಯಾದಯೋಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ । ತದೇವಮುಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇ ಪೂತಿಕೂಷ್ಮಾಂಡೀಕೃತೇ ಭಗವತೀ ಶ್ರುತಿರಪ್ರತ್ಯೂಹಂ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವದುಃಖಶೋಕಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಹಮನುಭವಪ್ರಸಂಜಿತಮಾತ್ಮನೋ ನಿಷೇದ್ಧುಮರ್ಹತೀತಿ ।

ತದೇವಂ ಸರ್ವಪ್ರವಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಪ್ರಥಿತಮಿಥ್ಯಾಭಾವಸ್ಯಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪನಿಮಿತ್ತಫಲೈರುಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ -

ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿ ।

ಅತ್ರ ಚಾನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿಂಧರ್ಮಿಣ್ಯಾತ್ಮಶರೀರಾದೌ ‘ಅನ್ಯೋನ್ಯಾತ್ಮಕತಾಮ್’ ಅಧ್ಯಸ್ಯಾಹಮಿದಂ ಶರೀರಾದೀತಿ । ಇದಮಿತಿ ಚ ವಸ್ತುತಃ, ನ ಪ್ರತೀತಿತಃ । ಲೋಕವ್ಯವಹಾರೋ ಲೋಕಾನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಃ, ಸ ಚಾಯಮಹಮಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ । ಇತಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಶ್ಚ ಶರೀರಾದ್ಯನುಕೂಲಂ ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ಚ ಪ್ರಮೇಯಜಾತಂ ಪ್ರಮಾಯ ಪ್ರಮಾಣೇನ ತದುಪಾದಾನಪರಿವರ್ಜನಾದಿಃ । “ಅನ್ಯೋನ್ಯಧರ್ಮಾಂಶ್ಚಾಧ್ಯಸ್ಯ” ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿಂಧರ್ಮಿಣಿ ದೇಹಾದಿಧರ್ಮಾಂಜನ್ಮಮರಣಜರಾವ್ಯಾಧ್ಯಾದೀನಾತ್ಮನಿ ಧರ್ಮಿಣಿ ಅಧ್ಯಸ್ತದೇಹಾದಿಭಾವೇ ಸಮಾರೋಪ್ಯ, ತಥಾ ಚೈತನ್ಯಾದೀನಾತ್ಮಧರ್ಮಾನ್ ದೇಹಾದಾವಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವೇ ಸಮಾರೋಪ್ಯ, ಮಮೇದಂ ಜರಾಮರಣಪುತ್ರಪಶುಸ್ವಾಮ್ಯಾದೀತಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ವ್ಯಪದೇಶಃ, ಇತಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಶ್ಚ ತದನುರೂಪಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾದಿಃ । ಅತ್ರ ಚ ಅಧ್ಯಾಸವ್ಯವಹಾರಕ್ರಿಯಾಭ್ಯಾಂ ಯಃ ಕರ್ತೋನ್ನೀತಃ ಸ ಸಮಾನ ಇತಿ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವೇನಾಧ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯುಪಪನ್ನಮ್ ।

ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವಸೂಚಿತಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಕಾರಣತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ -

ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಃ ವ್ಯವಹಾರಃ ।

ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಧ್ಯಾಸಸ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಃ । ತದ್ಭಾವಾಭಾವಾನುವಿಧಾನಾದ್ವ್ಯವಹಾರಭಾವಾಭಾವಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದೇವಮಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಂ ಫಲಂ ಚ ವ್ಯವಹಾರಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ -

ಇತರೇತರಾವಿವೇಕೇನ ।

ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಥಾವಿವೇಕ ಏವ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ, ತಥಾ ಚ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ಅತ್ಯಂತವಿವಿಕ್ತಯೋರ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಣೋಃ ।

ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಧರ್ಮಿಣೋರತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ವಿವೇಕೋ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚಾಸಂಕೀರ್ಣತಾ ವಿವೇಕಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ವಿವಿಕ್ತಯೋರ್ವಸ್ತುಸತೋರ್ಭೇದಾಗ್ರಹನಿಬಂಧನಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿಭ್ರಮೋ ಯುಜ್ಯತೇ, ಶುಕ್ತೇರಿವ ರಜತಾದ್ಭೇದಾಗ್ರಹ ನಿಬಂಧನೋ ರಜತತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿಭ್ರಮಃ ।

ಇಹ ತು ಪರಮಾರ್ಥಸತಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋಽತ್ಯಂತಭಿನ್ನಂ ನ ದೇಹಾದ್ಯಸ್ತಿ ವಸ್ತುಸತ್ , ತತ್ಕುತಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಭೇದಾಗ್ರಹಃ ಕುತಶ್ಚ ತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿಭ್ರಮಃ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ ಇತಿ ।

ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಾದಧ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಸತ್ಯಂ ಚಿದಾತ್ಮಾ, ಅನೃತಂ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯದೇಹಾದಿ, ತೇ ದ್ವೇ ಧರ್ಮಿಣೀ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ ಯುಗಲೀಕೃತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚ ಸಂವೃತಿಪರಮಾರ್ಥಸತೋಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಮಿಥುನಮಸ್ತೀತ್ಯಭೂತತದ್ಭಾವಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ್ವೇಃ ಪ್ರಯೋಗಃ ।

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಅಪ್ರತೀತಸ್ಯಾರೋಪಾಯೋಗಾದಾರೋಪ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀತಿರುಪಯುಜ್ಯತೇ ನ ವಸ್ತುಸತ್ತೇತಿ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಆರೋಪ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತೀತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸಮಾರೋಪಃ ಸಮಾರೋಪನಿಬಂಧನಾ ಚ ಪ್ರತೀತಿರಿತಿ ದುರ್ವಾರಂ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ -

ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತಿ ।

ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋಽನಾದಿರಯಂ ವ್ಯವಹಾರಃ । ವ್ಯವಹಾರಾನಾದಿತಯಾ ತತ್ಕಾರಣಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾನಾದಿತೋಕ್ತಾ, ತತಶ್ಚ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೋಪದರ್ಶಿತಸ್ಯ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಶರೀರಾದೇರುತ್ತರೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಸೋಪಯೋಗ ಇತ್ಯನಾದಿತ್ವಾತ್ಬೀಜಾಂಕುರವನ್ನ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅದ್ಧಾ ಪೂರ್ವಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಮುಪಯುಜ್ಯತ ಆರೋಪೇ, ನ ತು ಪ್ರತೀಯಮಾನಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತಾ । ಪ್ರತೀತಿರೇವ ತು ಅತ್ಯಂತಾಸತೋ ಗಗನಕಮಲಿನೀಕಲ್ಪಸ್ಯ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೇರ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಮೇವ ಹಿ ಚಿದಾತ್ಮನೋಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಂ ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯಸಮವಾಯೋಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತಾ ವಾ, ದ್ವೈತಾಪತ್ತೇಃ । ಸತ್ತಾಯಾಶ್ಚಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತಾಯಾಶ್ಚ ಸತ್ತಾಂತರಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತಾಂತರಕಲ್ಪನೇಽನವಸ್ಥಾಪಾತಾತ್ , ಪ್ರಕಾಶಮಾನತೈವ ಸತ್ತಾಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಾ । ತಥಾ ಚ ದೇಹಾದಯಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಾನ್ನಾಸಂತಃ, ಚಿದಾತ್ಮವತ್ ।

ಅಸತ್ತ್ವೇ ವಾ ನ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಾಃ, ತತ್ಕಥಂ ಸತ್ಯಾನೃತಯೋರ್ಮಿಥುನೀಭಾವಃ, ತದಭಾವೇ ವಾ ಕಸ್ಯ ಕುತೋ ಭೇದಾಗ್ರಹಃ, ತದಸಂಭವೇ ಕುತೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -

ಆಹ

ಆಕ್ಷೇಪ್ತಾ -

ಕೋಽಯಮಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮ ।

ಕ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪೇ ।

ಸಮಾಧಾತಾ ಲೋಕಸಿದ್ಧಮಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಮಾಚಕ್ಷಾಣ ಏವಾಕ್ಷೇಪಂ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪತಿ -

ಉಚ್ಯತೇ - ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ ।

ಅವಸನ್ನೋಽವಮತೋ ವಾ ಭಾಸೋಽವಭಾಸಃ । ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತರಬಾಧಶ್ಚಾಸ್ಯವಸಾದೋಽವಮಾನೋ ವಾ । ಏತಾವತಾ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಯೇದಮುಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್ “ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟ” ಇತ್ಯಾದಿ । ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯಾವಭಾಸಃ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ । ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚಾರೋಪವಿಷಯಾರೋಪಣೀಯಮಿಥುನಮಂತರೇಣ ನ ಭವತೀತಿ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಗ್ರಹಣೇನಾನೃತಮಾರೋಪಣೀಯಮುಪಸ್ಥಾಪಯತಿ । ತಸ್ಯ ಚ ದೃಷ್ಟತ್ವಮಾತ್ರಮುಪಯುಜ್ಯತೇ ನ ವಸ್ತುಸತ್ತೇತಿ ದೃಷ್ಟಗ್ರಹಣಮ್ । ತಥಾಪಿ ವರ್ತಮಾನಂ ದೃಷ್ಟಂ ದರ್ಶನಂ ನಾರೋಪೋಪಯೋಗೀತಿ ಪೂರ್ವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಚ್ಚ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸದಪ್ಯಾರೋಪಣೀಯತಯಾ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯನೃತಮ್ ।

ಆರೋಪವಿಷಯಂ ಸತ್ಯಮಾಹ -

ಪರತ್ರೇತಿ ।

ಪರತ್ರ ಶುಕ್ತಿಕಾದೌ ಪರಮಾರ್ಥಸತಿ, ತದನೇನ ಸತ್ಯಾನೃತಮಿಥುನಮುಕ್ತಮ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸ ಇತ್ಯಲಕ್ಷಣಮ್ , ಅತಿವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಸ್ವಸ್ತಿಮತ್ಯಾಂ ಗವಿ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಗೋತ್ವಸ್ಯ, ಪರತ್ರ ಕಾಲಾಕ್ಷ್ಯಾಮವಭಾಸಃ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಪಾಟಲಿಪುತ್ರೇ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಪರತ್ರ ಮಾಹಿಷ್ಮತ್ಯಾಮವಭಾಸಃ ಸಮೀಚೀನಃ ।

ಅವಭಾಸಪದಂ ಚ ಸಮೀಚೀನೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಯಥಾ ನೀಲಸ್ಯಾವಭಾಸಃ ಪೀತಸ್ಯಾವಭಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ಸ್ಮೃತಿರೂಪ ಇತಿ ।

ಸ್ಮೃತೇ ರೂಪಮಿವ ರೂಪಮಸ್ಯೇತಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ । ಅಸಂನಿಹಿತವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮ್ , ಸಂನಿಹಿತವಿಷಯಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಸಮೀಚೀನಮಿತಿ ನಾತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ನಾಪ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಃ, ಸ್ವಪ್ನಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಮೃತಿವಿಭ್ರಮರೂಪಸ್ಯೈವಂರೂಪತ್ವಾತ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ಹಿ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೇ ಪಿತ್ರಾದೌ ನಿದ್ರೋಪಪ್ಲವವಶಾದಸಂನಿಧಾನಾಪರಾಮರ್ಶೇ, ತತ್ರ ತತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಸಂನಿಹಿತದೇಶಕಾಲತ್ವಸ್ಯ ಸಮಾರೋಪಃ । ಏವಂ ಪೀತಃ ಶಂಖಸ್ತಿಕ್ತೋ ಗುಡೈತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯೇತಲ್ಲಕ್ಷಣಂ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ತಥಾ ಹಿ - ಬಹಿರ್ವಿನಿರ್ಗಚ್ಛದತ್ಯಚ್ಛನಯನರಶ್ಮಿಸಂಪೃಕ್ತಪಿತ್ತದ್ರವ್ಯವರ್ತಿನೀಂ ಪೀತತಾಂ ಪಿತ್ತರಹಿತಾಮನುಭವನ್ , ಶಂಖಂ ಚ ದೋಷಾಚ್ಛಾದಿತಶುಕ್ಲಿಮಾಂ ನ ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಮನುಭವನ್ , ಪೀತತಾಯಾಶ್ಚ ಶಂಖಾಸಂಬಂಧಮನನುಭವನ್ , ಅಸಂಬಂಧಾಗ್ರಹಣಸಾರೂಪ್ಯೇಣಪೀತಂ ತಪನೀಯಪಿಂಡಂಪೀತಂ ಬಿಲ್ವಫಲಮಿತ್ಯಾದೌ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಪೀತತ್ವಶಂಖತ್ವಯೋರಾರೋಪ್ಯಾಹಪೀತಃ ಶಂಖ ಇತಿ । ಏತೇನತಿಕ್ತೋ ಗುಡ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಏವಂ ವಿಜ್ಞಾತೃಪುರುಷಾಭಿಮುಖೇಷ್ವಾದರ್ಶೋದಕಾದಿಷು ಸ್ವಚ್ಛೇಷು ಚಾಕ್ಷುಷಂ ತೇಜೋ ಲಗ್ನಮಪಿ ಬಲೀಯಸಾ ಸೌರ್ಯೇಣ ತೇಜಸಾ ಪ್ರತಿಸ್ರೋತಃ ಪ್ರವರ್ತಿತಂ ಮುಖಸಂಯುಕ್ತಂ ಮುಖಂ ಗ್ರಾಹಯತ್ , ದೋಷವಶಾತ್ತದ್ದೇಶತಾಮನಭಿಮುಖತಾಂ ಚ ಮುಖಸ್ಯಾಗ್ರಾಹಯತ್ , ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾಭಿಮುಖಾದರ್ಶೋದಕದೇಶತಾಮಾಭಿಮುಖ್ಯಂ ಚ ಮುಖಸ್ಯಾರೋಪಯತೀತಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬವಿಭ್ರಮೋಽಪಿ ಲಕ್ಷಿತೋ ಭವತಿ । ಏತೇನ ದ್ವಿಚಂದ್ರದಿಙ್ಮೋಹಾಲಾತಚಕ್ರಗಂಧರ್ವನಗರವಂಶೋರಗಾದಿವಿಭ್ರಮೇಷ್ವಪಿ ಯಥಾಸಂಭವಂ ಲಕ್ಷಣಂ ಯೋಜನೀಯಮ್ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ನ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತಾಮಾತ್ರಂ ಸತ್ತ್ವಮ್ , ಯೇನ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದೇಃ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತಯಾ ಸದ್ಭಾವೋ ಭವೇತ್ । ನ ಹಿ ಸರ್ಪಾದಿಭಾವೇನ ರಜ್ಜ್ವಾದಯೋ ವಾ ಸ್ಫಟಿಕಾದಯೋ ವಾ ರಕ್ತಾದಿಗುಣಯೋಗಿನೋ ನ ಪ್ರತಿಭಾಸಂತೇ, ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನಾ ವಾ ಭವಂತಿ ತದಾತ್ಮಾನಸ್ತದ್ಧರ್ಮಾಣೋ ವಾ । ತಥಾ ಸತಿ ಮರುಷು ಮರೀಚಿಚಯಮ್ , ಉಚ್ಚಾವಚಮುಚ್ಚಲತ್ತುಂಗತರಂಗಭಂಗಮಾಲೇಯಮಭ್ಯರ್ಣವಮವತೀರ್ಣಾ ಮಂದಾಕಿನೀ, ಇತ್ಯಭಿಸಂಧಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ತತ್ತೋಯಮಾಪೀಯ ಪಿಪಾಸಾಮುಪಶಮಯೇತ್ । ತಸ್ಮಾದಕಾಮೇನಾಪ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ನ ವಸ್ತುಸತ್ತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮನೀಯಮ್ । ನ ಚ ಮರೀಚಿರೂಪೇಣ ಸಲಿಲಮವಸ್ತುಸತ್ಸ್ವರೂಪೇಣ ತು ಪರಮಾರ್ಥಸದೇವ, ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಯಸ್ತು ಸ್ವರೂಪೇಣಾಪ್ಯಸಂತ ಇತ್ಯನುಭವಾಗೋಚರತ್ವಾತ್ಕಥಮಾರೋಪ್ಯಂತ ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ ಯತೋ ಯದ್ಯಸನ್ನಾನುಭವಗೋಚರಃ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಮರೀಚ್ಯಾದೀನಾಮಸತಾಂ ತೋಯತಯಾನುಭವಗೋಚರತ್ವಮ್ , ನ ಚ ಸ್ವರೂಪಸತ್ತ್ವೇನ ತೋಯಾತ್ಮನಾಪಿ ಸಂತೋ ಭವಂತಿ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ನಾಭಾವೋ ನಾಮ ಭಾವಾದನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ, ಅಪಿ ತು ಭಾವ ಏವ ಭಾವಾಂತರಾತ್ಮನಾಭಾವಃ ಸ್ವರೂಪೇಣ ತು ಭಾವಃ । ಯಥಾಹುಃ - “ಭಾವಾಂತರಮಭಾವೋ ಹಿ ಕಯಾಚಿತ್ತು ವ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ”(ಮಂಡನಮಿಶ್ರಭ್ರಮವಿವೇಕಃ) ಇತಿ । ತತಶ್ಚ ಭಾವಾತ್ಮನೋಪಾಖ್ಯೇಯತಯಾಸ್ಯ ಯುಜ್ಯೇತಾನುಭವಗೋಚರತಾ । ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಪುನರತ್ಯಂತಾಸತೋ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಸ್ಯ ಕುತೋಽನುಭವವಿಷಯಭಾವಃ, ಕುತೋ ವಾ ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯಾರೋಪಃ । ನ ಚ ವಿಷಯಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿರಹೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಮೇವ ತತ್ತಾದೃಶಂ ಸ್ವಪ್ರತ್ಯಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸಾದಿತಾದೃಷ್ಟಾಂತಸಿದ್ಧಸ್ವಭಾವಭೇದಮುಪಜಾತಮಸತಃ ಪ್ರಕಾಶನಂ, ತಸ್ಮಾದಸತ್ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿರೇವಾಸ್ಯಾವಿದ್ಯೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಯತೋ ಯೇಯಮಸತ್ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತಿರ್ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಿಂ ಪುನರಸ್ಯಾಃ ಶಕ್ಯಮ್ , ಅಸದಿತಿ ಚೇತ್ , ಕಿಮೇತತ್ಕಾರ್ಯಮಾಹೋಸ್ವಿದಸ್ಯಾ ಜ್ಞಾಪ್ಯಮ್ । ನ ತಾವತ್ಕಾರ್ಯಮ್ , ಅಸತಸ್ತತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ಜ್ಞಾಪ್ಯಂ, ಜ್ಞಾನಾಂತರಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ, ಅನವಸ್ಥಾಪಾತಾಚ್ಚ । ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮೇವ ಅಸತಃ ಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಕಃ ಪುನರೇಷ ಸದಸತೋಃ ಸಂಬಂಧಃ ? ಅಸದಧೀನನಿರೂಪಣತ್ವಂ ಸತೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸತಾ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಚೇತ್ , ಅಹೋ ಬತಾಯಮತಿನಿರ್ವೃತ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯಯತಪಸ್ವೀ ಯಸ್ಯಾಸತ್ಯಪಿ ನಿರೂಪಣಮಾಯತತೇ, ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತತ್ರಾಧತ್ತೇ ಕಿಂಚಿತ್ , ಅಸತ ಆಧಾರತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಅಸದಂತರೇಣ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ನ ಪ್ರಥತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೈವೈಷ ಸ್ವಭಾವೋ ನ ತ್ವಸದಧೀನಮಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದಿತಿ ಚೇತ್ , ಅಹೋ ಬತಾಸ್ಯಾಸತ್ಪಕ್ಷಪಾತೋ ಯದಯಮತದುತ್ಪತ್ತಿರತದಾತ್ಮಾ ಚ ತದವಿನಾಭಾವನಿಯತಃ ಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದತ್ಯಂತಾಸಂತಃ ಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾದಯೋ ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಾ ನಾನುಭವವಿಷಯಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತೀತಿ । ಅತ್ರ ಬ್ರೂಮಃ - ನಿಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಚೇನ್ನಾನುಭವಗೋಚರಃ, ತತ್ಕಿಮಿದಾನೀಂ ಮರೀಚಯೋಽಪಿ ತೋಯಾತ್ಮನಾ ಸತತ್ತ್ವಾ ಯದನುಭವಗೋಚರಾಃ ಸ್ಯುಃ । ನ ಸತತ್ತ್ವಾಃ, ತದಾತ್ಮನಾ ಮರೀಚೀನಾಮಸತ್ತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿವಿಧಂ ಚ ವಸ್ತೂನಾಂ ತತ್ತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಮಸತ್ತ್ವಂ ಚ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವತಃ, ಪರಂ ತು ಪರತಃ । ಯಥಾಹುಃ - “ಸ್ವರೂಪಪರರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ನಿತ್ಯಂ ಸದಸದಾತ್ಮಕೇ । ವಸ್ತುನಿ ಜ್ಞಾಯತೇ ಕಿಂಚಿದ್ರೂಪಂ ಕೈಶ್ಚಿತ್ಕದಾ ಚ ನ॥”(ತತ್ವಸಂಗ್ರಹಃ) ಇತಿ । ತತ್ಕಿಂ ಮರೀಚಿಷು ತೋಯನಿರ್ಭಾಸಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತತ್ತ್ವಗೋಚರಃ, ತಥಾ ಚ ಸಮೀಚೀನ ಇತಿ ನ ಭ್ರಾಂತೋ ನಾಪಿ ಬಾಧ್ಯೇತ । ಅದ್ಧಾ ನ ಬಾಧ್ಯೇತ ಯದಿ ಮರೀಚೀನತೋಯಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾನತೋಯಾತ್ಮನಾ ಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ । ತೋಯಾತ್ಮನಾ ತು ಗೃಹ್ಣನ್ ಕಥಮಭ್ರಾಂತಃ, ಕಥಂ ವಾ ಬಾಧ್ಯಃ ಹಂತ ತೋಯಾಭಾವಾತ್ಮನಾಂ ಮರೀಚಿನಾಂ ತೋಯಭಾವಾತ್ಮತ್ವಂ ತಾವನ್ನ ಸತ್ , ತೇಷಾಂ ತೋಯಾಭಾವಾದಭೇದೇನ ತೋಯಭಾವಾತ್ಮತಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಪ್ಯಸತ್ । ವಸ್ತ್ವಂತರಮೇವ ಹಿ ವಸ್ತ್ವಂತರಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಮಾಸ್ಥೀಯತೇ “ಭಾವಾಂತರಮಭಾವೋಽನ್ಯೋ ನ ಕಶ್ಚಿದನಿರೂಪಣಾತ್”(ತತ್ವಸಂಗ್ರಹಃ) ಇತಿ ವದದ್ಭಿಃ, ನ ಚಾರೋಪಿತಂ ರೂಪಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಮ್ , ತದ್ಧಿ ಮರೀಚಯೋ ವಾ ಭವೇಯುಃ, ಗಂಗಾದಿಗತಂ ತೋಯಂ ವಾ । ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಕಲ್ಪೇ ಮರೀಚಯಃ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತೋಯಮಿತಿ । ಉತ್ತರಸ್ಮಿಂಸ್ತು ಗಂಗಾಯಾಂ ತೋಯಮಿತಿ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಪುನರಿಹೇತಿ । ದೇಶಭೇದಾಸ್ಮರಣೇ ತೋಯಮಿತಿ ಸ್ಯಾನ್ನ ಪುನರಿಹೇತಿ । ನ ಚೇದಮತ್ಯಂತಮಸನ್ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಸ್ವರೂಪಮಲೀಕಮೇವಾಸ್ತು ಇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ತಸ್ಯಾನುಭವಗೋಚರತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ಸತ್ , ನಾಸನ್ನಾಪಿ ಸದಸತ್ , ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಾದಿತ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಮೇವಾರೋಪಣೀಯಂ ಮರೀಚಿಷು ತೋಯಮಾಸ್ಥೇಯಮ್ , ತದನೇನ ಕ್ರಮೇಣಾಧ್ಯಸ್ತಂ ತೋಯಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋಯಮಿವ, ಅತ ಏವ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಮಿವ, ತತ್ತ್ವತಸ್ತು ನ ತೋಯಂ ನ ಚ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಂ, ಕಿಂ ತ್ವನೃತಮನಿರ್ವಾಚ್ಯಮ್ । ಏವಂ ಚ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಪ್ರಪಂಚೋಽಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಃ, ಅಪೂರ್ವೋಽಪಿ ಪೂರ್ವಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯೋಪದರ್ಶಿತ ಇವ ಪರತ್ರ ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತ ಇತಿ ಉಪಪನ್ನಮ್ , ಅಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಯೋಗಾತ್ । ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಪ್ರಪಂಚಬಾಧನಂ ಚೋಪಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ । ಚಿದಾತ್ಮಾ ತು ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಗೋಚರಃ, ತನ್ಮೂಲತದವಿರುದ್ಧನ್ಯಾಯನಿರ್ಣೀತಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಃ ಸತ್ತ್ವೇನೈವ ನಿರ್ವಾಚ್ಯಃ । ಅಬಾಧಿತಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತೈವ ಅಸ್ಯ ಸತ್ತಾ, ಸಾ ಚ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಚಿದಾತ್ಮನಃ, ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯಸಮವಾಯೋಽರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತಾ ವೇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ।

ಸ ಚಾಯಮೇವಂಲಕ್ಷಣಕೋಽಧ್ಯಾಸೋಽನಿರ್ವಚನೀಯಃ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಸಂಮತಃ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ, ತದ್ಭೇದೇ ಪರಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯತಾಂ ದ್ರಢಯಿತುಮಾಹ -

ತಂ ಕೇಚಿದನ್ಯತ್ರಾನ್ಯಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ವದಂತಿ ।

ಅನ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯ, ಜ್ಞಾನಧರ್ಮಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ । ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಅಧ್ಯಾಸೋಽನ್ಯತ್ರ ಬಾಹ್ಯೇ । ಸೌತ್ರಾಂತಿಕನಯೇ ತಾವದ್ಬಾಹ್ಯಮಸ್ತಿ ವಸ್ತು ಸತ್ , ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯಾರೋಪಃ । ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನಾಮಪಿ ಯದ್ಯಪಿ ನ ಬಾಹ್ಯಂ ವಸ್ತು ಸತ್ , ತಥಾಪ್ಯನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾವಾಸನಾರೋಪಿತಮಲೀಕಂ ಬಾಹ್ಯಮ್ , ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಃ । ಉಪಪತ್ತಿಶ್ಚ ಯದ್ಯಾದೃಶಮನುಭವಸಿದ್ಧಂ ರೂಪಂ ತತ್ತಾದೃಶಮೇವಾಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಮಿತ್ಯುತ್ಸರ್ಗಃ, ಅನ್ಯಥಾತ್ವಂ ಪುನರಸ್ಯ ಬಲವದ್ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯವಶಾತ್ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಚ ಬಾಧಕಸ್ಯೇದಂತಾಮಾತ್ರಬಾಧೇನೋಪಪತ್ತೌ ನ ರಜತಗೋಚರತೋಚಿತಾ । ರಜತಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣೋ ಬಾಧೇ ಹಿ ರಜತಂ ಚ ತಸ್ಯ ಚ ಧರ್ಮ ಇದಂತಾ ಬಾಧಿತೇ ಭವೇತಾಮ್ , ತದ್ವರಮಿದಂತೈವಾಸ್ಯ ಧರ್ಮೋ ಬಾಧ್ಯತಾಂ ನ ಪುನಾ ರಜತಮಪಿ ಧರ್ಮಿ, ತಥಾ ಚ ರಜತಂ ಬಹಿರ್ಬಾಧಿತಮರ್ಥಾದಾಂತರೇ ಜ್ಞಾನೇ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಸ್ಯ ಬಹಿರಧ್ಯಾಸಃ ಸಿಧ್ಯತಿ ।

ಕೇಚಿತ್ತು -

ಜ್ಞಾನಾಕಾರಖ್ಯಾತಾವಪರಿತುಷ್ಯಂತೋ ವದಂತಿ -

ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಸ್ತದ್ವಿವೇಕಾಗ್ರಹನಿಬಂಧನೋ ಭ್ರಮ ಇತಿ ।

ಅಪರಿತೋಷಕಾರಣಂ ಚಾಹುಃ - ವಿಜ್ಞಾನಕಾರತಾ ರಜತಾದೇರನುಭವಾದ್ವಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯೇತಾನುಮಾನಾದ್ವಾ । ತತ್ರಾನುಮಾನಮುಪರಿಷ್ಟಾನ್ನಿರಾಕರಿಷ್ಯತೇ । ಅನುಭವೋಽಪಿ ರಜತಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಾ । ನ ತಾವದ್ರಜತಾನುಭವಃ । ಸ ಹೀದಂಕಾರಾಸ್ಪದಂ ರಜತಮಾವೇದಯತಿ ನ ತ್ವಾಂತರಮ್ । ಅಹಮಿತಿ ಹಿ ತದಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರತಿಪತ್ತುಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾದವ್ಯತಿರೇಕಾತ್ । ಭ್ರಾಂತಂ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಾಕಾರಮೇವ ಬಾಹ್ಯತಯಾಧ್ಯವಸ್ಯತಿ, ತಥಾ ಚ ನಾಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮಸ್ಯ ಗೋಚರಃ, ಜ್ಞಾನಾಕಾರತಾ ಪುನರಸ್ಯ ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರವೇದನೀಯೇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಮಾಲೋಚಯತ್ವಾಯುಷ್ಮಾನ್ । ಕಿಂ ಪುರೋವರ್ತಿ ದ್ರವ್ಯಂ ರಜತಾದ್ವಿವೇಚಯತ್ಯಾಹೋಸ್ವಿತ್ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತಾಮಪ್ಯಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ । ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತೋಪದರ್ಶನವ್ಯಾಪಾರಂ ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಬ್ರುವಾಣಃ ಶ್ಲಾಘನೀಯಪ್ರಜ್ಞೋ ದೇವಾನಾಂಪ್ರಿಯಃ । ಪುರೋವರ್ತಿತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಾದರ್ಥಾದಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತೇತಿ ಚೇನ್ನ । ಅಸಂನಿಧಾನಾಗ್ರಹನಿಷೇಧಾದಸಂನಿಹಿತೋ ಭವತಿ । ಪ್ರತಿಪತ್ತುರತ್ಯಂತಸಂನಿಧಾನಂ ತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ರಾತ್ಮಕಂ ಕುತಸ್ತ್ಯಮ್ । ನ ಚೈಷ ರಜತಸ್ಯ ನಿಷೇಧಃ, ನ ಚೇದಂತಾಯಾಃ, ಕಿಂ ತು ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಪ್ರಸಂಜಿತಸ್ಯ ರಜತವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ । ನ ಚ ರಜತಮೇವ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಂ ಪ್ರಸಂಜಿತಂ ರಜತಜ್ಞಾನೇನ । ನಹಿ ರಜತನಿರ್ಭಾಸನಂ ಶುಕ್ತಿಕಾಲಂಬನಂ ಯುಕ್ತಮ್ ಅನುಭವವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಖಲು ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣಾಲಂಬನಮ್ , ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸರ್ವೇಷಾಮರ್ಥಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಾಲಂಬನತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನಾಪಿ ಕಾರಣತ್ವೇನ, ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಪಿ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಭಾಸಮಾನತೈವಾಲಂಬನಾರ್ಥಃ । ನ ಚ ರಜತಜ್ಞಾನೇ ಶುಕ್ತಿಕಾ ಭಾಸತೇ, ಇತಿ ಕಥಮಾಲಂಬನಮ್ , ಭಾಸಮಾನತಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ವಾ ಕಥಂ ನಾನುಭವವಿರೋಧಃ । ಅಪಿ ಚೇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನೋಪಜನನೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮುಪಲಬ್ಧಮಿತಿ ಕಥಮೇಭ್ಯೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸಂಭವಃ । ದೋಷಸಹಿತಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯೇಽಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ಚೇನ್ನ, ದೋಷಾಣಾಂ ಕಾರ್ಯೋಪಜನನಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಘಾತಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ದುಷ್ಟಾದಪಿ ಕುಟಜಬೀಜಾದ್ವಟಾಂಕುರೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಪಿ ಚ ಸ್ವಗೋಚರವ್ಯಭಿಚಾರೇ ವಿಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಸರ್ವತ್ರಾನಾಶ್ವಾಸಪ್ರಸಂಗಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸಮೀಚೀನಮಾಸ್ಥೇಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ರಜತಮ್ , ಇದಮಿತಿ ಚ ದ್ವೇ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಸ್ಮೃತ್ಯನುಭವರೂಪೇ, ತತ್ರೇದಮಿತಿ ಪುರೋವರ್ತಿದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಗ್ರಹಣಮ್ , ದೋಷವಶಾತ್ತದ್ಗತಶುಕ್ತಿತ್ವಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಸ್ಯಾಗ್ರಹಾತ್ , ತನ್ಮಾತ್ರಂ ಚ ಗೃಹೀತಂ ಸದೃಶತಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕ್ರಮೇಣ ರಜತೇ ಸ್ಮೃತಿಂ ಜನಯತಿ । ಸಾ ಚ ಗೃಹೀತಗ್ರಹಣಸ್ವಭಾವಾಪಿ ದೋಷವಶಾದ್ಗೃಹೀತತ್ವಾಂಶಪ್ರಮೋಷಾದ್ಗ್ರಹಣಮಾತ್ರಮವತಿಷ್ಠತೇ । ತಥಾ ಚ ರಜತಸ್ಮೃತೇಃ ಪುರೋವರ್ತಿದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಚ ಮಿಥಃ ಸ್ವರೂಪತೋ ವಿಷಯತಶ್ಚ ಭೇದಾಗ್ರಹಾತ್ , ಸಂನಿಹಿತರಜತಗೋಚರಜ್ಞಾನಸಾರೂಪ್ಯೇಣ, ಇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭಿನ್ನೇ ಅಪಿ ಸ್ಮರಣಗ್ರಹಣೇ ಅಭೇದವ್ಯವಹಾರಂ ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶಂ ಚ ಪ್ರವರ್ತಯತಃ । ಕ್ವಚಿತ್ಪುನರ್ಗ್ರಹಣೇ ಏವ ಮಿಥೋಽನುಗೃಹೀತಭೇದೇ, ಯಥಾ ಪೀತಃ ಶಂಖ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಬಹಿರ್ವಿನಿರ್ಗಚ್ಛನ್ನಯನರಶ್ಮಿವರ್ತಿನಃ ಪಿತ್ತದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಕಾಚಸ್ಯೇವ ಸ್ವಚ್ಛಸ್ಯ ಪೀತತ್ವಂ ಗೃಹ್ಯತೇ ಪಿತ್ತಂ ತು ನ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಶಂಖೋಽಪಿ ದೋಷವಶಾಚ್ಛುಕ್ಲಗುಣರಹಿತಃ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರೇಣ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತದನಯೋರ್ಗುಣಗುಣಿನೋರಸಂಸರ್ಗಾಗ್ರಹಸಾರೂಪ್ಯಾತ್ಪೀತತಪನೀಯಪಿಂಡಪ್ರತ್ಯಯಾವಿಶೇಷೇಣಾಭೇದವ್ಯವಹಾರಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚ । ಭೇದಾಗ್ರಹಪ್ರಸಂಜಿತಾಭೇದವ್ಯವಹಾರಬಾಧನಾಚ್ಚ ನೇದಮಿತಿ ವಿವೇಕಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಬಾಧಕತ್ವಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ, ತದುಪಪತ್ತೌ ಚ ಪ್ರಾಚೀನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಭ್ರಾಂತತ್ವಮಪಿ ಲೋಕಸಿದ್ಧಂ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾರ್ಥಾಃ ಸರ್ವೇ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ ಸಂದೇಹವಿಭ್ರಮಾಃ, ಪ್ರತ್ಯಯತ್ವಾತ್ , ಘಟಾದಿಪ್ರತ್ಯಯವತ್ ।

ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -

ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।

ಯಸ್ಮಿನ್ಶುಕ್ತಿಕಾದೌ ಯಸ್ಯ ರಜತಾದೇರಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ನಾಸಾವನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿನಿಬಂಧನಾ, ಕಿಂತು ಗೃಹೀತಸ್ಯ ರಜತಾದೇಸ್ತತ್ಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಚ ಗೃಹೀತತಾಂಶಪ್ರಮೋಷೇಣ, ಗೃಹೀತಮಾತ್ರಸ್ಯ ಚ ಯಃ ಇದಮಿತಿ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತಾದ್ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಾತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ವಿವೇಕಃ, ತದಗ್ರಹಣನಿಬಂಧನೋ ಭ್ರಮಃ । ಭ್ರಾಂತತ್ವಂ ಚ ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣಯೋರಿತರೇತರಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶೋ ರಜತವ್ಯವಹಾರಶ್ಚೇತಿ ।ಅನ್ಯೇ ತು - ಅತ್ರಾಪ್ಯಪರಿತುಷ್ಯಂತಃ, ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಸ್ತಸ್ಯೈವ ವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಕಲ್ಪನಾಮಾಚಕ್ಷತೇ । ಅತ್ರೇದಮಾಕೂತಮ್ - ಅಸ್ತಿ ತಾವದ್ರಜತಾರ್ಥಿನೋರಜತಮಿದಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ದ್ರವ್ಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶಶ್ಚೇತಿ ಸರ್ವಜನೀನಮ್ । ತದೇತನ್ನ ತಾವದ್ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣಯೋಸ್ತದ್ಗೋಚರಯೋಶ್ಚ ಮಿಥೋ ಭೇದಾಗ್ರಹಮಾತ್ರಾದ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಗ್ರಹಣನಿಬಂಧನೌ ಹಿ ಚೇತನಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರವ್ಯಪದೇಶೌ ಕಥಮಗ್ರಹಣಮಾತ್ರಾದ್ಭವೇತಾಮ್ । ನನೂಕ್ತಂ ನಾಗ್ರಹಣಮಾತ್ರಾತ್ , ಕಿಂ ತು ಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣೇ ಏವ ಮಿಥಃ ಸ್ವರೂಪತೋ ವಿಷಯತಶ್ಚಾಗೃಹೀತಭೇದೇ, ಸಮೀಚೀನಪುರಃಸ್ಥಿತರಜತವಿಜ್ಞಾನಸಾರೂಪ್ಯೇಣಾಭೇದವ್ಯವಹಾರಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶಂ ಚ ಪ್ರವರ್ತಯತಃ । ಅಥ ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನಸಾರೂಪ್ಯಮನಯೋರ್ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ವಾ ವ್ಯವಹಾರಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಃ, ಅಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ವಾ ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ । ಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವೇಽಪಿ ‘ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನಸಾರೂಪ್ಯಮನಯೋರಿದಮಿತಿ ರಜತಮಿತಿ ಚ ಜ್ಞಾನಯೋಃ’ ಇತಿ ಗ್ರಹಣಮ್ , ‘ಅಥವಾನಯೋರೇವ ಸ್ವರೂಪತೋ ವಿಷಯತಶ್ಚ ಮಿಥೋ ಭೇದಾಗ್ರಹಃ’ ಇತಿ ಗ್ರಹಣಮ್ । ತತ್ರ ನ ತಾವತ್ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನಸದೃಶೇ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನವದ್ವ್ಯವಹಾರಪ್ರವರ್ತಕಮ್ । ನ ಹಿಗೋಸದೃಶೋ ಗವಯ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಗವಾರ್ಥಿನಂ ಗವಯೇ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ । ಅನಯೋರೇವ ಭೇದಾಗ್ರಹ ಇತಿ ತು ಜ್ಞಾನಂ ಪರಾಹತಮ್ , ನ ಹಿ ಭೇದಾಗ್ರಹೇಽನಯೋರಿತಿ ಭವತಿ, ಅನಯೋರಿತಿ ಗ್ರಹೇ ಭೇದಾಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಚ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ ಭೇದಾಗ್ರಹೋಽಗೃಹೀತ ಏವ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಕಿಮಯಮಾರೋಪೋತ್ಪಾದಕ್ರಮೇಣ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುರಸ್ತ್ವಾಹೋಽನುತ್ಪಾದಿತಾರೋಪ ಏವ ಸ್ವತ ಇತಿ । ವಯಂ ತು ಪಶ್ಯಾಮಃ - ಚೇತನವ್ಯವಹಾರಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಆರೋಪಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದಕ್ರಮೇಣೈವೈತಿ । ನನು ಸತ್ಯಂ ಚೇತನವ್ಯವಹಾರೋ ನಾಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಃ ಕಿಂ ತ್ವವಿದಿತವಿವೇಕಗ್ರಹಣಸ್ಮರಣಪೂರ್ವಕ ಇತಿ । ಮೈವಮ್ । ನಹಿ ರಜತಪ್ರಾತಿಪದಿಕಾರ್ಥಮಾತ್ರಸ್ಮರಣಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾವುಪಯುಜ್ಯತೇ । ಇದಂಕಾರಾಸ್ಪದಾಭಿಮುಖೀ ಖಲು ರಜತಾರ್ಥಿನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯವಿವಾದಮ್ । ಕಥಂ ಚಾಯಮಿದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇ ಪ್ರವರ್ತೇತ ಯದಿ ನ ತದಿಚ್ಛೇತ್ । ಅನ್ಯದಿಚ್ಛತ್ಯನ್ಯತ್ಕರೋತೀತಿ ವ್ಯಾಹತಮ್ । ನ ಚೇದಿದಂಕಾರಾಸ್ಪದಂ ರಜತಮಿತಿ ಜಾನೀಯಾತ್ಕಥಂ ರಜತಾರ್ಥೀ ತದಿಚ್ಛೇತ್ । ಯದ್ಯತಥಾತ್ವೇನಾಗ್ರಹಣಾದಿತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ಸ ಪ್ರತಿವಕ್ತವ್ಯೋಽಥ ತಥಾತ್ವೇನಾಗ್ರಹಣಾತ್ಕಸ್ಮಾದಯಂ ನೋಪೇಕ್ಷೇತೇತಿ । ಸೋಽಯಮುಪಾದಾನೋಪೇಕ್ಷಾಭ್ಯಾಮಭಿತ ಆಕೃಷ್ಯಮಾಣಶ್ಚೇತನೋಽವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಇತೀದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇ ರಜತಸಮಾರೋಪೇಣೋಪಾದಾನ ಏವ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಭೇದಾಗ್ರಹಃ ಸಮಾರೋಪೋತ್ಪಾದಕ್ರಮೇಣ ಚೇತನಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಃ । ತಥಾಹಿ - ಭೇದಾಗ್ರಹಾದಿದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇ ರಜತತ್ವಂ ಸಮಾರೋಪ್ಯ, ತಜ್ಜಾತೀಯಸ್ಯೋಪಕಾರಹೇತುಭಾವಮನುಚಿಂತ್ಯ, ತಜ್ಜಾತೀಯತಯೇದಂಕಾರಾಸ್ಪದೇ ರಜತೇ ತಮನುಮಾಯ, ತದರ್ಥೀ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯಾನುಪೂರ್ವ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚ ತಟಸ್ಥರಜತಸ್ಮೃತಿರಿದಂಕಾರಾಸ್ಪದಸ್ಯೋಪಕಾರಹೇತುಭಾವಮನುಮಾಪಯಿತುಮರ್ಹತಿ, ರಜತತ್ವಸ್ಯ ಹೇತೋರಪಕ್ಷಧರ್ಮತ್ವಾತ್ । ಏಕದೇಶದರ್ಶನಂ ಖಲ್ವನುಮಾಪಕಂ ನ ತ್ವನೇಕದೇಶದರ್ಶನಮ್ । ಯಥಾಹುಃ - ಜ್ಞಾತಸಂಬಂಧಸ್ಯೈಕದೇಶದರ್ಶನಾದಿತಿ । ಸಮಾರೋಪೇ ತ್ವೇಕದೇಶದರ್ಶನಮಸ್ತಿ । ತತ್ಸಿದ್ಧಮೇತದ್ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಂ ರಜತಾದಿಜ್ಞಾನಂ, ಪುರೋವರ್ತಿವಸ್ತುವಿಷಯಮ್ , ರಜತಾದ್ಯರ್ಥಿನಸ್ತತ್ರ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ , ಯದ್ಯದರ್ಥಿನಂ ಯತ್ರ ನಿಯಮೇನ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವಿಷಯಂ ಯಥೋಭಯಸಿದ್ಧಸಮೀಚೀನರಜತಜ್ಞಾನಮ್ , ತಥಾ ಚೇದಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ತಥೇತಿ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮನವಭಾಸಮಾನತಯಾ ನ ಶುಕ್ತಿರಾಲಂಬನಮಿತಿ, ತತ್ರ ಭವಾನ್ ಪೃಷ್ಟೋ ವ್ಯಾಚಷ್ಟಾಮ್ , ಕಿಂ ಶುಕ್ತಿಕಾತ್ವಸ್ಯ ಇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯನಾಲಂಬನತ್ವಮಾಹೋಸ್ವಿದ್ದ್ರವ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪುರಃಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಸಿತಭಾಸ್ವರಸ್ಯ । ಯದಿ ಶುಕ್ತಿಕಾತ್ವಸ್ಯಾನಾಲಂಬನತ್ವಮ್ , ಅದ್ಧಾ । ಉತ್ತರಸ್ಯಾನಾಲಂಬನತ್ವಂ ಬ್ರುವಾಣಸ್ಯ ತವೈವಾನುಭವವಿರೋಧಃ । ತಥಾ ಹಿ - ರಜತಮಿದಮಿತ್ಯನುಭವನ್ನನುಭವಿತಾ ಪುರೋವರ್ತಿ ವಸ್ತ್ವಂಗುಲ್ಯಾದಿನಾ ನಿರ್ದಿಶತಿ । ದೃಷ್ಟಂ ಚ ದುಷ್ಟಾನಾಂ ಕಾರಣಾನಾಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ಕಾರ್ಯಾಂತರೋಪಜನನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ಯಥಾ ದಾವಾಗ್ನಿದಗ್ಧಾನಾಂ ವೇತ್ರಬೀಜಾನಾಂ ಕದಲೀಕಾಂಡಜನಕತ್ವಮ್ । ಭಸ್ಮಕದುಷ್ಟಸ್ಯ ಚೋದರ್ಯಸ್ಯ ತೇಜಸೋ ಬಹ್ವನ್ನಪಚನಮಿತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಕಾಪಹೃತವಿಷಯಂ ಚ ವಿಭ್ರಮಾಣಾಂ ಯಥಾರ್ಥತ್ವಾನುಮಾನಮಾಭಾಸಃ, ಹುತವಹಾನುಷ್ಣತ್ವಾನುಮಾನವತ್ । ಯಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರೇ ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣೇಷ್ವನಾಶ್ವಾಸ ಇತಿ, ತತ್ ಬೋಧಕತ್ವೇನ ಸ್ವತಃಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನಾವ್ಯಭಿಚಾರೇಣೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯದ್ಭಿರಸ್ಮಾಭಿಃ ಪರಿಹೃತಂ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮಿತಿ ನೇಹ ಪ್ರತನ್ಯತೇ । ದಿಙ್ಮಾತ್ರಂ ಚಾಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಮೋಷಭಂಗಸ್ಯೋಕ್ತಮ್ । ವಿಸ್ತರಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸಮೀಕ್ಷಾಯಾಮವಗಂತವ್ಯ ಇತಿ, ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ - “ಅನ್ಯೇ ತು ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಸ್ತಸ್ಯೈವ ವಿಪರೀತಧರ್ಮತ್ವಕಲ್ಪನಾಮಾಚಕ್ಷತೇ” ಇತಿ । ಯತ್ರ ಶುಕ್ತಿಕಾದೌ ಯಸ್ಯ ರಜತಾದೇರಧ್ಯಾಸಸ್ತಸ್ಯೈವ ಶುಕ್ತಿಕಾದೇರ್ವಿಪರೀತಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾಂ ರಜತತ್ವಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ನನು ಸಂತು ನಾಮ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯಃ, ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಕಿಮಾಯಾತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -

ಸರ್ವಥಾಪಿ ತ್ವನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾಂ ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ ।

ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾನೃತತಾ, ಸಾ ಚಾನಿರ್ವಚನೀಯತೇತ್ಯಧಸ್ತಾದುಪಪಾದಿತಮ್ । ತೇನ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಮತೇಽನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾನಿರ್ವಚನೀಯತಾವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀತ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯತಾ ಸರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಖ್ಯಾತಿವಾದಿಭಿರಕಾಮೈರಪಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯಪದೇಶಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಯಮಸ್ನೇಹಾದಿದಮಭ್ಯುಪೇಯಮಿತಿ ಭಾವಃ ।

ನ ಕೇವಲಮಿಯಮನೃತತಾ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಂ ಸಿದ್ಧಾ, ಅಪಿ ತು ಲೌಕಿಕಾನಾಮಪೀತ್ಯಾಹ -

ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇಽನುಭವಃ - ಶುಕ್ತಿಕಾ ಹಿ ರಜತವದವಭಾಸತ ಇತಿ ।

ನ ಪುನಾ ರಜತಮಿದಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅನ್ಯಸ್ಯಾನ್ಯಾತ್ಮತಾವಿಭ್ರಮೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧಃ, ಏಕಸ್ಯ ತ್ವಭಿನ್ನಸ್ಯ ಭೇದಭ್ರಮೋ ನ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ಕುತಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋಽಭಿನ್ನಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಭೇದವಿಭ್ರಮ ಇತ್ಯತಾಹ -

ಏಕಶ್ಚಂದ್ರಃ ಸದ್ವಿತೀಯವದಿತಿ ।

ಪುನರಪಿ ಚಿದಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಮಾಕ್ಷಿಪತಿ -

ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯವಿಷಯೇಽಧ್ಯಾಸೋ ವಿಷಯತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ ।

ಅಯಮರ್ಥಃ - ಚಿದಾತ್ಮಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ ನ ವಾನ ಚೇತ್ಪ್ರಕಾಶತೇ, ಕಥಮಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಸೋ ವಿಷಯತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ । ನ ಖಲ್ವಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನೇ ಪುರೋವರ್ತಿನಿ ದ್ರವ್ಯೇ ರಜತಸ್ಯ ವಾ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ವಾ ಸಮಾರೋಪಃ ಸಂಭವತೀತಿ । ಪ್ರತಿಭಾಸೇ ವಾ (ನ)ತಾವದಯಮಾತ್ಮಾ ಜಡೋ ಘಟಾದಿವತ್ಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಖಲು ಸ ಏವ ಕರ್ತಾ ಚ ಕರ್ಮ ಚ ಭವತಿ, ವಿರೋಧಾತ್ । ಪರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿ ಹಿ ಕರ್ಮ, ನ ಚ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾ ಪರಸಮವಾಯಿನೀತಿ ಕಥಮಸ್ಯಾಂ ಕರ್ಮ, ನ ಚ ತದೇವ ಸ್ವಂ ಚ ಪರಂ ಚ, ವಿರೋಧಾತ್ । ಆತ್ಮಾಂತರಸಮವಾಯಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತು ಜ್ಞೇಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽನಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಏವಂ ತಸ್ಯ ತಸ್ಯೇತ್ಯನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಆತ್ಮಾ ಜಡೋಽಪಿ ಸರ್ವಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇಷು ಭಾಸಮಾನೋಽಪಿ ಕರ್ತೈವ ನ ಕರ್ಮ, ಪರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ , ಚೈತ್ರವತ್ । ಯಥಾ ಹಿ ಚೈತ್ರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಯಾ ಚೈತ್ರನಗರಪ್ರಾಪ್ತಾವುಭಯಸಮವೇತಾಯಾಮಪಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾಯಾಂ ನಗರಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮತಾ, ಪರಸಮವೇತಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿತ್ವಾತ್ , ನ ತು ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಫಲಶಾಲಿನೋಽಪಿ, ಚೈತ್ರಸಮವಾಯಾದ್ಗಮನಕ್ರಿಯಾಯಾ ಇತಿ, ತನ್ನ । ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ “ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಚ, ತಥಾ ಹಿ - ಯೋಽಯಮರ್ಥಪ್ರಕಾಶಃ ಫಲಂ ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥಶ್ಚ ಆತ್ಮಾ ಚ ಪ್ರಥೇತೇ ಸ ಕಿಂ ಜಡಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೋ ವಾ । ಜಡಶ್ಚೇದ್ವಿಷಯಾತ್ಮಾನಾವಪಿ ಜಡಾವಿತಿ ಕಸ್ಮಿನ್ಕಿಂ ಪ್ರಕಾಶೇತಾವಿಶೇಷಾತ್ , ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮಾಂಧ್ಯಮಶೇಷಸ್ಯ ಜಗತಃ । ತಥಾ ಚಾಭಾಣಕಃ - “ಅಂಧಸ್ಯೇವಾಂಧಲಗ್ನಸ್ಯ ವಿನಿಪಾತಃ ಪದೇ ಪದೇ” । ನ ಚ ನಿಲೀನಮೇವ ವಿಜ್ಞಾನಮರ್ಥಾತ್ಮಾನೌ ಜ್ಞಾಪಯತಿ, ಚಕ್ಷುರಾದಿವದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಜ್ಞಾಪನಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನಜನನಮ್ , ಜನಿತಂ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಜಡಂ ಸನ್ನೋಕ್ತದೂಷಣಮತಿವರ್ತೇತೇತಿ । ಏವಮುತ್ತರೋತ್ತರಾಣ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಾನಿ ಜಡಾನೀತ್ಯನವಸ್ಥಾ । ತಸ್ಮಾದಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಾ ಸಂವಿದುಪೇತವ್ಯಾ । ತಥಾಪಿ ಕಿಮಾಯಾತಂ ವಿಷಯಾತ್ಮನೋಃ ಸ್ವಭಾವಜಡಯೋಃ । ಏತದಾಯಾತಂ ಯತ್ತಯೋಃ ಸಂವಿದಜಡೇತಿ । ತತ್ಕಿಂ ಪುತ್ರಃ ಪಂಡಿತ ಇತಿ ಪಿತಾಪಿ ಪಂಡಿತೋಽಸ್ತು । ಸ್ವಭಾವ ಏಷ ಸಂವಿದಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಾಯಾ ಯದರ್ಥಾತ್ಮಸಂಬಂಧಿತೇತಿ ಚೇತ್ , ಹಂತ ಪುತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಪಂಡಿತಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವ ಏಷ ಯತ್ಪಿತೃಸಂಬಂಧಿತೇತಿ ಸಮಾನಮ್ । ಸಹಾರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶೇನ ಸಂವಿತ್ಪ್ರಕಾಶೋ ನ ತ್ವರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶಂ ವಿನೇತಿ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ಕಿಂ ಸಂವಿದೋ ಭಿನ್ನೌ ಸಂವಿದರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶೌ । ತಥಾ ಚ ನ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಾ ಸಂವಿತ್ , ನ ಚ ಸಂವಿದರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ । ಅಥ ‘ಸಂವಿದರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶೋ ನ ಸಂವಿದೋ ಭಿದ್ಯೇತೇ’ , ಸಂವಿದೇವ ತೌ । ಏವಂ ಚೇತ್ ಯಾವದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಸಂವಿತಾತ್ಮಾರ್ಥೌ ಸಹೇತಿ ತಾವದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಸಂವಿದರ್ಥಾತ್ಮಪ್ರಕಾಶೌ ಸಹೇತಿ, ತಥಾ ಚ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಚಾತೀತಾನಾಗತಾರ್ಥಗೋಚರಾಯಾಃ ಸಂವಿದೋಽರ್ಥಸಹಭಾವೋಽಪಿ । ತದ್ವಿಷಯಹಾನೋಪಾದಾನೋಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧಿಜನನಾದರ್ಥಸಹಭಾವ ಇತಿ ಚೇನ್ನ, ಅರ್ಥಸಂವಿದ ಇವ ಹಾನಾದಿಬುದ್ಧೀನಾಮಪಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಹಾನಾದಿಜನನಾದ್ಧಾನಾದಿಬುದ್ಧೀನಾಮರ್ಥವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಅರ್ಥವಿಷಯಹಾನಾದಿಬುದ್ಧಿಜನನಾಚ್ಚ ಅರ್ಥಸಂವಿದಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ಕಿಂ ದೇಹಸ್ಯ ಪ್ರಯತ್ನವದಾತ್ಮಸಂಯೋಗೋ ದೇಹಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುರರ್ಥೇ ಇತ್ಯರ್ಥಪ್ರಕಾಶೋಽಸ್ತು । ಜಾಡ್ಯಾದ್ದೇಹಾತ್ಮಸಂಯೋಗೋ ನಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನನ್ವಯಂ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೋಽಪಿ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಖದ್ಯೋತವತ್ಪ್ರಕಾಶಃ, ಅರ್ಥೇ ತು ಜಡ ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ನ ಚ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾತ್ಮಾನೋ ವಿಷಯಾಃ ತೇ ಹಿ ವಿಚ್ಛಿನ್ನದೀರ್ಘಸ್ಥೂಲತಯಾನುಭೂಯಂತೇ, ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಾಯಮಾಂತರೋಽಸ್ಥೂಲೋಽನಣುರಹ್ರಸ್ವೋಽದೀರ್ಧಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರಕಾಶತೇ, ತಸ್ಮಾಚ್ಚಂದ್ರೇಽನುಭೂಯಮಾನ ಇವ ದ್ವಿತೀಯಶ್ಚಂದ್ರಮಾಃ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾದನ್ಯೋಽರ್ಥಃ ಅನಿರ್ವಚನೀಯ ಏವೇತಿ ಯುಕ್ತಮುತ್ಪಶ್ಯಾಮಃ । ನ ಚಾಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಜಾನತಃ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಭೇದೋಽನುಭೂಯತೇ । ನ ಚ ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಭೇದಃ ಪ್ರಕಾಶಂ ನಿರ್ವಾಚ್ಯಂ ಭೇತ್ತುಮರ್ಹತಿ, ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಅರ್ಥಾನಾಮಪಿ ಪರಸ್ಪರಂ ಭೇದಃ ಸಮೀಚೀನಜ್ಞಾನಪದ್ಧತಿಮಧ್ಯಾಸ್ತೇ ಇತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾದುಪಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ । ತದಯಂ ಪ್ರಕಾಶ ಏವ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶ ಏಕಃ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯೋ ನಿರಂಶಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾಶಕ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯೇಭ್ಯೋ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತೀಪಂ ನಿರ್ವಚನೀಯಮಂಚತಿ ಜಾನಾತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಸ ಚಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ, ಸ ಚಾಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್ , ಅನಂಶತ್ವಾಚ್ಚ, ಅವಿಷಯಃ, ತಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಸೋ ವಿಷಯಧರ್ಮಾಣಾಮ್ , ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಕಥಮ್ , ಕಿಮಾಕ್ಷೇಪೇ । ಅಯುಕ್ತೋಽಯಮಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ।

ಕಸ್ಮಾದಯಮಯುಕ್ತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ಸರ್ವೋ ಹಿ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತೇ ವಿಷಯೇ ವಿಷಯಾಂತರಮಧ್ಯಸ್ಯತಿ ।

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯತ್ಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಮಂಶವಚ್ಚ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾಂಶಗ್ರಹೇ ಕಾರಣದೋಷವಶಾಚ್ಚ ವಿಶೇಷಾಗ್ರಹೇಽನ್ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ತ್ವಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶತಯಾ ನ ಸ್ವಜ್ಞಾನೇ ಕಾರಣಾನ್ಯಪೇಕ್ಷತೇ, ಯೇನ ತದಾಶ್ರಯೈರ್ದೋಷೈರ್ದುಷ್ಯೇತ । ನ ಚಾಂಶವಾನ್ , ಯೇನ ಕಶ್ಚಿದಸ್ಯಾಂಶೋ ಗೃಹ್ಯೇತ, ಕಶ್ಚಿನ್ನ ಗೃಹ್ಯೇತ । ನಹಿ ತದೇವ ತದಾನೀಮೇವ ತೇನೈವ ಗೃಹೀತಮಗೃಹೀತಂ ಚ ಸಂಭವತೀತಿ ನ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಪಕ್ಷೇಽಧ್ಯಾಸಃ । ಸದಾತನೇಽಪ್ಯಪ್ರಕಾಶೇ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತತ್ವಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ನಾಧ್ಯಾಸಃ । ನ ಹಿ ಶುಕ್ತೌ ಅಪುರಃಸ್ಥಿತಾಯಾಂ ರಜತಮಧ್ಯಸ್ಯತೀದಂ ರಜತಮಿತಿ । ತಸ್ಮಾದತ್ಯಂತಗ್ರಹೇ ಅತ್ಯಂತಾಗ್ರಹೇ ಚ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅವಿಷಯತ್ವೇ ಹಿ ಚಿದಾತ್ಮನೋ ನಾಧ್ಯಾಸಃ, ವಿಷಯ ಏವ ತು ಚಿದಾತ್ಮಾಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ, ತತ್ಕಥಂ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽವಿಷಯತ್ವಂ ಬ್ರವೀಷಿ ।

ವಿಷಯತ್ವೇ ಹಿ ಚಿದಾತ್ಮನೋಽನ್ಯೋ ವಿಷಯೀ ಭವೇತ್ । ತಥಾ ಚ ಯೋ ವಿಷಯೀ ಸ ಏವ ಚಿದಾತ್ಮಾ । ವಿಷಯಸ್ತು ತತೋಽನ್ಯೋ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ । ತಸ್ಮಾದನಾತ್ಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದನವಸ್ಥಾಪರಿಹಾರಾಯ ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಪೇತತ್ವಮ್, ಅತ ಏವಾವಿಷಯತ್ವಮಾತ್ಮನೋ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ , ತಥಾ ಚ ನಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರಿಹರತಿ -

ಉಚ್ಯತೇ - ನ ತಾವದಯಮೇಕಾಂತೇನಾವಿಷಯಃ ।

ಕುತಃ,

ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ।

ಅಯಮರ್ಥಃ - ಸತ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದವಿಷಯೋಽನಂಶಶ್ಚ, ತಥಾಪಿ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತಬುದ್ಧಿಮನಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಥೂಲಶರೀರೇಂದ್ರಿಯಾವಚ್ಛೇದೇನಾನವಚ್ಛಿನ್ನೋಽಪಿ ವಸ್ತುತೋಽವಚ್ಛಿನ್ನ ಇವ ಅಭಿನ್ನೋಽಪಿ ಭಿನ್ನ ಇವ, ಅಕರ್ತಾಪಿ ಕರ್ತೇವ, ಅಭೋಕ್ತಾಪಿ ಭೋಕ್ತೇವ, ಅವಿಷಯೋಽಪ್ಯಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯ ಇವ, ಜೀವಭಾವಮಾಪನ್ನೋಽವಭಾಸತೇ, ನಭ ಇವ ಘಟಮಣಿಕಮಲ್ಲಿಕಾದ್ಯವಚ್ಛೇದಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಮಿವಾನೇಕವಿಧಧರ್ಮಕಮಿವೇತಿ । ನ ಹಿ ಚಿದೇಕರಸಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಚಿದಂಶೇ ಗೃಹೀತೇ ಅಗೃಹೀತಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ । ನ ಖಲ್ವಾನಂದನಿತ್ಯತ್ವವಿಭುತ್ವಾದಯೋಽಸ್ಯ ಚಿದ್ರೂಪಾದ್ವಸ್ತುತೋ ಭಿದ್ಯಂತೇ, ಯೇನ ತದ್ಗ್ರಹೇ ನ ಗೃಹ್ಯೇರನ್ । ಗೃಹೀತಾ ಏವ ತು ಕಲ್ಪಿತೇನ ಭೇದೇನ ನ ವಿವೇಚಿತಾ ಇತ್ಯಗೃಹೀತಾ ಇವಾಭಾಂತಿ । ನ ಚ ಆತ್ಮನೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ಭೇದಸ್ತಾತ್ತ್ವಿಕಃ, ಯೇನ ಚಿದಾತ್ಮನಿ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇ ಸೋಽಪಿ ಗೃಹೀತೋ ಭವೇತ್ , ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇನ ತದ್ಭೇದಸ್ಯಾಪ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಸ್ಯೈವ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಅವಚ್ಛಿನ್ನೇಭ್ಯೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ಭೇದಾಗ್ರಹಾತ್, ತದಧ್ಯಾಸೇನ ಜೀವಭಾವ ಇತಿ । ತಸ್ಯ ಚಾನಿದಮಿದಮಾತ್ಮನೋಽಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಹಿ - ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಚಿದಾತ್ಮಾ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸತೇ । ನ ಚೋದಾಸೀನಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿರ್ಭೋಗಶಕ್ತಿರ್ವಾ ಸಂಭವತಿ । ಯಸ್ಯ ಚ ಬುದ್ಧ್ಯಾದೇಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಭೋಗಶಕ್ತೀ ನ ತಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮೈವ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇನ ಗ್ರಥಿತೋ ಲಬ್ಧಕ್ರಿಯಾಭೋಗಶಕ್ತಿಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೋಽಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿವಿಷಯವಿಚ್ಛುರಣಾತ್, ಕಥಂಚಿದಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೋಽಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಂ ಜೀವ ಇತಿ ಚ, ಜಂತುರಿತಿ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತಿ ಚ ಆಖ್ಯಾಯತೇ । ನ ಖಲು ಜೀವಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಭಿದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ - “ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೩ । ೨) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮನೋಽವ್ಯತಿರೇಕಾಜ್ಜೀವಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೋಽಪ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃತಯಾ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಮುಚ್ಯತೇ । ನ ಚ ಅಧ್ಯಾಸೇ ಸತಿ ವಿಷಯತ್ವಂ ವಿಷಯತ್ವೇ ಚ ಅಧ್ಯಾಸಃ ಇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ , ಬೀಜಾಂಕುರವದನಾದಿತ್ವಾತ್ , ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಸತದ್ವಾಸನಾವಿಷಯೀಕೃತಸ್ಯೋತ್ತರೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಸವಿಷಯತ್ವಾವಿರೋಧಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ “ನೈಸರ್ಗಿಕೋಽಯಂ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಃ” ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಗ್ರಂಥೇನ ।

ತಸ್ಮಾತ್ಸುಷ್ಟೂಕ್ತಮ್ -

ನ ತಾವದಯಮೇಕಾಂತೇನಾವಿಷಯ ಇತಿ ।

ಜೀವೋ ಹಿ ಚಿದಾತ್ಮತಯಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತಯಾವಿಷಯೋಽಪ್ಯೌಪಾಧಿಕೇನ ರೂಪೇಣ ವಿಷಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ನ ವಯಮಪರಾಧೀನಪ್ರಕಾಶತಯಾವಿಷಯತ್ವೇನಾಧ್ಯಾಸಮಪಾಕುರ್ಮಃ, ಕಿಂತು ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ನ ಸ್ವತೋ ನಾಪಿ ಪರತಃ ಪ್ರಥತ ಇತ್ಯವಿಷಯಃ ಇತಿ ಬ್ರೂಮಃ ।

ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಥಾಪ್ರಥಮಾನೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಕುತೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ।

ಪ್ರತೀಚ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಪ್ರಥಾ, ತಸ್ಯಾ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ನಾನ್ಯಾ ಪ್ರಥಾಸ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ಭೇದೋಪಚಾರಃ । ಯಥಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಮಿತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಅವಶ್ಯಂ ಚಿದಾತ್ಮಾಪರೋಕ್ಷೋಽಭ್ಯುಪೇತವ್ಯಃ ತದಪ್ರಥಾಯಾಂ ಸರ್ವಸ್ಯಾಪ್ರಥನೇನ ಜಗದಾಂಧ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚಾತ್ರ ಭವತಿ “ತಮೇವ ಭಾಂತಮನು ಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ”(ಕ.ಉ.೨-೨-೧೫) ಇತಿ ।

ತದೇವಂ ಪರಮಾರ್ಥಪರಿಹಾರಮುಕ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಪಿ ಚಿದಾತ್ಮನಃ ಪರೋಕ್ಷತಾಂ ಪ್ರೌಢವಾದಿತಯಾ ಪರಿಹಾರಾಂತರಮಾಹ -

ನ ಚಾಯಮಸ್ತಿ ನಿಯಮಃ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತ ಏವ,

ಅಪರೋಕ್ಷ ಏವ,

ವಿಷಯೇ ವಿಷಯಾಂತರಮಧ್ಯಸಿತವ್ಯಮ್ ।

ಕಸ್ಮಾದಯಂ ನ ನಿಯಮ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽಪಿ ಹ್ಯಾಕಾಶೇ ಬಾಲಾಸ್ತಲಮಲಿನತಾದ್ಯಧ್ಯಸ್ಯಂತಿ ।

ಹಿರ್ಯಸ್ಮಾದರ್ಥೇ । ನಭೋ ಹಿ ದ್ರವ್ಯಂ ಸತ್ ರೂಪಸ್ಪರ್ಶವಿರಹಾನ್ನ ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ । ನಾಪಿ ಮಾನಸಮ್ , ಮನಸೋಽಸಹಾಯಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯೇಽಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ತಸ್ಮಾದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ । ಅಥ ಚ ತತ್ರ ಬಾಲಾ ಅವಿವೇಕಿನಃ ಪರದರ್ಶಿತದರ್ಶಿನಃ ಕದಾಚಿತ್ಪಾರ್ಥಿವಚ್ಛಾಯಾಂ ಶ್ಯಾಮತಾಮಾರೋಪ್ಯ, ಕದಾಚಿತ್ತೈಜಸಂ ಶುಕ್ಲತ್ವಮಾರೋಪ್ಯ, ನೀಲೋತ್ಪಲಪಲಾಶಶ್ಯಾಮಮಿತಿ ವಾ ರಾಜಹಂಸಮಾಲಾಧವಲಮಿತಿ ವಾ ನಿರ್ವರ್ಣಯಂತಿ । ತತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ತೈಜಸಸ್ಯ ವಾ ತಾಮಸಸ್ಯ ರೂಪಸ್ಯ ಪರತ್ರ ನಭಸಿ ಸ್ಮೃತಿರೂಪೋಽವಭಾಸ ಇತಿ । ಏವಂ ತದೇವ ತಲಮಧ್ಯಸ್ಯಂತಿ ಅವಾಙ್ಮುಖೀಭೂತಮ್ ಮಹೇಂದ್ರನೀಲಮಣಿಮಯಮಹಾಕಟಾಹಕಲ್ಪಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಪಸಂಹರತಿ -

ಏವಮ್ -

ಉಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸರ್ವಾಕ್ಷೇಪಪರಿಹಾರಾತ್ ,

ಅವಿರುದ್ಧಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಪ್ಯನಾತ್ಮನಾಮ್ -

ಬುದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಮಧ್ಯಾಸಃ ।

ನನು ಸಂತಿ ಚ ಸಹಸ್ರಮಧ್ಯಾಸಾಃ, ತತ್ಕಿಮರ್ಥಮಯಮೇವಾಧ್ಯಾಸ ಆಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಃ ನಾಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರಮಿತ್ಯತ ಆಹ -

ತಮೇತಮೇವಂಲಕ್ಷಣಮಧ್ಯಾಸಂ ಪಂಡಿತಾ ಅವಿದ್ಯೇತಿ ಮನ್ಯಂತೇ ।

ಅವಿದ್ಯಾ ಹಿ ಸರ್ವಾನರ್ಥಬೀಜಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಾದಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತದುಚ್ಛೇದಾಯ ವೇದಾಂತಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯನಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸ ಏವ ಸರ್ವಾನರ್ಥಹೇತುಃ ನ ಪುನಾ ರಜತಾದಿವಿಭ್ರಮಾ ಇತಿ ಸ ಏವಾವಿದ್ಯಾ, ತತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಚಾವಿಜ್ಞಾತಂ ನ ಶಕ್ಯಮುಚ್ಛೇತ್ತುಮಿತಿ ತದೇವ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಂ ನಾಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ‘ಏವಂ ಲಕ್ಷಣಮ್’ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪತಯಾನರ್ಥಹೇತುತೋಕ್ತಾ । ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಶನಾಯಾದಿರಹಿತೇಽಶನಾಯಾದ್ಯುಪೇತಾಂತಃಕರಣಾದ್ಯಹಿತಾರೋಪಣೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮದುಃಖಂ ದುಃಖಾಕರೋತಿ, ತಸ್ಮಾದನರ್ಥಹೇತುಃ ।

ನ ಚೈವಂ ಪೃಥಗ್ಜನಾ ಅಪಿ ಮನ್ಯಂತೇಽಧ್ಯಾಸಮ್ , ಯೇನ ನ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯೇತೇತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -

ಪಂಡಿತಾ ಮನ್ಯಂತೇ ।

ನನ್ವಿಯಮನಾದಿರತಿನಿರೂಢನಿಬಿಡವಾಸನಾನುಬದ್ಧಾವಿದ್ಯಾ ನ ಶಕ್ಯಾ ನಿರೋದ್ಧುಮ್ , ಉಪಾಯಾಭಾವಾದಿತಿ ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ತಂ ಪ್ರತಿ ತನ್ನಿರೋಧೋಪಾಯಮಾಹ -

ತದ್ವಿವೇಕೇನ ಚ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಮ್ -

ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಂ ಜ್ಞಾನಮ್

ವಿದ್ಯಾಮಾಹುಃ,

ಪಂಡಿತಾಃ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ಖಲ್ವತ್ಯಂತವಿವಿಕ್ತೇ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಭೇದಾಗ್ರಹನಿಮಿತ್ತೋ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಃ । ತತ್ರ ಶ್ರವಣಮನನಾದಿಭಿರ್ಯದ್ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಂ ತೇನ ವಿವೇಕಾಗ್ರಹೇ ನಿವರ್ತಿತೇ, ಅಧ್ಯಾಸಾಪಬಾಧಾತ್ಮಕಂ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಂ ವಿದ್ಯಾ ಚಿದಾತ್ಮರೂಪಂ ಸ್ವರೂಪೇ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಅತಿನಿರೂಢನಿಬಿಢವಾಸನಾನುವಿದ್ಧಾವಿದ್ಯಾ ವಿದ್ಯಯಾಪಬಾಧಿತಾಪಿ ಸ್ವವಾಸನಾವಶಾತ್ಪುನರುದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ಪ್ರವರ್ತಯಿಷ್ಯತಿ ಚ ವಾಸನಾದಿ ಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವೋಚಿತಮಿತ್ಯತ ಆಹ -

ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ, -

ಏವಂಭೂತವಸ್ತುತತ್ತ್ವಾವಧಾರಣೇ ಸತಿ,

ಯತ್ರ ಯದಧ್ಯಾಸಸ್ತತ್ಕೃತೇನ ದೋಷೇಣ ಗುಣೇನ ವಾಣುಮಾತ್ರೇಣಾಪಿ ಸ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ -

ಅಂತಃಕರಣಾದಿದೋಷೇಣಾಶನಾಯಾದಿನಾ ಚಿದಾತ್ಮಾ, ಚಿದಾತ್ಮನೋ ಗುಣೇನ ಚೈತನ್ಯಾನಂದಾದಿನಾಂತಃಕರಣಾದಿ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ತತ್ತ್ವಾವಧಾರಣಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ಹಿ ಸ್ವಭಾವ ಏವ ಸ ತಾದೃಶಃ, ಯದನಾದಿಮಪಿ ನಿರೂಢನಿಬಿಡವಾಸನಮಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಮಪನಯತಿ । ತತ್ತ್ವಪಕ್ಷಪಾತೋ ಹಿ ಸ್ವಭಾವೋ ಧಿಯಾಮ್ , ಯಥಾಹುರ್ಬಾಹ್ಯಾ ಅಪಿ - “ನಿರುಪದ್ರವಭೂತಾರ್ಥಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯೈಃ । ನ ಬಾಧೋಯತ್ನವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಬುದ್ಧೇಸ್ತತ್ಪಕ್ಷಪಾತತಃ ॥”(ಪ್ರಮಾಣವಾರ್ತಿಕಮ್-೨೧೨) ಇತಿ । ವಿಶೇಷತಸ್ತು ಚಿದಾತ್ಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯಾತ್ಯಂತಾಂತರಂಗಸ್ಯ ಕುತೋಽನಿರ್ವಾಚ್ಯಯಾವಿದ್ಯಯಾ ಬಾಧ ಇತಿ । ಯದುಕ್ತಮ್ , ಸತ್ಯಾನೃತೇ ಮಿಥುನೀಕೃತ್ಯ, ವಿವೇಕಾಗ್ರಹಾದಧ್ಯಸ್ಯಾಹಮಿದಂಮಮೇದಮಿತಿ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ತತ್ರ ವ್ಯಪದೇಶಲಕ್ಷಣೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ಕಂಠೋಕ್ತಃ ।

ಇತಿಶಬ್ದಸೂಚಿತಂ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಮಾದರ್ಶಯತಿ -

ತಮೇತಮವಿದ್ಯಾಖ್ಯಮಿತಿ ।

ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ಆಕ್ಷಿಪತಿ -

ಕಥಂ ಪುನರವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ।

ತತ್ತ್ವಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಹಿ ಪ್ರಮಾ ವಿದ್ಯಾ, ತತ್ಸಾಧನಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಕಥಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ । ನಾವಿದ್ಯಾವಂತಂ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ಯಾಶ್ರಯಂತಿ, ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾವಿರೋಧಿತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಸಂತು ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಸಂವೃತ್ಯಾಪಿ ಯಥಾ ತಥಾ, ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ತು ಪುರುಷಹಿತಾನುಶಾಸನಪರಾಣ್ಯವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪಕ್ಷತಯಾ ನಾವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತೀತ್ಯಾಹ -

ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಚೇತಿ ।

ಸಮಾಧತ್ತೇ - ಉಚ್ಯತೇ - ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಷ್ವಹಂಮಮಾಭಿಮಾನಹೀನಸ್ಯ, ತಾದಾತ್ಮ್ಯತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಹೀನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಯಮರ್ಥಃ - ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತಚ್ಚ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ । ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಮಾತುರಿತರಕಾರಕಾಪ್ರಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಕಾರಕಪ್ರಯೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ । ತದನೇನ ಪ್ರಮಾಕರಣಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರಯೋಜನೀಯಮ್ । ನ ಚ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಮಂತರೇಣ ಕರಣಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತುಮರ್ಹತಿ । ನ ಚ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಶ್ಚಿದಾತ್ಮಾಪರಿಣಾಮೀ ಸ್ವತೋ ವ್ಯಾಪಾರವಾನ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವ್ಯಾಪಾರವದ್ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ , ವ್ಯಾಪಾರವತ್ತಯಾ ಪ್ರಮಾಣಮಧಿಷ್ಠಾತುಮರ್ಹತೀತಿ ಭವತ್ಯವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷವಿಷಯತ್ವಮವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಿತಿ ।

ಅಥ ಮಾ ಪ್ರವರ್ತಿಷತ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ಕಿಂ ನಶ್ಛಿನ್ನಮಿತ್ಯತ ಆಹ -

ನ ಹೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯನುಪಾದಾಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂಭವತಿ ।

ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ಅನೇನೇತಿ ವ್ಯವಹಾರಃ ಫಲಮ್ , ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ’ ಇತಿ, ಇಂದ್ರಿಯಲಿಂಗಾದೀನೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ , ದಂಡಿನೋ ಗಚ್ಛಂತೀತಿವತ್ । ಏವಂ ಹಿ ‘ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿ’ ಇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ವ್ಯವಹಾರಕ್ರಿಯಯಾ ಚ ವ್ಯವಹಾರ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾತ್ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತಾ । ಅನುಪಾದಾಯ ಯೋ ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಕಿಮಿತಿ ಪುನಃ ಪ್ರಮಾತೋಪಾದತ್ತೇ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ, ಅಥ ಸ್ವಯಮೇವ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ನ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಮಂತರೇಣೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಃ -

ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಃ

ಸಂಭವತಿ ।

ನ ಜಾತು ಕರಣಾನ್ಯನಧಿಷ್ಠಿತಾನಿ ಕರ್ತ್ರಾ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯಂತೇ, ಮಾ ಭೂತ್ಕುವಿಂದರಹಿತೇಭ್ಯೋ ವೇಮಾದಿಭ್ಯಃ ಪಟೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ।

ಅಥ ದೇಹ ಏವಾಧಿಷ್ಠಾತಾ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ, ಕೃತಮತ್ರಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇನೇತ್ಯತ ಆಹ -

ನ ಚಾನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವೇನ ದೇಹೇನ ಕಶ್ಚಿದ್ವ್ಯಾಪ್ರಿಯತೇ ।

ಸುಷುಪ್ತೇಽಪಿ ವ್ಯಾಪಾರಪ್ರಸಂಗಾದಿ ಭಾವಃ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಂ ವೇಮಾದಿಕಂ ಕುವಿಂದೋ ವ್ಯಾಪಾರಯನ್ಪಟಸ್ಯ ಕರ್ತಾ, ಏವಮನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿತಿ ವ್ಯಾಪಾರಯನ್ ಭವಿಷ್ಯತಿ ತದಭಿಜ್ಞಃ ಪ್ರಮಾತೇತ್ಯತ ಆಹ -

ನ ಚೈತಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ -

ಇತರೇತರಾಧ್ಯಾಸೇ ಇತರೇತರಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇ ಚ,

ಅಸತಿ, ಆತ್ಮನೋಽಸಂಗಸ್ಯ -

ಸರ್ವಥಾ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಧರ್ಮವಿಯುಕ್ತಸ್ಯ

ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ ।

ವ್ಯಾಪಾರವಂತೋ ಹಿಕುವಿಂದಾದಯೋ ವೇಮಾದೀನಧಿಷ್ಠಾಯ ವ್ಯಾಪಾರಯಂತಿ, ಅನಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ತು ದೇಹಾದಿಷ್ವಾತ್ಮನೋ ನ ವ್ಯಾಪಾರಯೋಗೋಽಸಂಗತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆತಶ್ಚಾಧ್ಯಾಸಾಶ್ರಯಾಣಿ ಪ್ರಮಾಣಾನೀತ್ಯಾಹ -

ನ ಚ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮಂತರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರವೃತ್ತಿರಸ್ತಿ ।

ಪ್ರಮಾಯಾಂ ಖಲು ಫಲೇ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಪ್ರಮಾತಾ ಭವತಿ । ಅಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮಭೇದಶ್ಚ ಪ್ರಮೇಯಪ್ರವಣಃ ಕರ್ತೃಸ್ಥಶ್ಚಿತ್ಸ್ವಭಾವಃ ಪ್ರಮಾ । ಕಥಂ ಚ ಜಡಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಶ್ಚಿದ್ರೂಪೋ ಭವೇತ್ , ಯದಿ ಚಿದಾತ್ಮಾ ತತ್ರ ನಾಧ್ಯಸ್ಯೇತ । ಕಥಂ ಚೈಷ ಚಿದಾತ್ಮಕರ್ತೃಕೋ ಭವೇತ್ , ಯದ್ಯಂತಃಕರಣಂ ವ್ಯಾಪಾರವಚ್ಚಿದಾತ್ಮನಿ ನಾಧ್ಯಸ್ಯೇತ್ । ತಸ್ಮಾದಿತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಾಚ್ಚಿದಾತ್ಮಕರ್ತೃಸ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಫಲಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತತ್ಸಿದ್ಧೌ ಚ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಮ್ , ತಾಮೇವ ಚ ಪ್ರಮಾಮುರರೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ಪ್ರಮಾತೃತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಮೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಪ್ರಮಾಯಾಃ ಫಲಸ್ಯಾಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಂ ನ ಪ್ರವರ್ತೇತ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಮಾಣಮಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಪಸಂಹರತಿ -

ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಭವತು ಪೃಥಗ್ಜನಾನಾಮೇವಮ್ । ಆಗಮೋಪಪತ್ತಿಪ್ರತಿಪನ್ನಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾನಾಂ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಾನಾಮಪಿ ಪುಂಸಾಂ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಾ ದೃಶ್ಯಂತ ಇತಿ ಕಥಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ ಪ್ರಮಾಣಾನೀತ್ಯತ ಆಹ -

ಪಶ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ।

ವಿದಂತು ನಾಮಾಗಮೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯೋ ಭಿನ್ನಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮ್ । ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರೇ ತು ಪ್ರಾಣಭೃನ್ಮಾತ್ರಧರ್ಮಾನ್ನಾತಿವರ್ತಂತೇ । ಯಾದೃಶೋ ಹಿ ಪಶುಶಕುಂತಾದೀನಾಮವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಮುಗ್ಧಭಾವಾನಾಂ ವ್ಯವಹಾರಸ್ತಾದೃಶೋ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನಾನಾಮಪಿ ಪುಂಸಾಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ತೇನ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ತೇಷಾಮಪಿ ವ್ಯವಹಾರಸಮಯೇ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವಮನುಮೇಯಮ್ । ಚಶಬ್ದಃ ಸಮುಚ್ಚಯೇ । ಉಕ್ತಶಂಕಾನಿವರ್ತನಸಹಿತಪೂರ್ವೋಕ್ತೋಪಪತ್ತಿಃ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಸಾಧಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏತದೇವ ವಿಭಜತೇ -

ಯಥಾ ಹಿ ಪಶ್ವಾದಯ ಇತಿ ।

ಅತ್ರ ಚ

ಶಬ್ದಾದಿಭಿಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಸಂಬಂಧೇ ಸತಿ

ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ದರ್ಶಿತಮ್ ।

ಶಬ್ದಾದಿವಿಜ್ಞಾನೇ

ಇತಿ ತತ್ಫಲಮುಕ್ತಮ್ ।

ಪ್ರತಿಕೂಲೇ

ಇತಿ ಚ ಅನುಮಾನಫಲಮ್ । ತಥಾ ಹಿ - ಶಬ್ದಾದಿಸ್ವರೂಪಮುಪಲಭ್ಯ ತಜ್ಜಾತೀಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕೂಲತಾಮನುಸ್ಮೃತ್ಯ ತಜ್ಜಾತೀಯತಯೋಪಲಭ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕೂಲತಾಮನುಮಿಮೀತ ಇತಿ ।

ಉದಾಹರತಿ -

ಯಥಾ ದಂಡೇತಿ ।

ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ । ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಭವಂತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನ್ಯವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಾಣಿ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ತು ‘ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇನ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿ ನ ದೇಹಾತ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇನ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅತ್ರ ಖಲ್ವಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲೋಪಭೋಗಯೋಗ್ಯೋಽಧಿಕಾರೀ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಪಾರಮರ್ಷಂ ಸೂತ್ರಮ್ - “ಶಾಸ್ತ್ರಫಲಂ ಪ್ರಯೋಕ್ತರಿ ತಲ್ಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಯಂ ಪ್ರಯೋಗೇ ಸ್ಯಾತ್” (ಅ. ೩ ಪಾ. ೭ ಸೂ. ೧೮) ಇತಿ ।

ನ ಚ ದೇಹಾದಿ ಭಸ್ಮೀಭೂತಂ ಪಾರಲೌಕಿಕಾಯ ಫಲಾಯ ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಕಂಚಿದಾತ್ಮಾನಮಧಿಕಾರಿಣಮಾಕ್ಷಿಪತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ , ತದವಗಮಶ್ಚ ವಿದ್ಯೇತಿ ಕಥಮವಿದ್ಯಾವದ್ವಿಷಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ತ್ವಿತಿ ।

ತು ಶಬ್ದಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವ್ಯವಹಾರಾದ್ಭಿನತ್ತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮ್ । ಅಧಿಕಾರಶಾಸ್ತ್ರಂ ಹಿ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ಪರಲೋಕಸಂಬಂಧಂ ವಿನಾ ನ ನಿರ್ವಹತೀತಿ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಮಾಕ್ಷಿಪೇತ್ , ನ ತ್ವಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿತ್ವಮಪಿ, ತಸ್ಯಾಧಿಕಾರೇಽನುಪಯೋಗಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯುತ ಔಪನಿಷದಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾಕರ್ತುರಭೋಕ್ತುರಧಿಕಾರವಿರೋಧಾತ್ । ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ ಹಿ ಕರ್ಮಣಃ ಕರ್ಮಜನಿತಫಲಭೋಗಭಾಗೀ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರೀ ಸ್ವಾಮೀ ಭವತಿ । ತತ್ರ ಕಥಮಕರ್ತಾ ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ, ಕಥಂ ವಾಽಭೋಕ್ತಾ ಕರ್ಮಜನಿತಫಲಭೋಗಭಾಗೀ । ತಸ್ಮಾದನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಲಬ್ಧಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನಂ ನರಮಧಿಕೃತ್ಯ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಏವಂ ವೇದಾಂತಾ ಅಪ್ಯವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷವಿಷಯಾ ಏವ । ನ ಹಿ ಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿವಿಭಾಗಾದೃತೇ ತದರ್ಥಾಧಿಗಮಃ । ತೇ ತ್ವವಿದ್ಯಾವಂತಮನುಶಾಸಂತೋ ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲಾವಿದ್ಯಮನುಶಿಷ್ಟಂ ಸ್ವರೂಪೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಂತೀತ್ಯೇತಾವಾನೇಷಾಂ ವಿಶೇಷಃ । ತಸ್ಮಾದವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ವಿರೋಧಾನುಪಯೋಗಾಭ್ಯಾಮೌಪನಿಷದಃ ಪುರುಷೋಽಧಿಕಾರೇ ನಾಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ, ತಥಾಪ್ಯುಪನಿಷದ್ಭ್ಯೋಽವಗಮ್ಯಮಾನಃ ಶಕ್ನೋತ್ಯಧಿಕಾರಂ ನಿರೋದ್ಧುಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪರಸ್ಪರಾಪಹತಾರ್ಥತ್ವೇನ ಕೃತ್ಸ್ನ ಏವ ವೇದಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಪಜಹ್ಯಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -

ಪ್ರಾಕ್ಚ ತಥಾಭೂತಾತ್ಮೇತಿ ।

ಸತ್ಯಮೌಪನಿಷದಪುರುಷಾಧಿಗಮೋಽಧಿಕಾರವಿರೋಧೀ, ತಸ್ಮಾತ್ತು ಪುರಸ್ತಾತ್ಕರ್ಮವಿಧಯಃ ಸ್ವೋಚಿತಂ ವ್ಯವಹಾರಂ ನಿರ್ವರ್ತಯಂತೋ ನಾನುಪಜಾತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಶಕ್ಯಾ ನಿರೋದ್ಧುಮ್ । ನ ಚ ಪರಸ್ಪರಾಪಹತಿಃ, ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ “ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ” ಇತಿ ಸಾಧ್ಯಾಂಶನಿಷೇಧೇಽಪಿ ‘ಶ್ಯೇನೇನಾಭಿಚರನ್ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರವರ್ತಮಾನಂ ನ ಹಿಂಸ್ಯಾದಿತ್ಯನೇನ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ತತ್ಕಸ್ಯ ಹೇತೋಃ, ಪುರುಷಭೇದಾದಿತಿ ।

ಅವಜಿತಕ್ರೋಧಾರಾತಯಃ ಪುರುಷಾ ನಿಷೇಧೇಽಧಿಕ್ರಿಯಂತೇ, ಕ್ರೋಧಾರಾತಿವಶೀಕೃತಾಸ್ತು ಶ್ಯೇನಾದಿಶಾಸ್ತ್ರ ಇತಿ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ಪುರುಷವಿಷಯತ್ವಂ ನಾತಿವರ್ತತ ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ -

ತಥಾ ಹಿತಿ ।

ವರ್ಣಾಧ್ಯಾಸಃ - ‘ರಾಜಾ ರಾಜಸೂಯೇನ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಆಶ್ರಮಾಧ್ಯಾಸಃ - ‘ಗೃಹಸ್ಥಃ ಸದೃಶೀಂ ಭಾರ್ಯಾಂ ವಿಂದೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ । ವಯೋಽಧ್ಯಾಸಃ - ‘ಕೃಷ್ಣಕೇಶೋಽಗ್ನೀನಾದಧೀತ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಅವಸ್ಥಾಧ್ಯಾಸಃ - “ಅಪ್ರತಿಸಮಾಧೇಯವ್ಯಾಧೀನಾಂ ಜಲಾದಿಪ್ರವೇಶೇನ ಪ್ರಾಣತ್ಯಾಗಃ” ಇತಿ । ಆದಿಗ್ರಹಣಂ ಮಹಾಪಾತಕೋಪಪಾತಕಸಂಕರೀಕರಣಾಪಾತ್ರೀಕರಣಮಲಿನೀಕರಣಾದ್ಯಧ್ಯಾಸೋಪಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ । ತದೇವಮಾತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಪರಸ್ಪರಾಧ್ಯಾಸಮಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಭ್ಯಾಮುಪಪಾದ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಪ್ರವರ್ತನೇನ ಚ ದೃಢೀಕೃತ್ಯ ತಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತುತ್ವಮುದಾಹರಣಪ್ರಪಂಚೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ತತ್ಸ್ವರುಪಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ -

ಅಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮ ಅತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯವೋಚಾಮ ।

'ಸ್ಮೃತಿರೂಪಃ ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ” ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸಂಕ್ಷೇಪಾಭಿಧಾನಮೇತತ್ । ತತ್ರ ಅಹಮಿತಿ ಧರ್ಮಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರಮ್ , ಮಮೇತ್ಯನುತ್ಪಾದಿತಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಂ ನಾನರ್ಥಹೇತುರಿತಿ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಮೇವ ಮಮಕಾರಂ ಸಾಕ್ಷಾದಶೇಷಾನರ್ಥಸಂಸಾರಕಾರಣಮುದಾಹರಣಪ್ರಪಂಚೇನಾಹ -

ತದ್ಯಥಾ ಪುತ್ರಭಾರ್ಯಾದಿಷ್ವಿತಿ ।

ದೇಹತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯ ದೇಹಧರ್ಮಂ ಪುತ್ರಕಲತ್ರಾದಿಸ್ವಾಮ್ಯಂ ಚ ಕೃಶತ್ವಾದಿವದಾರೋಪ್ಯ ಆಹ - ಅಹಮೇವ ವಿಕಲಃ, ಸಕಲಃ ಇತಿ । ಸ್ವಸ್ಯ ಖಲು ಸಾಕಲ್ಯೇನ ಸ್ವಾಮ್ಯಸಾಕಲ್ಯಾತ್ಸ್ವಾಮೀಶ್ವರಃ ಸಕಲಃ ಸಂಪೂರ್ಣೋ ಭವತಿ । ತಥಾ ಸ್ವಸ್ಯ ವೈಕಲ್ಯೇನ ಸ್ವಾಮ್ಯವೈಕಲ್ಯಾತ್ , ಸ್ವಾಮೀಶ್ವರೋ ವಿಕಲೋಽಸಂಪೂರ್ಣೋ ಭವತಿ । ಬಾಹ್ಯಧರ್ಮಾ ಯೇ ವೈಕಲ್ಯಾದಯಃ ಸ್ವಾಮ್ಯಪ್ರಣಾಲಿಕಯಾ ಸಂಚರಿತಾಃ ಶರೀರೇ ತಾನಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಾ ಚ ಪರೋಪಾಧ್ಯಪೇಕ್ಷೇ ದೇಹಧರ್ಮೇ ಸ್ವಾಮ್ಯೇ ಇಯಂ ಗತಿಃ, ತದಾ ಕೈವ ಕಥಾ ಅನೌಪಾಧಿಕೇಷು ದೇಹಧರ್ಮೇಷು ಕೃಶತ್ವಾದಿಷ್ವಿತ್ಯಾಶಯವಾನಾಹ -

ತಥಾ ದೇಹಧರ್ಮಾನಿತಿ ।

ದೇಹಾದೇರಪ್ಯಂತರಂಗಾಣಾಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಾನಾಂ ಧರ್ಮಾನ್ಮೂಕತ್ವಾದೀನ್ , ತತೋಽಪ್ಯಂತರಂಗಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಅಧ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಧರ್ಮಾನ್ ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪಾದೀನ್ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।

ತದನೇನ ಪ್ರಪಂಚೇನ ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ಮೂಲಂ ಧರ್ಮ್ಯಧ್ಯಾಸಮಾಹ -

ಏವಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಿನಮ್ -

ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ವೃತ್ತಿರ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಂತಃಕರಣಾದೌ, ಸೋಽಯಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯೀತಮ್ ।

ಸ್ವಪ್ರಚಾರಸಾಕ್ಷಿಣಿ -

ಅಂತಃಕರಣಪ್ರಚಾರಸಾಕ್ಷಿಣಿ,

ಚೈತನ್ಯೋದಾಸೀನತಾಭ್ಯಾಂ,

ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯ ।

ತದನೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಉಪಪಾದಿತೇ ।

ಚೈತನ್ಯಮುಪಪಾದಯತಿ -

ತಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಣಂ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣ -

ಅಂತಃಕರಣಾದಿವಿಪರ್ಯಯೇಣ, ಅಂತಃಕರಣಾದ್ಯಚೇತನಮ್ , ತಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯಃ ಚೈತನ್ಯಮ್ , ತೇನ । ಇತ್ಥಂಭೂತಲಕ್ಷಣೇ ತೃತೀಯಾ ।

ಅಂತಃಕರಣಾದಿಷ್ವಧ್ಯಸ್ಯತಿ ।

ತದನೇನಾಂತಃಕರಣಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಇದಮನಿದಂಸ್ವರೂಪಶ್ಚೇತನಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾವಿದ್ಯಾದ್ವಯಾಧಾರೋಽಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಂ ಸಂಸಾರೀ ಸರ್ವಾನರ್ಥಸಂಭಾರಭಾಜನಂ ಜೀವಾತ್ಮಾ ಇತರೇತರಾಧ್ಯಾಸೋಪಾದಾನಃ, ತದುಪಾದಾನಶ್ಚಾಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯನಾದಿತ್ವಾದ್ ಬೀಜಾಂಕುರವನ್ನೇತರೇತರಾಶ್ರಯತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರದೃಢೀಕೃತಮಪಿ ಶಿಷ್ಯಹಿತಾಯ ಸ್ವರೂಪಾಭಿಧಾನಪೂರ್ವಕಂ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಯಾಧ್ಯಾಸಂ ಸುದೃಢೀಕರೋತಿ -

ಏವಮಯಮನಾದಿರನಂತಃ -

ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಂತರೇಣಾಶಕ್ಯಸಮುಚ್ಛೇದಃ ।

ಅನಾದ್ಯನಂತತ್ವೇ ಹೇತುರುಕ್ತಃ -

ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತಿ । ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯರೂಪಃ -

ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ರೂಪಮನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಮ್ ತದ್ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ । ಅನಿರ್ವಚನೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ -

ಅಸ್ಯಾನರ್ಥಹೇತೋಃ ಪ್ರಹಾಣಾಯ ।

ವಿರೋಧಿಪ್ರತ್ಯಯಂ ವಿನಾ ಕುತೋಽಸ್ಯ ಪ್ರಹಾಣಮಿತ್ಯತ ಉಕ್ತಮ್ -

ಆತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಇತಿ ।

ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ತಸ್ಯೈ, ನ ತು ಜಪಮಾತ್ರಾಯ, ನಾಪಿ ಕರ್ಮಸು ಪ್ರವೃತ್ತಯೇ, ಆತ್ಮೈಕತ್ವಂ ವಿಗಲಿತನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚತ್ವಮಾನಂದರೂಪಸ್ಯ ಸತಃ, ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಂ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಂ ಭಾವಯಂತೋ ವೇದಾಂತಾಃ ಸಮೂಲಘಾತಮಧ್ಯಾಸಮುಪಘ್ನಂತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಅಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಸ್ಯ ಸಮೀಚೀನತ್ವೇ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾತತ್ವಾನ್ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತದಭಾವೇ ಚ ನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವೇದಾಂತಾಃ ಪಠ್ಯೇರನ್ । ಅಪಿ ತ್ವವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾ ಜಪಮಾತ್ರೇ ಉಪಯುಜ್ಯೇರನ್ । ನ ಹಿ ತದೌಪನಿಷದಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರಮಾಣತಾಮಶ್ನುತೇ । ನ ಚಾಸಾವಪ್ರಮಾಣಮಭ್ಯಸ್ತೋಽಪಿ ವಾಸ್ತವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಾತ್ಮನೋಽಪನೋದಿತುಮರ್ಹತಿ । ಆರೋಪಿತಂ ಹಿ ರೂಪಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನಾಪೋದ್ಯತೇ, ನ ತು ವಾಸ್ತವಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ । ನ ಹಿ ರಜ್ಜ್ವಾ ರಜ್ಜುತ್ವಂ ಸಹಸ್ರಮಪಿ ಸರ್ಪಧಾರಾಪ್ರತ್ಯಯಾ ಅಪವದಿತುಂ ಸಮುತ್ಸಹಂತೇ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಪ್ರಸಂಜಿತಂ ಚ ಸ್ವರೂಪಂ ಶಕ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನಾಪವದಿತುಮ್ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚ ಸುದೃಢೋಽಪಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರೇಣಾದರನೈರಂತರ್ಯದೀರ್ಘಕಾಲಾತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಜನ್ಮನೇತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪ್ರಾಣಾದ್ಯುಪಾಸನಾ ಅಪಿ ವೇದಾಂತೇಷು ಬಹುಲಮುಪಲಭ್ಯಂತೇ, ತತ್ಕಥಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಮರ್ಥ ಇತ್ಯತ ಆಹ -

ಯಥಾ ಚಾಯಮರ್ಥಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವೇದಾಂತಾನಾಂ ತಥಾ ವಯಮಸ್ಯಾಂ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ।

ಶರೀರಮೇವ ಶರೀರಕಮ್ ತತ್ರ ನಿವಾಸೀ ಶಾರೀರಕೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ, ತಸ್ಯ ತ್ವಂಪದಾಭಿಧೇಯಸ್ಯ ತತ್ಪದಾಭಿಧೇಯಪರಮಾತ್ಮರೂಪತಾಮೀಮಾಂಸಾ ಯಾ ಸಾ ತಥೋಕ್ತಾ । ಏತಾವಾನತ್ರಾರ್ಥಸಂಕ್ಷೇಪಃ - ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಪರವಿಧಿನಾ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ವೇದರಾಶೇಃ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಪರತಾಮಾಪಾದಯತಾ ಕರ್ಮವಿಧಿನಿಷೇಧಾನಾಮಿವ ವೇದಾಂತಾನಾಮಪಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಾಂ ಫಲವದರ್ಥಾವಬೋಧಪರತ್ವಮಾಪಾದಿತಮ್ , ಯದ್ಯಪಿ ಚ “ಅವಿಶಿಷ್ಟಸ್ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಮಂತ್ರಾಣಾಮಿವ ವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥಪರತ್ವಮೌತ್ಸರ್ಗಿಕಮ್ , ಯದ್ಯಪಿ ಚ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಶ್ಚೈತನ್ಯಾನಂದಘನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವರಹಿತೋ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚ ಏಕಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಅವಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವದುಃಖಶೋಕಮೋಹಮಯಮಾತ್ಮಾನಮವಗಾಹಮಾನೇನಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಸಂದೇಹಬಾಧವಿರಹಿಣಾ ವಿರುಧ್ಯಮಾನಾ ವೇದಾಂತಾಃ ಸ್ವಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಚ್ಯುತಾ ಉಪಚರಿತಾರ್ಥಾ ವಾ ಜಪಮಾತ್ರೋಪಯೋಗಿನೋ ವೇತ್ಯವಿವಕ್ಷಿತಸ್ವಾರ್ಥಾಃ । ತಥಾ ಚ ತದರ್ಥವಿಚಾರಾತ್ಮಿಕಾ ಚತುರ್ಲಕ್ಷಣೀ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾ ನಾರಬ್ಧವ್ಯಾ । ನ ಚ ಸರ್ವಜನೀನಾಹಮನುಭವಸಿದ್ಧ ಆತ್ಮಾ ಸಂದಿಗ್ಧೋ ವಾ ಸಪ್ರಯೋಜನೋ ವಾ, ಯೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಃ ಸನ್ ವಿಚಾರಂ ಪ್ರಯುಂಜೀತೇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ತಸ್ಯ ತೂಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಬಾಧಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚ ಸಮಸ್ತತೀರ್ಥಕರೈಶ್ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಧ್ಯಾಸತ್ವಮ್ । ಏವಂ ಚ ವೇದಾಂತಾ ನಾವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಾಃ, ನಾಪ್ಯುಪಚರಿತಾರ್ಥಾಃ, ಕಿಂ ತೂಕ್ತಲಕ್ಷಣಾಃ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೈವ ತೇಷಾಂ ಮುಖ್ಯೋಽರ್ಥಃ ।