ತದೇವಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣ ಮೀಮಾಂಸಾರಂಭಮುಪಪಾದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಮಾರಭತೇ -
ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ ।
ಏತಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಪಾತನಿಕಾಮಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ -
ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಕಿಂಲಕ್ಷಣಂ ಪುನಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ।
ಯತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಯಾ ತದಂಗಾನ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾದೀನಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾನಿ, ತಥಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ತದೇವಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ಪ್ರಥಮಂ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಾವದನುಭೂಯತೇ ತತ್ಸರ್ವಂ ಪರಿಮಿತಮವಿಶುದ್ಧಮಬುದ್ಧಂ ವಿಧ್ವಂಸಿ, ನ ತೇನೋಪಲಬ್ಧೇನ ತದ್ವಿರುದ್ಧಸ್ಯ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಶಕ್ಯಂ ಲಕ್ಷಯಿತುಮ್ , ನ ಹಿ ಜಾತು ಕಶ್ಚಿತ್ಕೃತಕತ್ವೇನ ನಿತ್ಯಂ ಲಕ್ಷಯತಿ । ನ ಚ ತದ್ಧರ್ಮೇಣ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಿನಾ ತಲ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಚರತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಲಕ್ಷಣಂ ಭವತಿ, ನಾತ್ಯಂತಾಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಏವಂ ಚ ನ ಶಬ್ದೋಽಪ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕ್ರಮತೇ, ಅತ್ಯಂತಾಪ್ರಸಿದ್ಧತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾಲ್ಲಕ್ಷಣಾಭಾವಾತ್ , ನ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತ್ಯಾತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತಮಿಮಮಾಕ್ಷೇಪಂ ಭಗವಾನ್ ಸೂತ್ರಕಾರಃ ಪರಿಹರತಿ - “ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ” (ಬ್ರ. ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨) ಇತಿ । ಮಾ ಭೂದನುಭೂಯಮಾನಂ ಜಗತ್ತದ್ಧರ್ಮತಯಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಮ್ , ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ತು ಭವಿಷ್ಯತಿ । ದೇಶಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿರಿವ ಸವಿತುರ್ವ್ರಜ್ಯಾಯಾ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರಾವಯವಾನ್ ವಿಭಜತೇ -
ಜನ್ಮೋತ್ಪತ್ತಿರಾದಿರಸ್ಯೇತಿ ।
ಲಾಘವಾಯ ಸೂತ್ರಕೃತಾ ಜನ್ಮಾದೀತಿ ನಪುಂಸಕಪ್ರಯೋಗಃ ಕೃತಸ್ತದುಪಪಾದನಾಯ ಸಮಾಹಾರಮಾಹ -
ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಮಿತಿ ।
ಜನ್ಮನಶ್ಚ ಇತ್ಯಾದಿಃ
ಕಾರಣನಿರ್ದೇಶಃ
ಇತ್ಯಂತಃ ಸಂದರ್ಭೋ ನಿಗದವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪ್ರಧಾನಕಾಲಗ್ರಹಲೋಕಪಾಲಕ್ರಿಯಾಯದೃಚ್ಛಾಸ್ವಭಾವಾಭಾವೇಷೂಪಪ್ಲವಮಾನೇಷು ಸತ್ಸು ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಸ್ವಭಾವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಮಿತಿ ಕುತಃ ಸಂಭಾವನೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅಸ್ಯ ಜಗತ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ
ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಇತಿ
ಚೇತನಭಾವಕರ್ತೃಕತ್ವಸಂಭಾವನಯಾ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಯಚೇತನಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ನಿರುಪಾಖ್ಯಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಚ ವ್ಯಾಸೇಧತಿ । ಯತ್ಖಲು ನಾಮ್ನಾ ರೂಪೇಣ ಚ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇ ತಚ್ಚೇತನಕರ್ತೃಕಂ ದೃಷ್ಟಮ್ , ಯಥಾ ಘಟಾದಿ । ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಂ ಚ ಜಗನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕೃತಂ ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತನಕರ್ತೃಕಂ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ಚೇತನೋ ಹಿ ಬುದ್ಧಾವಾಲಿಖ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ಘಟ ಇತಿ ನಾಮ್ನಾ, ರೂಪೇಣ ಚ ಕಂಬುಗ್ರೀವಾದಿನಾ ಬಾಹ್ಯಂ ಘಟಂ ನಿಷ್ಪಾದಯತಿ । ಅತ ಏವ ಘಟಸ್ಯ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಂತಃ ಸಂಕಲ್ಪಾತ್ಮನಾ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕರ್ಮಕಾರಕಭಾವೋ ಘಟಂ ಕರೋತೀತಿ । ಯಥಾಹುಃ - “ಬುದ್ಧಿಸಿದ್ಧಂ ತು ನ ತದಸತ್”(ನ್ಯಾ.ಸೂ. ೪ । ೧ । ೫೦) ಇತಿ । ತಥಾ ಚಾಚೇತನೋ ಬುದ್ಧಾವನಾಲಿಖಿತಂ ಕರೋತೀತಿ ನ ಶಕ್ಯಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಚೇತನಾ ಗ್ರಹಾ ಲೋಕಪಾಲಾ ವಾ ನಾಮರೂಪೇ ಬುದ್ಧಾವಾಲಿಖ್ಯ ಜಗಜ್ಜನಯಿಷ್ಯಂತಿ, ಕೃತಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೇತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನೇಕಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಕೇಚಿತ್ಕರ್ತಾರೋ ಭವಂತಿ, ಯಥಾ ಸೂದರ್ತ್ವಿಗಾದಯಃ, ನ ಭೋಕ್ತಾರಃ । ಕೇಚಿತ್ತು ಭೋಕ್ತಾರಃ, ಯಥಾ ಶ್ರಾದ್ಧವೈಶ್ವಾನರೀಯೇಷ್ಟ್ಯಾದಿಷು ಪಿತಾಪುತ್ರಾದಯಃ, ನ ಕರ್ತಾರಃ । ತಸ್ಮಾದುಭಯಗ್ರಹಣಮ್ । ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಕ್ರಿಯಾಫಲಾನಿ ಇತೀತರೇತರದ್ವಂದ್ವಃ । ದೇಶಾದೀನಿ ಚ ತಾನಿ ಪ್ರತಿನಿಯತಾನಿ ಚೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ತದಾಶ್ರಯೋ ಜಗತ್ತಸ್ಯ । ಕೇಚಿತ್ಖಲು ಪ್ರತಿನಿಯತದೇಶೋತ್ಪಾದಾಃ, ಯಥಾ ಕೃಷ್ಣಮೃಗಾದಯಃ । ಕೇಚಿತ್ಪ್ರತಿನಿಯತಕಾಲೋತ್ಪಾದಾಃ, ಯಥಾ ಕೋಕಿಲಾಲಾಪಾದಯೋ ವಸಂತೇ । ಕೇಚಿತ್ಪ್ರತಿನಿಯತನಿಮಿತ್ತಾಃ, ಯಥಾ ನವಾಂಬುದಧ್ವಾನಾದಿನಿಮಿತ್ತಾ ಬಲಾಕಾಗರ್ಭಾದಯಃ । ಕೇಚಿತ್ಪ್ರತಿನಿಯತಕ್ರಿಯಾಃ, ಯಥಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಂ ಯಾಜನಾದಯೋ ನೇತರೇಷಾಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರತಿನಿಯತಫಲಾಃ, ಯಥಾ ಕೇಚಿತ್ಸುಖಿನಃ, ಕೇಚಿದ್ದುಃಖಿನಃ, ಏವಂ ಯ ಏವ ಸುಖಿನಸ್ತ ಏವ ಕದಾಚಿದ್ದುಃಖಿನಃ । ಸರ್ವಮೇತದಾಕಸ್ಮಿಕಾಪರನಾಮ್ನಿ ಯಾದೃಚ್ಛಿಕತ್ವೇ ವಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇ ವಾ ಸರ್ವಜ್ಞಾಸರ್ವಶಕ್ತಿಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ಚ ನ ಘಟತೇ, ಪರಿಮಿತಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಭಿರ್ಗ್ರಹಲೋಕಪಾಲಾದಿಭಿರ್ಜ್ಞಾತುಂ ಕರ್ತುಂ ಚಾಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ಮನಸಾಪ್ಯಚಿಂತ್ಯರಚನಾರೂಪಸ್ಯೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾ ಅಪಿ ಹಿ ಶರೀರರಚನಾಯಾ ರೂಪಂ ಮನಸಾ ನ ಶಕ್ಯಂ ಚಿಂತಯಿತುಂ ಕದಾಚಿತ್ , ಪ್ರಾಗೇವ ಜಗದ್ರಚನಾಯಾಃ, ಕಿಮಂಗ ಪುನಃ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೂತ್ರವಾಕ್ಯಂ ಪೂರಯತಿ -
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರ್ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಭಂಗಮಾತ್ರಮಿಹಾದಿಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ, ನ ತು ವೃದ್ಧಿಪರಿಣಾಮಾಪಕ್ಷಯಾ ಅಪೀತ್ಯತ ಆಹ -
ಅನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಂ -
ವೃದ್ಧ್ಯಾದೀನಾಂ
ತ್ರಿಷ್ವೇವಾಂತರ್ಭಾವ ಇತಿ ।
ವೃದ್ಧಿಸ್ತಾವದವಯವೋಪಚಯಃ । ತೇನಾಲ್ಪಾವಯವಾದವಯವಿನೋ ದ್ವಿತಂತುಕಾದೇರನ್ಯ ಏವ ಮಹಾನ್ಪಟೋ ಜಾಯತ ಇತಿ ಜನ್ಮೈವ ವೃದ್ಧಿಃ । ಪರಿಣಾಮೋಽಪಿ ತ್ರಿವಿಧೋ ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಾವಸ್ಥಾಲಕ್ಷಣಃ ಉತ್ಪತ್ತಿರೇವ । ಧರ್ಮಿಣೋ ಹಿ ಹಾಟಕಾದೇರ್ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಃ ಪರಿಣಾಮಃ ಕಟಕಮುಕುಟಾದಿಸ್ತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ, ಏವಂ ಕಟಕಾದೇರಪಿ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಪರಿಣಾಮ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ । ಏವಮವಸ್ಥಾಪರಿಣಾಮೋ ನವಪುರಾಣತ್ವಾದಿರುತ್ಪತ್ತಿಃ । ಅಪಕ್ಷಯಸ್ತ್ವವಯವಹ್ರಾಸೋ ನಾಶ ಏವ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮಾದಿಷು ಯಥಾಸ್ವಮಂತರ್ಭಾವಾದ್ವೃದ್ಧ್ಯಾದಯಃ ಪೃಥಙ್ನೋಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥೈತೇ ವೃದ್ಧ್ಯಾದಯೋ ನ ಜನ್ಮಾದಿಷ್ವಂತರ್ಭವಂತಿ, ತಥಾಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಭಂಗಮೇವೋಪಾದಾತವ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ಹಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕೇ “ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ” (ತೈ.ಉ. ೩-೧-೧) ಇತಿ ವೇದವಾಕ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥೀಕೃತೇ ಜಗನ್ಮೂಲಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷಿತಂ ಭವತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ತು ಜಾಯತೇಽಸ್ತಿ ವರ್ಧತೇ ಇತ್ಯಾದೀನಾಂ ಗ್ರಹಣೇ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ನೈರುಕ್ತವಾಕ್ಯಂ ಬುದ್ಧೌ ಭವೇತ್ , ತಚ್ಚ ನ ಮೂಲಕಾರಣಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮ್ , ಮಹಾಸರ್ಗಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇಽಪಿ ತದ್ವಾಕ್ಯೋದಿತಾನಾಂ ಜನ್ಮಾದೀನಾಂ ಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಮುಪಪತ್ತೇಃ, ಇತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಂ ವೇದೋಕ್ತೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಭಂಗಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಾಸ್ಕಪರಿಪಠಿತಾನಾಂ ತ್ವಿತಿ ।
ನನ್ವೇವಮಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ಸೂಚ್ಯತಾಮ್ , ತನ್ನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ತು ಸ್ಥಿತಿಭಂಗಂ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃ
ಕಾರಣಾದಿತಿ । ತ್ರಿಭಿರಸ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಸೂಚ್ಯತೇ । ಉತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರಂ ತು ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಸಾಧಾರಣಮಿತಿ ನೋಪಾದಾನಂ ಸೂಚಯೇತ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ -
ತತ್ರೈವೇತಿ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ -
ನ ಯಥೋಕ್ತೇತಿ ।
ತದನೇನ ಪ್ರಬಂಧೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿಷಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣದ್ವಾರೇಣ ಸಂಭಾವನೋಕ್ತಾ । ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಯಥಾಹುರ್ನೈಯಾಯಿಕಾಃ - “ಸಂಭಾವಿತಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಪಕ್ಷಃ ಸಾಧ್ಯೇತ ಹೇತುನಾ । ನ ತಸ್ಯ ಹೇತುಭಿಸ್ತ್ರಾಣಮುತ್ಪತನ್ನೇವ ಯೋ ಹತಃ” ॥
ಯಥಾ ಚ ವಂಧ್ಯಾ ಜನನೀ” ಇತ್ಯಾದಿರಿತಿ । ಇತ್ಥಂ ನಾಮ ಜನ್ಮಾದಿ ಸಂಭಾವನಾಹೇತುಃ, ಯದನ್ಯೇ ವೈಶೇಷಿಕಕಾದಯ ಇತ ಏವಾನುಮಾನಾದೀಶ್ವರವಿನಿಶ್ಚಯಮಿಚ್ಛಂತೀತಿ ಸಂಭಾವನಾಹೇತುತಾಂ ದ್ರಢಯಿತುಮಾಹ -
ಏತದೇವೇತಿ ।
ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಿಹಾಪೀತಿ ।
ಏತಾವತೈವಾಧಿಕರಣಾರ್ಥೇ ಸಮಾಪ್ತೇ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಧಿಕರಣಾರ್ಥಮನುವದನ್ ಸುಹೃದ್ಭಾವೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ನ ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಕುಸುಮಗ್ರಥನಾರ್ಥತಾಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ವೇದಾಂತೇತಿ ।
ವಿಚಾರಸ್ಯಾಧ್ಯವಸಾನಂ ಸವಾಸನಾವಿದ್ಯಾದ್ವಯೋಚ್ಛೇದಃ । ತತೋ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತೇರ್ನಿವೃತ್ತಿರಾವಿರ್ಭಾವಃ । ತತ್ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಬ್ದಾದೃತೇ ನ ಮಾನಾಂತರಮನುಸರಣೀಯಮ್ ।
ತಥಾ ಚ ಕುತೋ ಮನನಮ್ , ಕುತಶ್ಚ ತದನುಭವಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸತ್ಸು ತು ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯೇಷ್ವಿತಿ ।
ಅನುಮಾನಂ ವೇದಾಂತಾವಿರೋಧಿ ತದುಪಜೀವಿ ಚೇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಶಬ್ದಾವಿರೋಧಿನ್ಯಾ ತದುಪಜೀವಿನ್ಯಾ ಚ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ವಿವೇಚನಂ ಮನನಮ್ । ಯುಕ್ತಿಶ್ಚ ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿರನುಮಾನಂ ವಾ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾ ಧರ್ಮೇ ನ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಸಾಹಾಯ್ಯಮ್ , ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ -
ನ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಿವೇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾದಯ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಸ್ಮೃತಯಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಅನುಭವೋಽಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಭೇದೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಿರ್ಭಾವಃ ಪ್ರಮಾಣಫಲಮ್ । ತಚ್ಚ ಫಲಮಿವ ಫಲಮಿತಿ ಗಮಯಿತವ್ಯಮ್ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಪಿ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಸ್ತಥಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನಾಸ್ತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ತು ಸಾಕ್ಷಾದನುಭವಾದೀನಾಂ ಸಂಭವೋಽನುಭವಾರ್ಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸೇತ್ಯಾಹ -
ಅನುಭವಾವಸಾನತ್ವಾತ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಪರಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ, ನಿರ್ಮೃಷ್ಟನಿಖಿಲದುಃಖಪರಮಾನಂದರೂಪತ್ವಾದಿತಿ ।
ನನು ಭವತು ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಾರ್ಥಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ, ತದನುಭವ ಏವ ತ್ವಶಕ್ಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯತ ಆಹ -
ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪರೂಪೋ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಃ ।
ನತ್ವೇವಂ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಮನುಭವಾವಸಾನಮ್ , ತದನುಭವಸ್ಯ ಸ್ವಯಮಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ತದನುಷ್ಠಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯ, ಅನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಚ ವಿನಾಪ್ಯನುಭವಂ ಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾದೇವ ಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ -
ಕರ್ತವ್ಯೇ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಚಾಯಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಿಷಯತಾಯೋಗ್ಯೋಽಪ್ಯವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್ , ಅವರ್ತಮಾನಶ್ಚಾನವಸ್ಥಿತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಪುರುಷಾಧೀನೇತಿ ।
ಪುರುಷಾಧೀನತ್ವಮೇವ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕಕಾರ್ಯಾಣಾಮಾಹ -
ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮಿತಿ ।
ಲೌಕಿಕಂ ಕಾರ್ಯಮನವಸ್ಥಿತಮುದಾಹರತಿ -
ಯಥಾಶ್ವೇನೇತಿ ।
ಲೌಕಿಕೇನೋದಾಹರಣೇನ ಸಹ ವೈದಿಕಮುದಾಹರಣಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ -
ತಥಾತಿರಾತ್ರ ಇತಿ ।
ಕರ್ತುಮಕರ್ತುಮಿತ್ಯಸ್ಯೇದಮುದಾಹರಣಮುಕ್ತಮ್ । ಕರ್ತುಮನ್ಯಥಾ ವಾ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯಸ್ಯೋದಾಹರಣಮಾಹ -
ಉದಿತ ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಪುರುಷಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ಕರ್ತವ್ಯೇ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾನಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಅತದಧೀನತ್ವಾತ್ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋರಿತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಶ್ಚಾತ್ರಾರ್ಥವಂತಃ ಸ್ಯುಃ ।
ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ವಿಧಿಃ । ನ ಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ಉದಿತಾನುದಿತಹೋಮಯೋರ್ವಿಧೀ । ಏವಂ ನಾರಾಸ್ಥಿಸ್ಪರ್ಶನನಿಷೇಧೋ ಬ್ರಹ್ಮಘ್ನಶ್ಚ ತದ್ವಾರಣವಿಧಿರಿತ್ಯೇವಂಜಾತೀಯಕಾ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾ ಅರ್ಥವಂತಃ ।
ಕುತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಕಲ್ಪೋತ್ಸರ್ಗಾಪವಾದಾಶ್ಚ ।
ಚೋ ಹೇತೌ । ಯಸ್ಮಾದ್ಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣಯೋರುದಿತಾನುದಿತಹೋಮಯೋಶ್ಚ ವಿರೋಧಾತ್ಸಮುಚ್ಚಯಾಸಂಭವೇ ತುಲ್ಯಬಲತಯಾ ಚ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಾಭಾವೇ ಸತ್ಯಗತ್ಯಾ ವಿಕಲ್ಪಃ । ನಾರಾಸ್ಥಿಸ್ಪರ್ಶನನಿಷೇಧತದ್ವಾರಣಾಯೋಶ್ಚ ವಿರುದ್ಧಯೋರತುಲ್ಯಬಲತಯಾ ನ ವಿಕಲ್ಪಃ । ಕಿಂತು ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶನನಿಷೇಧಸ್ಯ ಧಾರಣವಿಧಿವಿಷಯೇಣ ವಿಶೇಷಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬಾಧಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧೈರೇವ ಸ ತಾದೃಶೋ ವಿಷಯೋಽನಾಗತೋತ್ಪಾದ್ಯರೂಪ ಉಪನೀತಃ, ಯೇನ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾಧೀನಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋರಪಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಭವತೀತಿ ।
ಭೂತೇ ವಸ್ತುನಿ ತು ನೇಯಮಸ್ತಿ ವಿಧೇತ್ಯಾಹ -
ನ ತು ವಸ್ತ್ವೇವಂ ನೈವಮಿತಿ ।
ತದನೇನ ಪ್ರಕಾರವಿಕಲ್ಪೋ ನಿರಸ್ತಃ ।
ಪ್ರಕಾರಿವಿಕಲ್ಪಂ ನಿಷೇಧತಿ -
ಅಸ್ತಿ ನಾಸ್ತೀತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಭೂತೇಽಪಿ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪೋ ದೃಷ್ಟಃ, ಯಥಾ ಸ್ಥಾಣುರ್ವಾ ಪುರುಷೋ ವೇತಿ, ತತ್ಕಥಂ ನ ವಸ್ತು ವಿಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ವಿಕಲ್ಪನಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಃ = ಅಂತಃಕರಣಂ, ತದಪೇಕ್ಷಾ ವಿಕಲ್ಪನಾಃ = ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಾಸಾಃ । ಸವಾಸನಮನೋಮಾತ್ರಯೋನಯೋ ವಾ, ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ । ಸವಾಸನೇಂದ್ರಿಯಮನೋಯೋನಯೋ ವಾ, ಯಥಾಸ್ಥಾಣುರ್ವಾ ಪುರುಷೋ ವೇತಿಸ್ಥಾಣೌ ಸಂಶಯಃ, ಪುರುಷ ಏವೇತಿ ವಾ ವಿಪರ್ಯಾಸಃ । ಅನ್ಯಶಬ್ದೇನ ವಸ್ತುತಃ ಸ್ಥಾಣೋರನ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾಭಿಧಾನಾತ್ । ನ ತು ಪುರುಷತತ್ತ್ವಂ ವಾ ಸ್ಥಾಣುತತ್ತ್ವಂ ವಾಪೇಕ್ಷಂತೇ । ಸಮಾನಧರ್ಮಧರ್ಮಿದರ್ಶನಮಾತ್ರಾಧೀನಜನ್ಮತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಯಥಾವಸ್ತವೋ ವಿಕಲ್ಪನಾ ನ ವಸ್ತು ವಿಕಲ್ಪಯಂತಿ ವಾನ್ಯಥಯಂತಿ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತು ನ ಬುದ್ಧಿತಂತ್ರಮ್ , ಕಿಂ ತು ವಸ್ತುತಂತ್ರಮ್ , ಅತಸ್ತತೋ ವಸ್ತುವಿನಿಶ್ಚಯೋ ಯುಕ್ತಃ, ನ ತು ವಿಕಲ್ಪನಾಭ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ -
ನ ವಸ್ತುಯಾಥಾತ್ಮ್ಯೇತಿ ।
ಏವಮುಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಭೂತವಸ್ತುವಿಷಯಾಣಾಂ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತುತಂತ್ರತಾಂ ಪ್ರಸಾಧ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುತಂತ್ರತಾಮಾಹ -
ತತ್ರೈವಂ ಸತೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಚೋದಯತಿ -
ನನು ಭೂತೇತಿ ।
ಯತ್ಕಿಲ ಭೂತಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಂ ತತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಗೋಚರಾರ್ಥತಯಾನುವಾದಕಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ಯಥಾ ನದ್ಯಾಸ್ತೀರೇ ಫಲಾನಿ ಸಂತೀತಿ । ತಥಾ ಚ ವೇದಾಂತಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಭೂತಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರದೃಷ್ಟಮೇವಾರ್ಥಮನುವದೇಯುಃ । ಉಕ್ತಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಹೇತುಕಮನುಮಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮ್ । ಏವಂ ಚ ಮೌಲಿಕಂ ತದೇವ ಪರೀಕ್ಷಣೀಯಮ್ , ನ ತು ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಾನಿ ತದಧೀನಸತ್ಯತ್ವಾನೀತಿ ಕಥಂ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಗ್ರಥನಾರ್ಥತಾ ಸೂತ್ರಾಣಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ -
ನ । ಇಂದ್ರಿಯಾವಿಷಯತ್ವೇತಿ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರ್ನೇಂದ್ರಿಯವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರತೀಚ ಇತ್ಯತ ಆಹ -
ಸ್ವಭಾವತ ಇತಿ ।
ಅತ ಏವ ಶ್ರುತಿಃ - “ಪರಾಂಚಿ ಖಾನಿ ವ್ಯತೃಣತ್ ಸ್ವಯಂಭೂಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪರಾಙ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾಂತರಾತ್ಮನ್” (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ।
ಸತಿ ಹೀಂದ್ರಿಯೇತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಸ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮ್ । ಯಥಾ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಮಪ್ಯನುಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತಥೋಪರಿಷ್ಟಾನ್ನಿಪುಣತರಮುಪಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ಉಪಪಾದಿತಂ ಚೈತದಸ್ಮಾಭಿರ್ವಿಸ್ತರೇಣ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮ್ । ನ ಚ ಭೂತಾರ್ಥತಾಮಾತ್ರೇಣಾನುವಾದತೇತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾದುಪಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ - “ಯತೋ ವಾ”(ತೈ. ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಜನ್ಮ ದರ್ಶಯತಿ, “ಯೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವಂತಿ” ಇತಿ ಜೀವನಂ ಸ್ಥಿತಿಮ್ , “ಯತ್ಪ್ರಯಂತಿ” ಇತಿ ತತ್ರೈವ ಲಯಮ್ ।
ತಸ್ಯ ಚ ನಿರ್ಣಯವಾಕ್ಯಮ್ ।
ಅತ್ರ ಚ ಪ್ರಧಾನಾದಿಸಂಶಯೇ ನಿರ್ಣಯವಾಕ್ಯಮ್ -
ಆನಂದಾದ್ಧ್ಯೇವೇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಜ್ಞಾನಸಹಿತರಜ್ಜೂಪಾದಾನಾ ಹಿ ಧಾರಾ ರಜ್ಜ್ವಾಂ ಸತ್ಯಾಮಸ್ತಿ, ರಜ್ಜ್ವಾಮೇವ ಚ ಲೀಯತೇ, ಏವಮವಿದ್ಯಾಸಹಿತಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಂ ಜಗಜ್ಜಾಯತೇ, ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾಸ್ತಿ, ತತ್ರೈವ ಚ ಲೀಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨ ॥
ಸೂತ್ರಾಂತರಮವತಾರಯಿತುಂ ಪುರ್ವಸೂತ್ರಸಂಗತಿಮಾಹ -
ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಪ್ರದರ್ಶನೇನೇತಿ ।
ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತಃ ॥೨॥ ಅನಂತರಾಧಿಕರಣೇನ ಪ್ರಾರಿಪ್ಸಿತಸಮಸ್ತ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಮಾಹ —
ತದೇವಮಿತಿ ।
ಸಕಲಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರತೀಕೇನ ಸಂಗೃಹೀತಮ್ । ವಿಷಯಾದಿಸದ್ಭಾವಾತ್ ಸಮರ್ಥಿತೇ ವಿಚಾರಾರಮ್ಮೇ ತಮುಪಜೀವ್ಯೋತ್ತರವಿಚಾರಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ಹೇತುಹೇತುಮಲ್ಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಣ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಸ್ಯಾಕ್ಷೇಪಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಂಗತಿಮಾಹ —
ಏತಸ್ಯೇತಿ ।
ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯವಿಚಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಖರೂಪವಿಚಾರವತ್ಪ್ರಮಾಣಯುಕ್ತಿಸಾಧನಫಲವಿಚಾರಾಣಾಮರ್ಥಾತ್ ಪ್ರತಿಭಾನೇ ಕಥಂ ಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವಿಚಾರ್ಯತೇಽತ ಆಹ—
ಅತ್ರೇತಿ ।
ಅತ್ರ ಯತೋ ವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಕ್ಷಯತಿ, ಉತ ನೇತಿ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿಭ್ಯಾಂ ವಿಶಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ —
ತತ್ರ ಯದ್ಯಾವದಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಾಕ್ಷೇಪಪರಿಹಾರತ್ವಾದಸ್ಯ ತತ್ರತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣನಿರೂಪಕತ್ವಾಚ್ಚ ತದೀಯಮೇವ ಮುಮುಕ್ಷ್ವಭಿಲಷಿತಮೋಕ್ಷಲಾಭಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ನ ಪೃಥಗ್ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಯದಾಹಾಚಾರ್ಯಃ ಶಬರಸ್ವಾಮೀ ಆಕ್ಷೇಪೇ ಚಾಪವಾದೇ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಂ ಲಕ್ಷಣಕರ್ಮಣಿ । ಪ್ರಯೋಜನಂ ನ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಯಚ್ಚ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರವರ್ತತೇ॥‘ ಇತಿ । ಯತ್ರ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತಾಕ್ಷೇಪೇಣ ಪೂರ್ವಃಪಕ್ಷಃ ತತ್ರಾಕ್ಷೇಪಿಕೀ, ಯತ್ರ ತು ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಿದ್ಧಾಂತೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ ತತ್ರಾಪವಾದಿಕೀ ಸಂಗತಿಃ । ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ತದರ್ಥಚಿಂತಾ, ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರವರ್ತನಂ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾ, ಸಾ ಚಾಭ್ಯುಪಗಮವಾದ ಇತಿ । ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜನೋ ಧರ್ಮೋ ಲಕ್ಷಣಂ ನಾಮ ।
ತದಿಹ ಪರಿದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಜಗದೇವ ಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ಉತ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧತ್ವಾದಿಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ದ್ವಿತೀಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ನಚೇತಿ ।
ನನು ಲೋಕಾಸಿದ್ಧಮಪಿ ವೇದೇನ ಜ್ಞಾಪ್ಯತಾಮತ ಆಹ —
ಐವಂ ಚೇತಿ ।
ನ ಜಗದ್ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಂ, ಕಿಂತು ತತ್ಪ್ರತಿ ಕಾರಣತ್ವಂ , ತಚ್ಚ ಜೀವಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯೀಕೃತಸ್ಯ ಧರ್ಮ ಇತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮುಪಪಾದಯತಿ —
ಮಾಭೂದಿತಿ ।
ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೇತಿ ।
ಐಕ್ಯೇನ ।
ತತೋ ಭೇದೇನ ತದ್ಧರ್ಮತಯೇತಿ ।
ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ತ್ವಿತಿ ।
ತದುತ್ಪನ್ನತ್ವೇನ ಜಗತ್ ಸ್ವಕಾರಣಂ ಲಕ್ಷಯತಿ ಜ್ಞಾಪಯತಿ, ಕಾರಣತ್ವಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ರಜ್ಯಾಯಾ ಗತೇಃ । ಜನ್ಮ ಆದಿರ್ಯಯೋಃ ಸ್ಥಿತಿಭಂಗಯೋಸ್ತೌ ಜನ್ಮಾದೀ ಇತ್ಯನ್ಯಪದಾರ್ಥೋ ಯದಿ ವಿಶೇಷರೂಪೇಣ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ, ತರ್ಹಿ ಜನ್ಮಾದೀ ಅಸ್ಯೇತಿ ನಿರ್ದೇಶೇ ಗೌರವಂ ಸ್ಯಾತ್ತನ್ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಸಾಮಾನ್ಯವಿವಕ್ಷಯಾ ನಪುಂಸಕಪ್ರಯೋಗಃ ಸೂತ್ರೇ ಕೃತಃ ।
ತತ್ರ ನಪುಂಸಕೈಕವಚನಪ್ರಯೋಗಾರ್ಹಂ ಸಮಾಹಾರಮಾಹೇತ್ಯಾಹ —
ಲಾಘವಾಯೇತಿ ।
‘ಶ್ರುತೀರವಿಶದಾಃ ಕಾಶ್ಚಿದ್ಭಾಷ್ಯಾಣಿ ವಿಷಮಾಣಿ ಚ । ವಾಚಸ್ಪತ್ಯುಕ್ತಭಾವಾನಿ ಪದಶೋ ವಿಭಜಾಮಹೇ’॥
ತದ್ಗುಣಸಂವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।
ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಬಹುವ್ರೀಹ್ಯರ್ಥೋನ್ಯಪದಾರ್ಥ ಉಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯ ಗುಣತ್ವೇನ ಸಂವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಸ್ಮಿನ್ಸಮಾಸೇ ಸಃ ತಥೋಕ್ತಃ । ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ಸಮಾಸಾಽಸಂಭವಾತ್ ಸಮಾಸಾರ್ಥೈಕದೇಶೋ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ ಲಭ್ಯತೇ ।
ಅನಾದೌ ಸಂಸಾರೇ ಕಥಂ ಜನ್ಮಾದಿಸ್ತತ್ರಾಹ —
ಜನ್ಮನ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಾ ಕಥಮಯುಕ್ತಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮತ ಆಹ —
ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ನಾನಾದೇಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯಾದಿರ್ಜನ್ಮೋಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಪ್ರತಿವಸ್ತು ।
ಘಟಸ್ಯ ಹಿ ಜನ್ಮೈವಾದಿರತಿ ।
ಇದಮಃ ಸನ್ನಿಹಿತವಚನತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾತ್ರಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತೀತಿಮಾತ್ರಂ ಸನ್ನಿಧಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಅಸ್ಯೇತೀತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತೋ ನ ಜನ್ಮ; ಆಕಾಶಾದೇರನಾದಿತ್ವಾತ್, ತತ್ರಾಹ —
ಷಷ್ಠೀತಿ ।
ವಿಯದಧಿಕರಣ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೩.ಸೂ.೧) ನ್ಯಾಯಾತ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ತಿ ಜನ್ಮಾದಿಸಂಬಂಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಗತೋ ಜನ್ಮಾದೇರ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಂಬಂಧಾನ್ನ ಲಕ್ಷಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ಯತ ಇತಿ ।
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮೇತದಧಸ್ತಾತ್ । ಏವಂ ಸೂತ್ರಪದಾನಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಪದಾನುಷಂಗೇಣ ತಚ್ಛಬ್ದಾಧ್ಯಾಹಾರೇಣ ಚ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ — ಅಸ್ಯ ಜಗತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಭಾಷ್ಯೇಣ ।
ತದ್ಗತೈರ್ವಿಶೇಷಣೈರ್ಲಕ್ಷಣೇಽತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಪರಿಹ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಹ —
ಸ್ಯಾದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಭಾವ ಏವ ನಿಯಂತೇತಿ ಸ್ವಭಾವಪಕ್ಷಃ, ಯದೃಚ್ಛಾಪಕ್ಷಸ್ತು ನ ಕಿಂಚಿನ್ನಿಯಾಮಕಮಸ್ತೀತಿ । ವ್ಯಾಸೇಧತಿ=ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಗಸತಃ ಕಥಂ ಬುದ್ಧಾವಾಲೇಖನಮತ ಆಹ —
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಯದಸದಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತದ್, ಬುಧ್ದ್ಯಾರೂಢರೂಪೇಣ ಸದೇವ; ಅನ್ಯಥಾ ತುರಂಗಶೃಂಗವತ್ಕರ್ಮತ್ವನಿರ್ದೇಶಾಯೋಗಾದಿತಿ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಿನ ಆಹುಃ ।
ವೈಶ್ವಾನರೀಯೇಷ್ಟ್ಯಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಚತುರ್ಥೇ ಸ್ಥಿತಮ್ — ಫಲಸಂಯೋಗಸ್ತ್ವಚೋದಿತೇನ ಸ್ಯಾದಶೇಷಭೂತತ್ವಾತ್(ಜೈ.ಅ.೪.ಪಾ.೩.ಸೂ.೩೮) “ವೈಶ್ವಾನರಂ ದ್ವಾದಶಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇತ್ಪುತ್ರೇ ಜಾತೇ’’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘‘ಯಸ್ಮಿನ್ ಜಾತ ಏತಾಭಿಷ್ಟಿಂ ನಿರ್ವಪತಿ ಪೂತ ಏವ ಸ ತೇಜಸ್ವ್ಯನ್ನಾದ ಇಂದ್ರಿಯಾವೀ ಪಶುಮಾನ್ ಭವತೀ’’ತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ಕಿಂ ಪೂತತ್ವಾದಿ ಪಿತುಃ ಫಲಂ, ಉತ ಪುತ್ರಸ್ಯೇತಿ ಸಂದೇಹೇ, ಫಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃಗಾಮಿತ್ವನಿಯಮಾದಿತರಥಾ ಪ್ರೇರಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಪಿತುರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ — ರಾದ್ಧಾಂತಃ; ಯಸ್ಮಿನ್ ಜಾತೇ ಏತಾಮಿಷ್ಟಿಂ ನಿರ್ವಪತಿ ಸ ಪೂತ ಇತಿ ಜಾತಗಾಮಿತ್ವೇನ ಫಲಾಮ್ನಾನಾತ್ ಫಲಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನಾಚೋದಿತೇ ಪಿತರಿ ಫಲಸಂಯೋಗೋ ನ ಸ್ಯಾದ್ವಚನಸ್ಯ ತಂ ಪ್ರತ್ಯಶೇಷಭೂತತ್ವಾತ್ ।
ಯತ್ತ್ವಫಲಭಾಗಿನೋ ನ ಪ್ರೇರಣೇತಿ ।
ತನ್ನ; ಪೂತತ್ವಾದಿಗುಣವತ್ಪುತ್ರವತ್ತಯೈವ ಪಿತುಃ ಪ್ರೀತ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರೇರಣಾವಕಲ್ಪನಾತ್ ।
ಅತಃ ಪುತ್ರಗಾಮಿ ಫಲಮಿತಿ ।
ಅತ್ರಾನೇಕಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃಜೀವಾನಾಂ ಸೃಜ್ಯತ್ವೇನ ನಿರ್ದೇಶಾಜ್ಜಗತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗ್ಯತೋಕ್ತಾ ।
ಮನಸಾಪೀತಿ ।
ಜಗತಸ್ತಾನ್ಪ್ರತಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಾಯೋಗ್ಯತೇತಿ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯೇನ ಜೀವಕರ್ತೃಕತ್ವನಿಷೇಧಃ । ವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಇತ್ಯನೇನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಬೀಜಾವಸ್ಥಜಗತೋಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಭಿಧಾನಾದಣವಃ ಪ್ರಾಗಸದ್ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದ್ಯಾರಭಂತ ಇತಿ ಮತವ್ಯುದಾಸಃ । ಶೇಷಂ ವಿಶದಂ ಟೀಕಾಯಾಮ್ । ತದೇವ ಲಿಲಕ್ಷಯಿಷಿತಜಗದ್ಯೋನಿಬ್ರಹ್ಮಸಜಾತೀಯಯಾ ಪರಭ್ರಮಪರಿಕಲ್ಪಿತಪ್ರಧಾನಾದೇರುಕ್ತವಿಧಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ । ವಿಜಾತೀಯಾತ್ಪುನಃ ಕಾರ್ಯಾತ್ಕಾರಣತ್ವಾದೇವ । ತಥಾ ಚ ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ಜಗತ್ಪ್ರಕೃತಿತ್ವಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಂ ಲಕ್ಷಣತ್ವಮ್ ।
ಧರ್ಮಲಕ್ಷಣೇತಿ ।
ಧರ್ಮ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ಅವಸ್ಥೇತಿ ತ್ರೀಣಿ ಲಕ್ಷಣಾನಿ ಯಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತಃ ।
ಸ ಚೋತ್ಪತ್ತಾವಂತರ್ಭವತೀತಿ ।
ಧರ್ಮಪರಿಣಾಮಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ಧರ್ಮಿಣೋ ಹೀತಿ ।
ಕನಕಾದೇರ್ಧರ್ಮಿಣೋ ಧರ್ಮರೂಪಪರಿಮಾಣೋ ನಾಮ ಮುಕುಟಕಟಕಾದಿರಿತಿ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರಕ್ರಿಯಾ । ತತ್ರ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೇ ಪರಿಣಾಮಶಬ್ದಾಲಂಬನೇ ತಸ್ಯ ಕಟಕಾದೇರ್ಹೇಮಾದಿತ ಉತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಕ್ಷಣಪರಿಣಾಮಮುದಾಹರತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನತ್ವಂ ವರ್ತಮಾನತ್ವಂ ಕಟಕಾದಿಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನತ್ವಾತೀತತ್ವಭವಿಷ್ಯತ್ವರೂಪೋ ಲಕ್ಷಣಪರಿಣಾಮಃ ಸೋಽಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಸ್ಥಾಪರಿಣಾಮಮುದಾಹರತಿ —
ಏವಮವಸ್ಥೇತಿ ।
ಅತೀತಾದೇರೇವಾತೀತತ್ವಾತೀತತರತ್ವಾತೀತತಮತ್ವಾದಿರೂಪೋ ನವಪುರಾಣತ್ವಾದ್ಯಾಪತ್ತಿರವಸ್ಥಾಪರಿಣಾಮೋ ನಾಮ, ಸ ಚೋತ್ಪತ್ತಿರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪಕ್ಷಯಸ್ಯ ವಿನಾಶಾಂತರ್ಭಾವಮಾಹ —
ಅಪಕ್ಷಯಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ತಚ್ಚ ನ ಮೂಲಕಾರಣೇತಿ ।
ಪುರುಷಾಣಾಂ ಶ್ರುತಿಮಂತರೇಣಾತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇ ದರ್ಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಚ ವೃಧ್ದ್ಯಾದಿವಿಕಾರಕಥನಾದೇವ ಮೂಲಕಾರಣೇ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮನುಮೇಯಂ ಅನ್ಯಥಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ —
ಮಹಾಸರ್ಗಾದಿತಿ ।
ಪರಮಕಾರಣಾದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಯೋ ನ ಗೃಹೀತಾ ಇತಿ ಶಂಕಾಪನುತ್ತಯೇ ಯೋತ್ಪತ್ತಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ‘ಯತೋ ವೇತಿ’ ವಾಕ್ಯೇ ಜಾಯಂತ ಇತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಭಿಹಿತಾ ಯಾ ಚ ತತ್ರೈವ ಸ್ಥಿತಿಜೀವಂತೀತ್ಯುಕ್ತಾ, ಯಶ್ಚ ತತ್ರೈವ ಪ್ರಲಯೋಽಭಿಸಂವಿಶಂತೀತ್ಯುಕ್ತಸ್ತ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಯಃ ಸೂತ್ರೇ ಗೃಹ್ಯಂತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೋತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರಾದೇವ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಲಕ್ಷ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೌ ಸ್ಥಿತಿಲಯೋಪಾದಾನಮಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ —
ಉತ್ಪತ್ತಿಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಉತ್ಪಾದಕತ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಲಯಾಶ್ರಯತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವೇವಮಪಿ ಲಯಾಧಾರತ್ವಾದೇವೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಲಭ್ಯತೇ, ನಹಿ ದಂಡಾದಿಷು ಕುಂಭಾದಯೋ ಲೀಯಂತೇಽತ ಇತರವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ — ಇತಿಚೇತ್, ಮೈವಮ್; ಉಪಾದಾನತ್ವಮೇವ ನ ಕುಲಧರ್ಮತಯೋಕ್ತಂ, ಕಿಂತು ಪ್ರಕೃತಿವಿಕಾರಾಭೇದನ್ಯಾಯೇನಾದ್ವೈತಸಿದ್ಧಯೇ । ಏವಂ ಚ ಭವತು ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತ ಉಪಾದಾನಮ್, ಅಧಿಷ್ಠಾತಾ ತು ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತ್ಯೋರನ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ಕುಂಭಕಾರ ಇವ ಕುಂಭಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ರಾಜೇವ ಚ ರಾಜಸ್ಥೇಮ್ನೀತಿ ಮಾ ಶಂಕೀತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಗ್ರಹಣಮಿತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಾಖ್ಯಕೇವಲವ್ಯತಿರೇಕ್ಯನುಮಾನಾದೇವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಮಿತೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೩) ಸಮನ್ವಯಾಧಿಕರಣ (ಬ್ರ.ಅ.೧.ಪಾ.೧.ಸೂ.೪) ಯೋರ್ವೈಯರ್ಥ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —
ತದನೇನೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ವೇದಾಂತವಿಚಾರ ಆರಭ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಿಷಯಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಲಕ್ಷಣಂ ಹಿ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ವಸ್ತುತೋ ಭೇದಮವಗಮಯತಿ, ಈದೃಶಂ ತದಿತಿ ತತ್ಸ್ವರೂಪಂ ವಾ, ನ ಸತ್ತಾಮ್ । ಕಾರ್ಯೇಣ ಚ ಕಾರಣಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತೀತಿ ಮಿತಮ್ । ತತ್ತ್ವೇಕಮನೇಕಂ ವೇತಿ ಸಂದಿಗ್ಧಮ್ । ತಸ್ಯ ಯದೈಕತ್ವಂ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ, ತದಾ ಭವತಿ ತತ್ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಚ, ನೇತರಥಾ । ಅಯಮೇವ ಸಂಶಯಃ ಕಲ್ಪನಾಲಾಘವಸಂಜ್ಞಕತರ್ಕೇಣೋತ್ಕಟೈಕಕೋಟಿಕತಾಂ ನೀತಃ ಸಂಭಾವನಾ ಸಮಭವನ್ನ ನಿರ್ಣಯಃ ।
ವಿಚಿತ್ರಪ್ರಾಸಾದಾದೀನಾಂ ಬಹುಕರ್ತೃಕತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಯೇಣ ದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ತದಿದಮುಕ್ತಂ —
ಸಂಭಾವನೋಕ್ತೇತಿ ।
ಏವಂಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಧಿಕರಣದ್ವಯೇನ ಪ್ರಮಾಣಂ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತದೇವೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಯುಕ್ತೀನಾಮಾಸಾಂ ಸಂಭಾವನಾಹೇತುತ್ವಂ ದೃಢೀಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಾಹ —
ಇತ್ಥಂ ನಾಮೇತಿ ।
ನೈಯ್ಯಾಯಿಕೈರಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾದಮೂಷಾಂ ಭೇದೋ ನಾಜ್ಞಾಯಿ ಯುಕ್ತೀನಾಮ್ । ತತಃ ಸ್ತೋಕೈವಾಸಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾದೂನತೈವಂ ಚ ಸಂಭಾವಯಂತಿತರಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸುಹೃದ್ಭಾವೇನೇತಿ ।
ಉತ್ತರಾಧಿಕರಣಾರಂಭಾತ್ಪ್ರಾಕ್ ಕ್ಷಣಮಪಿ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಮನುಪಪತ್ತಿಶಂಕಾ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಕೃಪಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ‘‘ನಾವೇದವಿನ್ಮನುತೇ ತಂ ಬೃಹಂತಂ’’ ‘‘ನೈಷಾ ತರ್ಕೇಣ ಮತಿರಾಪನೇಯೇ’’ ತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ಪ್ರಾಗುಕ್ತಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚ ವೇದೈಕಗಮ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಮಾಧತ್ತ ಇತ್ಯಾಹ —
ಪರಿಹರತೀತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರಣಾಶಬ್ದೇನ ಶಾಬ್ದಬೋಧ ಉಪಾಸನಾಸಹಿತ ಉಕ್ತಃ, ಪರಸ್ತಾದವಗತಿರೇವೇತಿ ಮಧ್ಯೇಽಧ್ಯವಸಾನಶಬ್ದೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾಯಂ ಜ್ಞಾನವಚನಃ ಕಿತು ಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಲಯವಿಕ್ಷೇಪಾವಿದ್ಯಾಸಮಾಪ್ತಿವಚನ ಇತ್ಯಾಹ —
ಸವಾಸನೇತಿ ।
ವೃತ್ತಿರೂಪಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಧ್ವಂಸಿನೋ ಮಧ್ಯೇ ವಿದ್ಯಾಮಾನತ್ವೇಽಪಿ ನ ಸೋಽಧ್ಯವಸಾನಶಬ್ದೇನ ಗೃಹೀತ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಂ ಪ್ರತಿ ವ್ಯವಧಾನಾದಿತಿ ।
ವಿಮತಂ, ಚೇತನಪೂರ್ವಕಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾದಿಯುಕ್ತಿಃ ಶಬ್ದಾವಿರೋಧಿನೀ ವಸ್ತುವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣೇ ತದುಪಜೀವಿನೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್, ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಸ್ಯ ಕೇವಲಯುಕ್ತ್ಯಗೋಚರತ್ವಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ —
ತದುಪಜೀವಿ ಚೇತ್ಯಪೀತಿ ।
ಯಥಾಹಿ ಕಿಲ ಗಂಧಾರದೇಶೇಭ್ಯ ಆನೀಯ ಚೌರೈರರಣ್ಯೇ ಕಶ್ಚಿದ್ಬದ್ಧಚಕ್ಷುರ್ನಿಹಿತ ಆಪ್ತೋಪದೇಶತಸ್ತದುಪದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸಾಕಲ್ಯೇನ ನ ಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ಪಂಡಿತಃ ಸ್ವಯಮೂಹಾಪೋಹಕ್ಷಮತಯಾ ಚ ಮೇಧಾವೀ ಗಂಧಾರಾನ್ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಏವಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ ಆಚ್ಛಿದ್ಯ ವಿವೇಕದೃಷ್ಟಿಂ ನಿರುಧ್ಯಾವಿದ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸಂಸಾರಾರಣ್ಯೇ ನಿಹಿತೋ ಜಂತುಃ ಪರಮಕಾರುಣಿಕಗುರೂಪದೇಶತಃ ಸ್ವಸ್ವಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಾನಾಂತರಾವಿಷಯತ್ವೇ ಕುತೋ ಮನನಮಿತಿ, ತತ್ರಾಹ —
ಶಬ್ದಾವಿರೋಧಿನ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರಣಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿಸಿದ್ಧೌ ಯುಕ್ತಿಃ ಶಬ್ದಮುಪಜೀವತಿ, ನ ಸ್ವತಂತ್ರಾ; ಕಾರಣಮಾತ್ರಂ ತು ಸಂಭಾವಯಂತೀತಿಕರ್ತವ್ಯತಾ ನ ಮಾನಾಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯಸ್ಥಾನುಭವಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —
ಅಂತಃಕರಣೇತಿ ।
ನನು ಕಥಂ ವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಂ? ನಿಷ್ಫಲತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಕೃತಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಸ್ವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ, ಉಪಚಾರಾತ್ಫಲಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಯ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಯುಕ್ತಂ, ವೇದವಿಷಯಶ್ರೋತ್ರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಣಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜ್ಞಾತವ್ಯೇ ಧರ್ಮೇ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತದುಪಯೋಗಿಯುಕ್ತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸಂಭವೋ, ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪರ್ಯಂತೇತ್ಯಾಹ —
ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮನುಭವಾದೀನಾಂ ಸಂಭವಃ, ಕಿಂತು ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಮಂತರೇಣಾಪರೋಕ್ಷಸಂಸಾರಭ್ರಮನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ತೇನ ವಿನಾ ನ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಚೇತ್ಯಾಹ —
ಅನುಭವಾರ್ಥೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮಿತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯಂತಂ ಪದಂ ಷಷ್ಠ್ಯಂತತ್ವೇನ ವಿಪರಿಣಮಯ್ಯಾನುಭವಾವಸಾನತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ಅನುಭವೋಽವಸಾನೇ ಸಮಾಪ್ತೌ ಫಲತ್ವೇನ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ತಥೋಕ್ತಾ । ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಂ ತ್ವನುಭವಃ ಕಾರಣತ್ವೇನೋಪಕ್ರಮೇ ಉಪಯುಕ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಇಹಾನುಭವಃ ಸ್ವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರ್ನ ವೃತ್ತಿಃ, ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —
ಪರೇತಿ ।
ನ ವೃತ್ತಿರನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಚಾರಸ್ಯ ಪುಷ್ಕಲಂ ಫಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದನುಭವ ಏವ ತ್ವಿತ್ಯತ್ರ ವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ, ಏವಕಾರೇಣ ತು ತತ್ಕೃತಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಸ್ವರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಶಕ್ಯತರೇತಿ ಸೂಚಿತಮ್ । ಭಾಷ್ಯೇ — ಭೂತಶಬ್ದಃ ಪರಮಾರ್ಥವಚನಃ, ಚಶಬ್ದಃ ಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ, ವ್ಯತಿರೇಕಃ ಪ್ರಪಂಚಾಭಾವೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ವರೂಪಂ, ತದ್ವಿಷಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ವಿಕಲ್ಪರೂಪೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವರೂಪಃ ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತಿ, ನತು ತತ್ತ್ವತಃ । ಉಕ್ತಂ ಹೀದಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ — ವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ತಯೈವೋಪಹಿತಸ್ಯ ನ ನಿರುಪಾಧೇರಿತಿ, ತತ್ರ ಪ್ರಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಥಾಕರ್ತುಮಿತ್ಯತ್ರ ಕರ್ತುಮಿತ್ಯಸ್ಯಾನುಷಂಗೋ ಭಾಷ್ಯೇ ಕಾರ್ಯಃ; ಕರಣಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದನ್ಯಥಾಕರಣಸ್ಯ ।
ಉದಿತಹೋಮಃ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯೋಽನುದಿತೇ ತ್ವನ್ಯಥೇತಿ ತದಾಹ —
ಕರ್ತುಮಿತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಸ್ಥವಿಧ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನುದಾಹೃತವಾಕ್ಯೇಷು ಯೋಜಯತಿ —
ಗೃಹ್ಣಾತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
‘‘ನಾರಂ ಸ್ಪೃಷ್ಟ್ವಾಽಸ್ಥಿ ಸಸ್ನೇಹಂ ಸವಾಸಾ ಜಲಮಾವಿಶೇದಿ’’ತಿ ನಾರಾಸ್ಥಿಸ್ಪರ್ಶನಿಷೇಧಃ । ‘‘ಶಿರಃಕಪಾಲೀ ಧ್ವಜವಾನ್ ಭಿಕ್ಷಾಶೀ ಕರ್ಮ ವೇದಯನ್ । ಬ್ರಹ್ಮಹಾ ದ್ವಾದಶಾಬ್ದಾನಿ ಮಿತಭುಕ್ ಶುದ್ಧಿಮಾಪ್ನುಯಾತ್’’ (ಯಾಜ್ಞ೦ ಅ.೩ ಶ್ಲೋ.೨೪೩) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಘ್ನಃ ಶವಶಿರಸೋ ನಾರಾಸ್ಥೋ ಧ್ವಜತ್ವೇನ ಧಾರಣವಿಧಿಃ॥
ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞೈವ ಭಾತಿ, ನ ಹೇತುರತ ಆಹ —
ಏತದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಕರ್ತುಂ ಸಮರ್ಥೋಽಪಿ ಹಿತಾಹಿತೋಪಾಯತ್ವಮಜಾನನ್, ತದ್ಬೋಧಕವಿಧಿನಿಷೇಧಾಪೇಕ್ಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಂತಃಕರಣಜಕಲ್ಪನಾದ್ವೈವಿಧ್ಯಮಾಹ —
ಸವಾಸನೇತಿ ।
ಜಾಗ್ರದ್ವಾಸನಾವಾಸಿತಂ ಮನ ಏವ ಸ್ವಪ್ನಕಾರಣಂ, ಜಾಗ್ರತ್ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಾಂತರ್ಬಹಿಃಕರಣಜಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾವಸ್ತುತ್ವಂ ವಸ್ತ್ವನುಸಾರಿತ್ವಂ ಯಾಸಾಂ ನಾಸ್ತಿ ತಾಸ್ತಥೋಕ್ತಾಃ ।
ನ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸಂಶಯಾ ನ ವಿಕಲ್ಪಯಂತಿ, ವಿಪರ್ಯಯಾ ನಾನ್ಯಥಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಖಾನಿ=ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ವ್ಯತೃಣತ್=ಹಿಂಸಿತವಾನ್, ಪರಾಙ್ ಪಶ್ಯತಿ ಲೋಕಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಸ್ತ್ವವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ —
ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯತ್ರೇತಿ ।
ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್ ತರ್ಕಪಾದೇ (ಅ.೨.ಪಾ.೨) ಉಪಪಾದಿತಂ ಚೇತಿ । ವಿಮತಂ, ಧೀಮತ್ಕೃತಂ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯನುಮಾನಾನ್ನೇಶ್ವರಸಿದ್ಧಿಃ; ಜೀವಜತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಾತ್, ಉಪಕರಣಾದ್ಯಭಿಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವಸಾಧನೇ ಕತಿಪಯತದಭಿಜ್ಞತಾಯಾಂ ಸರ್ವಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇಃ, ಸರ್ವತದಭಿಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ಸಪಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯಹೀನತ್ವಾತ್, ಕುಂಭಂ ನಿರ್ಮಿತವತಃ ಕುಂಭಕಾರಸ್ಯ ಚೈತ್ರಕ್ರಯ್ಯೋಽಯಮಿತ್ಯನವಬೋಧಾತ್, ಸಾಧಾರಣೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವಾತ್, ಮನಃಸಂಯೋಗಹೀನಸ್ಯ ಚೋಪಲಬ್ಧೇರಭಾವಾದಮನಸ್ಕಸ್ಯಾಪ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾದುಪಲಬ್ಧಿಸಂಭವೇ ತತ ಏವ ವಿನೈವೋಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಜಗನ್ನಿರ್ಮಾಣಸಂಭವೇನೋಪಲಬ್ಧಿಮತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಸ್ಯೈವ ವಿಲೋಪೇನ ವೃದ್ಧಿಗೃಹ್ಣತೋ ಮೂಲಚ್ಛೇದಾದಿತ್ಯಾದಿ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಂ ವ್ಯುದಪಾದಿತಿ । ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇ ।
ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ಯತೋ ವೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಲಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಂ, ತದರ್ಥಂ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಯೋರರ್ಥಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಅತ್ರ ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಪರತ್ವಂ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ದರ್ಶಯಿತುಂ ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।
ಜಗದ್ವಿಶೇಷಣೈಃ ಪೂರ್ವನಿರ್ಣಯೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿತ ಇಹ ನಿರ್ಣೀಯತೇ । ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಽನೂದ್ಯ ವಾಕ್ಯೇನಾನಂದತ್ವವಿಧಾನಾತ್ಸ್ವರೂಪಲಕ್ಷಣಸಿದ್ಧಿಃ । ಆನಂದಃ ಸತ್ಯಾದೇರುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ನನು — ಆನಂದಾದೇರ್ಭೇದೇ ನ ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣತ್ವಮ್, ಅಭೇದೇ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಗುಣಭೂತಪದಾರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪ್ರಧಾನಪದಾರ್ಥೋ ಹಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ — ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ; ಯತ್ರ ಪದಾರ್ಥಃ ಪ್ರಮಿತಃ ತತ್ರ ಸ ಏವೇತರಪದಾರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ । ಯಸ್ತ್ವಜ್ಞಾತಃ ಸ ನಾನ್ಯೈಃ ಶಕ್ಯೋ ವಿಶೇಷ್ಟುಮಿತಿ ಸ ಏವ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಮೇಯಃ । ಪ್ರಮಿತೇ ಚೈತಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸಮಾಪ್ತೇರ್ನ ವಿಶಿಷ್ಟಪರತ್ವಮ್ । ಯಥಾ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಶ್ಚಂದ್ರ ಇತಿ ಪ್ರಕರ್ಷಪ್ರಕಾಶದ್ವಾರಾ ಚಂದ್ರಲಕ್ಷಣಾನ್ನ ತದ್ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ; ಮಾನಾಂತರಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ, ಉಪಾಯಸ್ತು ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮ್ ಅಖಂಡಚಂದ್ರಸಿದ್ಧೌ । ತಚ್ಚಾವಿರೋಧಾಚ್ಚಂದ್ರೇಽನುಜ್ಞಾಯತೇ, ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ತ್ವನಂತಾದಿಪದೈರ್ಬಾಧ್ಯತೇ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮ್ । ಏವಂಚ ಅವಿಶಿಷ್ಟಮಪರ್ಯಾಯಾನೇಕಶಬ್ದಪ್ರಕಾಶಿತಮ್ । ಏಕಂ ವೇದಾಂತನಿಷ್ಣಾತಾ ಅಖಂಡಂ ಪ್ರತಿಪೇದಿರೇ॥ ನನು — ಚಂದ್ರಲಕ್ಷಣಮಿದಂ; ತತಶ್ಚಂದ್ರಃ, ಇತರಸ್ಮಾದ್ಭಿದ್ಯತೇ, ಚಂದ್ರಶಬ್ದೇನ ವ್ಯವಹರ್ತವ್ಯೋ ವಾ, ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್, ವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತಮೋವದಿತಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಾಚ್ಯತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಚ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಂ — ಇತಿ । ತನ್ನ; ಅಪ್ರಮಿತೇ ಚಂದ್ರೇ ವ್ಯಾವೃತ್ತೇರನವಬೋಧಾತ್, ಪ್ರಮಿತೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾತ್ ಪ್ರಮಿತಿರ್ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾದ್ವಾ । ಪ್ರಥಮೇ ಸಾಮಾನ್ಯತ; ಪ್ರಮಿತಿರ್ವಿಶೇಷತೋ ವಾ । ನಾಗ್ರಿಮಃ; ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೌ ಚಂದ್ರಸ್ಯ ತದಸಿದ್ಧಿಪ್ರಸಂಗಾತ್, ನ ಚರಮಃ; ವಿಶೇಷಗ್ರಾಹಿಪ್ರಮಾಣಾದೇವ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೌ ಲಕ್ಷಣವೈಫಲ್ಯಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಾಚ್ಚಂದ್ರಪ್ರಮಿತೌ ತಸ್ಯ ತತ್ರೈವ ಪರ್ಯವಸಾನೇ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪರತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಚಂದ್ರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯತೇ; ಅಚಂದ್ರೇ ಚಂದ್ರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಸಾಧನೇ ವ್ಯಾಘಾತಾತ್ । ಅಥ ಚಂದ್ರತ್ವಮಪ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಚಂದ್ರಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಂ ಸಾಧ್ಯತೇ, ತರ್ಹಿ ಚಂದ್ರತ್ವಮೇವ ಸಾಧ್ಯತಾಮವಶ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ಕೃತಮಶ್ರುತವಾಚ್ಯತ್ವಕಲ್ಪನಯಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕೃಷ್ಟತ್ವೇ ಸತಿ ಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಜ್ಞಾತಚಂದ್ರಜ್ಞಾಪಕಮ್; ಅರ್ಥಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಿಃ । ಏವಂಚೈತದಪಾಸ್ತತ್ — ಏಕೇನ ಪದೇನ ಯಾವದುಕ್ತಂ ತಾವತೋಽಪರೇಣಾಭಿಧಾನೇ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಮ್, ಅಧಿಕಾಭಿಧಾನೇ ವಿಶಿಷ್ಟವಾಕ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾಪತ್ತಿಃ — ಇತಿ; ವಾಚ್ಯಾರ್ಥನಾನಾತ್ವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಚೈಕತ್ವಾತ್ । ನಹಿ ಚಂದ್ರದ್ವಯಮಸ್ತಿ, ನ ಚ ಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಂ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಮಾ ಭೂತ್ ಸಾಮಾನ್ಯವತ್ತ್ವೇ ಸತ್ಯಸ್ಮದ್ಬಾಹ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಂ ವಿಶಿಷ್ಟಮಿತ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಮಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಂ, ತರ್ಹಿ ಅನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯೇವ ಲಕ್ಷಣಾನಾತ್ಮಕತ್ವಾಲ್ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್, ನೈತದಸ್ತಿ; ಯತಃ; ‘ಸತ್ತಾದೀನಾಂ ಹಿ ಜಾತೀನಾಂ ವ್ಯಕ್ತಿತಾದಾತ್ಮ್ಯದರ್ಶನಾತ್ । ಲಕ್ಷ್ಯವ್ಯಕ್ತಿರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸತ್ತ್ವಾದಿ ನ ಜಹಾತಿ ನಃ॥’‘ ಇಹ ಹಿ ಕಲ್ಪಿತಭೇದವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಶ್ರಿತೈಃ ಸಾಮಾನ್ಯೈರ್ಯಾ ವ್ಯಕ್ತಯೋ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ, ತಾಸ್ತದ್ರೂಪತ್ವಂ ನ ಜಹತಿ; ತರಂಗಚಂದ್ರಾನುಗತಚಂದ್ರತ್ವೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಚಂದ್ರವ್ಯಕ್ತಿರಿವ ಚಂದ್ರಾತ್ಮತ್ವಮ್, ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ಮಾಯಾಕಾರ್ಯಕುಂಭಾದಿಕಲ್ಪಿತವ್ಯಕ್ತಯನುಗತಂ ಸತ್ತಯಾ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಸತ್ತ್ವಂ ನ ಹಾಸ್ಯತಿ । ತಥಾ ಜ್ಞಾನತ್ವಾನಂದತ್ವಾಭ್ಯಾಮಪ್ಯಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯುಪಧಾನಲಬ್ಧಭೇದಚಿದಾನಂದವಿಶೇಷಾನುಗತಾಭ್ಯಾಂ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಚಿದಾನಂದವ್ಯಕ್ತಯೋರಪಿ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಚ ಸದ್ಭೇದ ಔಪಾಧಿಕಃ, ಏವಂ ಸಜ್ಜ್ಞಾನಾನಂದಭೇದೋಽಪಿ, ಸತ್ತ್ವರಹಿತಜ್ಞಾನಾನಂದಯೋಃ ಶೂನ್ಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಬೋಧಾತ್ಮತ್ವರಹಿತಸತಶ್ಚ ಭಾನಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದ್, ದೃಶ್ಯತ್ವೇ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಾತ್ಸದ್ಬೋಧಾತ್ಮಕಸಾಕ್ಷಿಣಶ್ಚ ಪರಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವೇನಾನಂದಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾವಗಮಾದಿತಿ । ತಥಾಚ ಕಲ್ಪಿತಭೇದಸಾಮಾನ್ಯತದಪೇಕ್ಷವ್ಯಕ್ತ್ಯಾಕಾರಬಾಧೇನ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂದಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಪ್ರಯೋಗೋಽಪಿ ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ, ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪರತ್ವರಹಿತಂ, ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃಷ್ಟಪ್ರಕಾಶಾದಿವಾಕ್ಯವದಿತಿ । ತಥಾ — ಉಪಾಧಿಭೇದಭಿನ್ನೋಽರ್ಥೋ ಯೇನೈಕಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ತದಪಿ ಸ್ಯಾದಖಂಡಾರ್ಥೇ ಮಹತ್ಖಂ ಕುಂಭಕಂ ಯಥಾ॥ ನಿರಂಶಸ್ಯ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯಾಣುತ್ವಮನಂತತ್ವಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ನಾಣುತ್ವಂ; ಸಕಲದೇಹವ್ಯಾಪಿ ಹ್ಲಾದಾನುಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗಾದ್, ವಿಭೋಶ್ಚ ನಭೋವದ್ ದ್ರವ್ಯತ್ವಾವಾಂತರಜಾತ್ಯನಾಧಾರಸ್ಯೇಶ್ವರಾದ್ಭೇದಾಯೋಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನಂತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋಽಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದ ಔಪಾಧಿಕಃ । ಶ್ರೂಯತೇ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಾದೌಪಾಧಿಕೋ ಭೇದಃ — ಯಥಾ ಹ್ಯಯಂ ಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಾ ವಿವಸ್ವಾನಪೋ ಭಿನ್ನಾ ಬಹುಧೈಕೋಽನುಗಚ್ಛನ್ । ಉಪಾಧಿನಾ ಕ್ರಿಯತೇ ಭೇದರೂಪೋ ದೇವಃ ಕ್ಷೇತ್ರೇಷ್ವೇವಮಜೋಽಯಮಾತ್ಮಾ॥ಇತಿ ।
ನನ್ವೇವಂ ಭೂತಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕಥಂ ಜಗದ್ಯೋನಿತ್ವಮತ ಆಹ —
ಏತದಿತಿ॥
ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಜನ್ಮಾದ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥