ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ॥೧॥ ವೃತ್ತಿವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —

ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।

ಇಷ್ಯಮಾಣತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಸೂಚನಮುಪಪಾದ್ಯ ಸಂಶಯಸೂಚನಮುಪಪಾದಯತಿ —

ಜಿಜ್ಞಾಸಾತ್ವಿತಿ ।

ಸಾ ಹೀತಿ ।

ಸಾ ನ್ಯಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ಮೀಮಾಂಸಾ ಅನೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ಶಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತಿಸಾಧನಫಲವಿಚಾರಾಣಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಬಹ್ವರ್ಥಸೂಚನತಾ । ಲಘೂನಿ ಅಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥಾನಿ । ಸಾಂಶಯಿಕಂ ಹಿ ನಾನಾರ್ಥಸ್ಫೋರಕತ್ವೇನ ಗುರು । ಸೂಚಿತಾರ್ಥತ್ವೇ ಹಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಅವಶ್ಯಂಭಾವಿತ್ವಾತ್ ಬಹ್ವರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ ।

ಬಹೂನಾಮಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ತತ್ರೇತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ತೇಷ್ವಿತಿ ।

ಅಥೈಷ ಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯತ್ರಾಪೂರ್ವಸಂಜ್ಞಾಯೋಗಿವಿಧಾಸ್ಯಮಾನಕರ್ಮಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ । ಅಧಿಕರಣಂ ತು (ಜೈ. ಅ.೨ ಪಾ.೨ ಸೂ. ೨೨) ಗುಣೋಪಸಂಹಾರೇಽನುಕ್ರಮಿಷ್ಯತೇ ।

ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥೋ ಮಾ ಭೂತ್, ಬ್ರಹ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನಪ್ರಾರಂಭಾರ್ಥೋ ಭವತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

'ದಂಡೀ ಪ್ರೈಷಾನಿ"ತ್ಯತ್ರ ಹಿ 'ಮೈತ್ರಾವರುಣಃ ಪ್ರೇಷ್ಯತಿ ಚಾನ್ವಾಹೇತಿ' ಮೈತ್ರಾವರುಣಸ್ಯ ಪ್ರೈಷಾನುವಚನೇ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದವಿವಕ್ಷಾ, ಇಹ ತು ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ನಾವಿವಕ್ಷಾ ಕಾರಣಮ್, ಪ್ರತ್ಯುತ ತದವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸೂಚನಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ।

ನನು ಕಿಂ ಸಂಶಯಸೂಚನೇನ? ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಬ್ರಹ್ಮತಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಏವ ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇ ಸಿದ್ಧ್ಯತಸ್ತತ್ರಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಅಪ್ರಸ್ತೂಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಧಿಕರಣಮಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । 'ಮಾನ್ಬಧದಾನ್ಶಾನ್ಭ್ಯೋ ದೀರ್ಘಶ್ಚಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯೇ'ತಿ ಸೂತ್ರೇ 'ಮಾಙ್ಮಾನೇ' ಇತ್ಯಸ್ಯ ಙಾನುಬಂಧಸ್ಯ ಧಾತೋರ್ನಾಂತತ್ವಂ ನಿಪಾತಿತಮ್ । ಅಸ್ಯ ಚ ಪೂಜಿತವಿಚಾರಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಲಾತ್ವಾತ್ ಸ್ವತೋ, ನಾಂತಸ್ಯ ತು ತದರ್ಥತ್ವಮ್ ಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಮಿತಿ । ಮಾನಿತ್ಯಾದಿಧಾತುಭ್ಯಃ ಸನ್ ಭವತ್ಯಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ಚ ದೀರ್ಘ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಧಾತೋಃ ಕರ್ಮಣ ಇತ್ಯುತ್ತರಸೂತ್ರೇ ಇಚ್ಛಾರ್ಥೇ ಸವಿಧಾನಾದಯಮನಿಚ್ಛಾರ್ಥ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ।

ಲಕ್ಷಿತವಿಚಾರನಾರಂಭಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದೋಽಸ್ತು ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ಸ್ವಾರ್ಥಪರಸ್ಯೇತಿ ।

ವಾಚ್ಯಾಯಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಸಂಶಯಸೂಚನೇನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯೋಪಪತ್ತೌ ನ ಲಕ್ಷಣಾ, ಅಧಿಗತವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಸ್ತು ಸ್ವತ ಏವ ವಿಚಾರೇ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಥಾಧಿಕಾರಾರ್ಥ ಇತ್ಯತ್ರ ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ವದನ್ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ, ಕಿಂ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾದಥಶಬ್ದಾತ್ ಆನಂತರ್ಯಮ್ ಉತ ನಿರಂತರಾದಾನಂತರ್ಯಪಕ್ಷಾತ್, ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಸ್ಯೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯೇ, ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಮಥಶಬ್ದಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕಿಂ ನಿರಂತರಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಪಕ್ಷಾತ್ ಆನಂತರ್ಯಂ ಬ್ರೂಯಾದ್, ದ್ವಿತೀಯೋಽಥಶಬ್ದೋಽಧಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ, ಉತ ಅನಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ । ನಾದ್ಯಃ, ಅವಶ್ಯಾಪೇಕ್ಷಣೀಯತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಅಥಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾದರ್ಥೇ ಸತಿ ಅರ್ಥಾಂತರಕಲ್ಪನಾನವಕಾಶಾತ್ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯಃ ಇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ಪ್ರಕೃತಾನಪೇಕ್ಷೇತಿ ।

ಏಕಧರ್ಮ್ಯಪೇಕ್ಷಣೇ ಹಿ ತನ್ನಿರೂಪಕಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋಃ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿಕಲ್ಪಃ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಾನೇನ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಆನಂತರ್ಯರೂಪತ್ವಮುಚ್ಯತೇ, ಆನಂತರ್ಯರೂಪತ್ವಪಕ್ಷೇ ವಿಕಲ್ಪಾಪ್ರತಿಭಾನಾತ್, ಕಿಂತೂಭಯತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಹೇತುಭೂತಪ್ರಕೃತಸಿದ್ಧಿರಸ್ತಿ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ಅತಃ ಫಲದ್ವಾರೇಣಾವ್ಯತಿರೇಕ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಇತ್ಯಾಹ —

ಅಸ್ಯಾಯಮರ್ಥ ಇತಿ ।

ನನು ಉಭಯಥಾ ಫಲಾಭೇದೇ ಕಿಮಿತ್ಯಾನಂತರ್ಯಾಗ್ರಹಃ, ತತ್ರಾಹ —

ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಅನ್ಯದಪ್ಯದೃಷ್ಟಾದಿಕಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಭವಂತೀ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಭವತ್ಯೇವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಧ್ಯಯನಾನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಭವಿತುಂ ಯೋಗ್ಯತ್ವಾತ್ ತದಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದೇನ ವಕ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಕಾರಣಮಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪೀತಿ ।

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ತದಾನಂತರ್ಯಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ತದ್ವಿಷಯಮಧ್ಯಯನಂ ಲಕ್ಷಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಸೂತ್ರೇ ಬ್ರಹ್ಮಾನುಪಾದಾನಾತ್ ಕಥಂ ತೇನ ಗತಾರ್ಥತಾ, ತತ್ರಾಹ —

ಧರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।

ನನು ಇಚ್ಛಾಯಾಂ ವಿನಿಯೋಗೋ ನ ಜ್ಞಾನೇ ಇತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವೇತಿ ।

ಅರ್ಥತಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ರೈವ ವಿನಿಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋಪಯೋಗ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಮಾಹ —

ತತ್ರಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿಶೇಷಹೇತ್ವಭಾವೋಽಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಹ —

ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ।

ಯೋಗ್ಯತಾವಧಾರಣೇ ಕರ್ಮ ಕಿಮಪ್ರಮಾಣತಯೋಪಯುಜ್ಯತೇ, ಉತ ಪ್ರಮಾಣತಯಾ ।

ನಾದ್ಯಃ, ಅಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದವ್ಯಾಘಾತಾದಿತ್ಯಾಹ —

ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಂ ಕಾರಣಂ ಯಸ್ಯ ತತ್ತಥಾ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಕರ್ಮಣಃ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀತಿ ।

ಪಾತಜಲಸೂತ್ರೇ ಸ ಇತಿ ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿನಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ । ದೃಢಭೂಮಿಃ ತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ದೃಢ ಉಪಾಯಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿತ್ಯಾನಾಮೇವ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಭಾವನಾಂಗತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮುತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿವಿಹಿತರೂಪಮುಪಾದಾಯ ಭಾವನಾಂಗತಾಂ ವಿನಿಯೋಗವಚನ — ವಶೇನಾಹ —

ಅನ್ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।

ಸಂಯೋಗಃ ಶೇಷತ್ವಬೋಧನಂ ಚತುರ್ಥೇ ಚಿಂತಿತಮ್ ।

ಏಕಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।

'ಖಾದಿರೇ ಪಶುಂ ಬಧ್ನಾತಿ', 'ಖಾದಿರಂ ವೀರ್ಯಕಾಮಸ್ಯ ಯೂಪಂ ಕುರ್ವೀತೇತಿ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ, ಕಿಂ ಕಾಮ್ಯೇ ಇವ ಖಾದಿರತಾ ನಿತ್ಯೇಪಿ ಸ್ಯಾದುತ ನೇತಿ, ತತ್ರ ಫಲಾರ್ಥತ್ವೇನ ಅನಿತ್ಯಾಯಾಃ ನಿತ್ಯಪ್ರಯೋಗಾಂಗತಾ ನ ಯುಕ್ತಾ । ಯತ್ತು ನಿತ್ಯೇಽಪಿ ಖಾದಿರತ್ವಶ್ರವಣಂ, ತತ್ಕಾಮ್ಯಸ್ಯೈವ ಪಶುಬಂಧನಯುಕ್ತಯೂಪರೂಪಾಶ್ರಯದಾನಾರ್ಥಂ, ತತೋ ನ ನಿತ್ಯೇ ಖಾದಿರತೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ರಾದ್ಧಾಂತಃ, ಏಕಸ್ಯ ಖಾದಿರತ್ವಸ್ಯ ಉಭಯತ್ವೇ ಕ್ರತ್ವರ್ಥ — ಪುರುಷಾರ್ಥಲರೂಪೋಭಯಾತ್ಮಕತ್ವೇ ವಚನದ್ವಯೇನ ಕ್ರತುಶೇಷತ್ವಫಲಶೇಷವತ್ವಕ್ಷಣಸಂಯೋಗಭೇದಾವಗಮಾತ್ ನ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಸಂಯೋಗವಿಧಿವಿರೋಧಃ । ನ ಚಾಶ್ರಯದಾನಾಯ ನಿತ್ಯವಾಕ್ಯಮ್, ಸನ್ನಿಧಾನಾದೇವಾಶ್ರಯಲಾಭಾತ್ । ತತ ಉಭಯಾರ್ಥಾ ಖಾದಿರತೇತಿ (ಜೈ. ಅ. ೪ ಪಾ. ೩ ಸೂ. ೫)

ವಿಶೇಷಣತ್ರಯವತೀತಿ ।

ಆದರನೈರಂತರ್ಯದೀರ್ಘಕಾಲತ್ವವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವನಾಯಾಃ ತದವಬೋಧಾಪೇಕ್ಷಾಮ್ ಉಪಪಾದಯನ್ ಕರ್ಮಾವಬೋಧಾನಂತರ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಘಟಯತಿ —

ನ ಚೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟ ಉಪಕಾರಃ ತುಷವಿಮೋಕಾದಿಃ, ಅದೃಷ್ಟಃ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿಜಃ ಪ್ರಯಾಜಾದಿಜಶ್ಚ । ಸ ಚಾಸೌ ಯಥಾಯೋಗಂ ಸಾಮವಾಯಿಕಃ ಕ್ರತುಸ್ವರೂಪಸಮವಾಯೀ, ಆರಾದ್ ದೂರೇ ಫಲಾಪೂರ್ವಸಿದ್ಧೌ ಉಪಕಾರಶ್ಚ, ತಸ್ಯ ಹೇತುಭೂತಾನಿ ಔಪದೇಶಿಕಾನಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಹಿತಾನಿ ಆತಿದೇಶಿಕಾನಿ ಪ್ರಕೃತೇಃ ವಿಕೃತಾವತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತಾನಿ ಕ್ರಮಪರ್ಯಂತಾನಿ ಕ್ರಮೇಣಾಪಿ ಅವಚ್ಛಿನ್ನಾನ್ಯಂಗಾನಿ ತೇಷಾಂ ಗ್ರಾಮಃ ಸಮೂಹಃ, ತತ್ಸಹಿತಂ ಪರಸ್ಪರವಿಭಿನ್ನಂ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಂ, ತದಪೇಕ್ಷಿತಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಶ್ಚ, ತಯೋಃ ಪರಿಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ನ ಶಕ್ಯಾನಿ ಅನುಷ್ಠಾತುಮಿತ್ಯನ್ವಯಃ । ಔಪದೇಶಿಕಾತಿದೇಶಿಕೇತಿ ಶೇಷಲಕ್ಷಣಾದಾರಭ್ಯ ಉಪರಿತನತಂತ್ರಸ್ಯ ಅಪೇಕ್ಷೋಕ್ತಾ । ಕ್ರಮಪರ್ಯಂತೇತಿ ಪಂಚಮನಯಸ್ಯ । ಅಂಗಗ್ರಾಮೇತಿ ತಾರ್ತೀಯಸ್ಯ । ಸಹಿತೇತಿ ಚಾತುರ್ಥಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜಕವಿಚಾರಸ್ಯ । ಪರಸ್ಪರವಿಭಿನ್ನಸ್ಯೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಸ್ಯ । ತದಧಿಕಾರೀತಿ ಷಷ್ಠಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಸ್ಯ । ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇತಿ ಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮವಗುಣಕರ್ಮ ಸ್ವಪ್ನಧಾನಕರ್ಮತ್ವಾದಿಚಿಂತಾಯಾಶ್ಚ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಗತಾಯಾ ಅಪೇಕ್ಷೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ದ್ವಿರವತ್ತೇತಿ ।

ದಆಗ್ನೇಯಯಾಗಃ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತಯೇ 'ದ್ವ್ಯವದಾನಂ ಜುಹೋತೀತಿ ವಚನಾದ್ ದ್ವಿರ್ಹವಿಷೋಽವದ್ಯತೀತಿ ವಿಹಿತಂ ದ್ವಿರವತ್ತಪುರೋಡಾಶಮಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ । ಭಾವನಾಸಾಧ್ಯೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಯದಿ ಕಮಾಪೇಕ್ಷಾ, ತರ್ಹಿ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮ್, ಅನ್ಯೋ ವಾ ।

ಸ್ವರೂಪತ್ವೇ ನ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಹ —

ಸ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪಿಷ್ಟಂ ಸಂಯೌತೀತಿ ವಿಹಿತಮಿಶ್ರಣಸ್ಯ ಪಿಂಡ ಉತ್ಪಾದ್ಯಃ, ಗಾಂ ದೋಗ್ಧೀತಿ ವಿಹಿತದೋಹನೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯಂ ಪಯಃ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾದ್ಭೇದೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಡಂ ಸ್ಯಾತ್, ತಚ್ಚೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಗೋಚರಃ ಶಬ್ದಶ್ಚ ಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಾಹೇತುರಿತಿ ಕೇವಲಭಾವನಾಭೂಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಅಪ್ರಮಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —

ತತೋ ಭಿನ್ನಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ಮಂಥರಃ ಸ್ತಿಮಿತಃ । ಸ್ಫುರಂತ್ಯೋ ಜ್ವಾಲಾ ಜಟಾಕಾರಾ ಅಸ್ಯ ಸಂತೀತಿ ಜಟಿಲಃ ।

ನ ಚ ಕೂಟಸ್ಥೇತಿ ।

ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತಯಾ ಪೂರ್ವರೂಪಾಪಾಯಲಕ್ಷಣೋ ವಿಕಾರಃ ಅಭಿನವಗುಣೋದಯರೂಪಸಂಸ್ಕಾರಶ್ಚ ನ ಸ್ತಃ, ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿತಯಾ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ।

ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯತ್ವಾವಿರುದ್ಧಂ ದೋಷವಿಘಾತಸಂಸ್ಕಾರಮಾಹ —

ಅನಿರ್ವಚನೀಯೇತಿ ।

ಪ್ರತಿಸೀರಾ ತಿರಸ್ಕರಿಣೀ । ರಂಗವ್ಯಾವೃತೋ ನಟಃ । ಆರೋಹ ಉಚ್ಛ್ರಯಃ । ವಿಸ್ತಾರಪರಿಮಾಣಂ ಪರಿಣಾಹಃ । ಉಪಾಸನಾ ಕಿಮಾಪಾತಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಃ, ನಿಶ್ಚಯಾಭ್ಯಾಸೋ ವಾ ।

ಆದ್ಯಂ ಭಂಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿತೀಯಂ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ನನು ಉಪಾಸನೈವ ಅವಿದ್ಯಾಂ ನಿವರ್ತಯತು, ಕಿಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಣ, ಯತ್ರ ಕರ್ಮೋಪಯೋಗಸ್ತತ್ರಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ನನು ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿಭ್ರಮಾ ಅಪರೋಕ್ಷಾ ಅಪಿ ಆಪ್ತವಚನಾದಿಜನಿತಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೈಃ ನಿವರ್ತಂತೇ — ಸತ್ಯಂ, ತೇ ನಿರುಪಾಧಿಕಾಃ, ಕರ್ತೃವಾದಿಸ್ತು ಸೋಪಾಧಿಕ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಥಾವಿಧಮುದಾಹರತಿ —

ದಿಙ್ಮೋಹೇತಿ ।

ನೌಸ್ಥಸ್ಯ ತಟಗತತರುಷು ಚಲದ್ವೃಕ್ಷಭ್ರಮಃ ।

ಅಪರೋಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಬ್ದ ಏವ ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಹೇತುಃ, ಅನ್ಯಥಾ ತು ತತ್ರ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಾಪಾತಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ನ ಚೈಷ ಇತಿ ।

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃ — ಸ್ವತೋಽಪರೋಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಭ್ರಮಗೃಹೀತಮ್ । ತತ್ರಾಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಾಕರಣಾದೇವ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ । ಅಂತಃಕರಣಂ ಚ ಸೋಪಾಧಿಕೇ ಆತ್ಮನಿ ಜನಯತ್ಯಹಂವೃತ್ತಿಮ್ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ಅಸ್ಯ ಆತ್ಮನಿ ಅಪರೋಕ್ಷಧೀಹೇತುತ್ವಮ್ । ತತ್ತು ಶಬ್ದಜನಿತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಧೀಸಂತತಿವಾಸಿತಂ ತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಂ ಜೀವಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಯತಿ, ಅಕ್ಷಮಿವ ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಸ್ಕಾರವಾಸಿತಂ ತತ್ತೇದಂತೋಪಲಕ್ಷಿತೈಕ್ಯವಿಷಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಹೇತುಃ, ಶಬ್ದಸ್ತು ನಾಪರೋಕ್ಷಪ್ರಮಾಹೇತುಃ ಕ್ಲೃಪ್ತಃ, ಪ್ರಮೇಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಯಾಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತ್ವೇ ದೇಹಾತ್ಮಭೇದವಿಷಯಾನುಮಿತೇರಪಿ ತದಾಪತ್ತಿಃ, ದಶಮಸ್ವಮಸೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತತ್ಸಚಿವಾದಕ್ಷಾದೇವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ, ಅಂಧಾದೇಸ್ತು ಪರೋಕ್ಷಧೀರೇವ । ಅಪಿಚ — ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಜಜ್ಞಾನಭಾವನಾಜಾಽಪರೋಕ್ಷಧೀಃ । ಮೂಲಪ್ರ ಮಾಣದಾಯನ ನ ಭ್ರಮತ್ವಂ ಪ್ರಪದ್ಯತೇ । 'ನ ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪರತಸ್ವಾಪಾತಃ ಅಪವಾದನಿರಾಸಾಯ ಮೂಲಶುದ್ಧ್ಯನುರೋಧಾತ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ತ್ವಗ್ರಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯತ್ಯಾದೇರ್ನಯಬೃಂಹಿತವಚನಾದಿತ್ಥಮುರರೀಕಾರಃ ।

ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದಿತ್ಯೇವಮಾಕಾರೈವ ಧೀಃ ಶಬ್ದಾದುದೇತಿ, ನತು ಪರೋಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮತಿ, ಸಾ ತು ಕರಣ ಸ್ವಭಾವಾತ್ಪರೋಕ್ಷಾಽವತಿಷ್ಠತೇ ನ ಭ್ರಮ ಇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸಂಸ್ಕಾರಮುಪಪಾದ್ಯ ವ್ಯಂಜಕಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತೇರುತ್ಪಾದ್ಯ ತಾಮಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಸಮುಚ್ಚಯಮತೇನ ಕರ್ಮೋಪಯೋಗಾಯ ಸಾಮ್ಯಮಾಹ —

ನ ಚೈತಾವತೇತಿ ।

ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ಯೈವ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಂ ತ್ವಯಾಽಪೀಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪರಿಹಾರಸಾಮ್ಯಮಾಹ —

ಸರ್ವೇತಿ ।

ನನು ನಿರುಪಾಧಿಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಗೋಚರೇ ಕಥಮುಪಹಿತತೇತಿ, ತತ್ರಾಹ —

ನಚಾಂತಃಕರಣೇತಿ ।

ನಿರುಪಾಧಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಷಯೀಕುರ್ವಾಣಾ ವೃತ್ತಿಃ ಸ್ವಸ್ವೇತರೋಪಾಧಿನಿವೃತ್ತಿಹೇತುರುದಯತೇ; ಸ್ವಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯುಪಾಧೇರ್ನಿವರ್ತಕಾಂತರಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ಭಾವಃ । ನನು — ವೃತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಶಬಲತಯಾ ನ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಗೋಚರತಾ;  ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವೇ ಚ ವೃತ್ತೇಃ ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಾಪಾತಃ, ವಿಶೇಷಣಾಗ್ರಹೇ ವಿಶಿಷ್ಟಾಗ್ರಹಾತ್, ಉಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ತು ನ ವೃತ್ತ್ಯುಪಾಧಿಕತಾ — ಇತಿ । ಉಚ್ಯತೇ; ವೃತ್ತ್ಯುಪರಾಗೋಽತ್ರ ಸತ್ತಯೋಪಯುಜ್ಯತೇ ನ ಪ್ರತಿಭಾಸ್ಯತಯಾಽತೋ ವೃತ್ತಿಸಂಸರ್ಗೇ ಸತ್ಯಾತ್ಮಾ ವಿಷಯೋ ಭವತಿ, ನ ತು ಸ್ವತ ಇತಿ ನ ದೋಷಃ ।

ನನೂಪಾಧಿಸಂಬಂಧಾದ್ವಿಷಯತ್ವಂ, ವಿಷಯತ್ವೇ ಚೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧೋ ವಿಷಯವಿಷಯಿತ್ವಲಕ್ಷಣ ಇತೀತರೇತರಾಶ್ರಯಮತ ಆಹ —

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ನ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಚೈತನ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತ್ವಂ, ಕಿಂ ತು ಸ್ವತಃ, ಘಟಾದಿವೃತ್ತಿಷ್ವಪಿ ಸಾಮ್ಯಾತ್ । ಚೈತನ್ಯಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸ್ವಭಾವಿಕೋ ವೃತ್ತೇಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಚ್ಚ ಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಭ್ರಮತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ —

ನಚೇತಿ ।

ವಿಷಯವಿಸಂವಾದಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಮಾತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜೀವಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಾಪರೋಕ್ಷೇಪಿ ಶುದ್ಧಾನಂದಾತ್ಮತ್ವಾದೇಃ ಪಾರೋಕ್ಷ್ಯಾನ್ನ ತದಾಕಾರಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಯಥಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಶುದ್ಧಾದೀನಾಂ ಸ್ವಭಾವತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಾಧಿತಿರೋಧಾನಾದವಿಭಾವನಮ್ ।

ವೇದಾಂತಜಜ್ಞಾನೇನ ತತ್ತದುಪಾಧ್ಯಪಗಮೇ ಯಥಾವದಭಿವ್ಯಕ್ತೋ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಗೀಯತೇ, ಸ ಚೇದುಪಾಧ್ಯಭಾವಸ್ತರ್ಹಿ ತದತಿರಿಕ್ತಃ ಪರೋಕ್ಷಃ ಕಥಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಭಾಯಾದತ ಆಹ —

ನಚೇತಿ ।

ಯಥಾ ಪರೈರನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವೋ ನ ಭವತಿ ಘಟ ಇತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯಮಾನೋಪಿ ಘಟತದನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ನಾಭಾವ ಉಪೇಯತೇ, ನ ಚ ಘಟತದನ್ಯೋನ್ಯಾಭಾವಯೋರೇಕತಾ, ಏವಮಸ್ಮಾಕಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ನ ಚೋಪಧ್ಯಭಾವಸ್ತತೋಽನ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಚೈತನ್ಯಾಭಿನ್ನಾಶ್ಚೇದಾನಂದಾದಯಸ್ತದ್ವದವಿದ್ಯಾದಶಾಯಾಂ ವಿಭಾವ್ಯೇರನ್, ಉಪಾಧಿರುದ್ಧಾಶ್ಚೇಚ್ಚೈತನ್ಯೇಽಪಿ ನಿರೋಧಸ್ತುಲ್ಯಸ್ತದಭೇದಾದಿತಿ ಶಂಕಾಮುಪಸಂಹಾರವ್ಯಾಜೇನ ಪರಿಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಯಥಾ ಷಡಜಾದಯೋ ಗಂಧರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾಭ್ಯಾಸಾತ್ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸ್ಫುರಂತಸ್ತದ್ರೂಪೇಣಾನುಲ್ಲಿಖಿತಾ ನ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ವ್ಯಜ್ಯಂತೇ, ವ್ಯಜ್ಯಂತೇ ತು ಶಾಸ್ತ್ರವಾಸಿತೇನ ತೇನ; ಏವಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಜನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತಾಕಾರಜ್ಞಾನವಾಸಿತಾಂತಃಕರಣೇನ ತದ್ಭಾವಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರ್ನ ಪ್ರಾಗಿತಿ । ನಿಷಾದರ್ಷಭಗಾಂಧಾರಷಡ್ಜಮಧ್ಯಮಧೈವತಪಂಚಮಾಃ ಸ್ವರಾಃ । ಏಷಾಂ ಸಮುದಾಯೋ ಗ್ರಾಮಃ । ಮೂರ್ಚ್ಛನಾ ತು ತೇಷಾಮಾರೋಹಾವರೋಹೌ ।˳

ಸಮುಚ್ಚಯಪಕ್ಷಮಿದಾನೀಂ ನಿರಾಕರೋತಿ —

ನೇತಿ ।

ತತ್ರ ಕಿಮಿಹ ವಾ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ವಾಽನುಷ್ಠಿತಂ ಕರ್ಮ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವುಪಯುಜ್ಯತೇ, ಉತೇಹೈವಾವಗತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕೃತಕರ್ಮಣಾಂ ಭಾವನಯಾ ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತಿ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಕಿಂ ಭಾವನಾಫಲಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಕರ್ಮೋಪಯೋಗಃ, ಉತ ಭಾವನಾಸ್ವರೂಪೇ ಇತಿ ।

ನ ತಾವತ್ಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಯಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತದುಚ್ಛೇದಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ ಇತಿ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇ ಷಷ್ಠ್ಯೌ ।

ಸಜಾತೀಯೇತಿ ।

ಸಜಾತೀಯಾಶ್ಚ ತೇ ಸ್ವಯಂ ಚ ಪರೇ ಚ ತೇಷಾಂ ವಿರೋಧಿನಸ್ತಥೋಕ್ತಾಃ ।

ಅವಗತೇ ತತ್ತ್ವೇ ವಿಪರ್ಯಾಸದರ್ಶನೇನ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಂಭವಾತ್ ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಂ ದೂಷಯತಿ —

ಅತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ವಿದುಷ ಇತಿ ।

ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತ್ರಾದಿರ್ವಾಸ್ತವ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ವಿದುಷಶ್ಚೇದಧಿಕಾರಸ್ತರ್ಹಿ ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತ್ರಾದೇರ್ವಾಸ್ತವತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತ್ರಾದೀತಿ ।

ವಿದ್ವಸ್ಯಮಾನಃ ಅವಿದ್ವಾನೇವ ವಿದ್ವಾನ್ಭವನ್ವಿದ್ವದಾಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಹಿತಾದಿಡಾಜ್ಭ್ಯಃ ಕ್ಯಷಿತಿ ಕ್ಯಷಂತಸ್ಯ ರೂಪಮ್ । ಅತಏವಾವಿದ್ವಾನ್ಕರ್ಮಕಾಂಡೇಽಧಿಕಾರ್ಯಭಿಮತ ಇತಿ । ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವರ್ಣಯಾಂಬಭೂವೇತಿ । ಪ್ರಾಕ್ ಚೇತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಾದೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರನಿಮಿತ್ತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾದಶ್ರದ್ದಧಾನೋ ವಿಧ್ಯನಧಿಕಾರೀ, ತರ್ಹ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಶಂಕತೇ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಭಿನ್ನಮುಲ್ಲಂಗಿತಂ ಶಾಸ್ತ್ರನಿಷಿದ್ಧಂ ಕರ್ಮ ಯೇನ ಸ ತಥಾ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತಾ ಅತಿಕ್ರಾಂತನಿಷೇಧತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಗತಮಿಥ್ಯಾಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯಧಿಕಾರನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಾನ್ನಿಷೇಧಾಧಿಕಾರಹೇತುತಾ । ನ ಚ ಶ್ರದ್ಧಧಾನತಾ; ಇಹಾಧಿಕಾರಹೇತುರತತ್ತ್ವವಿದೋಽಪಿ ನಾಸ್ತಿಕತ್ವೇನಾಶ್ರದ್ಧಧತೋ ನಿಷೇಧಾಧಿಕಾರಾತ್, ಇತರಥಾ ನಿಷೇಧಲಂಗಿನಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಭಾವಾಪಾತಾದ್ವಿಧಿಷು ತು ಶ್ರದ್ಧಾಪ್ಯಧಿಕಾರಹೇತುರಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ನಾಧಿಕಾರ ಇತ್ಯಾಹ —

ಮೈವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಯದೇವ ವಿದ್ಯಯಾ ಕರೋತಿ ಶ್ರದ್ಧಯೋಪನಿಷದಾ ತದೇವ ವೀರ್ಯವತ್ತರಂ ಭವತೀತಿ ಶ್ರದ್ಧಾರಹಿತಮಪಿ ಕರ್ಮ ವೀರ್ಯವದಿತಿ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ; ತಥಾಪಿ ಸಾ ಶ್ರದ್ಧಾ ಭಕ್ತಿರೂಪಾ, ಇಯಂ ತು ಪ್ರಮಾಣದ್ವಾರಾ ವಿಶ್ವಾಸಾತ್ಮಿಕೈವ ತದಭಾವೇಽನಧಿಕಾರ ಏವೇತಿ । ನ ಶ್ರದ್ಧಧಾನ ಇತಿ । ನಕಾರೋಽಯಂ ಪ್ರತಿಷೇಧವಾಚೀ । ಯತ ಏವಾವಗತಬ್ರಹ್ಮಭಾವೋ ವಿಧಿಷು ನಾಧಿಕಾರ್ಯತ ಏವ ।

ಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಸಂಭವಾನ್ನೋಪಾಸನೋತ್ಪತ್ತೌ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಕಲ್ಪಾನವಕಾಶ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅತಏವೇತಿ ।

ಏತದ್ವಿಭಜತೇ —

ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸೇತಿ ।

ಪಿತೃಮನುಷ್ಯದೇವಲೋಕಾಪ್ತಿಹೇತುಭಿಃ ಕರ್ಮಪ್ರಜಾಧನಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಪರವಿದ್ಯಾಭಿರ್ನಾಮೃತತ್ವಮಾಪ್ತವಂತಃ, ಕಿಂತು ತ್ಯಾಗಸಾಧ್ಯಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ – ‘ಪುತ್ರೇಣೈವಾಯಂ ಲೋಕೋ ಜಯ್ಯೋ ವಿದ್ಯಯಾ ದೇವಲೋಕಃ ಕರ್ಮಣಾ ಪಿತೃಲೋಕ’ ಇತಿ ।

ಇಹ ಭವಾಂತರೇ ವಾಽನುಷ್ಠಿತಂ ಕರ್ಮ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಹೇತುರಿತಿ ಪಕ್ಷಮಂಗೀಕರ್ತುಂ ಶಂಕತೇ —

ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।

ಆರಾತ್ ದೂರೇ ।

ಇಮಂ ಪಕ್ಷಮುಪಪಾದಯತಿ —

ತಥಾ ಹೀತಿ । ಪ್ರಧಾನೇನ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೇನೇಚ್ಛಯಾಽಽಖ್ಯಾತೋಪಾತ್ತಭಾವನಾಯಾಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಸಂಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ಸಮನ್ವಯಾದಿತಿ ।

ಅನೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಇದಂ ಮಮಾಂಗಮಂತಃಕರಣಂ ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯತೇ ಪುಣ್ಯೇನ ಚೋಪಧೀಯತ ಉಪಚೀಯತ ಇತಿ ಯೋ ವಿದಿತ್ವಾ ಚರತಿ ಕರ್ಮ, ಸ ಆತ್ಮಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಯಜನ್ನಾತ್ಮಯಾಜೀ, ಸ ಚ ದೇವಯಾಜಿನಃ ಕಾಮ್ಯಕರ್ತುಃ ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ಶಾತಪಥಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಯದೇವ ಯಜೇತೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕೃತಂ ಯಜ್ಞಾದಿ ।

ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ —

ನಿತ್ಯೇತಿ ।

ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪಾದಕತೋಕ್ತಾ, ಇದಾನೀಂ ಯದುಕ್ತಂ ಸಮುಚ್ಚಯವಾದಿನಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯೇ ಮೋಕ್ಷೇ ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತಿ ತತ್ರಾಹ —

ಕ್ಲೃಪ್ತೇನೈವೇತಿ ।

ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಫಲಂ ಪಾಪಕ್ಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮಾಕಾಂಕ್ಷತೇ, ನ ಸ್ವರ್ಗಾದಿ । ತತ್ರ ಯಥಾ ಪ್ರಕೃತೌ ಕ್ಲೃಪ್ತೋಪಕಾರಾಣಾಮ್ ಅಂಗಾನಾಮತಿದೇಶೇನ ನ ಪ್ರಾಕೃತೋಪಕಾರಾತಿರಿಕ್ತೋಪಕಾರಕಲ್ಪನಮೇವಂ ಜ್ಞಾನೇ ವಿನಿಯುಕ್ತಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಕ್ಲೃಪ್ತನಿತ್ಯಫಲಪಾಪಕ್ಷಯಾತಿರೇಕೇಣ ನ ನಿತ್ಯಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಸಾಧಾರಣಮೋಕ್ಷೋಪಯೋಗ್ಯುಪಕಾರಃ ಕಲ್ಪ್ಯಃ । ಪಾಪಕ್ಷಯಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿದ್ವಾರತ್ವಂ ತತಸ್ತು ತಮಿತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ — ನಿತ್ಯೇಭ್ಯಃ ಪಾಪಕ್ಷಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇರನ್ಯತಃ ಸಿದ್ಧೌ ಕಿಂ ಯಜ್ಞೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ — ಇತಿ; ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕದುರಿತನಿಬರ್ಹಕತ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರಾದಸಿದ್ಧೇಃ । ಅಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ವಿನಿಯೋಗೇ ಸತಿ ಜ್ಞಾನೋದ್ದೇಶೇನ ನಿತ್ಯಾನ್ಯನುತಿಷ್ಠತೋಽವಶ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಭವತಿ, ಇತರಥಾ ಶುದ್ಧಿಮಾತ್ರಮನಿಯತಾ ಚ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ವಿನಿಯೋಗೋಪಯೋಗಃ । ‘ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಪುಂಸಾಂ ಕ್ಷಯಾತ್ಪಾಪಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇರಿಯಂ ಶ್ರುತಿರ್ಮೂಲಮ್ । ಶ್ರುತಿಸ್ತ್ವೇತಾದೃಶೀ ತುಲ್ಯತ್ವೇ ನೈತಾಮನುವಾದಯತಿ । ನ  ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾದಂಗಭಾವ ಇತ್ಯನೇನ ಸಾಕ್ಷಾದಂಗಭಾವೋ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ, ನ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವಮ್; ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೩.ಪಾ.೪.ಸೂ.೨೬.) ಸಂಯೋಗಭೇದಸ್ಯಾಶ್ರಯಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಯಮರ್ಥಃ — ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯೇತಾವತಾ ನ ಸಾಕ್ಷಾದಂಗಭಾವಸಿದ್ಧಿರಾರಾದಂಗಭಾವೇಽಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇರಿತಿ । ನಿತ್ಯಾನಾಂ ದುರಿತಕ್ಷಯಫಲತ್ವೇ ನಿತ್ಯಕಾಮ್ಯವೈಷಮ್ಯಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯ — ನಿತ್ಯೇಹಿತೇನೇಯುಕ್ತಮ್ । ಚಿತ್ತಸತ್ತ್ವಂ ಚಿತ್ತಗತಃ ಸತ್ತ್ವಗುಣಃ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಪತ್ತೀತಿ ।

ಸಂಸಾರಸ್ಯಾಸಾರತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಿವಿಷಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗ್ರಾಹ್ಯಮದೃಷ್ಟೇ ತೂಪಪತ್ತ್ಯಾ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಪತ್ತ್ಯೋಶ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿದ್ವಾರಂ ಚಿತ್ತಗತಸತ್ತ್ವಂ, ತಸ್ಯ ಪಾಪಕಪಾಟನಿವೃತ್ತ್ಯಪಾವರಣೇ ಉದ್ಧಾಟನೇ ಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಧರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾವಬೋಧಯೋರ್ಹೇತುಮದ್ಭಾವಾಭಾವೇಽಪಿ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತ್ಯಾ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಮಾಶಂಕತೇ —

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಯವಾಗೂಪಾಕವದಿತಿ ।

ಪಂಚಮೇ ಸ್ಥಿತಮ್ – ‘ಅರ್ಥಾಚ್ಚ’ (ಜೈ.ಅ.೫.ಪಾ.೧. ಸೂ.೨) ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ ಯವಾಗೂಂ ಪಚತೀತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ಹೋಮಪಾಕಯೋರ್ಯಥಾಪಾಠಂ ಕ್ರಮಃ, ಉತ ಪಾಕ ಏವ ಪ್ರಥಮ ಇತಿ ಸಂಶಯೇ, ನಿಯಾಮಕಶ್ರುತ್ಯಭಾವಾದ್ಧೋಮನಿರ್ವೃತೇಶ್ಚ ದ್ರವ್ಯಾಂತರೇಣ ಸಂಭವಾದ್ಯವಾಗೂಪಾಕಸ್ಯ ಚಾರಾದುಪಕಾರಕತ್ವಾದ್ಧೋಮಪ್ರಾಥಮ್ಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ರಾದ್ಧಾಂತಃ; ಪದಾರ್ಥಃ ಪ್ರಯೋಜನಾಪೇಕ್ಷೋಽನುಷ್ಠಾನವಿಧಿರೇವ ಪ್ರಯೋಜನೋಪಯೋಗಿನಂ ಕ್ರಮವಿಶೇಷಂ ನಿಯಚ್ಛತೀತಿ ಪಕ್ತ್ವೈವ ಹೋತವ್ಯಮ್ । ನ ಚ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಾನಯನಂ; ಶ್ರುತದ್ರವ್ಯವೈಯರ್ಥ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವೇ ಸತ್ಯಾರಾದುಪಕಾರಕತ್ವಂ ಪಾಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಪಾಠಸ್ಥಾನೇತಿ ।

ಕ್ರಮೇಣ ವಾ ನಿಯಮ್ಯೇತ ಕ್ರತ್ವೇಕತ್ವೇ ತದ್ಗುಣತ್ವಾತ್ (ಜೈ.ಅ.೫.ಪಾ.೧.ಸೂ.೪) ಸಮಿಧೋ ಯಜತೀತ್ಯಾದಿಷು ಕ್ರಮಪಠಿತಪ್ರಯಾಜೇಷು ಚಿಂತಾ — ಕಿಂ ಯಥಾಪಾಠಮನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮಃ, ಉತ ನ । ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಮಾತ್ರಾವಸಿತತ್ವಾನ್ನ ಕ್ರಮಪರತೇತ್ಯನಿಯಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ; ಯಥೈತಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಸ್ವಾರ್ಥವಿಧಾಯೀನಿ, ತಥಾನುಷ್ಠಾನಾಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಮೃತ್ಯುಪಯೋಗೀನ್ಯಪಿ । ತಾನಿ ಚ ಕ್ರಮವಂತಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧ್ಯಧ್ಯಾಪಿತಾನಿ ಕ್ರಮವಂತ್ಯೇವ ಸ್ಮರಣಾನಿ ಜನಯಂತಿ, ಸ್ಮೃತಸ್ಯ ಚಾನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಸ್ಮರಣಕ್ರಮೇಣಾನುಷ್ಠಾನಂ ನಿಯಮ್ಯತೇ, ಏವಂ ಕ್ರಮಪಾಠೋಽಪಿ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪಾಠಕ್ರಮೇಣ ನಿಯಮ ಇತಿ । ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಕ್ರತೌ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಂ ಪಾಠಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಯೋಗಕ್ರಮೋ ನಿಯಮ್ಯೇತ; ತಸ್ಯ ಪಾಠಕ್ರಮಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾನೇ ಲೋಕೇ ಗುಣತ್ವಾವಗಮಾತ್, ತದ್ಯಥಾ ಸ್ನಾಯಾದನುಲಿಂಪೇತ ಭುಂಜೀತೇತಿ॥

‘ಸ್ಥಾನಾಚ್ಚೋತ್ಪತ್ತಿಸಂಯೋಗಾತ್’ (ಜೈ.ಅ.೫.ಪಾ೧.ಸೂ.೧೩) । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮವಿಕಾರೇ ಸಾದ್ಯಸ್ಕಸಂಜ್ಞೇಽತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತೇಷ್ವಗ್ನಿಷೋಮೀಯಾದಿಪಶುಷು ಸಹತ್ವಗುಣವಿಧಾನಾರ್ಥಂ ವಚನಂ ಶ್ರೂಯತೇ ‘ಸಹ ಪಶೂನಾಲಭತ’ ಇತಿ । ತದ್ವಿಧಾನಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಕೃತಃ ಪ್ರಥಮಮಗ್ನೀಷೋಮೀಯಸ್ತತಃ ಸವನೀಯಃ ತತೋಽನುಬಂಧ್ಯ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಃ ಕ್ರಮೋ ನಿವರ್ತತೇ । ಸಹತ್ವಂ ಚೇದಂ ಸವನೀಯಸ್ಥಾನೇ; ತಥಾ ಸತಿ ಹೀತರಯೋಸ್ತುಲ್ಯವತ್ ಸ್ಥಾನ ಚಲನಂ ಭವತಿ । ಸವನೀಯಶ್ಚಾಶ್ವಿನಗ್ರಹಗ್ರಹಣಾನಂತರಕಾಲಃ ಪ್ರಕೃತಾವಾಮ್ನಾಯತೇ; ಆಶ್ವಿನಂ ಗ್ರಹಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತ್ರಿವೃತಾ ಯೂಪಂ ಪರಿವೀಯಾಗ್ನೇಯಂ ಸವನೀಯಂ ಪಶುಮುಪಾಕರೋತೀತಿ । ತತ್ರೈಕ ಕಾಲತ್ವಲಕ್ಷಣಸಹತ್ವಾಸಂಭವಾದವಶ್ಯಂಭಾವಿನಿ ಕ್ರಮೇ ಕಃ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯತಾಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಕಿಮನಿಯಮೇನೈಷಾಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಮುತ ಸವನೀಯಸ್ಯೇತಿ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರ ನಿಯಾಮಕಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಾದನಿಯಮೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ರಾದ್ಧಾಂತಃ; ಸ್ಥಾನಾತ್ಸವನೀಯಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ನಿಯಮ್ಯೇತ, ಕುತಃ? ಉತ್ಪತ್ತಿಸಂಯೋಗಾತ್, ಪ್ರಕೃತೌ ಸವನೀಯಸ್ಯಾಶ್ವಿನಗ್ರಹಣಾನಂತರ್ಯಮುತ್ಪತ್ತಾವವಗತಂ ವಿಕೃತೌ ಚ ತೇನೈವ ಕಾಲೇನ ಸ ಉಪಸ್ಥಾಪಿತಃ, ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಸ್ತು ಸಹತ್ವವಚನೇನ ಸ್ವಸ್ಥಾನಾಚ್ಚಾಲಿತಸ್ತತಃ ಪ್ರಥಮಂ ಸವನೀಯಸ್ಯೈವೋಪಾಕರಣಾದಿಪ್ರಯೋಗಃ । ಇತರಯೋಸ್ತು ತತ್ಸಾಹಿತ್ಯವಚನಾತ್ ತದಾನಂತರ್ಯಂ, ಮಿಥಸ್ತ್ವನಿಯಮಃ । ಅಥವಾ ಪ್ರಕೃತಿದೃಷ್ಟಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಸ್ಯಾಸತಿ ಬಾಧಕೇ ತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾತ್ ಪ್ರಥಮಮಗ್ನೀಷೋಮೀಯಮುಪಾಕೃತ್ಯಾನುಬಂಧ್ಯ ಉಪಾಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ॥ ಮುಖ್ಯಕ್ರಮೇಣ ಚಾಂಗಾನಾಂ ತದರ್ಥತ್ವಾತ್’ (ಜೈ.ಅ.೫.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೪) ‘ಸಾರಸ್ವತೌ ಭವತ ಏತದ್ವೈ ದೈವ್ಯಂ ಮಿಥುನಂ ಯತ್ಸರಸ್ವತೀ ಸರಸ್ವಾಂಶ್ಚೇತಿ’ ಸರಸ್ವತೀದೈವತಂ ಸರಸ್ವದ್ದೈವತಂ ಚ ಯುಗಪತ್ಕರ್ಮದ್ವಯಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಚ ಸರಸ್ವತೀದೈವತಸ್ಯ ಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಯುಗಲಂ ಪ್ರಥಮಮಾಮ್ನಾಯತೇ, ತದನಂತರಂ ಪುಂದೈವತಸ್ಯ । ತತ್ರ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಪ್ರಯೋಗಶೇಷತ್ವಾದ್ಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಪಾಠಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಧಾನಕ್ರಮೋಽವಗತಃ । ಅಂಗವಿಶೇಷೇ ನಿರ್ವಾಪಾದೌ ಸಂಶಯಃ, ಕಿಮನಿಯತೋಽಸ್ಯ ಕ್ರಮ; ಉತ ಪ್ರಧಾನಕ್ರಮೇಣ ನಿಯತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಪಾಠಕ್ರಮಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಮಾತ್ರಗೋಚರತ್ವಾದಂಗಾನಾಮನುಷ್ಠಾನಕ್ರಮೇ ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಾನ್ಮುಖ್ಯಕ್ರಮಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಮೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರನಿಯಮೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಸಿದ್ಧಾಂತಃ; ಮುಖ್ಯಕ್ರಮೇಣಾಂಗಾನಾಂ ಕ್ರಮೋ ನಿಯಮ್ಯೇತ, ತದರ್ಥತ್ವಾತ್, ಪ್ರಧಾನಾರ್ಥತ್ವಾದಂಗಾನಾಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಮುಖ್ಯಕ್ರಮಸ್ಯ ಯಾಜ್ಯಾನುವಾಕ್ಯಾಪಾಠಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಮೇಯತ್ವಂ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಮಿತಸ್ಯಾಸ್ಯ ಧೂಮಾದೇರಿವಾನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರಯೋಗವಿಧಿನಾ ಸಾಂಗಸ್ಯೈವ ಪ್ರಯೋಗಶ್ಚೋದಿತಃ, ಸ ಚಾವರ್ಜನೀಯಾದ್ವ್ಯವಧಾನಾದಧಿಕವ್ಯವಧಿಮಂಗಾನಾಂ ನ ಸಹತೇ । ಯದಿ ತು ಪ್ರಧಾನಾಂತರಸನ್ನಿಧಾ ವನ್ಯಾಂಗಾನುಷ್ಠಾನಂ, ತದಾ ತೇನೈವ ಸ್ವಪ್ರಧಾನಾದಂಗಾನಿ ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಯೇರನ್ ; ಅತೋ ಮುಖ್ಯಕ್ರಮಾದಂಗಕ್ರಮನಿಯಮ ಇತಿ॥

‘ಪ್ರವೃತ್ಯಾ ತುಲ್ಯಕಾಲಾನಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ತದುಪಕ್ರಮಾತ್’ (ಜೈ.ಅ.೫.ಪಾ.೧.ಸೂ.೮) ವಾಜಪೇಯೇ – ‘ಸಪ್ತದಶ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾನ್ಪಶೂನಾಲಭತ’ ಇತಿ ಸಪ್ತದಶ ಯಾಗಾ ಅಂಗತ್ವೇನ ಶ್ರೂಯಂತೇ ; ತೇಷಾಂ ಚ ವೈಶ್ವದೇವೀಂ ಕೃತ್ವಾ ಸಹ ಪ್ರಚರಂತೀತಿ ಪ್ರಯೋಗಸಾಹಿತ್ಯಶ್ರವಣಾದೇಕೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರ ಏಕ ಏವಾವಾಂತರಪ್ರಯೋಗಃ । ತೇನೈಷಾಮತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿಧರ್ಮಾ ನ ಏಕೈಕತ್ರ ಸಮಾಪನೀಯಾಃ , ಕಿಂ ತರ್ಹಿ , ಪಶುಷ್ವೇಕ ಏವ ಪದಾರ್ಥಃ ಪರಿಸಮಾಪನೀಯಸ್ತತೋಽನ್ಯಸ್ತತೋಽನ್ಯಃ; ಇತರಥಾ ಹ್ಯೇಕಸ್ಮಿನ್ಪಶೌ ಸರ್ವಾಂಗಾನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಂಗೈರ್ವಿಪ್ರಕರ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಮೇಕಪದಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನೇ ವಿಶೇಷತೋ ವೇದಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾಭಾವಾದಿಚ್ಛೈವ ನಿಯಾಮಿಕಾ । ತದೇವಂ  ಸ್ಥಿತೇ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪದಾರ್ಥಪ್ರಯೋಗೇ ಸಂಶಯಃ; ಕಿಂ ಪ್ರಥಮ ಏವ ದ್ವಿತೀಯಾದಾವಪೀಚ್ಛೈವ ಕಾರಣಮುತ ಪ್ರಥಮಪ್ರವೃತ್ತ್ಯೈವ ನಿಯಮ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ — ನ ತಾವತ್ ಶ್ರುತ್ಯಾದ್ಯಸ್ತಿ ನಿಯಾಮಕಮ್; ಪ್ರಥಮಾಂಗಪ್ರವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಪೌರುಷೇಯೀ ವೇದೇನ ನಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ನ ತದ್ವಶಾದುಕ್ತರನಿಯಮಃ । ತೇನ ಪ್ರಥಮತರಾಂಗಾಶ್ರಿತಪುರುಷೇಚ್ಛೈವ ಚರಮತರಾಂಗನಿಯಾಮಿಕಾ । ಪ್ರಯೋಗಸೌಕರ್ಯಂ ಚೈವಂ ಲಭ್ಯತೇ; ಇತರಥಾ ಹಿ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಯೋಗಾನುಸಂಧಾನವ್ಯಗ್ರಮನಸ ಉಪರಿತನಂ ಚ ಪ್ರಯೋಗಂ ತದ್ವಶೇನ ತನ್ವಾನಸ್ಯ ಮತಿಕ್ಲೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ ।

ತಸ್ಮಾದನಿಯಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ರಾದ್ಧಾಂತಃ; ಏಕಪ್ರಯೋಗತಯಾ ತುಲ್ಯಕಾಲಾನಾಂ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದ್ಯಂಗಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ಕ್ರಮನಿಯಮಃ ; ಕುತಃ? ತದುಪಕ್ರಮಾತ್ ತೇನ ಪ್ರಧಾನೇನಾಂಗಾನಾಮುಪಕ್ರಮಾತ್, ತದೇಕಪ್ರಯೋಗತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಪ್ತದಶ ಯಾಗಾಂಗಾನಿ ಸಹ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಾನಿ ಪ್ರಥಮಾಂಗಾನುಷ್ಠಾನೇ ಸತಿ ದ್ವಿತೀಯಾದೌ ಷೋಡಶಭಿರ್ವ್ಯವಧಾನಮಭ್ಯನುಜಾನಂತಿ ನ ತತೋಽಧಿಕಮ್; ಪ್ರಾವೃತ್ತಿಕಕ್ರಮಾಶ್ರಯಣೇ ಚ ಸಪ್ತದಶಸು ಪ್ರಥಮಾಂಗಾನುಷ್ಠಾನೇ ದ್ವಿತೀಯೋ ಧರ್ಮಃ ಪ್ರಥಮಾದಿಪಶುಷು ಕ್ರಿಯಮಾಣಃ ಷೋಡಶಭಿರೇವ ವ್ಯವಧೀಯತೇ, ಕ್ರಮಾನಂತರಾಶ್ರಯಣೇಽಧಿಕೈರಪಿ ವ್ಯವಧಾನಂ ಸ್ಯಾತ್; ಅತಃ ಪ್ರಯೋಗವಚನಕೋಪಪರಿಹಾರಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ನಿಯಮ ಇತಿ ।  ಶೇಷಾಣಾಂ ಶೇಷಿಣಾಂ ಚ ಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಹೇತುಮಾಹ —

ಯುಗಪದಿತಿ ।

ಯುಗಪದನುಷ್ಠಾನಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕ್ರಮಃ ಸ್ಯಾತ್ತದೇವ ಕುತಸ್ತತ್ರಾಹ —

ಏಕಪೌರ್ಣಮಾಸೀತಿ ।

ಷಣ್ಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ತ್ರಯಃ ಪೂರ್ಣಮಾಸ್ಯಾ ಸಂಬದ್ಧಾಸ್ತ್ರಯೋಽಮಾವಾಸ್ಯಯಾ ।

ಕಾಲೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಯದಿ ಕರ್ತೃಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್, ತದಾ ನ ಕ್ರಮೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ ತನ್ಮಾಭೂದಿತ್ಯಾಹ —

ಏಕಾಧಿಕಾರೀತಿ ।

ಸ್ವಾಮಿತ್ವೇನಾಧಿಕಾರಿತ್ವಂ ತಸ್ಯೈವಾನುಷ್ಠಾತೃತ್ವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ।

ಏಕಾಧಿಕಾರಿಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಏಕಪ್ರಯೋಗವಚನೇತಿ ।

ಯಜೇತೇತ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ಕರ್ತ್ರೈಕ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಯೋಗವಚನೇ ಕರ್ತ್ರೈಕ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ।

ಏಕಪ್ರಯೋಗವಚನಪರಿಗ್ರಹೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಏಕಫಲವದಿತಿ ।

ಏಕಶ್ಚಾಸೌ ಫಲವತಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಉಪಕಾರಶ್ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯ ಸಾಧನತ್ವೇನ ಉಪನಿಬದ್ಧಾಃ ಶೇಷಾಃ; ಏಕೇನ ಫಲೇನಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಃ ಶೇಷಿಣೋಽತ ಏಕಪ್ರಯೋಗವಚನೋಪಗೃಹೀತಾ ಇತಿ ।

ಸೌರ್ಯಾರ್ಯಮಣೇತಿ ।

ಏಕಾದಶೇ ಸ್ಥಿತಮ್ – ‘ಅಂಗವತ್ಕ್ರತೂನಾಮಾನುಪೂರ್ವ್ಯಮ್’ (ಜೈ.ಅ.೫.ಪಾ.೩.ಸೂ.೩೨) ಸೌರ್ಯಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇದ್ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಕಾಮಃ’ ‘ಆರ್ಯಮಣಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇತ್ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಃ’ ‘ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇಚ್ಛತಕೃಷ್ಣಾಲಮಾಯುಷ್ಕಾಮಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಕ್ರಮಪಠಿತಕ್ರತುಷು ಚಿಂತಾ । ಕಿಂ ಪಾಠಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಾ, ಉತಾನಿಯಮೇನೇತಿ । ತತ್ರ ಯಥಾಂಗಾನಾಂ ಸಮಿದಾದೀನಾಮೇಕೇನ ಯುಗಪತ್ಕರಣಾಶಕ್ತೇಃ ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಾಠಾತ್ ಕ್ರಮನಿಯಮಃ, ಏವಂ ಕ್ರತೂನಾಮಪೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ರಾದ್ಧಾಂತಃ; ‘ನ ವಾಽಸಂಬಂಧಾತ್’(ಜೈ.ಅ.೫.ಪಾ.೩ ಸೂ.೩೩) ಅಂಗೇಷ್ವೇಕಪ್ರಯೋಗವಚನಪರಿಗ್ರಹಾದಸ್ತಿ ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾ, ಕ್ರತುಷು ನಾನಾಫಲೇಷು ನೈಕಃ ಪ್ರಯೋಗವಚನೋಽಸ್ತಿ, ನ ಚ ಸರ್ವೇ ಮಿಲಿತ್ವಾ ಪ್ರಯೋಜಯಂತಿ, ತೇನೈಷಾಮೇಕಪ್ರಯೋಗವಚನಸಂಬಂಧಾಭಾವಾನ್ನಾಸ್ತಿ ಕ್ರಮಾಕಾಂಕ್ಷಾ, ಕಿತು ಪುರುಷಸ್ಯ । ನ ಚ ತದಾಕಾಂಕ್ಷಿತಂ ವಿಧಿಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಿತಿ ತದಿಚ್ಛಯೈವ ಕ್ರಮಃ, ಪಾಠಕ್ರಮಸ್ತ್ವಧ್ಯಯನಾರ್ಥ ಇತಿ । ಯುಗಪತ್ಪಾಠಾಸಂಭವೇನಾವರ್ಜನೀಯತಯಾ ಪಾಠಕ್ರಮಸ್ಯಾಗತತ್ವಾತ್ತನ್ನಿಯಮಸ್ಯ ಚಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ಚತುರ್ಥೇ ಚಿಂತಿತಮ್ — ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರೀತಿಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಲಿಪ್ಸಾಽರ್ಥಲಕ್ಷಣಾಽವಿಭಕ್ತತ್ವಾತ್ (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೧.ಸೂ.೨) ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರ್ಗೋದೋಹನೇನ ಪಶುಕಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಣಯೇದಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಗೋದೋಹನೇ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಸಂದೇಹೇ ಪಶುಕಾಮಸ್ಯೇತಿ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದ್ವಾಕ್ಯೇನ ಕ್ರತೂಪಕಾರಕತ್ವೇನ ಚೋಭಯಾರ್ಥಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಸಿದ್ಧಾಂತಃ; ನೋಪಕಾರಕತ್ವಂ ಶೇಷತ್ವಂ, ಕಿಂತು ತಾದರ್ಥ್ಯಮ್; ತಥಾಚ ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ಪಶುಶೇಷತ್ವಾನ್ನ ಕ್ರತ್ವಂಗತ್ವಮ್, ಅಂಗಾಪೇಕ್ಷಾ ಚ ಕ್ರತೋರುಪಕಾರಾಯ; ಅನ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ರತೂಪಕಾರಕತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್, ತೇನ ವಾಕ್ಯಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಮೇವೇತಿ । ಯಸ್ಮಿನ್ನಿರ್ವೃತ್ತೇ ಪುಂಸಃ ಪ್ರೀತಿಃ ಫಲಂ ಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಲಿಪ್ಸಾ ಫಲಪ್ರಯುಕ್ತಾ, ನ ವಿಧಿತಃ; ಕುತಃ? ತಸ್ಯ ಫಲಸಾಧನಸ್ಯ ಪ್ರೀತ್ಯಾ ವಿಭಾಗಾಭಾವಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ಯ ಚಾಪ್ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಿತತ್ವಾತ್ತತ್ಕ್ರಮ ಏವ ಕ್ರಮ ಇತಿ ಗೋದೋಹನಸ್ಯ ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಿತತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ —

ನೋ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ಕಲ್ಪ್ಯತಾಂ ತರ್ಹಿ ವ್ಯಾಪಾರಾಂತರಾವೇಶಸ್ತತ್ರಾಹ —

ಅಪ್ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಿತಮಿತಿ ।

ಪ್ರಣಯನಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸನ್ನಿಹಿತಲಾಭೇನ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಮರ್ಥ್ಯರೂಪಾದ್ ಲಿಂಗಾಚ್ಚಾಪ್ಪ್ರಣಯನಾಶ್ರಿತತ್ವಮಾಹ —

ಯೋಗ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಯಥಾ ವಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಚತುರ್ಥೇ ಚಿಂತಿತಮ್ — ಉತ್ಪತ್ತಿಕಾಲಾಂಗವಿಶಯೇ ಕಾಲಃ ಸ್ಯಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ (ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೩.ಸೂ.೩೭) ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವಾ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂದೇಹ, ಕಿಮಿದಮಂಗಸ್ಯ ವಿಧಾಯಕಮುತ ಕಾಲಸ್ಯೇತಿ । ತತ್ರ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತೇರಂಗಸ್ಯ, ತಚ್ಚಾಂಗತ್ವಂ ಯಜೇತೇತಿ ವಿಧಿಪ್ರತ್ಯಾಸತ್ತೇಃ ಸೋಮಸ್ಯೈವ । ನನು ದ್ರವ್ಯದ್ವಾರೇಣಾನ್ಯತ್ರ ವಿಹಿತಸೋಮಯಾಗಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಕಥಂ ತದ್ವಿಧಿಃ । ಉಚ್ಯತೇ; ತತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯೇಹಾಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ವಾಜಪೇಯೇನೇಷ್ಟ್ವಾ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇನ ಯಜೇತೇತಿವತ್ । ನಹ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಂ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಕಾರ್ಯ ಪ್ರತೀತಮ್, ಅತೋಽಂಗಂ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೋ ವಾಜಪೇಯಸ್ಯ । ಏವಂಚ ಸೋಮಯಾಗೋಽಪಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸೇಷ್ಟಿಂ ಪ್ರತ್ಯಂಗತ್ವೇನ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ಉಚ್ಯತೇ ; ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಲಾಂಗವಿಧಿಸಂಶಯೇ ಕಾಲೋ ವಿಧೇಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕುತಃ , ಅಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಾಲಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ । ಯದಿ ಕರ್ಮವಿಧಿರೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ರೂಪೇಣ ದ್ರವ್ಯದೇವತೇನ ಭಾವ್ಯಮ್ ; ನಚೇಹ ದೇವತಾರೂಪಮಸ್ತಿ । ಅಥಾವ್ಯಕ್ತತ್ವೇನೋದ್ಭಿದಾದಿಷ್ವಿವ ಸೌಮಿಕೀ ದೇವತಾಽತಿದೇಶೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತ, ತರ್ಹಿ ಸೋಮೋಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತೇತಿ ಸೋಮೇನೇತಿ ವ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಯಾದತಃ ಸೋಮಯಾಗಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾರ್ಥಮೇವ ತತ್ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇ ಚ ನ ವಿಧಿಸಂಭವಃ ; ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ತು ವಾಜಪೇಯಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರುತಸ್ತತ್ರ ಪ್ರಕರಣಾಂತರನ್ಯಾಯಾತ್ಕರ್ಮಾಂತರಮೇವ ವಿಧೀಯತೇ । ನಾಮಧೇಯಮಪಿ ಯಜಿಪರತಂತ್ರತಯಾ ನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕಂ, ಕಿಂತು ತತ್ರೈವ ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಯಾ ವರ್ತತೇ । ಅತೋ ನಾಮ್ನೈವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಧರ್ಮಾಣಾಂ ಪ್ರಾಪಿತತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಕರ್ಮವಿಧಾನಮಿತಿ ।

ಯಥಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಮಿತಿ ।

ಏಕಾದಶೇ ಚಿಂತಿತಮ್ — ಪ್ರಯೋಜನಾಭಿಸಂಬಂಧಾತ್ ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ತತಃ ಸ್ಯಾದೈಕಕರ್ಮ್ಯಮೇಕಶಬ್ದಾಭಿಸಂಯೋಗಾತ್ (ಜೈ.ಅ.೧೧,ಪಾ.೧,ಸೂ.೧) । ಆಗ್ನೇಯಾದಿಷು  ಸಂಶಯಃ ಕಿಂ ತಂತ್ರಮೇಷಾಂ ಫಲಮುತ ಭೇದೇನೇತಿ । ತತ್ರ ಪರಸ್ಪರನಿರಪೇಕ್ಷೈರುತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿಭಿರ್ವಿಹಿತಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನಾನಾಂ ಪೃಥಕ್ಫಲಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾತ್ತತ್ಸಂನಿಧೌ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ಫಲಂ ಭೇದೇನಾಭಿಸಂಬಧ್ಯತೇ; ತತಃ ಪ್ರತಿಪ್ರಧಾನಂ ಫಲಭೇದೇ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇಷಾಂ ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ಪೃಥಗುತ್ಪತ್ತಿವಿಹಿತತಾ; ತಥಾಪ್ಯೈಕಕರ್ಮ್ಯಮ್, ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಫಲಂ ಕರ್ಮ, ಏಕಕರ್ಮ್ಯಮೇಕಫಲತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕುತಃ , ಪ್ರಯೋಜನೇನ ಸಮುಚ್ಚಿತಾನಾಂ ಸಬಂಧಾದ್ಧೇತೋಃ । ಸ ಏವ ಕುತಃ, ಏಕಶಬ್ದಾಭಿಸಂಯೋಗಾತ್ । ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಶಬ್ದೇನ ಹಿ ಸಮುದಾಯವಾಚಿನಾ ನಿರ್ದೇಶ್ಯ ಫಲೇ ವಿಧೀಯಂತೇ ಆಗ್ನೇಯಾದಯ, ಯಥಾ ಗ್ರಾಮೇಣೋದಪಾನ ಖೇಯ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಶಬ್ದನಿರ್ದೇಶಾತ್ಸಮುದಿತೈಃ ಪುಂಭಿರುದಪಾನಃ ಖನ್ಯತೇ, ನ ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ಕೂಪಭೇದಃ ಏವಮಿಹಾಪಿ । ನನು ಗಣಾಯಾನುಲೇಪನಮಿತ್ಯಾದೌ ಸಮುದಾಯಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಪ್ಯನುಲೇಪನಾದಿ ಪ್ರತಿಪುರುಷಮಾವರ್ತತೇ ತದ್ವತ್ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನೇತಿ ವದಾಮಃ; ಯುಕ್ತಮನುಲೇಪನಾದೇಃ ಸಂಸ್ಕಾರತ್ವಾದ್ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರತಿಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಮಾವೃತ್ತಿರಿಹ ಫಲಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಧೀಯಮಾನಾನಾಮುಪಾದೀಯಮಾನಾನಾಮೇವಾಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸಾಹಿತ್ಯಮಿತಿ ಫಲತಂತ್ರತೇತಿ ।

ಸಂಗ್ರಹೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಯೋಃ ಫಲಾದಿಭೇದಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ವಿಭಜನೇ ಜ್ಞಾನಯೋಸ್ತತ್ಕಥನಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಇತಿ ।

ಇಚ್ಛಾಯಾ ಜ್ಞಾನಪರಾಧೀನತಯಾ ಜ್ಞಾನಫಲಮೇವ ತತ್ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಫಲಭೇದೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಾರಣಭೇದಕಥನಂ ಭಾಷ್ಯೇ ಅನುಪಯೋಗೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।

ವಿಧೇಯಾವಿಧೇಯಕ್ರಿಯಾಜ್ಞಾನಫಲಯೋರುತ್ಪಾದ್ಯತಾ । ವ್ಯಂಗ್ಯತಾ ಚ ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನುಷ್ಠಾನಾಂತರೇತ್ಯತ್ರಾಂತರಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನೇತಿ ।

ಕ್ವಚಿತ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರ’ಮಿತ್ಯಾದೌ ಜ್ಞಾನಫಲಂ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತೀತಮಪಿ ನ್ಯಾಯಬಲಾದ್ವಚನಾಂತರವಶಾಚ್ಚಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಫಲಭೇದ ಉಕ್ತಃ, ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಸ್ತು ಪ್ರತೀತಿಸಮಯ ಏವ ಸ್ಫುಟ ಇತ್ಯಾಹ —

ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಮಿತಿ ।

ನನು ಭವತೇರಕರ್ಮಕತ್ವಾದ್ಭಾವಾರ್ಥತ್ವೇ ಚ ನಂಪುಸಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದ್ಭವ್ಯಶಬ್ದೇನ ಕಥಂ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಭೇದಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ —

ಭವಿತೇತಿ ।

ನನು ‘ತಯೋರೇವ ಕೃತ್ಯಕ್ತಖಲಾರ್ಥಾಃ’ ಇತಿ ಕೃತ್ಯಾನಾಂ ಭಾವಕರ್ಮಣೋಃ ಸ್ಮರಣಾತ್ ‘ಅಚೋ ಯದಿ’ ತಿ ಸೂತ್ರವಿಹಿತಯತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಸ್ಯ ಭವ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ತೃವಾಚಿತ್ವಮಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಕರ್ತರಿ ಕೃತ್ಯ ಇತಿ ।

‘ಭವ್ಯಗೇಯೇ’ತ್ಯಾದಿನಾ ಹಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಭಾವಕರ್ಮವಾಚಿತಾನಿಯಮಮಪೋದ್ಯ ಕೃತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾಂತಾ ಏವ ಭವ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಕರ್ತರಿ ನಿಪಾತ್ಯಂತೇ । ಅತೋ ಭವತೀತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಭವ್ಯಶಬ್ದಃ ಕರ್ತೃವಾಚೀ । ಪಕ್ಷೇ ಚ ‘ಭಾವಕರ್ಮಣೋಃ’ । ಅಸ್ಯ ಚ ಭವತೇರನುಪಸರ್ಗತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿವಾಚಿತ್ವಾಭಾವಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಾಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಭಾವೇ ತು ಭವ್ಯಮನೇನೇತಿ ಸ್ಯಾದ್ ನೇಹ ಸ; ಪುಂಲ್ಲಿಂಗನಿರ್ದೇಶಾತ್, ಉತ್ಪಾದ್ಯಧರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಣಾಚ್ಚ । ಅತಃ ಕರ್ತರಿ ಕೃತ್ಯ ಇತಿ ।

ನನು ಭವಿತುಃ ಕಥಂ ಜ್ಞಾನಕಾಲೇ ಸತ್ತ್ವಾಭಾವ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾನೋತ್ತರಭಾವಿಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಾಪೇಕ್ಷಣಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಭವಿತಾ ಚೇತಿ ।

ಭವತಿರ್ಹ್ಯಸಿದ್ಧಕರ್ತೃಕಕ್ರಿಯಾವಾಚೀ ನ ಪಚ್ಯಾದಿವತ್ಸಿದ್ಧಕರ್ತೃಕಕ್ರಿಯಸ್ತತೋ ಭವಿತಾ ಸ್ವತೋಽಸಿದ್ಧಃ ಸನ್ಭಾವಕವ್ಯಾಪಾರಾಪಕ್ಷನಿಷ್ಪತ್ತಿರರ್ಥಾತ್ಸಾಧ್ಯೋ ಭಾತೀತಿ । ಅತ ಏವಾಹುಃ – ‘ಕರೋತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಯಃ ಕರ್ತಾ ಭವಿತುಃ ಸ ಪ್ರಯೋಜಕಃ । ಭವಿತಾ ತಮಪೇಕ್ಷ್ಯಾಥ ಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಪದ್ಯತೇ॥‘ ಇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಭೂತಶಬ್ದಸ್ಯಾತೀತವಾಚಿತ್ವಭ್ರಮಂ ನಿರಸ್ಯತಿ —

ಭೂತಮಿತಿ ।

ನನ್ವಾಜ್ಞಾಭ್ಯರ್ಥನಾನುಜ್ಞಾನಾಂ ಲೋಕೇ ಚೋದನಾತ್ವಾತ್ಕಥಂ ವೇದೇ ಚೋದನಾ? ಅತ ಆಹ —

ಆಜ್ಞಾದೀನಾಮಿತಿ ।

ಉತ್ಕೃಷ್ಟಪುಂಸ ಸ್ವಾಭಿಲಷಿತೋಪಾಯಕಾರ್ಯತ್ವಾಭಿಧಾನಮಾಜ್ಞಾ, ಯಥಾ ಗಾಮಾನಯೇತಿ । ಏತದೇವ ಹೀನಸ್ಯಾಭ್ಯರ್ಥನಾ, ಯಥಾ ಮಾಣವಕ್ರಮಧ್ಯಾಪಯೇತಿ । ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ತದ್ಧಿತೋಪಾಯೋಕ್ತಿರನುಜ್ಞಾ, ತಥಾ ಕುರು ಯಥಾ ಹಿತಮಿತಿ । ನೈತಾಸಾಂ ಸಂಭವೋ ವೇದೇ ಇತ್ಯುಪದೇಶಶ್ಚೋದನಾ । ಉಪದೇಶೋ ಹ್ಯಪ್ರವೃತ್ತನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನೋಪಾಯಬೋಧಕೋ ಲೋಕೇಽವಗತೋ, ಯಥಾ ಗೋಪಾಲವಚಸಿ ಸುಪಥಕಥನಪರೇಽನೇನ ಪಥಾ ಯಾಹೀತಿ । ನಹೀಹಾಜ್ಞಾ; ಪ್ರಯೋಕ್ತುರ್ನಿಕರ್ಷಾತ್ । ನಾಭ್ಯರ್ಥನಾ; ಸ್ವಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ । ನಾಪ್ಯನುಜ್ಞಾ; ಪ್ರಯೋಜ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ತದಿಹ ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಹಿತೋಪಾಯಕರ್ತವ್ಯತೋಕ್ತಿರಪೌರುಷೇಯೇಽಪಿ ವೇದೇ ಭವತ್ಯೇವೇತಿ । ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ, ಜ್ಞಾಯತೇಽನೇನೇತಿ ಜ್ಞಾನಂ, ಪ್ರಮಾಣಮುಪದೇಶೋ ವಿಧಿರಿತಿ ಜೈಮಿನೀಯಸೂತ್ರಾವಯವಾರ್ಥಃ ।

ಸ್ವವಿಷಯ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ವಶಬ್ದೇನ ಚೋದನಾಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ —

ಸ್ವಸಾಧ್ಯೇ ಇತಿ ।

ಸ್ವಸ್ಯಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇ ವಿಷಯೇ ಭಾವನಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಧರ್ಮಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಭಾವನೋಪಸರ್ಜನಭೂತಾಽಪಿ ಶಬ್ದತೋಽರ್ಥತಃ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ ಸ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ಗೃಹೀತ್ವಾಽಽಹ —

ತದ್ವಿಷಯೇ ಇತಿ ।

ನನು ಭಾವನಾಧಾತ್ವರ್ಥಯೋರ್ವಿಧಿಶಬ್ದೇನ ಪುರುಷಪ್ರವರ್ತನಮಶಕ್ಯಂ; ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ವಾಯ್ವಾದಿವತ್ಪ್ರೇರಕತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಭಾವನಾಯಾ ಇತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭಾವನಾಯಾಸ್ತದವಚ್ಛೇದಕತ್ವದ್ವಾರೇಣ ಚಾರ್ಥಾದ್ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯೇಷ್ಟೋಪಾಯತಾಂ ಬೋಧಯತಿ, ವಿಧಿರ್ಬೋಧಯಿತ್ವಾ ಚ ತತ್ರೇಚ್ಛಾಮುಪಾಹರತಿ, ಇಚ್ಛಂಶ್ಚ ಪುರುಷಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ತದನೇನ ಕ್ರಮೇಣ ನಿಯುಂಜಾನಾ ಚೋದನಾ ಧರ್ಮಮವಬೋಧಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಚೋದನಾ ಬ್ರಹ್ಮವಾಕ್ಯಮ್ ।

ಯಥಾ ಧರ್ಮಚೋದನಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಂ ಬೋಧಂ ಜನಯತಿ, ನೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮಚೋದನೇತ್ಯಾಹ —

ಅವಬೋಧಸ್ಯೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಚೋದನಯಾ ಸಿದ್ಧವಸ್ತುವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಹೇತ್ವರ್ಥಮಾತ್ರಾವಬೋಧಸ್ಯ ಜನ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।

ನನು — ಮಾ ನಾಮ ಜನಿಧರ್ಮಬೋಧವದ್ಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಾದ್ವಿಷಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಸ ಏವ ತು ವಿಧಿತಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇನ ವಸ್ತುಬೋಧನಾದ್ವೇದಾಂತಾನಾಂ ನ ಸಿದ್ಧಬೋಧಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥

ಭಾಷ್ಯೇಽವಬೋಧನಿರ್ದೇಶ ಏವ ವಿಧ್ಯವಿಷಯತ್ವೇ ಹೇತುಗರ್ಭ ಇತಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಅಯಮಭಿಸಂಧಿರಿತಿ ।

ಯಥಾ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧೌ ವಿಶೇಷಣವಿಧಿರರ್ಥಾತ್, ನ ವಿಶೇಷಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ , ವಾಕ್ಯಭೇದಾದೇವಂ ವಿಷಯವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಚ ಬೋಧಸ್ಯೇತಿ ।

ವಿಶಿಷ್ಟಕ್ರಿಯಾವಿಧಾನಾದ್ಯುಕ್ತಾ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಪ್ರಮಾ; ವೈಶಿಷ್ಠ್ಯಸ್ಯ ವಾಸ್ತವತ್ವಾತ್, ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಿಸ್ತು ನ ವಿಶೇಷಣಸತ್ತಾಮಾಕ್ಷಿಪತಿ; ವಾಚಂ ಧೇನುಮುಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಾವಾರೋಪ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ವಿಧೇಯಧೀವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಂ ಕ್ರಮಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಸಿದ್ಧೌ – ‘ಬ್ರಹ್ಮಧೀರ್ನ ನಿಯೋಗೇನ ಧರ್ಮಬುದ್ಧೇರನಂತರಾ ।

ತತ್ಕ್ರಮೇ ಮಾನಹೀನತ್ವಾತ್ಸ್ನಾನಭುಜ್ಯಾದಿಧೀರಿವ॥‘ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ತದ್ವಿಷಯಶ್ಚೇದಿತಿ ।

ಅನಿತ್ಯಾದಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿವೇಕಃ ಕಿಂ ನಿಶ್ಚಯಃ, ಉತ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮ್ ।

ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ —

ಕೃತಮಿತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯೇ ವಿಪರ್ಯಯಃ, ಸಂಶಯೋ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ; ತತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಶ್ರವಣೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ ।

ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಪ್ರಪಂಚಾನಿತ್ಯತ್ವಾನಿಶ್ಚಯೇ ತದ್ವೈರಾಗ್ಯಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಹ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಸಮಾಧತ್ತೇ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ನಿಶ್ಚಯ ಏವ ವಿವೇಕಃ । ನ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾನಾರಂಭಃ; ಇದಂ ನಿತ್ಯಮಿದಮನಿತ್ಯಮಿತ್ಯನಿಶ್ಚಯಾತ್ । ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮಸಮುದಾಯೇ ನಿತ್ಯತ್ವಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ತೋ ಧರ್ಮಾ ತಯೋಶ್ಚ ಧರ್ಮಿಭ್ಯಾಂ ಭವಿತವ್ಯಮಿತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ನಿಶ್ಚಿತಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಘಟಾದೇರನಿತ್ಯತಾವಧಾರಿತಾ; ತಥಾಪಿ ಸಕಲಾನಾತ್ಮಸು ನಾವಧಾರಿತೇತಿ ।

ನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ —

ಋತಮಿತಿ ।

ಉಕ್ತವಿವೇಕಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ —

ತಥಾಚೇತಿ ।

ಸತ್ಯಾಸತ್ಯಯೋರುಪಾದೇಯಾನುಪಾದೇಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ತದೇತೇಷ್ವಿತಿ ।

ಸುಖತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯಮುಪಾದೇಯಂ ದುಃಖತ್ವಾದನಿತ್ಯಂ ತ್ಯಾಜ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದೃಷ್ಟೇಽನುಭವಃ, ಉಪಪತ್ತಿಸ್ತ್ವದೃಷ್ಟೇ ।

ವಿಗೀತಂ, ಸದಧಿಷ್ಠಾನಮ್, ಅಸತ್ಯತ್ವಾದ್ಗಂಧರ್ವಪುರೀವದಿತ್ಯಾದಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನ ಖಲ್ವಿತಿ ।

ನ ಚೇಯತೋ ವಿವೇಕಸ್ಯ ಸ್ವರಸತ ಉದಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಫಲತ; ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣವಿವೇಕಾಖಂಡಸಮನ್ವಯಾದೇರಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।

ನ ನಿತ್ಯಾದಿವಿವೇಕಮಾತ್ರಂ ವೈರಾಗ್ಯಹೇತುಃ, ಕಿಂತು ತದಭ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅಥಾಸ್ಯೇತಿ ।

ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಶ್ರೇಷ್ಠಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸಮೂಹೇಽ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿವಿಷಯಂ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಂ ಧೀಸಂತತಿರುಪಾವರ್ತತೇ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅವೀಚಿಃ ನರಕವಿಶೇಷಃ ।

ಜಾಯಸ್ವ ಮ್ನಿಯಸ್ವೇತಿ ।

ಪುನಃ ಪುನರ್ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ರಿಯಾಸಮಭಿಹಾರೇ ಲೋಡಿತಿ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇ ಸರ್ವಲಕಾರಾಪವಾದೇನ ಲೋಟಃ ಸ್ವಾದೇಶಸ್ಯ ಚ ವಿಧಾನಾತ್ । ಆರಭ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮವೀಚಿಪರ್ಯಂತಂ ಜನನಮರಣಾಭ್ಯಾಮಾವರ್ತಮಾನಂ ಕ್ಷಣಾದ್ಯವಾಂತರಸರ್ಗಪರ್ಯಂತೈಃ ಕಾಲೈಃ ಸಂಸಾರಸಾಗರಸ್ಯೋರ್ಮಿಭೂತೈರನಿಶಮುಹ್ಯಮಾನಮಿತಸ್ತತೋ ನೀಯಮಾನಮಾತ್ಮಾನಮನ್ಯಂ ಚ ಜೀವಸಮೂಹಮವಲೋಕ್ಯೇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಉಕ್ತಪರಿಭಾವನಾಯಾ ಇಹಾಮುತ್ರಾರ್ಥಭೋಗವಿರಾಗಹೇತುತಾಮಾಹ —

ತತೋಽಸ್ಯೇತಿ ।

ಅನಿತ್ಯಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದಧಿಷ್ಠಾನಮಸ್ತೀತಿ ಇಯಾನ್ ವಿವೇಕೋ ನ ತು ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ತದುಕ್ತಮ್ —

ಈದೃಶಾದಿತಿ ।

ಆಭೋಗೋ ಮನಸ್ಕಾರಃ । ಆದರ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಅತದಾತ್ಮಿಕಾ ।

ವೈರಾಗ್ಯಸ್ಯ ಶಮಾದಿಹೇತುತಾಮಾಹ —

ತತ ಇತಿ ।

ಜ್ವಾಲಾ ಜಟಾಕಾರಾ ಅಸ್ಯ ಸಂತೀತಿ ತಥೋಕ್ತಃ । ಶ್ರದ್ಧೈವ ತತ್ತ್ವವಿಷಯಾ ವಿತ್ತಮಸ್ಯ ನ ಗವಾದೀತಿ ತಥಾಽಭಿಹಿತಃ ।

ಮೋಕ್ಷೇಚ್ಛಾ ಭವತು, ಕುತಸ್ತಾವತಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ? ಅತ ಆಹ —

ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।

ನಿತ್ಯಾಽ ನಿತ್ಯವಿವೇಕಾದಿಹೇತುತ್ವಸ್ಯಾಥಶಬ್ದಾದವಗತೇಃ ಕಿಮತಃಶಬ್ದೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾನೇನ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧನಕಲಾಪಸ್ಯ ಹೇತುತೋಚ್ಯತೇ, ಕಿಂತು ತತ್ಸ್ವರೂಪಾಽಸಿದ್ಧಿಪರಿಹಾರಹೇತುರಭಿಧೀಯತೇ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅತ್ರೈವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಶಲ್ಕಂ ಶಕಲಮ್ । ಶುಚಿ ನರಶಿರಃಕಪಾಲಂ ಪ್ರಾಣ್ಯಂಗತ್ವಾಚ್ಛಂಕ್ಷವದಿತ್ಯಸ್ಯ ‘ನಾರಂ ಸ್ಪೃಷ್ಟ್ವಾಽಸ್ಥಿ ಸಸ್ನೇಹಂ ಸವಾಸಾ ಜಲಮಾವಿಶೇ’ದಿತ್ಯಾಗಮವಿರೋಧಃ ।

ಕೃತಕತ್ವಾನುಮಾನಾನುಗೃಹೀತಾತ್ತದ್ಯಥೇತಿ ವಾಕ್ಯಾದ್ ನ್ಯಾಯಹೀನಮ್ ಅಪಾಮೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಾಮೃತತ್ವಾದಿಪರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಕ್ಷಯಿತೇತಿ ।

ಯತ್ತ್ವಭಿಹಿತಂ ಭಾಸ್ಕರೇಣ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಿವೇಕಾದೇರಪ್ರಕೃತತ್ವಾನ್ನ ತದಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥೋಽತ ಏವ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುಫಲತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಮತಃಶಬ್ದೇನ ನ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ತಂ ಭಾಷ್ಯಭಾವವ್ಯಾಖ್ಯಯಾಽನುಕಂಪತೇ ।

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಸಕಲಾ ವೇದಾಂತಾಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯೇರನ್ ನೇತ್ಯಾಹ —

ಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ಅಥಶಬ್ದೋಕ್ತಹೇತುತ್ವಸಮರ್ಥನಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇತುಮದ್ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಹೇತೂನಾಂ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಿವೇಕಾದೀನಾಂ ಸೂತ್ರಕಾರಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥತ್ವಾತ್ತದಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮೇವ ।

ಚತುರ್ಥೀಸಮಾಸಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ತಾದರ್ಥ್ಯೇತಿ ।

ಪಾಣಿನಿಃ ಕಿಲ ‘ಚತುರ್ಥೀ ತದರ್ಥಾರ್ಥಬಲಿಹಿತಸುಖರಕ್ಷಿತೈ’ರಿತಿ ತಾದರ್ಥ್ಯಸಮಾಸಂ ಸಸ್ಮಾರ । ಚತುರ್ಥ್ಯಂತಃ ಶಬ್ದಸ್ತದರ್ಥವಚನಾದಿಭಿಃ ಶಬ್ದೈಃ ಸಮಸ್ಯತೇ । ಚತುರ್ಥ್ಯಂತಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ತಸ್ಮೈ ಇದಂ ತದರ್ಥಮ್ । ಯಥಾ ಕುಂಡಲಾಯ ಹಿರಣ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಕುಂಡಲಂ ಚತುರ್ಥ್ಯಂತಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ತಚ್ಛೇಷೋ ಹಿರಣ್ಯಂ, ತತ್ರ ಕುಂಡಲಶಬ್ದಶ್ಚತುರ್ಥ್ಯಂತಃ, ಕುಂಡಲಶೇಷವಾಚಿನಾ ಹಿರಣ್ಯಶಬ್ದೇನ ಸಮಸ್ಯತೇ, ಕುಂಡಲಹಿರಣ್ಯಮಿತಿ । ತಥಾಽರ್ಥಶಬ್ದಾದಿನಾಪಿ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾರ್ಥಂ ಪಯಃ ಇತ್ಯಾದಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಕಾತ್ಯಾಯನೇನ ತ್ವಯಂ ಸಮಾಸಃ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತ್ಯೋರ್ನಿಯಮಿತಃ – ‘ಚತುರ್ಥೀ ತದರ್ಥಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಂಗೋಽವಿಶೇಷಾತ್, ‘ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತ್ಯೋರಿತಿ ಚೇದಶ್ವಘಾಸಾದೀನಾಮುಪಸಂಖ್ಯಾನಮ್’ ಇತಿ ।

ಏವಂ ಚಾರ್ಥಾತ್ಪ್ರಸ್ತುತೇ ತನ್ನಿಷೇಧಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರಕೃತೀತಿ ।

ಇತ್ಯೇವಮಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯೇವಮಾದಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನ್ವಶ್ವಾರ್ಥೋ ಘಾಸೋಽ ಶ್ವಘಾಸ ಇತ್ಯಾದಾವಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರೇಽಪಿ ತಾದರ್ಥ್ಯಸಮಾಸೋ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ  ಕಾತ್ಯಾಯನೇನೈವ ಸಮಾಸಾಂತರಮುಪಸಂಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯಾಹ —

ಅಶ್ವಘಾಸಾದಯ ಇತಿ ।

ನನು ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಽವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೇನ ಗುಣತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಪರಿಗ್ರಹ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಪ್ರಾಧಾನ್ಯಭಂಗಸ್ತತ್ರಾಹ —

ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸೇಽಪೀತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮೋಜ್ಝಂ ವೇದತ್ಯಾಗಃ । ಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನಾನುಬಧ್ಯತ ಇತ್ಯನುಬಂಧಃ । ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿರೂಪಿತಾಯಾಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ಪಶ್ಚಾತ್ಸಂಬಂಧಿನ್ಯಪೇಕ್ಷಾ, ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾರೂಪನಿರೂಪಕಮಿತಿ ಪ್ರಥಮೋದಿತಾಕಾಂಕ್ಷಾವಶೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಕರ್ಮತ್ವೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ನನು ಸಂಬಂಧಿಮಾತ್ರತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜಿಜ್ಞಾಸಾಜ್ಞಾನಯೋರ್ವಿಷಯಾಧೀನನಿರೂಪಣಂ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ನ ಹೀತಿ ।

ನನು — ಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತ್ಯಾದಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಃ ಕರ್ಮ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತಾಮ್ ।

ನ; ನಿರ್ದಿಷ್ಟಕರ್ಮಲಾಭೇ ಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ —

ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಂಭಂತ್ಸ್ಯತೇ ಸಂಬದ್ಧಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।

ನನು ಶ್ರುತಕರ್ಮತ್ಯಾಗಾಯೋಗೇ ಸ್ಥಿತೇ ಕಥಂ ಶೇಷಷಷ್ಠೀ ಶಂಕ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ —

ನಿಗೂಢಾಭಿಪ್ರಾಯ ಇತಿ ।

ಪ್ರಮಾಣಾದಿಬಹುಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾಂ ಶ್ರೌತತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಯ ನಿಗೂಢತಾ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಿನೀ ಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಕರ್ಮಾನಿರ್ದೇಶಾದನಿರೂಪಿತರೂಪಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಸ್ಯಾದ್, ನೇತ್ಯಾಹ —

ಸಾಮಾನ್ಯೇತಿ ।

ಬಹುಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾಂ ಶ್ರೌತತ್ವಲಾಭಾತ್ಕಥಂ ಪ್ರಯಾಸವೈಯರ್ಥ್ಯೇನ ಪರಿಹಾರಸ್ತತ್ರಾಹ —

ನಿಗೂಢೇತಿ ।

ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಶ್ರೌತತ್ವಂ ವರಂ, ನತು ಗುಣಾನಾಂ ಬಹುನಾಮಪೀತಿ ।

ವಾಚ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಶಬ್ದೋಪಾತ್ತತ್ವೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂನಿಧಿಃ । ಪ್ರಥಮಾಪೇಕ್ಷಿತಸ್ಯೇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ । ಪ್ರಥಮಸಂಬಂಧಾರ್ಹಸ್ಯೇತಿ ಯೋಗ್ಯತಾ । ಏತೈರ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಥಮಃ ಸನ್ನಪಿ ಜಘನ್ಯಃ । ಏತೈಃ ರಹಿತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸಂಬಂಧೋ ಜಘನ್ಯಃ ಸನ್ ಪ್ರಥಮ ಇತಿ ಕಲ್ಪನಂ ವ್ಯಾಹತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋಃ ಕೃತೀ’ತಿ ಕೃದ್ಯೋಗೇ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀಸ್ಮರಣಾದ್ವಾಚ್ಯಂ ಕರ್ಮತ್ವಮ್ । ಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಸ್ಯ ಚಾಕಾರಪ್ರತ್ಯಯಾಂತತ್ವಾತ್ ಕೃದ್ಯೋಗಃ । ಯಸ್ತು ‘ಕರ್ಮಣಿಚೇ’ತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ಸಮಾಸಪ್ರತಿಷೇಧಃ, ಸ ಚ ‘ಉಭಯಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕರ್ಮಣೀ’ತಿ ಯಾ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋರುಭಯೋರಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದುಪಾದಾನಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವೇತಿ ನಿಯಮಿತಾ ಷಷ್ಠೀ ತದ್ವಿಷಯಃ । ಯಥಾಽಽಶ್ಚರ್ಯೋ ಗವಾಂ ದೋಹೋಽಗೋಪಾಲಕೇನೇತಿ । ಏವಂ ಹ್ಯತ್ರಾಶ್ಚರ್ಯಂ ವ್ಯಜ್ಯೇತ ಯದಿ ದುರ್ದೋಹಾನಾಂ ಗವಾಂ ದೋಹೇ ಕರ್ಮತ್ವಮಕುಶಲಸ್ಯ ಚೋಗೋಪಾಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್, ಪ್ರಸ್ತುತೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮತ್ವಮೇವೋಪಾದೀಯತೇ, ನ ಕರ್ತೃಗತೋಽ ತಿಶಯ ಇತ್ಯುಭಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ‘ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋಃ ಕೃತೀ’ತ್ಯೇವ ಷಷ್ಠೀ; ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯುಪಪನ್ನಃ ಸಮಾಸಃ ಇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷನಿರ್ದೇಶೋ ನ ಯುಕ್ತ ಶಾಬ್ದತ್ವಾತ್ಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ, ತತ್ರಾಹ —

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇತಿ ।

ಅವಿರುದ್ಧಮಪಿ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಪರಮತೇ ಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಂ ಚರಮಾನ್ವಯಪ್ರಸಂಜನಾರ್ಥಮ್ ।

ನನ್ವಯುಕ್ತಮಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೇಚ್ಛಾವಿಷಯತ್ವಂ ಸೌತ್ರಜಿಜ್ಞಾಸಾಪದಾತ್ಪ್ರಮೀಯತಾಮ್? ನ; ನ್ಯಾಯಸೂತ್ರೇ ಉಪದೇಶಮಾತ್ರೇಣಾಽವಿಶ್ವಾಸಾದಿತ್ಯಾಹ —

ನೇತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಾಧನಂ ಜ್ಞಾನಮಿಚ್ಛಾವಿಷಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಫಲವಿಷಯತ್ವಾದಿಚ್ಛಾಯಾ ಇತಿ ಹೇತುರಯುಕ್ತೋ ವ್ಯಧಿಕರಣತ್ವಾತ್ತತ್ರಾಹ —

ತದುಪಾಯಮಿತಿ ।

ಫಲೇಚ್ಛಾಯಾ ಏವೋಪಾಯಪರ್ಯಂತಂ ಪ್ರಸಾರಾದವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭವತು ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಾವಗತಿರಿತಿ ।

ಸ್ವರೂಪಾವಗತಿಃ ಸ್ವವಿಷಯವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇನ ತದ್ವಿಷಯೋಕ್ತಾ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಧರ್ಮವದಸುಖತ್ವಾನ್ನ ತದವಗತಿಃ ಪುಮರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ —

ಏವಮಪೀತಿ ।

ಶ್ರುತಿಸ್ವಾನುಭವಾವಗತನಿರ್ದುಃಖಾನಂದಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಿಹಾರಃ —

ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿರ್ಹೀತಿ ।

ಪ್ರತಿಭಾನ್ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನಃ । ಅರ್ಥ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ।

ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ಸ್ವರೂಪಾವಗತ್ಯಾ; ನಿತ್ಯನಿವೃತ್ತ್ಯಾಪಾತಾತ್, ಅಪಿ ತು ವೃತ್ತಿತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।

ವಿಗಲಿತ(ನಿಖಿಲ?) ದುಃಖೇತಿ ವೃತ್ತಿವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।ಪದಾರ್ಥಾನ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸೂತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸೂತ್ರಸ್ಯಾನುವಾದತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ತವ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಮಧ್ಯಾಹರತಿ —

ಏಷಿತವ್ಯಮಿತಿ ।

ಕಿಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಮೇಷಿತವ್ಯಂ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯ ಏವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।

ನ; ಸಂದೇಹಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಬಂಧಾದಿತ್ಯಾಹ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ನನ್ವಿಚ್ಛಾಯಾ ವಿಷಯಸೌಂದರ್ಯಲಭ್ಯತ್ವಾತ್ಕಿಂ ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತೋಪದೇಶೇನ? ತತ್ರಾಹ —

ಇಚ್ಛಾಮುಖೇನೇತಿ ।

ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಾ ಹಿ ಸಂದಿಗ್ಧೇ ವಿಷಯೇ ನಿರ್ಣಯಾಯ ಭವತಿ, ನಿರ್ಣಯಶ್ಚ ವಿಚಾರಸಾಧ್ಯ ಇತಿ ತತ್ಕರ್ತವ್ಯತಾಽರ್ಥಾದ್ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆರ್ಥಿಕೇ ಚಾಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಕರ್ತವ್ಯಪದಾಧ್ಯಾಹಾರಃ । ಶ್ರೌತಸ್ತು ಮುಮುಕ್ಷಾನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾ ಭವಿತುಂ ಯುಕ್ತಾ ಇತ್ಯೇಷ ಏವ । ತಥಾ ಚಾಧಿಕಾರಾರ್ಥತ್ವಮಥಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಷೇದ್ಧುಂ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಪಪಾದನೇನ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ।

ನನು ಧರ್ಮಗ್ರಹಣಾದ್ವಿಧೀನಾಮರ್ಥವಿವಕ್ಷಾ ತತ್ರ ಕೃತಾ, ನ ವೇದಾಂತಾನಾಮ್, ನೇತ್ಯಾಹ —

ಧರ್ಮಗ್ರಹಣಸ್ಯೇತಿ ।

ಉಪಲಕ್ಷಣತಯಾ ವೇದಾಂತಾನಾಮರ್ಥವಿವಕ್ಷಾಪ್ರತಿಜ್ಞಾವದ್ವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪಿ ತತ್ರೈವಾಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪರಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದರ್ಶನಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಸ್ತತ್ರ ಸಂಭವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪರಿಹಾರ ಉಕ್ತಃ, ಇದಾನೀಂ ಸಂಭವ ಏವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ನಾಪೀತಿ ।

ಅವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರೇ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾರಂಭಾಯೇತಿ ಪ್ರಾಚಾ ತಂತ್ರೇಣಾಗತತೋಕ್ತಾ ।

ನಿತ್ಯಾದಿವಿವೇಕಾನಂತರ್ಯಾಯೇತಿ ।

ತತ್ರತ್ಯಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣೇಹತ್ಯಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಸ್ಯ । ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದಿತ್ಯಾದಿನಾ ಹ್ಯಹಂಪ್ರತ್ಯಯೇ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಸಂಸಾರಿಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಚಾಭಾವಾದ್ ವಿಷಯಮಾಚಿಕ್ಷಿಪೇ ।

ಅತ್ರ ತೂಪೇತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಂ ವೇದಾಂತೇಭ್ಯಸ್ತತ್ಸಿಧ್ಯಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಮಾಕ್ಷೇಪ ಇತಿ ವಿಭಾಗಮಾಹ —

ವೇದಾಂತೇಭ್ಯ ಇತಿ ।

ಸಂದಿಗ್ಧಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಸಂಭವಾದಾಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ನಿಶ್ಚಯಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।

ಅನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಂ ತು ವೇದಾಂತಾನಾಮಯುಕ್ತಂ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಅಪೌರುಷೇಯತೇತಿ ।

ನಿಷ್ಪಾದಿತಾ ಪ್ರಮಿತಿಲಕ್ಷಣಾ ಕ್ರಿಯಾ ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ವಿಷಯಸ್ಯ ಸ ಇಹ ತಥೋಕ್ತಃ ।

ಯದ್ಯಪಿ ನಿರ್ದೋಷೋ ವೇದಃ ; ತಥಾಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟನಿಬಂಧನವಚನವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಭಾಸಪ್ರತಿಬದ್ಧಃ ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾದತೋ ವಿಚಾರಾತ್ಪ್ರಾಗಾಪಾತಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ದರ್ಶಯನ್ನಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಪಕ್ಷೋಕ್ತಂ ದೋಷಮುದ್ಧರತಿ —

ಪ್ರಾಗಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾ ಇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಭಾತಿ, ಕಥಂ ಪ್ರತೀತಿಪರತ್ವವ್ಯಾಖ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಯ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಯಲಕ್ಷಣಾಮಾಹ —

ಅತ್ರಚೇತಿ ।

ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಪರಿಗ್ರಹೇ ಬಾಧಮಾಹ —

ತದಸ್ತಿತ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ವಿಮರ್ಶೇ ಸಂಶಯೇ । ದೇಹಾದ್ಯಭೇದೇನೇತಿ ಭೇದಾಭೇದಮತೇನ ಶಂಕಾ ।

ತತ್ತ್ವಮಸಿವಾಕ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟತತ್ಪದಲಕ್ಷ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಚ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾಹ —

ಅವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕಮಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೀಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಶಕ್ತೀತಿ ।

ಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ಕಾರಣಂ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ಯೋ ಹಿ ಜಾನಾತಿ ಶಕ್ನೋತಿ ಚ ಸ ಕರೋತಿ, ನೇತರ ಇತ್ಯನುವಿಧಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸದೇವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಪದಾದಪಿ ಸೋಚ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಕುತಃ ಪುನರಿತಿ ।

ವಾಕ್ಯಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಪುನರಪಿ ಕುತೋ ಹೇತ್ವಂತರಾತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಬೃಹತಿಧಾತುರತಿಶಾಯನೇ ವರ್ತತಾಮಾಪೇಕ್ಷಿಕಂ ತು ತದ್, ಬೃಹತ್ ಕುಂಭ ಇತಿವದ್ , ನೇತ್ಯಾಹ —

ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಮಿತಿ ।

ಪ್ರಕರಣಾದಿಪ್ರಸಂಕೋಚಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪದಾಂತರಂ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿಬೋಧಕಂ ನಿತ್ಯಾದಿಪದಮ್ । ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣಾನಾಮನ್ಯತಮೇನಾಪಿ ರಹಿತಸ್ಯ ನ ಮಹತ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿರತೋ ಬ್ರಹ್ಮಪದಾದುಕ್ತವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿರಿತಿ । ತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಶುದ್ಧತ್ವಾದೇರಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣೇ ಷಷ್ಠ್ಯೌ । ಜೀವಸ್ಯ ಹಿ  ವಿಶುದ್ಧತ್ವಾದ್ಯೇವ ತತ್ಪದೇನ ಸಮರ್ಪ್ಯತೇ, ನ ಪದಾರ್ಥಾಂತರಮಿತಿ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಹಿ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾತಾರಮಾಕಾಂಕ್ಷತಿ, ತೇನ ವ್ಯವಹಿತಮಪಿ ಸರ್ವಸ್ಯೇತ್ಯೇತದಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧನೀಯಮ್ ।

ತಥಾ ಸತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿಶೇಷಣಂ ಸತ್ಕೈಮುತಿಕನ್ಯಾಯಂ ದ್ಯೋತಯಿಷ್ಯತಿ, ನತು ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತುವಿಶೇಷಣಂ, ವೈಯರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —

ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ಪಾಂಸುಮಂತೌ ಪಾದೌ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ । ಹಲಂ ವಹತೀತಿ ಹಾಲಿಕಃ ।

ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ, ಸರ್ವೋ ಹಿ ತತ್ಪ್ರತ್ಯೇತೀತಿ ಸಾಧ್ಯಹೇತ್ವೋರವಿಶೇಷಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಪ್ರತೀತಿಮೇವೇತಿ ।

ಅಹಂ ನ ನಾಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯೇತೀತಿ ಯೋಜನಾಯಾಮ್ ಅಸ್ತೀತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ದ್ಯೇತ್; ಅಸತ್ತ್ವನಿಷೇಧೇಽಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಸ್ಯಾನಿವಾರಣಾತ್, ಅತೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಪ್ರತ್ಯೇತೀತಿ ಯೋಜನೈವ ಸಾಧ್ವೀತಿ ।

ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತೇರಹಂಕಾರಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಾನ್ನಾತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಹಮಿತಿ ।

ಋಜುಯೋಜನಾಯಾಂ ಹ್ಯವ್ಯಾಪ್ಯಾದವ್ಯಾಪಕಪ್ರಸಂಜನಂ ಸ್ಯಾತ್, ನಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವೋ ನಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರತೀತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಃ; ಸುಷುಪ್ತೌ ವಿಶ್ವಾಭಾವಪ್ರತೀತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್, ತನ್ಮಾ ಭೂದಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಯತಿ —

ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಪ್ರತೀಯಾದಿತಿ ।

ಶಂಕಿತುರನುಶಯಮಪಾಕರೋತಿ —

ಅಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಮಿತಿ ।

ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ಯ ಚಿದಚಿತ್ಸಂವಲಿತವಿಷಯತ್ವಮಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ತಥಾಚಾಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಿರಾತ್ಮವಿಷಯಾಪಿ, ಅತ ಆತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವೇಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಿರ್ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತದಸ್ತ್ವಮೇತಿ ।

‘ತತ್ತ್ವಮಸಿ’ ವಾಕ್ಯೇ ತತ್ಪದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಬ್ರಹ್ಮಪರಾಮರ್ಶಿನಸ್ತ್ವಂಪದೇನ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇನಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾಕ್ಷೇಪೇ ಪದಾರ್ಥಪ್ರಸಿದ್ಧಿಪ್ರದರ್ಶನಮನುಪಯೋಗೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪದಾರ್ಥಯೋರವಧೃತಯೋಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಗೃಹೀತಸಂಬಂಧಪದದ್ವಯಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದಪೂರ್ವೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ಸುಜ್ಞಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ತಾವದಾಪಾತತೋ ವಾಕ್ಯಾತ್ಪದತಶ್ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಶಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನತ್ವಸಂಬಂಧಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಸಾಧಾರಣರೂಪವಿಷಯತ್ವಂ ಸಮಾಧಾತುಮಾಕ್ಷಿಪತೀತ್ಯಾಹ —

ಆಕ್ಷೇಪ್ತೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾದ್ವಾಕ್ಯೀಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿರನೂದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ —

ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ।

ನನು ತೃತೀಯಾಯಾ ಇತ್ಥಂಭಾವಾರ್ಥತ್ವಂ ವಿಹಾಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಹೇತುನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದಿ ಲೋಕೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾತ್ಮಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ತ್ವಯೈವೋಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಂ, ತದಾ ಹಿ ಲೋಕಶಬ್ದೋ ರೂಢಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್, ಉಚ್ಯತೇ; ತತ್ಪದಾರ್ಥಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತದಾನೂದಿತಾ ಸ್ಯಾತ್, ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿ ನ ಹೇತುತ್ವಮ್; ಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ಪದಾರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಜಿಜ್ಞಾಸೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಸ್ಯಾದೇತದ್ಯದಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯಮನುಪಪನ್ನಮ್; ನಹಿ ಮಹಾವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾನುವಾದೇನಾತ್ಮತ್ವಂ ವಿಧೀಯತೇ, ಕಿಂತು ಲೋಕಸಿದ್ಧಜೀವಾನುವಾದೇನಾಗಮಮಾತ್ರಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮ್, ಅತ ಆಹ —

ಅಭೇದವಿವಕ್ಷಯೇತಿ ।

ಅನ್ಯತ್ರ ಹಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಬೋಧೋತ್ತರಕಾಲಂ ಪದಾರ್ಥಾನಾಮುದ್ದೇಶ್ಯೋಪಾದೇಯಭಾವೋ ನ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ, ಅತ್ರ ತ್ವಖಂಡವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸ ಬಾಧ್ಯತ ಇತಿ ದ್ಯೋತಯಿತುಮಾತ್ಮಪದೇ ಪ್ರಯೋಜ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಪದಂ ಬ್ರಹ್ಮಪದೇ ಚಾತ್ಮಪದಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ವಿರುದ್ಧಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ, ಸಾ ಚ ವಸ್ತ್ವಭಾವಸಾಧಿಕೇತಿ ಕಥಂ ವಿಷಯಲಾಭಃ, ತತ್ರಾಹ —

ತದನೇನೇತಿ ।

ನ ವಿರುದ್ಧಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾತ್ರೇಣಾಭಾವಾವಗಮಃ, ಕಿಂತು ಪ್ರಮಾಣಮೂಲತಯಾ; ಅತಃ ಸಾಧಕಬಾಧಕಪ್ರಮಾಣಭಾವೇ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸಂಶಯಬೀಜಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಸಾಧಾರಣಾಕಾರದೃಷ್ಟೌ ಸಂಶಯೋ, ನತ್ವಿಹ ಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನಸ್ಥಿರಭೋಕ್ತ್ರಾದಾವಸ್ತಿ ಸಾಧಾರಣೋ ಧರ್ಮೀ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತಂ ಸಾಧಯತಿ —

ವಿವಾದಾಧಿಕರಣಮಿತಿ ।

ದೇಹ ಆತ್ಮಾ ಇತ್ಯಾದಿವಿವಾದಾಶ್ರಯೋ ಧರ್ಮೀ ಪರಾಗ್ವ್ಯಾವೃತ್ತೋಽಹಮಾಸ್ಪದಂ ಸರ್ವತಂತ್ರೇಷ್ವಭ್ಯುಪಗತ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ಆಶ್ರಯಶಬ್ದೋ ವಿಷಯವಾಚೀ । ಭಿನ್ನವಿಷಯಾ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಯೋ ನ ಸ್ಯುರತೋ ವಿವದಮಾನಾನಾಮಪ್ಯೇಕಮಾಲಂಬನಮವಿಗೀತಮ್ ।

ಅತ್ರೋಪಪತ್ತಿಮಾಹ —

ವಿರುದ್ಧಾ ಹೀತಿ ।

ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶಬ್ದಾವಯವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಲಂಬನತ್ವಾತ್ ಯತ್ಕಿಂಚಿದಾಲಂಬನಂ ಸಿದ್ಧಮ್; ವೀತ್ಯುಪಸರ್ಗಪ್ರತೀತವಿರೋಧವಶಾಚ್ಚ ತದೇಕಮಿತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ।

ಏಕಾರ್ಥೋಪನಿಪಾತೇ ಹಿ ಧಿಯಾಂ ವಿರೋಧಃ; ಅತ್ರ ವೈಧರ್ಮ್ಯೋದಾಹರಣಮಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಸಾಧಾರಣಧರ್ಮಿಸ್ಫುರಣೇಽಪಿ ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿ ಸಮಾರೋಹಃ, ನಹಿ ಸಾಧಾರಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸ್ತತ್ರಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ । 

ಯಸ್ಮಾದ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರೇಕಾಲಂಬನಾ, ಯತ್ತಶ್ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ನಾಲಂಬನೇ ಪೂರ್ವಧೀವಿಷಯನಿಷೇಧೇನ ವಿರುದ್ಧಧೀರುದೇತಿ; ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿತಯಾ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯೇಕಸ್ಕಂಧತ್ವೇನ ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥತದೇಕತ್ವಪ್ರತೀತಿರ್ಲೋಕಶಾಸ್ತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಸರ್ವೈರೇಷ್ಟವ್ಯೇತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಕ್ವ ವಿಗಾನಮತ ಆಹ —

ತದಾಭಾಸತ್ವೇತಿ ।

ಲೌಕಾಯತಿಕಾದೀನಾಂ ಸಾ ಪ್ರತೀತಿರಾಭಾಸಃ । ಆಸ್ತಿಕಾನಾಂ ತತ್ಪದಾರ್ಥಪ್ರತೀತೇಸ್ತತ್ತ್ವಮರ್ಥೈಕತ್ವಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ ಗೌಣತಾಯಾಂ ತಥಾ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಧಿಯೋಽ ಸಂಗಸಾಕ್ಷ್ಯಾಲಂಬನತ್ವೇ ಚ ವಿಗಾನಮಿತಿ ।

ತ್ವಂಪದಾರ್ಥವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಪರ್ಯವಸಾನಮಾಹ —

ಅತ್ರೇತಿ ।

ದೇಹಾದಿಕ್ಷಣಿಕವಿಜ್ಞಾನಪರ್ಯಂತಾನಾಮ್ ಚೈತನ್ಯಂ ಚೇತನತ್ವಮಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭೋಕ್ತೈವಾತ್ಮೇತಿ — ಪಕ್ಷೇ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಕಿಂ ವಿಕ್ರಿಯಾ, ಉತ ಚಿದಾತ್ಮತ್ವಮ್ । ನಾದ್ಯಃ ।

ಕರ್ತೃತ್ವಪಕ್ಷಾದವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಕರ್ತೃತ್ವೇಽಪೀತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ಅಭೋಕ್ತೃತ್ವೇಽಪೀತಿ ।

ಸಕ್ರಿಯತ್ವರೂಪಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭಾವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಖ್ಯಾ ಹಿ ಜನನಮರಣಾದಿನಿಯಮಾನ್ನಿರ್ವಿಶೇಷಾ ಅಪಿ ಚೇತನಾಃ ಪ್ರತಿದೇಹಂ ಭಿನ್ನಾ ಇತಿ ಮೇನಿರೇ । ಭಿನ್ನಾನಾಂ ಚ ಕುಂಭವದ್ವಿನಾಶಜಾಡ್ಯಾಪತ್ತಿರತೋ ನ ನಿತ್ಯತತ್ಪದಾರ್ಥೈಕತೇತಿ ।

ಅಥವಾ ಮೈವಾನುಮಾಯಿ ಭೇದಾದನಿತ್ಯತಾ, ಆತ್ಮಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿರೋಧೀತ್ಯಾಹ —

ಅದ್ವೈತೇತಿ ।

ಲೌಕಾಯತಿಕಾದಿನಿರೀಶ್ವರಮತಾನುಭಾಷಣೇನೈವ ತತ್ಪದಾರ್ಥಂ ಈಶ್ವರೇಽಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸೂಚಿತಾ, ಅತಸ್ತಾದೃಶಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇಽಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರರ್ಥಾದ್ಯುಕ್ತೇತ್ಯಾಹ —

ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೇತಿ ।

ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಾದಿನೋ ಮೀಮಾಂಸಕಾದಯಃ । ಶರೀರಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ=ಶರೀರಾದಿಶೂನ್ಯಪರ್ಯಂತೇಭ್ಯ ಇತಿ । ಜೀವಾತ್ಮಭ್ಯ ಇತಿ= ಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃಭ್ಯಃ ।

ಕೇವಲಭೋಕ್ತೃಭ್ಯ ಇತಿ ।

ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಸ್ಯೇತಿ = ನೈಯಾಯಿಕಾದಿಮತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯೇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧಂ ಕರೋತಿ —

ಯುಕ್ತೀತಿ ।

ಆತ್ಮಾ ಸ ಭೋಕ್ತುರಿತಿ ಪಕ್ಷೇ ಮೂಲಂ ಯುಕ್ತಿವಾಕ್ಯೇ, ಅನ್ಯತ್ರ ತದಾಭಾಸಾವಿತಿ ।

ಅನರ್ಥಂ ಚೇಯಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ಅಪಿಚೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ತರ್ಕಸ್ಯ ಪೃಥಗುಕ್ತೇರ್ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾ ಕಿಂ ನ ತರ್ಕಃ, ನೇತ್ಯಾಹ —

ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸೇತಿ ।

ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿರನುಮಾನಂ ಚಾತ್ರ ತರ್ಕೋಭಿಮತಃ, ತದ್ರೂಪಾ ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾ, ತಸ್ಯಾ ಅವಿರೋಧಿನಃ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾದಯಸ್ತಾರ್ತೀಯಾಃ ಪಾಂಚಮಿಕಾಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾದಯೋ ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪರಿಶೋಧಕಾಃ ಕರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ವಿಚಾರಿತಾಃ । ವೇದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ತದರ್ಥಾದೀನಾಂ ಚ ಲಕ್ಷಣಾದೀನಿ ನ್ಯಾಯಶಾಸ್ತ್ರೈರ್ವಿಚಾರಿತಾನಿ । ಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚ ವೇದಾನುಮಾನೇಽನುಮಾನಚಿಂತೋಪಯೋಗಃ । ತೇನ ವಿಹಿತಜಾತಿವ್ಯಕ್ತಿಪದಾರ್ಥವಿವೇಕೇ ವೇದಸ್ವರೂಪಗ್ರಹಣೇ ಚ ನ್ಯಾಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೋಪಯೋಗಃ । ಸರ್ವೇ ಚೈತೇ ಪ್ರಮಾಣಾನುಗ್ರಾಹಕತ್ವೇನ ತರ್ಕಾ ಉಚ್ಯಂತ ಇತಿ॥ ಇತಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಧಿಕರಣಮ್॥೧॥