మహద్దీర్ఘవద్వా హ్రస్వపరిమణ్డలాభ్యామ్ ।
యథా మహద్ద్రవ్యం త్ర్యణుకాది హృస్వాద్ద్వ్యణుకాజ్జాయతే, న తు మహత్త్వగుణోపజననే ద్వ్యణుకగతం మహత్త్వమపేక్షతే, తస్య హృస్వత్వాత్ । యథా వా తదేవ త్ర్యణుకాది దీర్ధం హృస్వాద్ ద్వ్యణుకాజ్జాయతే, న తు తద్గతం దీర్ఘత్వమపేక్షతే, తదభావాత్ । వాశబ్దశ్చార్థేఽనుక్తసముచ్చయార్థః । యథా ద్వ్యణుకమణు హృస్వపరిమాణం పరిమణ్డలాత్పరమాణోరపరిమణ్డలం జాయత ఎవం చేతనాద్బ్రహ్మణోఽచేతనం జగన్నిష్పద్యత ఇతి సూత్రయోజనా । భాష్యే
పరమాణుగుణవిశేషస్త్వితి ।
పారిమాణ్డల్యగ్రహణముపలక్షణమ్ । న ద్వ్యణుకేఽణుత్వమపి పారమాణువర్తి పారిమాణ్డల్యమారభతే, తస్య హి ద్విత్వసఙ్ఖ్యాయోనిత్వాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । హ్రస్వపరిమణ్డలాభ్యామితి సూత్రం గుణిపరం న గుణపరమ్ । యదాపి ద్వే ద్వే ద్వ్యణుకే ఇతి పఠితవ్యే ప్రమాదాదేకం ద్వేపదం న పఠితమ్ । ఎవం చతురణుకమిత్యాద్యుపపద్యతే । ఇతరథా హి ద్వ్యణుకమేవ తదపి స్యాన్న తు మహదిత్యుక్తమ్ । అథవా ద్వే ఇతి ద్విత్వే, యథా “ద్వ్యేకయోర్ద్వివచనైకవచనే”(పా.సూ. ౧-౪-౨౨) ఇతి । అత్ర హి ద్విత్వైకత్వయోరిత్యర్థః । అన్యథా హ్యేకేష్వితి స్యాత్సఙ్ఖ్యేయానాం బహుత్వాత్ । తదేవం యోజనీయం ద్వ్యణుకాధికరణే యే ద్విత్వే తే యదా చతురణుకమారభేతే సఙ్ఖ్యేయానాం చతుర్ణాం ద్వ్యణుకానామారమ్భకత్వాత్తత్తద్గతే ద్విత్వసఙ్ఖ్యే అపి ఆరమ్భికే ఇత్యర్థః । ఎవం వ్యవస్థితాయాం వైశేషికప్రక్రియాయాం తద్దూషణస్య వ్యభిచార ఉక్తః । అథావ్యవస్థితా తథాపి తదవస్థో వ్యభిచార ఇత్యాహ
యదాపి బహవః పరమాణవ ఇతి ।
నాణు జాయతే నో హ్రస్వం జాయతే ఇతి యోజనా ।
చోదయతి
అథ మన్యసే విరోధినా పరిమాణాన్తరేణ స్వకారణద్వారేణాక్రాన్తత్వాదితి ।
పరిహరతి
మైవం మంస్థా ఇతి ।
కారణగతా గుణా న కార్యే సమానజాతీయం గుణాన్తరమారభన్త ఇత్యేతావతైవేష్టసిద్ధౌ న తద్ధేత్వనుసరణే ఖేదనీయం మన ఇత్యర్థః । అపి చ సత్పరిమాణాన్తరమాక్రామతి నోత్పత్తేశ్చ ప్రాక్పరిమాణాన్తరం సదితి కథమాక్రామేత్ । నచ తత్కారణమాక్రామతి । పారిమాణ్డల్యస్యాపి సమానజాతీయస్య కారణస్యాక్రమణహేతోర్భావేన సమానబలతయోభయకార్యానుత్పాదప్రసఙ్గాదిత్యాశయవానాహన
న చ పరిమాణాన్తరాత్క్రాన్తత్వమితి ।
నచ పరిమాణాన్తరారమ్భే వ్యాపృతతా పారిమాణ్డల్యాదీనామ్ । నచ కారణబహుత్వాదీనాం సన్నిధానమసంనిధానం చ పారిమాణ్డల్యస్యేత్యాహ
నచ పరిమాణాన్తరారమ్భే ఇతి ।
వ్యభిచారాన్తరమాహ
సంయోగాచ్చేతి ।
శఙ్కతే
ద్రవ్యే ప్రకృత ఇతి ।
నిరాకరోతి
న । దృష్టాన్తేనేతి ।
న చాస్మాకమయమనియమః, భవతామపీత్యాహ
సూత్రకారోఽపీతి ।
సూత్రం వ్యాచష్టే
యథా ప్రత్యక్షాప్రత్యక్షయోరితి ।
శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౧ ॥
మహద్దీర్ఘవద్వా హ్రస్వపరిమణ్డలాభ్యామ్ ॥౧౧॥ యద్యప్యస్య స్వపక్షదోషపరిహారస్య స్మృతిపాదే ఎవ సఙ్గతిః ; తథాపి యది ప్రధానగుణానన్వయాజ్జగన్న తత్ప్రకృతికం , తర్హి బ్రహ్మవిశేషగుణానన్వయాన్న తదుపాదానకమ్ ఇత్యవాన్తరసఙ్గతిలోభాదిహ లిఖితః । తత్త్వజ్ఞానప్రధానస్యాస్య శాస్త్రస్య పరమతనిరాసపరత్వాభావాన్నిరాకృతో నిరాకర్తవ్య ఇతి చ భాష్యనిర్దేశాయోగమాశఙ్క్యాహ –
యథైవేతి ।
శ్రౌతబ్రహ్మధీసిద్ధౌ తన్నిరాస ఇత్యర్థః । ఎతేనేత్యత్ర కారణం కార్యన్న్యూనపరిమాణమితి నియమో భగ్నః , ఇహ కారణవిశేషగుణస్య కార్యే గుణారమ్భనియమో భజ్యత ఇతి సత్యపి భేదే రీతిసామ్యకృతజామిత్వపరిహారః ।
ప్రపఞ్చ ఆరభ్యత ఇతి ।
కారణగుణస్య ప్రక్రమ ఉపక్రమో నియతపూర్వసత్త్వం తేన తమసమవాయికారణం కృత్వేత్యర్థః ।
తర్కస్య విపర్యయమనుమానమాహ –
తస్మాదితి ।
విమతమచేతనోపాదానకం కార్యద్రవ్యత్వాత్సంమతవదిత్యర్థః । జ్ఞానాదౌ వ్యభిచారవారణాయ ద్రవ్యపదమ్ । మాయాశబలబ్రహ్మోపాదానత్వేన సిద్ధసాధనత్వం వ్యావర్తయితుమేవకారః ।
ప్రధానసిద్వ్యాఽర్థాన్తరత్వమాశఙ్క్యాహ –
తచ్చేతి ।
ఇత్యుక్తమితి ।
ఎతేన శిష్టాపరిగ్రహా (బ్ర.అ.౨.పా.౧. సూ.౧౨) ఇత్యత్ర పూర్వపక్షే ఇత్యర్థః ।
మహాప్రలయే ప్రయత్నాభిఘాతాద్యభావాత్ కథమణుషు కర్మ ? తత్రాహ –
అదృష్టవదితి ।
నను కిం ద్వ్యణుకారమ్భవ్యవధినాఽత ఆహ –
బహవస్త్వితి ।
అసంయుక్తానామారమ్భానభ్యుపగమాత్ సిద్ధసాధనమాశ్క్యాహ –
సంయుక్తా ఇతి ।
సహసేతి ।
ద్వ్యణుకమనారభ్యేత్యర్థః । అనేన బాధోఽపోదితః । తన్త్వాదిషు వ్యభిచారవారణార్థమణుత్వమ్ ఇతి। ద్వ్యణుకేషు అనైకాన్తికత్వవారణార్థం పరమేతి । పరమాణ్వోః స్వాపేక్షయా స్థూలద్వ్యణుకారమ్భకయోరవ్యభిచారాయ బహుత్వాదితి।
సాధ్యవైలక్యమాశఙ్క్యాహ –
యది హీతి ।
పరమాణవః కిమ్ అనారభ్య ద్వ్యణుకాదీని కుమ్భమారభన్త ఇతి ఉతారభ్య ।
నాద్య ఇత్యాహ –
న ఘటే ఇతి ।
సత్యేవ ఘటే బుధ్ద్యా విభజ్యమానే కపిలాదిఖణ్డావయవినో నోపలభ్యేరన్ । తథాచ త్రసరేణువదనుపలబ్ధరేఖోపరేఖే ఘటే సంస్థానవిశేషానుపపత్తేర్వ్యఞ్జకాభావాద్ ఘటత్వానుపలబ్ధిప్రసఙ్గ ఇత్యర్థః ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
ఘటస్యైవ త్వితి ।
యది హి పరమాణవ ఎవ ఖణ్డావయవినమ్ ఆరభ్య మహావయవిన ఆరభేరన్ , తథా సతి సర్వఎవ తే పరమాణుషు సంభవేయుః । తచ్చ న ; మూర్తానామవయవావయవిభావవిరహిణామేకదేశత్వాభావనియమాత్ । అవయవావయవినౌ హి తన్తుపటావేకత్ర సంయోగిభూభాగే భవతో నతు పరమాణుషు సమవయతామవయవినామస్తి పరస్పరమవయవావయవిభావ ఇతి న సమానదేశతా । తస్మాద్యపి పరమాణుభిః స్థూలమారభ్యేత ఘట ఎవ వాఽఽరభ్యః స్యాన్న కపాలాదీనీత్యర్థః ।
యది న ఘట ఎవ పరమాణుభిరారబ్ధస్తదా న కేవలం విద్యమానే ఘటే సంస్థానానుపలమ్భప్రసఙ్గః , కింతు నాశాదూర్ధ్వమపి కపాలాద్యనుపలమ్భప్రసఙ్గ ఇత్యాహ –
తథా సతీతి ।
న చ వాచ్యం కుమ్భభఙ్గసమనన్తరమవస్థితసంయోగసచివాః పరమాణవః కపాలకణాదీనారభన్తే , సతి తు కుమ్భే తేన ప్రతిబన్ధాదసన్తోఽపి సంయోగా నారభన్త ఇతి ; యతః కపాలాదీనామేవ సహసారమ్భే సంస్థానానుపలమ్భః స్యాద్ , ద్వ్యణుకాదీన్యారభ్య తదారమ్భే మూర్తానాం సమానదేశత్వాయోగో ద్వ్యణుకాదిప్రక్రమేణ తదారమ్భే కుమ్భారమ్భోఽపి తథా భవత్వితి వృథా శుష్కవర్ణనమితి। నను - ద్వ్యణుకైరపి యది బహుభిః కార్యమారభ్యతే , తర్హి ఘటాదయోఽప్యారభ్యన్తాం , తథా చాన్తరాలికకార్యానుపలమ్భప్రసఙ్గః । అథ తైస్త్రసరేణురేవారభ్యతే , తర్హి పరమాణుభిరపి స ఎవారభ్యతాం , ముధా ద్వ్యణుకం విశేషో వాచ్యః , ఉచ్యతే – కిం సర్వత్ర పరమాణూనామారమ్భకత్వముత క్వచిద్ ద్వ్యణుకాదిప్రక్రమోఽపి । నాద్యః ; యతోఽస్తి తావల్లోష్టమూలావయవపరమాణుసంఖ్యాపేక్షయా లోష్టావయవమూలపరమాణూనాం సంఖ్యాపకర్షః । అన్యథా లోష్టతదవయవయోర్గురుత్వాదిసామ్యప్రసఙ్గాత్ । ఎవం తదపేక్షయా తదవయవతదవయవానాం మూలావయవపరమాణుసంఖ్యాపకర్షో ద్రష్టవ్యః । నచాయం నిరవధిః ; ఎకత్వాత్పరన్యూనసంఖ్యాసంభవాత్ । న చ త్రిత్వమారమ్భకసంఖ్యావధిః ; తతః పరమప్యేకత్వద్విత్వభావాత్ । న చైకత్వమేకస్య సంయోగానుపపత్తావసమవాయికారణవిధురస్యానారమ్భకత్వాత్ । తస్మాత్సజాతీయసంయుక్తపరమాణుగతద్విత్వమారమ్భకసంఖ్యాపకర్షావధిరితి సిద్ధం ద్వ్యణుకమ్ । తథాచ న సర్వత్ర పరమాణుభిస్త్ర్యణుకారమ్భః । నాపి ద్వితీయః ; సిద్ధం హి పరమాణోస్త్ర్యణుకకారణం ద్వ్యణుకం ప్రతి కారణత్వమ్ । తథాచ న తస్య క్వాపి త్ర్యణుకకారణత్వసంభవః ; కారణజాతీయస్య కార్యజాతీయం ప్రతి అనారమ్భకత్వాత్ । న హ్యణుజాతీయః తన్తుః కార్యం పటజాతీయమారభత ఇతి। బహుత్వం ప్రతి బహూనాం పరమాణూనాం సమవాయికారణత్వాద్ ద్రవ్యం ప్రతీత్యుక్తమ్ । ప్రలయేఽస్మాదాదీనామపేక్షాబుద్ధ్యభావమాశఙ్క్యేశ్వరబుద్ధిమిత్యుక్తమ్ ।
తదపి హీతి ।
పరిమాణస్య సజాతీయపరిమాణారమ్భకత్వనియమాదిత్యర్థః ।
కారణబహుత్వేతి ।
సమపరిమాణదృఢసంయోగవత్తన్త్వారబ్ధపటయోర్మధ్యే యదన్యతరస్మిన్ మహత్త్వముద్రిక్తం తస్య కారణబహుత్వాదుత్పత్తిః । సమసంఖ్యదృఢసంయోగవత్తన్త్వారబ్ధయోస్తు కారణమహత్త్వాత్ సమపరిమాణసమసఖ్యతన్త్వారబ్ధయోః పునః కారణప్రాచుర్యాదిత్యర్థః ।
యథా తూలపిణ్డానాం ప్రవయస్తథా ద్వ్యణుకయోర్నాస్తీత్యత్ర హేతుమాహ –
తదవయవానామితి ।
ప్రచయో హ్యారమ్భకావయవగత శిథిలసంయోగః సమతులితతూలపిష్టద్వయాభ్యామ్ ఆరబ్ధయోర్మహత్తూలపిణ్డయోరన్యతరమహత్త్వాతిశయకారణమ్ । న చ ద్వ్యణుకయోరవయవానాం పరమాణూనాం భాగేన లగ్నత్వం భాగేనాలగ్నత్వమిత్యేవం రూపః శిథిలసంయోగః ; నిరవయవత్వాదిత్యర్థః ।
యది ద్వ్యణుకగత సంఖ్యైవ త్ర్యణుకగతమహత్త్వకారణం , తర్హి త్ర్యణుకాదిగతా సంఖ్యైవ తత్కార్యమహత్త్వహేతురస్తు ఇత్యాశఙ్క్య తత్ర మహత్త్వాదిసంభవాదనియమ ఇత్యాహ –
త్ర్యణుకాదిభిరితి ।
సమానజాతీయగుణాన్తరమారభన్త ఇతి దూషణవ్యభిచారాద్ధేతోరదూషణీక్రియతే సూత్రకారేణేత్యాహ - భాష్యకారః - ఇమమభ్యుపగమం తదీయయైవ ప్రక్రియయేత్యాదిభాష్యేణేతి శేషః ।
సూత్రముదాహృత్య వ్యాచష్టే –
యథేత్యాదినా ।
యథాశ్రుతసూత్రే పరిమణ్డలాదపి మహదారమ్భో భాతి స చాయుక్త ఇతి మత్వా వక్తి –
అనుక్తేతి ।
అనుక్తమేవ దర్శయతి –
యథా ద్వ్యణుకమితి ।
సూత్రే వతోరధస్తాద్ అణ్విత్యధ్యాహర్తవ్యమ్ । తథా చ యథాక్రమం హ్రస్వపరిమణ్డలాభ్యాం మహద్దీర్ఘాణువదితి సూచనాయ వాశబ్ద ఇత్యర్థః । పరిమాణవిశేషస్తు పారిమాణ్డల్యం న ద్వ్యణుకే పారిమాణ్డల్యమపరమారభత ఇతి భాష్యే పరమాణుపారిమాణ్డల్యాద్ ద్వ్యణుకే పారిమాణ్డల్యారమ్భనిషేధాత్ ।
అర్థాద్ ద్వ్యణుకగతాణుత్వస్య పారిమాణ్డల్యాదారమ్భ ఇతి భ్రమః స్యాత్తం నిరస్యతి –
పారిమాణ్డల్యగ్రహణమితి ।
నను సూత్రే హ్రస్వపరిమాణస్య మహద్దీర్ఘారమ్భకత్వం పరిమణ్డలపరిమాణస్య హ్రస్వపరిమాణారమ్భకత్వం చ భాతి , తదయుక్తమ్ ; అనన్తరనిషేధాదత ఆహ –
గుణపరమితి ।
పరిమాణవద్ద్రవ్యాభ్యాం ద్రవ్యాన్తరారమ్భ ఉచ్యతే , న తు గుణారమ్భ ఇత్యర్థః ।
ద్వ్యణుక ఇతి సప్తమ్యేకవచనం కృత్వా వాక్యార్థమాహ –
ద్వ్యణుకాధికరణ ఇతి ।
నను ద్వ్యణుకగతద్విత్వయోః కథం చతురణుకారమ్భకత్వమ్ , సంఖ్యాయా ద్రవ్యారమ్భకత్వాయోగాదత ఆహ –
సంఖ్యేయానామితి ।
జాయతేపదానుషఙ్గమాహ –
యోజనేతి ।
పారిమాణ్డల్యాదారమ్భే అపోదితే విరోధిపరిమాణాన్తరాక్రాన్తిరసిద్ధేత్యాశఙ్క్యాహ –
స్వకారణేతి ।
స్వకారణం సంఖ్యా । వ్యాప్తేర్వ్యభిచారే ఉక్తే యత్ర వ్యభిచారస్తత్రాస్త్యనారమ్భే కారణమిత్యేతావదుచ్యతే ఉత తత్కారణరాహిత్యేన వ్యాప్తిర్విశిష్యతే ।
నాద్య ఇత్యాహ –
కారణగతా ఇతి ।
ద్వితీయేఽపి కిమణుమహత్పరిమాణాభ్యాం ద్వ్యణుకత్ర్యణుకయోః స్వరూపేణ వ్యాప్తిః పారిమాణ్డల్యాణుత్వయోరనారమ్భే హేతురుత తత్కారణేన ।
నాద్య ఇత్యాహ –
అపి చేతి ।
న చరమ ఇత్యాహ –
న చేతి ।
పరమాణ్వాదౌ పారిమాణ్డ్ల్యాదిగుణవతి సతి తదారబ్ధద్వ్యణుకాదావణుమహత్త్వాద్యనుపపత్తిరుక్తా , సంప్రతి పారిమణ్డల్యాదేరేవ త్వరావిశేషాదణుత్వాద్యారమ్భకత్వం పరమాణుద్వ్యణుకగతద్విత్వబహుత్వయోర్వా సన్నిధానవిశేషాదణుమహత్త్వాద్యారమ్భకత్వమితి ఆశఙ్కానిరాసార్థం భాష్యం వ్యాచష్టే –
న చ పరిమాణాన్తరారమ్భ ఇతి ।
న చ పరిమాణాన్తరే వ్యాపృతతా ; పారిమాణ్డల్యాదీనాం వ్యాపృతత్వే పారిమాణ్డల్యాద్యారమ్భేఽపి వ్యాపృతతయాస్తుల్యత్వాదిత్యర్థః । కారణబహుత్వాదీనాం సన్నిధానం పారిమాణ్డల్యాదీనామ్ అసన్నిధానమిత్యేతచ్చ నాస్తి ; కారణైకార్థసమవాయస్య తుల్యాత్వాదిత్యర్థః । కారణావస్థా ద్రవ్యమితి ఘృతద్రవత్వం వక్ష్యమాణమభిప్రేత్య భాష్యే ద్రవ్యస్య సంయోగ ఉదాహృతః । నను - ఆరభేత గుణం కార్యే సజాతిం సమవాయిగః । విశేషగుణ ఇత్యస్యా వ్యాప్తేః కా ను ప్రతిక్రియా ॥ ఉచ్యతే – న తావదస్తి విశేషగుణ ఇతి । యత్తూదయనేన తత్ర లక్షణమభాణి స్వాశ్రయవ్యవచ్ఛేదోచితావాన్తరసామాన్యవిశేషవన్తో విశేషగుణా ఇతి। నవసు మధ్యే యస్మిన్ద్రవ్యే వర్తన్తే తస్యేతరాష్టద్రవ్యేభ్యో వ్యావర్తకా ఇత్యుక్తం భవతి । ఎవం చ నవాన్యతమమాత్రవృత్తిగుణత్వం లక్షణమ్ । తత్ర కిం నవాన్యతమమాత్రవృత్తిత్వం వా నవసు మధ్యే ఎకైకమాత్రవృత్తిత్వం నవవ్యతిరిక్తవ్యతిరిక్తమాత్రవృత్తిత్వం వా పృథివ్యాదినవలక్షణవ్యతిరిక్తవ్యతిరిక్తానేకసమానాధికరణత్వానాపాదకసామాన్యవత్త్వం వా । నాగ్నిమః ; అవ్యాప్తేః । న ద్వితీయః ; అతివ్యాప్తేః । న తృతీయః ; స హ్యేవమ్ । పృథివ్యాదీనాం యాని నవ లక్షణాని తేభ్యో యాని వ్యతిరిక్తాని తేభ్యశ్చ వ్యతిరిక్తాని తాన్యేవ నవ లక్షణాని తైరనేకైః సమానాధికరణత్వానాపాదకాని యాని సామాన్యాని గన్ధత్వాదీని తద్వత్త్వం విశేషగుణత్వమ్ । తథా చ విశేషగుణస్యైకైకపృథివ్యాదినిష్ఠత్వసిద్ధిరితి। తన్న ; కిమిదం నవలక్షణవ్యతిరిక్తవ్యతిరిక్తత్వమ్ ? నవత్వవిశిష్టవ్యతిరిక్తత్వం వా , తదుపలక్షితవ్యతిరిక్తవ్యతిరిక్తత్వం వా । నాద్యః ; నవత్వవిశిష్టవ్యతిరిక్తసముదితాతిరిక్తైకైకపృథివ్యాదిలక్షణేభ్యో వ్యతిరిక్తాని యాని గుణాదిలక్షణాని తైరనేకైః సమానాధికరణత్వానాపాదకపరిమాణత్వసామాన్యవతః పరిమాణస్యాపి విశేష గుణత్వాపత్త్యాతివ్యాప్తేః । న ద్వితీయః ; ఉపలక్షితైకైకాతిరిక్తనవత్వవిశిష్టపృథివ్యాదిలక్షణవ్యతిరిక్తానేకగుణాదిలక్షణసమానాధికరణత్వానాపాదకపరిమాణత్వసామాన్యవతి పరిమాణేఽపి గతత్వేనోక్తదోషతాదవస్థాత్ । గుణత్వావాన్తరజాతిద్వారైకైకేన్ద్రియగ్రాహ్యసజాతీయా యే రూపాదయో యాని చ ధర్మాధర్మభావనాసాంసిద్ధికద్రవత్వాని తేభ్యో వ్యతిరిక్తవ్యతిరిక్తత్వం విశేషగుణత్వమితి చేత్ , న ; మిలితవ్యతిరిక్తైకైకవ్యతిరిక్తే ఎకైకవ్యతిరిక్తమిలితవ్యతిరిక్తే చ సంఖ్యాదావతివ్యాప్తేః । స్వసమవేతవిశేషణవిశిష్టత్వే సతి స్వాశ్రయైకజాతీయవ్యవచ్ఛేదకత్వం విశేషగుణత్వమ్ వ్యోమశివోక్తమశివమ్ ; స్వగతసంఖ్యాత్వాదివిశేషితైర్ద్రవ్యజాతీయపృథివ్యాదివ్యవచ్ఛేదకైః సంఖ్యాదిభిరతివ్యాప్తేః , గగనత్వజాతివిరహేణైకజాతీయకస్వాశ్రయావ్యవచ్ఛేదకశబ్దావ్యాప్తేశ్చ । స్వాశ్రయైకజాతిపదేన న వాన్యతమవివక్షాయామ్ ఉక్తదోషాదితి। ఎవమన్యదపి సంభవల్లక్షణం ఖణ్డనీయమితి । కించ కారణైకార్థసమవాయావిశేషాద్ మహత్త్వమివ మహత్త్వాన్తరమణుత్వమపి కారణగతం కార్యేఽణుత్వం కిమితి నారభతే ? కార్యస్యాప్యణుత్వే భోగాతిశయాసిద్ధేః నారభత ఇతి చేత్ , తర్హీహాపి సర్వత్ర జగతి చేతనారమ్భే శేషశేషిభావాభావాద్భోగో న స్యాదతో మాయాశబలబ్రహ్మణ ఉపాదానత్వాన్మాయాగతం జాడ్యం జగతి జాడ్యమారభతే న బ్రహ్మచేతనా చేతనామ్ । జీవేషు తు బ్రహ్మావచ్ఛేదేష్వచేతనా వర్స్త్యతీతి తుల్యమ్ । తదుక్తమాచార్యవార్తికకృతా - తమఃప్రధానఃక్షేత్రాణాం చిత్ప్రధానశ్చిదాత్మనామ్ । పరః కారణతామేతి భావనాజ్ఞానకర్మభిః ॥