उपसंहारदर्शनान्नेति चेन्न क्षीरवद्धि॥२४॥ ब्रह्म नोपादानमसहायत्वात्संमतवदिति न्यायेन समन्वयस्य विरोधसन्देहे पूर्वत्रौपाधिकजीवब्रह्मभेदाद्धिताकरणादिदोषः परिहृतः , इह तूपाधितोऽपि विभक्तमधिष्ठात्रादि नास्तीति पूर्वपक्षमाह –

ब्रह्म खल्वित्यादिना ।

एकमित्युपादानभेदवारणम् । अद्वितीयतयेति सहकारिनिषेधः ।

एकत्वप्रयुक्तं दूषणमाह –

न ह्येकरूपादिति ।

कारणवैजात्ये हि कार्यवैजात्यमित्यर्थः ।

न केवलं कार्यवैजात्यायोग एकजातीयकार्याणामपि क्रमयोग इत्याह –

न चाक्रमादिति ।

समर्थमपि सहकार्यपेक्षं सत् क्रमेण कुर्यादित्याशङ्कामपनयन्नद्वितीयत्वप्रयुक्तामनुपपत्तिमाह –

अद्वितीयतया चेति ।

भाष्यस्थकारकसाधनपदयोरपौनरुक्त्यमाह –

एकैकमिति ।

समग्राणां भावः सामग्र्यम् ।

कथं तस्य साधनशब्दाभिधेयत्वमत आह –

ततो हीति ।

साधयत्येवेति ।

साधनमित्यर्थः॥ श्रुतौ – करणं निष्पादनम् । अत्यन्तव्यतिरिक्तत्वं स्वधर्मत्वेनानन्तर्भूतत्वम् । एकस्मिन्काले उषित्वा तं परित्यज्य कालान्तरेऽपि वासः परिवासः पर्युषितमिति दर्शनात् । आन्तरत्वं नाम स्वधर्मत्वम् । मायिनं मायाविषयम् । अज्ञातत्वस्य वस्तुधर्मत्वात् तद्द्वारेण मायाख्यमज्ञानमपि  धर्म इत्यान्तरत्वम् ।

ननु मायाया अप्यक्रमत्वात् कथमक्रमात्कारणात् कार्यक्रमस्तत्राह –

कार्यक्रमेणेति ।

तस्या मायायाः परिपाकस्तत्तत्कार्यसर्गं प्रति पौष्कल्यम् । तस्य क्रमोऽपि कार्यक्रमान्यथानुपपत्त्या कल्प्य इत्यर्थः ।

पूर्वमविद्यासाचिव्यादसहायत्वमसिद्धमित्युक्तम् , इदानीमङ्गीकृत्यापि तदनैकान्तिकत्वमाह –

एकस्मादपीति ।

शरे उत्पन्नं हि कर्म पूर्वाकाशप्रदेशविभागमुत्तरप्रदेशसंयोगं शरे च वेगाख्यसंस्कारं जनयतीत्यनैकान्तिकम् । असहायत्वं नानाकार्यानुत्पादमित्यर्थः॥२४॥

असहायस्योपादानत्वं क्षीरवदुपपाद्यासहायस्याधिष्ठातृत्वसमर्थकं सूत्रमवतारयति –

यदि त्विति॥२५॥

इत्यष्टममुपसंहारदर्शनाधिकरणम्॥