ఉభయథాపి న కర్మాతస్తదభావః ।

పరమాణూనామాద్యస్య కర్మణః కారణాభ్యుపగమేఽనభ్యుపగమే వా న కర్మాతస్తదభావస్తస్య ద్వ్యణుకాదిక్రమేణ సర్గస్యాభావః । అథవా యద్యణుసమవాయ్యదృష్టమథవా క్షేత్రజ్ఞసమవాయి, ఉభయథాపి తస్యాచేతనస్య చేతనానధిష్ఠితస్యాప్రవృత్తేః కర్మాభావోఽతస్తదభావః సర్గాభావః । నిమిత్తకారణతామాత్రేణ త్వీశ్వరస్యాధిష్ఠాతృత్వముపరిష్టాన్నిరాకరిష్యతే । అథవా సంయోగోత్పత్త్యర్థం విభాగోత్పత్త్యర్థముభయథాపి న కర్మాతః సర్గహేతోః సంయోగస్యాభావాత్ప్రలయహేతోర్విభాగస్యాభావాత్తదభావః । తయోః సర్గప్రలయయోరభావ ఇత్యర్థః । తదేతత్సూత్రం తాత్పర్యతో వ్యాచష్టే

ఇదానీం పరమాణుకారణవాదమితి ।

నిరాకార్యస్వరూపముపపత్తిసహితమాహ

స చ వాద ఇతి ।

స్వానుగతైః స్వసమ్బద్ధైః । సమ్బన్ధశ్చాధార్యాధారభూత ఇహప్రత్యయహేతుః సమవాయః । పఞ్చమభూతస్యానవయవత్వాత్

తానీమాని చత్వారి భూతానీతి ।

తత్ర పరమాణుకారణవాదే ఇదమభిధీయతే సూత్రమ్ । తత్ర ప్రథమాం వ్యాఖ్యామాహ

కర్మవతామితి ।

అభిఘాతాదీత్యాదిగ్రహణేన నోదనసంస్కారగురుత్వద్రవత్వాని గృహ్యన్తే । నోదనసంస్కారావభిఘాతేన సమానయోగక్షేమౌ, గురుత్వద్రవత్వే చ పరమాణుగతే సదాతనే ఇతి కర్మసాతత్యప్రసఙ్గః । ద్వితీయం వ్యాఖ్యానమాశఙ్కాపూర్వమాహ

అథాదృష్టం ధర్మాధర్మౌ । ఆద్యస్య కర్మణ ఇతి । ఆత్మనశ్చ క్షేత్రజ్ఞస్య అనుత్పన్నచైతన్యస్యేతి । అదృష్టవతా పురుషేణేతి ।

సంయుక్తసమవాయసమ్బన్ధ ఇత్యర్థః ।

సమ్బన్ధస్య సాతత్యాదితి ।

యద్యపి పరమాణుక్షేత్రజ్ఞయోః సంయోగః పరమాణుకర్మజస్తథాపి తత్ప్రవాహస్య సాతత్యమితి భావః । సర్వాత్మనా చేదుపచయాభావః । ఎకదేశేన హి సంయోగే యావణ్వోరేకదేశౌ నిరన్తరౌ తాభ్యామన్యే ఎకదేశాః సంయోగేనావ్యాప్తా ఇతి ప్రథిమోపపద్యతే । సర్వాత్మనా తు నైరన్తర్యే పరమాణావేకస్మిన్ పరమాణ్వన్తరాణ్యపి సంమాన్తీతి న ప్రథిమా స్యాదిత్యర్థః । శఙ్కతే యద్యపి నిష్ప్రదేశాః పరమాణవస్తథాపి సంయోగస్తయోరవ్యాప్యవృత్తిరేవంస్వభావత్వాత్ । కైషా వాచోయుక్తిర్నిష్ప్రదేశం సంయోగో న వ్యాప్నోతీతి । ఎషైవ వాచోయుక్తిర్యద్యథా ప్రతీయతే తత్తథాభ్యుపేయత ఇతి । తామిమాం శఙ్కాం సూద్ధారామాహ

పరమాణూనాం కల్పితా ఇతి ।

నహ్యస్తి సమ్భవో నిరవయవ ఎకస్తదైవ తేనైవ సంయుక్తశ్చాసంయుక్తశ్చేతి, భావాభావయోరేకస్మిన్నద్వయే విరోధాత్ । అవిరోధే వా న క్వచిదపి విరోధోఽవకాశమాసాదయేత । ప్రతీతిస్తు ప్రదేశకల్పనయాపి కల్ప్యతే । తదిదముక్తమ్

కల్పితాః ప్రదేశా ఇతి ।

తథా చ సూద్ధారేయమితి తాముద్ధరతి

కల్పితానామవస్తుత్వాదితి ।

తృతీయాం వ్యాఖ్యామాహ

యథా చాదిసర్గ ఇతి ।

నన్వభిఘాతనోదనాదయః ప్రలయారమ్భసమయే కస్మాద్విభాగారమ్భకకర్మహేతవో న సమ్భవన్త్యత ఆహ

నహి తత్రాపి కిఞ్చిన్నియతమితి ।

సమ్భవన్త్యభిఘాతాదయః కదాచిత్క్వచిత్ । న త్వపర్యాయేణ సర్వస్మిన్ । నియమహేతోరభావాదిత్యర్థః ।

న ప్రలయప్రసిద్ధ్యర్థమితి ।

యద్యపి శరీరాదిప్రలయారమ్భేఽస్తి దుఃఖభోగస్తథాప్యసౌ పృథివ్యాదిప్రలయే నాస్తీత్యభిప్రేత్యేదముదితమితి మన్తవ్యమ్ ॥ ౧౨ ॥

సమవాయాభ్యుపగమాచ్చ సామ్యాదనవస్థితేః ।

వ్యాచష్టే

సమవాయాభ్యుపగమాచ్చేతి ।

న తావత్స్వతన్త్రః సమవాయోఽత్యన్తం భిన్నః సమవాయిభ్యాం సమవాయినౌ ఘటయితుమర్హత్యతిప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదనేన సమవాయిసమ్బన్ధినా సతా సమవాయినౌ ఘటనీయౌ, తథా చ సమవాయస్య సమ్బన్ధాన్తరేణ సమవాయిసమ్బన్ధేఽభ్యుపగమ్యమానేఽనవస్థా । అథాసౌ సమ్బన్ధిభ్యాం సమ్బన్ధే న సమ్బన్ధాన్తరమపేక్షతే సమ్బన్ధిసమ్బన్ధనపరమార్థత్వాత్ । తథాహి నాసౌ భిన్నేఽపి సమ్బన్ధినిరపేక్షో నిరూప్యతే । న చ తస్మిన్ సతి సమబన్ధినావసమ్బన్ధినౌ భవతః । తస్మాత్స్వభావాదేవ సమవాయః సమవాయినోర్న సమ్బన్ధాన్తరేణేతి నానవస్థేతి చోదయతి

నన్విహప్రత్యయగ్రాహ్యా ఇతి ।

పరిహరతి

నేత్యుచ్యతే ।

సంయోగోఽప్యేవమితి ।

తథాహిసంయోగోఽపి సమ్బన్ధిసమ్బన్ధనపరమార్థః । నచ భిన్నోఽపి సంయోగిభ్యాం వినా నిరూప్యతే । నచ తస్మిన్ సతి సంయోగినావసంయోగినౌ భవత ఇతి తుల్యచర్చః । యద్యుచ్యేత గుణః సంయోగః, నచ ద్రవ్యాసమవేతో గుణో భవతి, న చాస్య సమవాయం వినా సమవేతత్వం, తస్మాత్సంయోగస్యాస్తి సమవాయ ఇతి శఙ్కామపాకరోతి

నచ గుణత్వాదితి ।

యద్యసమవాయేఽస్యాగుణత్వం భవతి కామం భవతు న నః కాచిత్క్షతిః, తదిదముక్తమ్

గుణపరిభాషాయాశ్చేతి ।

పరమార్థతస్తు ద్రవ్యాశ్రయీత్యుక్తమ్ । తచ్చ వినాపి సమవాయం స్వరూపతః సంయోగస్యోపపద్యత ఎవ । నచ కార్యత్వాత్సమవాయ్యసమవాయికారణాపేక్షితయా సంయోగః సమవాయీతి యుక్తమ్ , అజసంయోగస్యాతథాత్వప్రసఙ్గాత్ । అపి చ సమవాయస్యాపి సమ్బన్ధ్యధీనసద్భావస్య సమ్బన్ధినశ్చైకస్య ద్వయోర్వా వినాశిత్వేన వినాశిత్వాత్కార్యత్వమ్ । నహ్యస్తి సమ్భవో గుణో వా గుణగుణినౌ వావయవో వావయవావయవినౌ వా న స్తోఽప్యస్తి చ తయోః సమ్బన్ధ ఇతి । తస్మాత్కార్యః సమవాయః । తథా చ యథైష నిమిత్తకారణమాత్రాధీనోత్పాద ఎవం సంయోగోఽపి । అథ సమవాయోఽపి సమవాయ్యసమవాయికారణే అపేక్షతే తథాపి సైవానవస్థేతి । తస్మాత్సమవాయవత్సంయోగోఽపి న సమ్బన్ధాన్తరమపేక్షతే । యద్యుచ్యేత సమ్బన్ధినావసౌ ఘటయతి నాత్మానమపి సమ్బన్ధిభ్యాం, తత్కిమసావసమ్బద్ధ ఎవ సమ్బన్ధిభ్యామ్ , ఎవం చేదత్యన్తభిన్నోఽసమ్బద్ధః కథం సమ్బన్ధినౌ సమ్బన్ధయేత్ । సమ్బన్ధనే వా హిమవద్విన్ధ్యావపి సమ్బన్ధయేత్ । తస్మాత్సంయోగః సంయోగినోః సమవాయేన సమ్బద్ధ ఇతి వక్తవ్యమ్ । తదేతత్సమవాయస్యాపి సమవాయిసమ్బన్ధే సమానమన్యత్రాభినివేశాత్ । తథా చానవస్థేతి భావః ॥ ౧౩ ॥

నిత్యమేవ చ భావాత్ ।

ప్రవృత్తేరప్రవృత్తేర్వేతి శేషః । అతిరోహితార్థమస్య భాష్యమ్ ॥ ౧౪ ॥

రూపాదిమత్త్వాచ్చ విపర్యయో దర్శనాత్ ।

యత్కిల భూతభౌతికానాం మూలకారణం తద్రూపాదిమాన్ పరమాణుర్నిత్య ఇతి భవద్భిరభ్యుపేయతే, తస్య చేద్రూపాదిమత్త్వమభ్యుపేయేత పరమాణుత్వనిత్యత్వవిరుద్ధే స్థౌల్యానిత్యత్వే ప్రసజ్యేయాతాం, సోఽయం ప్రసఙ్గ ఎకధర్మాభ్యుపగమే ధర్మాన్తరస్య । నియతా ప్రాప్తిర్హి ప్రసఙ్గలక్షణం, తదనేన ప్రసఙ్గేన జగత్కారణప్రసిద్ధయే ప్రవృత్తం సాధనం రూపాదిమన్నిత్యపరమాణుసిద్ధేః ప్రచ్యావ్య బ్రహ్మగోచరతాం నీయతే । తదేతద్వైశేషికాభ్యుపగమోపన్యాసపూర్వకమాహ

సావయవానాం ద్రవ్యాణామితి ।

పరమాణునిత్యత్వసాధనాని చ తేషాముపన్యస్య దూషయతి

యచ్చ నిత్యత్వే కారణమితి ।

సదితి

ప్రాగభావాద్వ్యవచ్ఛినత్తి ।

అకారణవదితి

ఘటాదేః ।

యదపి నిత్యత్వే ద్వితీయమితి ।

లబ్ధరూపం హి క్వచిత్కిఞ్చిదన్యత్ర నిషిధ్యతే । తేనానిత్యమితి లౌకికేన నిషేధేనాన్యత్ర నిత్యత్వసద్భావః కల్పనీయః, తే చాన్యే పరమాణవ ఇతి । తన్న । ఆత్మన్యపి నిత్యత్వోపపత్తేః । వ్యపదేశస్య చ ప్రతీతిపూర్వకస్య తదభావే నిర్మూలస్యాపి దర్శనాత్ । యథేహ వటే యక్ష ఇతి ।

యదపి నిత్యత్వే తృతీయం కారణమవిద్యేతి ।

యది సతాం పరమాణూనాం పరిదృశ్యమానస్థూలకార్యాణాం ప్రత్యక్షేణ కారణాగ్రహణమవిద్యా తయా నిత్యత్వమ్ , ఎవం సతి ద్వ్యణుకస్యాపి నిత్యత్వమ్ । అథాద్రవ్యత్వే సతీతి విశేష్యేత తథా సతి న ద్వ్యణుకే వ్యభిచారః, తస్యానేకద్రవ్యత్వేనావిద్యమానద్రవ్యత్వానుపపత్తేః । తథాప్యకారణవత్త్వమేవ నిత్యతానిమిత్తమాపద్యేత, యతోఽద్రవ్యత్వమవిద్యమానకారణభూతద్రవ్యత్వముచ్యతే, తథా చ పునరుక్తమిత్యాహ

తస్య చేతి ।

అపి చాద్రవ్యత్వే సతి సత్త్వాదిత్యత ఎవేష్టార్థసిద్ధేరవిద్యేతి వ్యర్థమ్ । అథావిద్యాపదేన ద్రవ్యవినాశకారణద్వయావిద్యమానత్వముచ్యతే, ద్వివిధో హి ద్రవ్యనాశహేతురవయవవినాశోఽవయవవ్యతిషఙ్గవినాశశ్చ, తదుభయం పరమాణౌ నాస్తి, తస్మాన్నిత్యః పరమాణుః । నచ సుఖాదిభిర్వ్యభిచారః, తేషామద్రవ్యత్వాదిత్యాహ

అథాపీతి ।

నిరాకరోతి

నావశ్యమితి ।

యది హి సంయోగసచివాని బహూని ద్రవ్యాణి ద్రవ్యాన్తరమారభేరన్నితి ప్రక్రియా సిధ్యేత్, సిధ్యేద్ ద్రవ్యద్వయమేవ( ? )తద్వినాశకారణమితి । నత్వేతదస్తి, ద్రవ్యస్వరూపాపరిజ్ఞానాత్ । న తావత్తన్త్వాధారస్తద్వ్యతిరిక్తః పటో నామాస్తి యః సంయోగసచివైస్తన్తుభిరారభ్యేతేత్యుక్తమధస్తాత్ । షట్పదార్థాశ్చ దూషయన్నగ్రే వక్ష్యతి । కిన్తు కారణమేవ విశేషవదవస్థాన్తరమాపద్యమానం కార్యం, తచ్చ సామాన్యాత్మకమ్ । తథాహి మృద్వా సువర్ణం వా సర్వేషు ఘటరుచకాదిష్వనుగతం సామాన్యమనుభూయతే । న చైతే ఘటరుచకాదయో మృత్సువర్ణాభ్యాం వ్యతిరిచ్యన్త ఇత్యుక్తమ్ । అగ్రే చ వక్ష్యామః । తస్మాన్మృత్సువర్ణే ఎవ తేన తేనాకారేణ పరిణమమానే ఘట ఇతి చ రుచక ఇతి చ కపాలశర్కరాకణమితి చ శకలకణికాచూర్ణమితి చ వ్యాఖ్యాయేతే । తత్ర తత్రోపాదానయోర్మృత్సువర్ణయోః ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । న తు ఘటాదయో వా కపాలాదిషు కపాలాదయో వా ఘటాదిషు చ రుచకాదయో వా శకలాదిషు శకలాదయో వా రుచకాదిషు ప్రత్యభిజ్ఞాయన్తే యత్ర కార్యకారణభావో భవేత్ । న చ వినశ్యన్తమేవ ఘటక్షణం ప్రతీత్య కపాలక్షణోఽనుపాదాన ఎవోత్పద్యతే తత్కిముపాదానప్రత్యభిజ్ఞానేనేతి వక్తవ్యమ్ , ఎతస్యా అపి వైనాశికప్రక్రియాయా ఉపరిష్టాన్నిరాకరిష్యమాణత్వాత్ । తస్మాదుపజనాపాయధర్మాణో విశేషావస్థాః సామాన్యస్యోపాదేయాః, సామాన్యాత్మా తూపాదానమ్ । ఎవం వ్యవస్థితే యథా సువర్ణద్రవ్యం కాఠిన్యావస్థామపహాయ ద్రవావస్థయా పరిణతం, న చ తత్రావయవవిభాగః సన్నపి ద్రవత్వే కారణం, పరమాణూనాం భవన్మతే తదభావేన ద్రవత్వానుపపత్తేః, తస్మాద్యథా పరమాణు ద్రవ్యమగ్నిసంయోగాత్కాఠిన్యమపహాయ ద్రవత్వేనా పరిణమతే, నచ కాఠిన్యద్రవత్వే పరమాణోరతిరిచ్యేతే, ఎవం మృద్వా సువర్ణం వా సామాన్యం పిణ్డావస్థామపహాయ కులాలహేమకారాది వ్యాపారాద్ఘటరుచకీద్యవస్థామాపద్యతే । న త్వవయవవినాశాత్తత్సంయోగవినాశాద్వా వినష్టుమర్హన్తి ఘటరుచకాదయః । నహి కపాలాదయోఽస్యోపాదానం తత్సంయోగో వాసమవాయికారణమపి తు సామాన్యముపాదానం, తచ్చ నిత్యమ్ । నచ తత్సంయోగసచివమేకత్వాత్ , సంయోగస్య ద్విష్ఠత్వేనైకస్మిన్నభావాత్ । తస్మాత్సామాన్యస్య పరమార్థసతోఽనిర్వాచ్యా విశేషావస్థాస్తదధిష్ఠానా భుజఙ్గాదయ ఇవ రజ్జ్వాద్యుపాదానాముపజనాపాయధర్మాణ ఇతి సామ్ప్రతమ్ । ప్రకృతముపసంహరతి

తస్మాదితి ॥ ౧౫ ॥

ఉభయథా చ దోషాత్ ।

అనుభూయతే హి పృథివీ గన్ధరూపరసస్పర్శాత్మికా స్థూలా, ఆపో రసరూపస్పర్శాత్మికాః సూక్ష్మాః, రూపస్పర్శాత్మకం తేజః సూక్ష్మతరం, స్పర్శాత్మకో వాయుః సూక్ష్మతమః । పురాణేఽపి స్మర్యతే “ఆకాశం శబ్దమాత్రం తు స్పర్శమాత్రం సమావిశత్ । ద్విగుణస్తు తతో వాయుః శబ్దస్పర్శాత్మకోఽభవత్ ॥ ౧ ॥ రూపం తథైవావిశతః శబ్దస్పర్శగుణావుభౌ । త్రిగుణస్తు తతో వహ్నిః స శబ్దస్పర్శవాన్ భవేత్ ॥ ౨ ॥ శబ్దః స్పర్శశ్చ రూపం చ రసమాత్రం సమావిశత్ । తస్మాచ్చతుర్గుణా ఆపో విజ్ఞేయాస్తు రసాత్మికాః ॥ ౩ ॥ శబ్దః స్పర్శశ్చ రూపం చ రసశ్చేద్గన్ధమావిశత్ । సంహతాన్ గన్ధమాత్రేణ తానాచష్టే మహీమిమామ్ ॥ ౪ ॥ తస్మాత్పఞ్చగుణా భూమిః స్థూలా భూతేషు దృశ్యతే । శాన్తా ఘోరాశ్చ మూఢాశ్చ విశేషాస్తేన తే స్మృతాః ॥ ౫ ॥ పరస్పరానుప్రవేశాద్ధారయన్తి పరస్పరమ్ ।” తేన గన్ధాదయః పరస్పరం సంహన్యమానాః పృథివ్యాదయః । తథా చ యథాయథా సంహన్యమానానాముపచయస్తథాతథా సంహతస్య స్థౌల్యం, యథాయథాపచయస్తథాతథా సౌక్ష్మ్యతారతమ్యం, తదేవమనుభవాగమాభ్యామవస్థితమర్థం వైశేషికైరనిచ్ఛద్భిరప్యశక్యాపహ్నవమాహ

గన్ధేతి ।

అస్తు తావచ్ఛబ్దో వైశేషికైస్తస్య పృథివ్యాదిగుణత్వేనానభ్యుపగమాదితి చత్వారి భూతాని చతుస్త్రిద్వ్యేకగుణాన్యుదాహృతవాన్ । అనుభవాగమసిద్ధమర్థముక్త్వా వికల్ప్య దూషయతి

తద్వత్ ।

స్థూలపృథివ్యాదివత్ ।

పరమాణవోఽపీతి ।

ఉపచితగుణానాం మూర్త్యుపచయాత్

ఉపచితసంహన్యమానానాం సఙ్ఘాతోపచయాత్ ।

అపరమాణుత్వప్రసఙ్గః

స్థూలత్వాదితి । యస్తు బ్రూతే న గన్ధాదిసఙ్ఘాతః పరమాణురపి తు గన్ధాద్యాశ్రయో ద్రవ్యం, నచ గన్ధాదీనాం తదాశ్రయాణాముపచయేఽపి ద్రవ్యస్యోపచయో భవితుమర్హత్యన్యత్వాదితి, తం ప్రత్యాహ

న చాన్తరేణాపి మూర్త్యుపచయం

ద్రవ్యస్వరూపోపచయమిత్యర్థః । కుతః ।

కార్యేషు భూతేషు గుణోపచయే మూర్త్యుపచయదర్శనాత్ ।

నతావత్పరమాణవో రూపతో గృహ్యన్తే కిన్తు కార్యద్వారా, కార్యం చ న గన్ధాదిభ్యో భిన్నం, యదా న తదాధారతయా గృహ్యతేఽపి తు తదాత్మకతయా, తథా చ తేషాముపచయే తదుపచితం దృష్టమితి పరమాణుభిరపి తత్కారణైరేవం భవితవ్యం, తథా చాపరమాణుత్వం స్థూలత్వాదిత్యర్థః । ద్వితీయం వికల్పం దూషయతి

అకల్ప్యమానే తూపచితాపచితగుణత్వ ఇతి ।

అథ సర్వే చతుర్గుణా ఇతి ।

యద్యప్యస్మిన్ కల్పే సర్వేషాం స్థౌల్యప్రసఙ్గస్తథాప్యతిస్ఫుటతయోపేక్ష్య దూషయతి

తతోఽప్స్వపీతి ।

వాయో రూపవత్త్వేన చాక్షుషత్వప్రసఙ్గ ఇత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ ॥ ౧౬ ॥

అపరిగ్రహాచ్చాత్యన్తమనపేక్షా ।

నిగదవ్యాఖ్యాతేన భాష్యేణ వ్యాఖ్యాతమ్ । సంప్రత్యుత్సూత్రం భాష్యకృద్వైశేషికతన్త్రం దూషయతి

అపి చ వైశేషికా ఇతి ।

ద్రవ్యాధీనత్వం

ద్రవ్యాధీననిరూపణత్వమ్ । న హి యథా గవాశ్వమహిషమాతఙ్గాః పరస్పరానధీననిరూపణాః స్వతన్త్రా నిరూప్యన్తే, వహ్న్యాద్యనధీనోత్పత్తయో వా ధూమాదయో యథా వహ్న్యాద్యనధీననిరూపణాః స్వతన్త్రా నిరూప్యన్తే, ఎవం గుణాదయో న ద్రవ్యాద్యనధీననిరూపణాః, అపి తు యదా యదా నిరూప్యన్తే తదా తదా తదాకారతయైవ ప్రథన్తే న తు ప్రథాయామేషామస్తి స్వాతన్త్ర్యం, తస్మాన్నాతిరిచ్యన్తే ద్రవ్యాదపి తు ద్రవ్యమేవ సామాన్యరూపం తథా తథా ప్రథత ఇత్యర్థః । ద్రవ్యకార్యత్వమాత్రం గుణాదీనాం ద్రవ్యాధీనత్వమితి మన్వానశ్చోదయతి

నన్వగ్నేరన్యస్యాపీతి ।

పరిహరతి

భేదప్రతీతేరితి ।

న తదధీనోత్పాదతాం తదధీనత్వమాచక్ష్మహే కిన్తు తదాకారతాం, తథా చ న వ్యభిచార ఇత్యర్థః ।

శఙ్కతే

గుణానాం ద్రవ్యాధీనత్వం ద్రవ్యగుణయోరయుతసిద్ధత్వాదితి యద్యుచ్యేత ।

యత్ర హి ద్వావాకారిణౌ విభిన్నాభ్యామాకారాభ్యామవగమ్యేతే తౌ సమ్బద్ధాసమ్బద్ధౌ వా వైయధికరణ్యేన ప్రతిభాసేతే, యథేహ కుణ్డే దధి యథా వా గౌరశ్వ ఇతి, న తథా గుణకర్మసామాన్యవిశేషసమవాయాః, తేషాం ద్రవ్యాకారతయాకారాన్తరాయోగేన ద్రవ్యాదాకారిణోఽన్యత్వేనాకారితయా వ్యవస్థానాభావాత్సేయమయుతసిద్ధిః । తథా చ సామానాధికరణ్యేన ప్రథేత్యర్థః । తామిమామయుతసిద్ధిం వికల్ప్య దూషయతి

తత్పునరయుతసిద్ధత్వమితి ।

తత్రాపృథగ్దేశత్వం తదభ్యుపగమేన విరుధ్యత ఇత్యాహ

అపృథగ్దేశత్వ ఇతి ।

యది తు సంయోగినోః కార్యయోః సమ్బన్ధిభ్యామన్యదేశత్వే యుతసిద్ధిస్తతోఽన్యాయుతసిద్ధిః, నిత్యయోస్తు సంయోగినోర్ద్వయోరన్యతరస్య వా పృథగ్గతిమత్త్వం యుతసిద్ధిస్తతోఽన్యాయుతసిద్ధిః, తథా చాకాశపరమాణ్వోః పరమాణ్వోశ్చ సంయుక్తయోర్యుతసిద్ధిః సిద్ధా భవతి । గుణగుణినోశ్చ శౌక్ల్యపటయోరయుతసిద్ధిః సిద్ధా భవతి । నహి తత్ర శౌక్ల్యపటాభ్యాం సమ్బన్ధిభ్యామన్యదేశౌ శౌక్ల్యపటౌ । సత్యపి పటస్య తదన్యతన్తుదేశత్వే శౌక్ల్యస్య సమ్బన్ధిపటదేశత్వాత్ । తన్న । నిత్యయోరాత్మాకాశయోరజసంయోగే ఉభయస్యా అపి యుతసిద్ధేరభావాత్ । న హి తయోః పృథగాశ్రయాశ్రితత్వమనాశ్రయత్వాత్ । నాపి ద్వయోరన్యతరస్య వా పృథగ్గతిమత్త్వమమూర్తత్వేనోభయోరపి నిష్క్రియత్వాత్ । న చాజసంయోగో నాస్తి తస్యానుమానసిద్ధత్వాత్ । తథాహి ఆకాశమాత్మసంయోగి, మూర్తద్రవ్యసఙ్గిత్వాత్ , ఘటాదివదిత్యనుమానమ్ । పృథగాశ్రయాశ్రయిత్వపృథగ్గతిమత్త్వలక్షణయుతసిద్ధేరన్యా త్వయుతసిద్ధిర్యద్యపి నాభ్యుపేతవిరోధమావహతి తథాపి న సామానాధికరణ్యప్రథాముపపాదయితుమర్హతి । ఎవం లక్షణేఽపి హి సమవాయే గుణగుణినోరభ్యుపగమ్యమానే సమ్బద్ధే ఇతి ప్రత్యయః స్యాన్న తాదాత్మ్యప్రత్యయః । అస్య చోపపాదనాయ సమవాయ ఆస్థీయతే భవద్భిః । స చేదాస్థితోఽపి న ప్రత్యయమిమముపపాదయేత్కృతం తత్కల్పనయా । న చ ప్రత్యక్షః సామానాధికరణ్యప్రత్యయః సమవాయగోచరః, తద్విరుద్ధార్థత్వాత్ । తద్గోచరత్వే హి పటే శుక్ల ఇత్యేవమాకరః స్యాన్న తు పటః శుక్ల ఇతి । నచ శుక్లపదస్య గుణవిశిష్టగుణిపరత్వాదేవం ప్రథేతి సామ్ప్రతమ్ । నహి శబ్దవృత్త్యనుసారి ప్రత్యక్షమ్ । నహ్యగ్నిర్మాణవక ఇత్యుపచరితాగ్నిభావో మాణవకః ప్రత్యక్షేణ దహనాత్మనా ప్రథతే । న చాయమభేదవిభ్రమః సమవాయనిబన్ధనో భిన్నయోరపీతి వాచ్యమ్ , గుణాదిసద్భావే తద్భేదే చ ప్రత్యక్షానుభవాదన్యస్య ప్రమాణస్యాభావాత్తస్య చ భ్రాన్తత్వే సర్వాభావప్రసఙ్గాత్ । తదాశ్రయస్య తు భేదసాధనస్య తద్విరుద్ధతయోత్థానాసమ్భవాత్ । తదిదముక్తమ్

తస్య తాదాత్మ్యేనైవ ప్రతీయమానత్వాదితి ।

అపి చాయుతసిద్ధశబ్దోఽపృథగుత్పత్తౌ ముఖ్యః, సా చ భవన్మతే న ద్రవ్యగుణయోరస్తి, ద్రవ్యస్య ప్రాక్సిద్ధేర్గుణస్య చ పశ్చాదుత్పత్తేః, తస్మాన్మిథ్యావాదోఽయమిత్యాహ

యుతసిద్ధయోరితి ।

అథ భవతు కారణస్య యుతసిద్ధిః, కార్యస్య త్వయుతసిద్ధిః కారణాతిరేకేణాభావాదిత్యాశఙ్క్యాన్యథా దూషయతి

ఎవమపీతి ।

సమ్బన్ధిద్వయాధీనసద్భావో హి సమ్బన్ధో నాసత్యేకస్మిన్నపి సమ్బన్ధిని భవితుమర్హతి । నచ సమవాయో నిత్యః స్వతన్త్ర ఇతి చోక్తమధస్తాత్ । నచ కారణసమవాయాదనన్యా కార్యస్యోత్పత్తిరితి శక్యం వక్తుమ్ , ఎవం హి సతి సమవాయస్య నిత్యత్వాభ్యుపగమాత్కారణవైయర్థ్యప్రసఙ్గః । ఉత్పత్తౌ చ సమవాయస్య సైవ కార్యస్యాస్తు కిం సమవాయేన । సిద్ధయోస్తు సమ్బన్ధే యుతసిద్ధిప్రసఙ్గః । న చాన్యాయుతసిద్ధిః సమ్భవతీత్యేతదుక్తమ్ । తతశ్చ యదుక్తం వైశేషికైర్యుతసిద్ధ్యభావాత్ ।

కార్యకారణయోః సంయోగవిభాగౌ న విద్యేతే ఇతీదం దురుక్తం స్యాత్ ।

యుతసిద్ధ్యభావస్యైవాభావాత్ । ఎతేనాప్రాప్తిసంయోగౌ యుతసిద్ధిరిత్యపి లక్షణమనుపపన్నమ్ । మా భూదప్రాప్తిః కార్యకారణయోః, ప్రాప్తిస్త్వనయోః సంయోగ ఎవ కస్మాన్న భవతి, తత్రాస్యా అసంయోగత్వాయాన్యాయుతసిద్ధిర్వక్తవ్యా । తథా చ సైవోచ్యతాం కిమనయా పరస్పరాశ్రయదోషగ్రస్తయా । న చాన్యా సమ్భవతీత్యుక్తమ్ । యద్యుచ్యేతాప్రాప్తిపూర్వికా ప్రాప్తిరన్యతరకర్మజోభయకర్మజా వా సంయోగః, యథా స్థాణుశ్యేనయోర్మల్లయోర్వా । నచ తన్తుపటయోః సమ్బన్ధస్తథా, ఉత్పన్నమాత్రస్యైవ పటస్య తన్తుసమ్బన్ధాత్ । తస్మాత్సమవాయ ఎవాయమిత్యత ఆహ

యథా చోత్పన్నమాత్రస్యేతి ।

సంయోగజోఽపి హి సంయోగో భవద్భిరభ్యుపేయతే న క్రియాజ ఎవేత్యర్థః । న చాప్రాప్తిపూర్వికైవ ప్రాప్తిః సంయోగః, ఆత్మాకాశసంయోగే నిత్యే తదభావాత్ , కార్యస్య చోత్పన్నమాత్రస్యైకస్మిన్ క్షణే కారణప్రాప్తివిరహాచ్చేతి । అపి చ సమ్బన్ధిరూపాతిరిక్తే సమ్బన్ధే సిద్ధే తదవాన్తరభేదాయ లక్షణభేదోఽనుశ్రీయేత స ఎవ తు సమ్బన్ధ్యతిరిక్తోఽసిద్ధః, ఉక్తం హి పరస్తాదతిరిక్తః సమ్బన్ధిభ్యాం సమ్బన్ధోఽసమ్బద్ధో న సమ్బన్ధినౌ ఘటయితుమీష్టే । సమ్బన్ధిసమ్బన్ధే చానవస్థితిః । తస్మాదుపపత్త్యనుభవాభ్యాం న కార్యస్య కారణాదన్యత్వమ్ , అపి తు కారణస్యైవాయమనిర్వాచ్యః పరిణామభేద ఇతి । తస్మాత్కార్యస్య కారణాదనతిరేకాత్ కిం కేన సమ్బద్ధం, సంయోగస్య చ సంయోగిభ్యామనతిరేకాత్కస్తయోః సంయోగ ఇత్యాహ

నాపి సంయోగస్యేతి ।

విచారాసహత్వేనానిర్వాచ్యతామస్యాపరిభావయన్నాశఙ్కతే

సమ్బన్ధిశబ్దప్రత్యవ్యతిరేకేణేతి ।

నిరాకరోతి

న । ఎకత్వేఽపి స్వరూపబాహ్యరూపాపేక్షయేతి ।

తత్తదనిర్వచనీయానేకవిశేషావస్థాభేదాపేక్షయైకస్మిన్నపి నానాబుద్ధివ్యపదేశోపపత్తిరితి । యథైకో దేవదత్తః స్వగతవిశేషాపేక్షయా మనుష్యో బ్రాహ్మణోఽవదాతః, స్వగతావస్థాభేదాపేక్షయా బాలో యువా స్థవిరః, స్వక్రియాభేదాపేక్షయా శ్రోత్రియః, పరాపేక్షయా తు పితా పుత్రః పౌత్రో భ్రాతా జామాతేతి । నిదర్శనాన్తరమాహ

యథా చైకాపి సతీ రేఖేతి ।

దార్ష్టాన్తికే యోజయతి

తథా సమ్బన్ధినోరితి ।

అఙ్గుల్యోర్నైరన్తర్యం సంయోగః, దధికుణ్డయోరౌత్తరాధర్యం సంయోగః । కార్యకారణయోస్తు తాదాత్మ్యేఽప్యనిర్వాచ్యస్య కార్యస్య భేదం వివక్షిత్వాసమ్బన్ధినోరిత్యుక్తమ్ ।

నాపి సమ్బన్ధివిషయత్వే సమ్బన్ధశబ్దప్రత్యయయోః

ఇత్యేతదప్యనిర్వాచ్యభేదాభిప్రాయమ్ । అపిచాదృష్టవత్క్షేత్రజ్ఞసంయోగాత్పరమాణుమనసోశ్చాద్యం కర్మ భవద్భిరిష్యతే । “అగ్నేరూర్ధ్వజ్వలనం వాయోస్తిర్యక్పవనమణుమనసోశ్చాద్యం కర్మేత్యదృష్టకారితాని”(వై.సూ. ౫-౨-౧౨) ఇతి వచనాత్ । న చాణుమనసోరాత్మనాప్రదేశేన సంయోగః సమ్భవతి । సమ్భవే చాణుమనసోరాత్మవ్యాపిత్వాత్పరమమహత్త్వేనానణుత్వప్రసఙ్గాత్ । నచ ప్రదేశవృత్తిరనయోరాత్మనా సంయోగోఽప్రదేశత్వాదాత్మనః, కల్పనాయాశ్చ వస్తుతత్త్వవ్యవస్థాపనాసహత్వాదతిప్రసఙ్గాదిత్యాహ

తథాణ్వాత్మమనసామితి ।

కిఞ్చాన్యత్ ద్వాభ్యామణుభ్యాం కారణాభ్యాం సావయవస్య కార్యస్య ద్వ్యణుకస్యాకాశేనేవ సంశ్లేషానుపపత్తిః । సంశ్లేషః సఙ్గ్రహో యత ఎకసమ్బన్ధ్యాకర్షే సమ్బన్ధ్యన్తరాకర్షో భవతి తస్యానుపపత్తిరితి । అత ఎవ సంయోగాదన్యః కార్యకారణద్రవ్యయోరాశ్రయాశ్రితభావోఽన్యథా నోపపద్యత ఇత్యవశ్యం కల్పనీయః సమవాయ ఇతి చేత్ । నిరాకరోతి

న ।

కుతః ।

ఇతరేతరాశ్రయత్వాత్ ।

తద్విభజతే

కార్యకారణయోర్హీతి ।

కిఞ్చాన్యత్ । పరమాణూనామితి ।

యే హి పరిచ్ఛిన్నాస్తే సావయవాః, యథా ఘటాదయః । తథా చ పరమాణవః, తస్మాత్సావయవా అనిత్యాః స్యుః । అపరిచ్ఛిన్నత్వే చాకాశాదివత్పరమాణుత్వవ్యాఘాతః శఙ్కతే

యాంస్త్వమితి ।

నిరాకరోతి

న । స్థూలేతి ।

కిం సూక్ష్మత్వాత్పరమాణవో న వినశ్యన్త్యథ నిరవయవతయా తత్ర పూర్వస్మిన్ కల్పే ఇదముక్తమ్

వస్తుభూతాపీతి ।

భవన్మతే ఉత్తరం కల్పమాశఙ్క్య నిరాకరోతి

వినశ్యన్తోఽప్యవయవవిభాగేనేతి ।

యథా హి ఘృతసువర్ణాదీనామవిభజ్యమానావయవానామపీతి ।

యథా హి పిష్టపిణ్డోఽవినశ్యదవయవసంయోగ ఎవ ప్రథతే, ప్రథమానశ్చాశ్వశఫాకారతాం నీయమానః పురోడాశతామాపద్యతే, తత్ర పిణ్డో నశ్యతి పురోడాశశ్చోత్పద్యతే, నహి తత్ర పిణ్డావయవసంయోగా వినశ్యన్తి, అపి తు సంయుక్తా ఎవ సన్తః పరం ప్రథనేన నుద్యమానా అధికదేశవ్యాపకా భవన్తి, ఎవమగ్నిసంయోగేన సువర్ణద్రవ్యావయవాః సంయుక్తా ఎవ సన్తో ద్రవీభావమాపద్యన్తే, నతు మిథో విభజ్యన్తే । తస్మాద్యథావయవసంయోగవినాశావన్తరేణాపి సువర్ణపిణ్డో వినశ్యతి, సంయోగాన్తరోత్పాదమన్తరేణ చ సువర్ణే ద్రవ ఉపజాయతే, ఎవమన్తరేణాప్యవయవసంయోగవినాశం పరమాణవో వినఙ్క్ష్యన్త్యన్యే చోత్పత్స్యన్త ఇతి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౧౭ ॥