ద్వితీయాధ్యాయే ద్వితీయః పాదః ।

రచనానుపపత్తేశ్చ నానుమానమ్ ।

స్యాదేతత్ । ఇహ హి పాదే స్వతన్త్రా వేదనిరపేక్షాః ప్రధానాదిసిద్ధివిషయాః సాఙ్ఖ్యాదియుక్తయో నిరాకరిష్యన్తే । తదయుక్తమశాస్త్రాఙ్గత్వాత్ । నహీదం శాస్త్రముచ్ఛృఙ్ఖలతర్కశాస్త్రవత్ప్రవృత్తమపి తు వేదాన్తవాక్యాని బ్రహ్మపరాణీతి పూర్వపక్షోత్తరపక్షాభ్యాం వినిశ్చేతుమ్ । తత్ర కః ప్రసఙ్గః శుష్కతర్కవత్స్వతన్త్రయుక్తినిరాకరణస్యేత్యత ఆహ

యద్యపీదం వేదాన్తవాక్యానామితి ।

నహి వేదాన్తవాక్యాని నిర్ణేతవ్యానీతి నిర్ణీయన్తే, కిన్తు మోక్షమాణానాం తత్త్వజ్ఞానోత్పాదనాయ । యథా చ వేదాన్తవాక్యేభ్యో జగదుపాదానం బ్రహ్మావగమ్యతే, ఎవం సాఙ్ఖ్యాద్యనుమానేభ్యః ప్రధానాద్యచేతనం జగదుపాదానమవగమ్యతే । న చైతదేవ చేతనోపాదానమచేతనోపాదానం చేతి సముచ్చేతుం శక్యం, విరోధాత్ । న చ వ్యవస్థితే వస్తుని వికల్పో యుజ్యతే । న చాగమబాధితవిషయతయానుమానమేవ నోదీయత ఇతి సామ్ప్రతమ్ । సర్వజ్ఞప్రణీతతయా సాఙ్ఖ్యాద్యాగమస్య వేదాగమతుల్యత్వాత్తద్భాషితస్యానుమానస్య ప్రతికృతిసింహతుల్యతయాSబాధ్యత్వాత్ । తస్మాత్తద్విరోధాన్న బ్రహ్మణి సమన్వయో వేదాన్తానాం సిధ్యతీతి న తతస్తత్త్వజ్ఞానం సేద్ధుమర్హతి । నచ తత్త్వజ్ఞానాదృతే మోక్ష ఇతి స్వతన్త్రాణామప్యనుమానానామాభాసీకరణమిహ శాస్త్రేసఙ్గతమేవేతి । యద్యేవం తతః పరకీయానుమాననిరాస ఎవ కస్మాత్ప్రథమం న కృత ఇత్యత ఆహ

వేదాన్తార్థనిర్ణయస్య చేతి ।

నను వీతరాగకథాయాం తత్త్వనిర్ణయమాత్రముపయుజ్యతే న పునఃపరపక్షాధిక్షేపః, స హి సరాగతామావహతీతి చోదయతి

నను ముముక్షూణామితి ।

పరిహరతి

బాఢమేవం, తథాపీతి ।

తత్త్వనిర్ణయావసానా వీతరాగకథా । నచ పరపక్షదూషణమన్తరేణ తత్త్వనిర్ణయః శక్యః కర్తుమితి తత్త్వనిర్ణయాయ వీతరాగేణాపి పరపక్షో దూష్యతే న తు పరపక్షతయేతి న వీతరాగకథాత్వవ్యాహతిరిత్యర్థః । పునరుక్తతాం పరిచోద్య సమాధత్తే

నన్వీక్షతేరితి ।

తత్ర సాఙ్ఖ్యా ఇతి ।

యాని హి యేన రూపేణా స్థౌల్యాదా చ సౌక్ష్మ్యాత్సమన్వీయన్తే తాని తత్కరణాని దృష్టాని, యథా ఘటాదయో రుచకాదయశ్చా స్థౌల్యాదా చ సౌక్ష్మ్యాన్మృత్సువర్ణాన్వితాస్తత్కరణాః, తథా చేదం బాహ్యమాధ్యాత్మికం చ భావజాతం సుఃఖదుఃఖమోహాత్మనాన్వితముపలభ్యతే, తస్మాత్తదపి సుఃఖదుఃఖమోహాత్మసామాన్యకారణకం భవితుమర్హతి । తత్ర జగత్కారణస్య యేయం సుఖాత్మతా తత్సత్త్వం, యా దుఃఖాత్మతా తద్రజః, యా చ మోహాత్మతా తత్తమ ఇతి త్రైగుణ్యకారణసిద్ధిః । తథాహి ప్రత్యేకం భావాస్త్రైగుణ్యవన్తోఽనుభూయన్తే । యథా మైత్రదారేషు పద్మావత్యాం మైత్రస్య సుఖం, తత్కస్య హేతోః, తమ్ప్రతి సత్త్వగుణసముద్భవాత్ । తత్సపత్నీనాం చ దుఃఖమ్, తత్కస్య హేతోః, తాః ప్రత్యస్యా రజోగుణసముద్భవాత్ । చైత్రస్య తు స్త్రైణస్య తామవిన్దతో మోహో విషాదః, తత్కస్య హేతోః, తం ప్రత్యస్యాస్తమోగుణసముద్భవాత్ । పద్మావత్యా చ సర్వే భావా వ్యాఖ్యాతాః । తస్మాత్సర్వం సుఃఖదుఃఖమోహాన్వితం జగత్తత్కారణం గమ్యతే । తచ్చ త్రిగుణం ప్రధానం ప్రధీయతే క్రియతేఽనేన జగదితి, ప్రధీయతే నిధీయతేఽస్మిన్ప్రలయసమయే జగదితి వా ప్రధానమ్ । తచ్చ మృత్సువర్ణవదచేతనం చేతనస్య పురుషస్య భోగాపవర్గలక్షణమర్థం సాధయితుం స్వభావత ఎవ ప్రవర్తతే, న తు కేనచిత్ప్రవర్త్యతే । తథా హ్యాహుః “పురుషార్థ ఎవ హేతుర్న కేనచిత్కార్యతే కరణమ్”(సాం.కా.౩౧) ఇతి । పరిమాణాదిభిరిత్యాదిగ్రహణేనఽశక్తితః ప్రవృత్తేశ్చ । “కారణకార్యవిభాగాదవిభాగాద్వైశ్వరూప్యస్య”(సాం.కా.౧౭) ఇత్యవ్యక్తసిద్ధిహేతవో గృహ్యన్తే । ఎతాంశ్చేపరిష్టాద్వ్యాఖ్యాయ నిరాకరిష్యత ఇతి । తదేతత్ప్రధానానుమానం దూషయతి

తత్ర వదామ ఇతి ।

యది తావదచేతనం ప్రధానమనధిష్ఠితం చేతనేన ప్రవర్తతే స్వభావత ఎవేతి సాధ్యతే, తదయుక్తమ్, సమన్వయాదేర్హేతోశ్చేతనానధిష్ఠితత్వవిరుద్ధచేతనాధిష్ఠితత్వేన మృత్సువర్ణాదౌ దృష్టాన్తధర్మిణి వ్యాప్తేరుపలబ్ధేర్విరుద్ధత్వాత్ । నహి మృత్సువర్ణదార్వాదయః కులాలహేమకారరథకారాదిభిరనధిష్ఠితాః కుమ్భరుచకరథాద్యుపాదదతే । తస్మాత్కృతకత్వమివ నిత్యత్వసాధనాయ ప్రయుక్తం సాధ్యవిరుద్ధేన వ్యాప్తం విరుద్ధమ్ , ఎవం సమన్వయాది చేతనానధిష్ఠితత్వే సాధ్య ఇతి రచనానుపపత్తేరితి దర్శితమ్ । యదుచ్యేత దృష్టాన్తధర్మిణ్యచేతనం తావదుపాదానం దృష్టం, తత్ర యద్యపి తచ్చేతనప్రయుక్తమపి దృశ్యతే, తథాపి తత్ప్రయుక్తత్వం హేతోరప్రయోజకం బహిరఙ్గత్వాత్ , అన్తరఙ్గం త్వచైతన్యమాత్రముపాదానానుగతం హేతోః ప్రయోజకమ్ । యథాహుః"వ్యాప్తేశ్చ దృశ్యమానాయాః కశ్చిద్ధర్మః ప్రయోజకః"ఇతి । తత్రాహ

నచ మృదాదీతి ।

స్వభావప్రతిబద్ధం హి వ్యాప్యం వ్యాపకమవగమయతి । స చ స్వభావప్రతిబన్ధః శఙ్కితసమారోపితోపాధినిరాసే సతి నిశ్చీయతే । తన్నిశ్చయశ్చాన్వయవ్యతిరేకయోరాయతతే । తౌ చాన్వయవ్యతిరేకౌ న తథోపాదానాచైతన్యే యథా చేతనప్రయుక్తత్వేఽతిపరిస్ఫుటౌ । తదలమత్రాన్తరఙ్గత్వేనేతి భావః । ఎవమపి చేతనప్రయుక్తత్వం నాభ్యుపేయేత యది ప్రమాణాన్తరవిరోధో భవేత్ , ప్రత్యుత శ్రుతిరనుగుణతరాత్రేత్యాహ

న చైవం సతీతి ।

చకారేణ సుఃఖదుఃఖాదిసమన్వయలక్షణస్య హేతోరసిద్ధత్వం సముచ్చినోతీత్యాహ

అన్వయాద్యనుపపత్తేశ్చేతి ।

ఆన్తరాః ఖల్వమీ సుఃఖదుఃఖమోహవిషాదా బాహ్యేభ్యశ్చన్దనాదిభ్యోఽతివిచ్ఛిన్నప్రత్యయప్రవేదనీయేభ్యో వ్యతిరిక్తా అధ్యక్షమీక్ష్యన్తే । యది పునరేత ఎవ సుఃఖదుఃఖాదిస్వభావా భవేయుస్తతః స్వరూపత్వాద్ధేమన్తేఽపి చన్దనః సుఖః స్యాత్ । నహి చన్దనః కదాచిదచన్దనః । తథా నిదాఘేష్వపి కుఙ్కుమపఙ్కః సుఖో భవేత్ । నహ్యసౌ కదాచిదకుఙ్కుమపఙ్క ఇతి । ఎవం కణ్టకః క్రమేలకస్య సుఖ ఇతి మనుష్యాదీనామపి ప్రాణభృతాం సుఖః స్యాత్ । నహ్యసౌ కాంశ్చిత్ప్రత్యేవ కణ్టక ఇతి । తస్మాదసుఖాదిస్వభావా అపి చన్దనకుఙ్కుమాదయో జాతికాలావస్థాద్యపేక్షయా సుఖదుఃఖాదిహేతవో న తు స్వయం సుఖాదిస్వభావా ఇతి రమణీయమ్ । తస్మాత్సుఖాదిరూపసమన్వయో భావానామసిద్ధ ఇతి నానేన తద్రూపం కారణమవ్యక్తమున్నీయత ఇతి । తదిదముక్తమ్

శబ్దాద్యవిశేషేఽపి చ భావనావిశేషాదితి ।

భావనా వాసనా సంస్కారస్తద్విశేషాత్ । కరభజన్మసంవర్తకం హి కర్మ కరభోచితామేవ భావనామభివ్యనిక్తి, యథాస్మై కణ్టకా ఎవ రోచన్తే । ఎవమన్యత్రాపి ద్రష్టవ్యమ్ । పరిమాణాదితి సాఙ్ఖ్యీయం హేతుముపన్యస్యతి

తథా పరిమితానాం భేదానామితి ।

సంసర్గపూర్వకత్వే హి సంసర్గస్యైకస్మిన్నద్వయేఽసమ్భవాన్నానాత్వైకార్థసమవేతస్య నానాకారణాని సంసృష్టాని కల్పనీయాని, తాని చ సత్త్వరజస్తమాంస్యేవేతి భావః । తదేతత్పరిమితత్వం సాఙ్ఖ్యీయరాద్ధాన్తాలోచనేనానైకాన్తికమితి దూషయతి

సత్త్వరజస్తమసామితి ।

యది తావత్పరిమితత్వమియత్తా, సా నభసోఽపి నాస్తీత్యవ్యాపకో హేతుః పరిమాణాదితి । అథ న యోజనాదిమితత్వం పరిమాణమియత్తాం నభసో బ్రూమః కిన్త్వవ్యాపితామ్ , అవ్యాపి చ నభస్తన్మాత్రాదేః । నహి కార్యం కారణవ్యాపి, కిన్తు కారణం కార్యవ్యాపీతి పరిమితం నభస్తన్మాత్రాద్యవ్యాపిత్వాత్ । హన్త సత్త్వరజస్తమాంస్యపి న పరస్పరం వ్యాప్నువన్తి, నచ తత్త్వాన్తరపూర్వకత్వమేతేషామితి వ్యభిచారః । నహి యథా తైః కార్యజాతమావిష్టమేవం తాని పరస్పరం విశన్తి, మిథః కార్యకారణభావాభావాత్ । పరస్పరసంసర్గస్త్వావేశశ్చితిశక్తౌ నాస్తి । నహి చితిశక్తిః కూటస్థనిత్యా తైః సంసృజ్యతే, తతశ్చ తదవ్యాపకా గుణా ఇతి పరిమితాః । ఎవం చితిశక్తిరపి గుణైరసంసృష్టేతి సాపి పరిమితేత్యనైకాన్తికత్వం పరిమితత్వస్య హేతోరితి । తథా కార్యకారణవిభాగోఽపి సమన్వయవద్విరుద్ధ ఇత్యాహ

కార్యకారణభావస్త్వితి ॥ ౧ ॥

ప్రవృత్తేశ్చ ।

న కేవలం రచనాభేదా న చేతనాధిష్ఠానమన్తరేణ భవన్త్యపి తు సామ్యావస్థాయాః ప్రచ్యుతిర్వైషమ్యం, తథా చ యదుద్భూతం బలీయస్తదఙ్గ్యభిభూతం చ తదనుగుణతయా స్థితమఙ్గమ్ , ఎవం హి గుణప్రధానభావే సత్యస్య మహదాదౌ కార్యే కా ప్రవృత్తిః, సాపి చేతనాధిష్ఠానమేవ గమయతి । న హి చేతనాధిష్ఠానమన్తరేణ మృత్పిణ్డే ప్రధానేఽఙ్గభావేన చక్రదణ్డసలిలసూత్రాదయోఽవతిష్ఠన్తే । తస్మాత్ప్రవృత్తేరపి చేతనాధిష్ఠానసిద్ధిరితి “శక్తితః ప్రవృత్తేశ్చ” ఇత్యయమపి హేతుః సాఙ్ఖ్యీయో విరుద్ధ ఎవేత్యుక్తం వక్రోక్త్యా । అత్ర సాఙ్ఖ్యశ్చోదయతి

నను చేతనస్యాపి ప్రవృత్తిరితి ।

అయమభిప్రాయః త్వయా కిలౌపనిషదేనాస్మద్ధేతూన్ దూషయిత్వా కేవలస్య చేతనస్యైవాన్యనిరపేక్షస్య జగదుపాదానత్వం నిమిత్తత్వం చ సమర్థనీయమ్ । తదయుక్తమ్ । కేవలస్య చేతనస్య ప్రవృత్తేర్దృష్టాన్తధర్మిణ్యనుపలబ్ధేరితి । ఔపనిషదస్తు చేతనహేతుకాం తావదేష సాఙ్ఖ్యః ప్రవృత్తిమభ్యుపగచ్ఛతు పశ్చాత్స్వపక్షమత ఎవ సమాధాస్యామీత్యభిసన్ధిమానాహ

సత్యమేతత్ ।

న కేవలస్య చేతనస్య ప్రవృత్తిర్దృష్టేతి । సాఙ్ఖ్య ఆహ

న త్వచేతనసంయుక్తస్యేతి ।

తుశబ్ద ఔపనిషదపక్షం వ్యావర్తయతి । అచేతనాశ్రయైవ సర్వా ప్రవృత్తిర్దృశ్యతే న తు చేతనాశ్రయా కాచిదపి । తస్మాన్న చేతనస్య జగత్సర్జనే ప్రవృత్తిరిత్యర్థః । అత్రౌపనిషదో గూఢాభిసన్ధిః ప్రశ్నపూర్వకం విమృశతి

కిం పునరత్రేతి ।

అత్రాన్తరే సాఙ్ఖ్యో బ్రూతే

నను యస్మిన్నితి ।

న తావచ్చేతనః ప్రవృత్త్యాశ్రయతయా తత్ప్రయోజకతయా వా ప్రత్యక్షమీక్ష్యతే, కేవలం ప్రవృత్తిస్తదాశ్రయశ్చాచేతనో దేహరథాదిః ప్రత్యక్షేణ ప్రతీయతే, తత్రాచేతనస్య ప్రవృత్తిస్తన్నిమిత్తైవ న తు చేతననిమిత్తా । సద్భావమాత్రం తు తత్ర చేతనస్య గమ్యతే రథాదివైలక్షణ్యాజ్జీవద్దేహస్య । నచ సద్భావమాత్రేణ కారణత్వసిద్ధిః । మా భూదాకాశ ఉత్పత్తిమతాం ఘటాదీనాం నిమిత్తకారణమస్తి హి సర్వత్రేతి । తదనేన దేహాతిరిక్తే సత్యపి చేతనే తస్య న ప్రవృత్తిం ప్రతి నిమిత్తభావోఽస్తీత్యుక్తమ్ । యతశ్చాస్య న ప్రవృత్తిహేతుభావోఽస్తి అత ఎవ ప్రత్యక్షే దేహే సతి ప్రవృత్తిదర్శనాదసతి చాదర్శనాద్దేహస్యైవ చైతన్యమితి లౌకాయతికాః ప్రతిపన్నాః, తథా చ న చిదాత్మనిమిత్తా ప్రవృత్తిరితి సిద్ధమ్ । తస్మాన్న రచనాయాః ప్రవృత్తేర్వా చిదాత్మకారణత్వసిద్ధిర్జగత ఇతి ఔపనిషదః పరిహరతి

తదభిధీయతే న బ్రూమ ఇతి ।

న తావత్ప్రత్యక్షానుమానాగమసిద్ధః శారీరో వా పరమాత్మా వాస్మాభిరిదానీం సాధనీయః, కేవలమస్య ప్రవృత్తిం ప్రతి కారణత్వం వక్తవ్యమ్ । తత్ర మృతశరీరే వా రథాదౌ వానధిష్ఠితే చేతనేన ప్రవృత్తేరదర్శనాత్తద్విపర్యయే చ ప్రవృత్తిదర్శనాదన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం చేతనహేతుకత్వం ప్రవృత్తేర్నిశ్చీయతే, న తు చేతనసద్భావమాత్రేణ, యేనాతిప్రసఙ్గో భవేత్ । భూతచైతనికానామపి చేదనాధిష్ఠానాదచేతనానాం ప్రవృత్తిరిత్యత్రావివాద ఇత్యాహ

లౌకాయతికానామపీతి ।

స్యాదేతత్ । దేహః స్వయం చేతనః కరచరణాదిమాన్ స్వవ్యాపారేణ ప్రవర్తయతీతి యుక్తం, న తు తదతిరిక్తః కూటస్థనిత్యశ్చేతనో వ్యాపారరహితో జ్ఞానైకస్వభావః ప్రవృత్త్యభావాత్ప్రవర్తకో యుక్త ఇతి చోదయతి

నను తవేతి ।

పరిహరతి

న ।

అయస్కాన్తవద్రూపాదివచ్చేతి ।

యథా చ రూపాదయ ఇతి ।

సాఙ్ఖ్యానాం హి స్వదేశస్థా రూపాదయ ఇన్ద్రియం వికుర్వతే, తేన తదిన్ద్రియమర్థం ప్రాప్తమర్థాకారేణ పరిణమత ఇతి స్థితిః । సమ్ప్రతి చోదకః స్వాభిప్రాయమావిష్కరోతి

ఎకత్వాదితి ।

యేషామచేతనం చేతనం చాస్తి తేషామేతద్యుజ్యతే వక్తుం చేతనాధిష్ఠితమచేతనం ప్రవర్తత ఇతి । యథా యోగినామీశ్వరవాదినామ్ । యేషాం తు చేతనాతిరిక్తం నాస్త్యద్వైతవాదినాం, తేషాం ప్రవర్త్యాభావే కం ప్రతి ప్రవర్తకత్వం చేతనస్యేత్యర్థః । పరిహరతి

న అవిద్యేతి ।

కారణభూతయా లయలక్షణయావిద్యయా ప్రాక్సర్గోపచితేన చ విక్షేపసంస్కారేణ యత్ప్రత్యుపస్థాపితం నామరూపం తదేవ మాయా, తదావేశేనాస్య చోద్యస్యాసకృత్ప్రయుక్తత్వాత్ । ఎతదుక్తం భవతి నేయం సృష్టిర్వస్తుసతీ యేనాద్వైతినో వస్తుసతో ద్వితీయస్యాభావాదనుయుజ్యేత । కాల్పనిక్యాం తు సృష్టావస్తి కాల్పనికం ద్వితీయం సహాయం మాయామయమ్ । యథాహుః “సహాయాస్తాదృశా ఎవ యాదృశీ భవితవ్యతా ।' ఇతి । న చైవం బ్రహ్మోపాదానత్వవ్యాఘాతః, బ్రహ్మణ ఎవ మాయావేశేనోపాదానత్వాత్తదధిష్ఠానత్వాజ్జగద్విభ్రమస్య, రజతవిభ్రమస్యేవ శుక్తికాధిష్ఠానస్య శుక్తికోపాదానత్వమితి నిరవద్యమ్ ॥ ౨ ॥

పయోమ్బువచ్చేత్తత్రాపి ।

యథా పయోమ్బునోశ్చేతనానధిష్ఠితయోః స్వత ఎవ ప్రవృత్తిరేవం ప్రధానస్యాపీతి శఙ్కార్థః । తత్రాపి చేతనాధిష్ఠితత్వం సాధ్యం, న చ సాధ్యేనైవ వ్యభిచారః, తథా సత్యనుమానమాత్రోచ్ఛేదప్రసఙ్గాత్ , సర్వత్రాస్య సులభత్వాత్ । న చాసాధ్యమ్ । అత్రాపి చేతనాధిష్ఠానస్యాగమసిద్ధత్వాత్ । న చ సపక్షేణ వ్యభిచార ఇతి శఙ్కానిరాకరణస్యార్థః ।

సాధ్యపక్షేత్యుపలక్షణమ్ ।

సపక్షనిక్షిప్తత్వాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । నను “ఉపసంహారదర్శనాత్”(బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౨౪) ఇత్యత్రానపేక్షస్య ప్రవృత్తిర్దర్శితా, ఇహ తు సర్వస్య చేతనాపేక్షా ప్రవృత్తిః ప్రతిపాద్యత ఇతి కుతో న విరోధ ఇత్యత ఆహ

ఉపసంహారదర్శనాదితి ।

స్థూలదర్శిలోకాభిప్రాయానురోధేన తదుక్తం న తు పరమార్థత ఇత్యర్థః ॥ ౩ ॥

వ్యతిరేకానవస్థితేశ్చానపేక్షత్వాత్ ।

యద్యపి సాఙ్ఖ్యానామపి విచిత్రకర్మవాసనావాసితం ప్రధానం సామ్యావస్థాయామపి తథాపి న కర్మవాసనాః సర్గస్యేశతే, కిన్తు ప్రధానమేవ స్వకార్యే ప్రవర్తమానమధర్మప్రతిబద్ధం సన్న సుఖమయీం సృష్టిం కర్తుముత్సహత ఇతి ధర్మేణాధర్మప్రతిబన్ధోఽపనీయతే । ఎవమధర్మేణ ధర్మప్రతిబన్ధోఽపనీయతే దుఃఖమయ్యాం సృష్టౌ । స్వయమేవ చ ప్రధానమనపేక్ష్య సృష్టౌ ప్రవర్తతే । యథాహుః “నిమిత్తమప్రయోజకం ప్రకృతీనాం వరణభేదస్తు తతః క్షేత్రికవత్”(యో.సూ. ౪-౩) ఇతి । తతశ్చ ప్రతిబన్ధకాపనయసాధనే ధర్మాధర్మవాసనే అపి సంనిహితే ఇత్యాగన్తోరపేక్షణీయస్యాభావాత్సదైవ సామ్యేన పరిణమేత వైషమ్యేణ వా, న త్వయం కాదాచిత్కః పరిణామభేద ఉపపద్యేత । ఈశ్వరస్య తు మహామాయస్య చేతనస్య లీలయా వా యదృచ్ఛయా వా స్వభావవైచిత్ర్యాద్వా కర్మపరిపాకాపేక్షస్య ప్రవృత్తినివృత్తీ ఉపపద్యేతే ఎవేతి ॥ ౪ ॥

అన్యత్రాభావాచ్చ న తృణాదివత్ ।

ధేనూపయుక్తం హి తృణపల్లవాది యథా స్వభావత ఎవ చేతనానపేక్షం క్షీరభావేన పరిణమతే న తు తత్ర ధేనుచైతన్యమపేక్ష్యతే, ఉపయోగమాత్రే తదపేక్షత్వాత్ । ఎవం ప్రధానమపి స్వభావత ఎవ పరిణంస్యతే కృతమత్ర చేతనేనేతి శఙ్కార్థః । ధేనూపయుక్తస్య తృణాదేః క్షీరభావే కిం నిమిత్తాన్తరమాత్రం నిషిధ్యతే, ఉత చేతనమ్ । న తావన్నిమిత్తాన్తరం, ధేనుదేహస్థస్యౌదర్యస్య వహ్న్యాదిభేదస్య నిమిత్తాన్తరస్య సమ్భవాత్ । బుద్ధిపూర్వకారీ తు తత్రాపీశ్వర ఎవ సర్వజ్ఞః సమ్భవతీతి శఙ్కానిరాకరణస్యార్థః । తదిదముక్తమ్

కిఞ్చిద్దైవసమ్పాద్యమితి ॥ ౫ ॥

అభ్యుపగమేఽప్యర్థాభావాత్ ।

పురుషార్థాపేక్షాభావప్రసఙ్గాత్ । తదిదముక్తమ్

ఎవం ప్రయోజనమపి కిఞ్చిన్నాపేక్షిష్యత ఇతి ।

అథవా పురుషార్థాభావాదితి యోజ్యమ్ । తదిదముక్తమ్

తథాపి ప్రధానప్రవృత్తేః ప్రయోజనం వివేక్తవ్యమితి ।

న కేవలం తాత్త్వికో భోగోఽనాధేయాతిశయస్య కూటస్థనిత్యస్య పురుషస్య న సమ్భవతి, అనిర్మోక్షప్రసఙ్గశ్చ । యేన హి ప్రయోజనేన ప్రధానం ప్రవర్తితం తదనేన కర్తవ్యం, భోగేన చైతత్ప్రవర్తితమితి తమేవ కుర్యాన్న మోక్షం, తేనాప్రవర్తితత్వాదిత్యర్థః ।

అపవర్గశ్చేత్ప్రాగపీతి ।

చితేః సదా విశుద్ధత్వాన్నైతస్యాం జాతు కర్మానుభవవాసనాః సన్తి । ప్రధానం తు తాసామనాదీనామాధారః । తథా చ ప్రధానప్రవృత్తేః ప్రాక్చితిర్ముక్తైవేతి నాపవర్గార్థమపి తత్ప్రవృత్తిరితి ।

శబ్దాద్యనుపలబ్ధిప్రసఙ్గశ్చ ।

తదర్థమప్రవృత్తత్వాత్ప్రధానస్య ।

ఉభయార్థతాభ్యుపగమేఽపీతి ।

న తావదపవర్గః సాధ్యస్తస్య ప్రధానాప్రవృత్తిమాత్రేణ సిద్ధత్వాత్ । భోగార్థం తు ప్రవర్తేత । భోగస్య చ సకృచ్ఛబ్దాద్యుపలబ్ఘిమాత్రాదేవ సమాప్తత్వాన్న తదర్థం పునః ప్రధానం ప్రవర్తేతేత్యయత్నసాధ్యో మోక్షః స్యాత్ । నిఃశేషశబ్దాద్యుపభోగస్య చానన్త్యేన సమాప్తేరనుపపత్తేరనిర్మోక్షప్రసఙ్గః । కృతభోగమపి ప్రధానమాసత్త్వపురుషాన్యతాఖ్యాతేః క్రియాసమభిహారేణ భోజయతీతి చేత్ , అథ పురుషార్థాయ ప్రవృత్తం కిమర్థం సత్త్వపురుషాన్యతాఖ్యాతిం కరోతి । అపవర్గార్థమితి చేత్ , హన్తాయాం సకృచ్ఛబ్దాద్యుపభోగేన కృతప్రయోజనస్య ప్రధానస్య నివృత్తిమాత్రాదేవ సిధ్యతీతి కృతం సత్త్వాన్యతాఖ్యాతిప్రతీక్షణేన । న చాస్యాః స్వరూపతః పురుషార్థత్వమ్ । తస్మాదుభయార్థమపి న ప్రధానస్య ప్రవృత్తిరుపపద్యత ఇతి సిద్ధోఽర్థాభావః । సుగమమితరత్ । శఙ్కతే

దృక్శక్తీతి ।

పురుషో హి దృక్శక్తిః । సా చ దృశ్యమన్తరేణానర్థికా స్యాత్ । నచ స్వాత్మన్యర్థవతీ, స్వాత్మని వృత్తివిరోధాత్ । ప్రధానం చ సర్గశక్తిః । సా చ సర్జనీయమన్తరేణానర్థికా స్యాదితి యత్ప్రధానేన శబ్దాది సృజ్యతే తదేవ దృక్శక్తేర్దృశ్యం భవతీతి తదుభయార్థవతత్త్వాయ సర్జనమితి శఙ్కార్థః । నిరాకరోతి

సర్గశక్త్యనుచ్ఛేదవదితి ।

యథా హి ప్రధానస్య సర్గశక్తిరేకం పురుషం ప్రతి చరితార్థాపి పురుషాన్తరం ప్రతి ప్రవర్తతేఽనుచ్ఛేదాత్ । ఎవం దృక్శక్తిరపి తం పురుషం ప్రత్యర్థవత్త్వాయానుచ్ఛేదాత్సర్వదా ప్రవర్తేతేత్యనిర్మోక్షప్రసఙ్గః । సకృద్దృశ్యదర్శనేన వా చరితార్థత్వే న భూయః ప్రవర్తేతేతి సర్వేషామేకపదే నిర్మోక్షః ప్రసజ్యేతేతి సహసా సంసారః సముచ్ఛిద్యేతేతి ॥ ౬ ॥

పురుషాశ్మవదితి చేత్తథాపి ।

నైవ దోషాత్ప్రచ్యుతిరితి శేషః । మా భూత్పురుషార్థస్య శక్త్యర్థవత్త్వస్య వా ప్రవర్తకత్వమ్ , పురుష ఎవ దృక్శక్తిసమ్పన్నః పఙ్గురివ ప్రవృత్తిశక్తిసమ్పన్నం ప్రధానమన్ధమివ ప్రవర్తయిష్యతీతి శఙ్కా । దోషాదనిర్మోక్షమాహ

అభ్యుపేతహానం తావదితి ।

న కేవలమభ్యుపేతహానమ్ , అయుక్తం చైతద్భవద్దర్శనాలోచనేనేత్యాహ

కథం చోదాసీన ఇతి ।

నిష్క్రియత్వే సాధనమ్

నిర్గుణత్వాదితి ।

శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౭ ॥

అఙ్గిత్వానుపపత్తేశ్చ ।

యది ప్రధానావస్థా కూటస్థనిత్యా, తతో న తస్యాః ప్రచ్యుతిరనిత్యత్వప్రసఙ్గాత్ । యథాహుః “నిత్యం తమాహుర్విద్వాంసో యః స్వభావో న నశ్యతి” ఇతి । తదిదముక్తమ్

స్వరూపప్రాణాశభయాదితి ।

అథ పరిణామినిత్యా । యథాహుః “యస్మిన్ విక్రియమాణేఽపి యత్తత్వం న విహన్యతే । తదపి నిత్యమ్” ఇతి । తత్రాహ

బాహ్యస్య చేతి ।

యత్సామ్యావస్థయా సుచిరం పర్యణమత్కథం తదేవాసతి విలక్షణప్రత్యయోపనిపాతే వైషమ్యముపైతి । అనపేక్షస్య స్వతో వాపి వైషమ్యే న కదాచిత్సామ్యం భవేదిత్యర్థః ॥ ౮ ॥

అన్యథానుమితౌ చ జ్ఞశక్తివియోగాత్ ।

ఎవమపి ప్రధానస్యేతి ।

అఙ్గిత్వానుపపత్తిలక్షణో దోషస్తావన్న భవద్భిః శక్యః పరిహర్తుమితి వక్ష్యామః । అభ్యుపగమ్యాప్యస్యాదోషత్వముచ్యత ఇత్యర్థః । సంప్రత్యఙ్గిత్వానుపపత్తిముపపాదయతి

వైషమ్యోపగమయోగ్యా అపీతి ॥ ౯ ॥

విప్రతిషేధాచ్చాసమఞ్జసమ్ ।

క్వచిత్సప్తేన్ద్రియాణీతి ।

త్వఙ్మాత్రమేవ హి బుద్ధీన్ద్రియమనేకరూపాదిగ్రహణసమర్థమేకం, కర్మేన్ద్రియాణి పఞ్చ, సప్తమం చ మన ఇతి సప్తేన్ద్రియాణి ।

క్వచిత్త్రీణ్యన్తఃకరణాని ।

బుద్ధిరహఙ్కారో మన ఇతి ।

క్వచిదేకం

బుద్ధిరితి । శేషమతిరోహితార్థమ్ ।

అత్రాహ సాఙ్ఖ్యః

నన్వౌపనిషదానామపీతి ।

తప్యతాపకభావస్తావదేకస్మిన్నోపపద్యతే । నహి తపిరస్తిరివ కర్తృస్థభావకః, కిన్తు పచిరివ కర్మస్థభావకః । పరసమవేతక్రియాఫలశాలి చ కర్మ । తథా చ తప్యేన కర్మణా తాపకసమవేతక్రియాఫలశాలినా తాపకాదన్యేన భవితవ్యమ్ । అనన్యత్వే చైత్రస్యేవ గన్తుః స్వసమవేతగమనక్రియాఫలనగరప్రాప్తిశాలినోఽప్యకర్మత్వప్రసఙ్గాత్ । అన్యత్వే తు తప్యస్య తాపకాచ్చైత్రసమవేతగమనక్రియాఫలభాజో గమ్యస్యేవ నగరస్య తప్యత్వోపపత్తిః । తస్మాదభేదే తప్యతాపకభావో నోపపద్యత ఇతి । దూషణాన్తరమాహ

యది చేతి ।

నహి స్వభావాద్భావో వియోజితుం శక్య ఇతి భావః । జలధేశ్చ వీచితరఙ్గఫేనాదయః స్వభావాః సన్త ఆవిర్భావతిరోభావధర్మాణో న తు తైర్జలధిః కదాచిదపి ముచ్యతే । న కేవలం కర్మభావాత్తప్యస్య తాపకాదన్యత్వమపి త్వనుభవసిద్ధమేవేత్యాహ

ప్రసిద్ధశ్చాయమితి ।

తథాహి అర్థోఽప్యుపార్జనరక్షణక్షయరాగవృద్ధిహింసాదోషదర్శనాదనర్థః సన్నర్థినం దునోతి, తదర్థీ తప్యస్తాపకశ్చార్థః, తౌ చేమౌ లోకే ప్రతీతభేదౌ । అభేదే చ దూషణాన్యుక్తాని । తత్కథమేకస్మిన్నద్వయే భవితుమర్హత ఇత్యర్థః । తదేవమౌపనిషదం మతమసమఞ్జసముక్త్వా సాఙ్ఖ్యః స్వపక్షే తప్యతాపకయోర్భేదే మోక్షముపపాదయతి

జాత్యన్తరభావే త్వితి ।

దృగ్దర్శనశక్త్యోః కిల సంయోగస్తాపనిదానం, తస్య హేతురవివేకదర్శనసంస్కారోఽవిద్యా, సా చ వివేకఖ్యాత్యా విద్యయా విరోధిత్వాద్వినివర్త్యతే, తన్నివృత్తౌ తద్ధేతుకః సంయోగో నివర్తతే, తన్నివృత్తౌ చ తత్కార్యస్తాపో నివర్తతే । తదుక్తం పఞ్చశిఖాచార్యేణ “తత్సంయోగహేతువివర్జనాత్స్యాదయమాత్యన్తికో దుఃఖప్రతీకారః” ఇతి । అత్ర చ న సాక్షాత్పురుషస్యాపరిణామినో బన్ధమోక్షౌ, కిన్తు బుద్ధిసత్త్వస్యైవ చితిచ్ఛాయాపత్త్యా లబ్ధచైతన్యస్య । తథాహి ఇష్టానిష్టగుణస్వరూపావధారణమవిభాగాపన్నమస్య భోగః, భోక్తృస్వరూపావధారణమపవర్గః, తేన హి బుద్ధిసత్వమేవాపవృజ్యతే, తథాపి యథా జయః పరాజయో వా యోధేషు వర్తమానః ప్రాధాన్యాత్స్వామిన్యపదిశ్యతే, ఎవం బన్ధమోక్షౌ బుద్ధిసత్త్వే వర్తమానౌ కథఞ్చిత్పురుషేఽపదిశ్యేతే, స హ్యవిభాగాపత్యా తత్ఫలస్య భోక్తేతి । తదేతదభిసన్ధాయాహ

స్యాదపి కదాచిన్మోక్షోపపత్తిరితి ।

అత్రోచ్యతే

న । ఎకత్వాదేవ తప్యతాపకభావానుపపత్తేః ।

యత ఎకత్వే తప్యతాపకభావో నోపపద్యత ఎకత్వాదేవ, తస్మాత్సాంవ్యవహారికభేదాశ్రయస్తప్యతాపకభావోఽస్మాభిరభ్యుపేయః । తాపో హి సాంవ్యవహారిక ఎవ న పారమార్థిక ఇత్యసకృదావేదితమ్ । భవేదేష దోషో యద్యేకాత్మతాయాం తప్యతాపకావన్యోన్యస్య విషయవిషయిభావం ప్రతిపద్యేయాతామిత్యస్మదభ్యుపగమ ఇతి శేషః । సాఙ్ఖ్యోఽపి హి భేదాశ్రయం తప్యతాపకభావం బ్రువాణో న పురుషస్య తపికర్మతామాఖ్యాతుమర్హతి, తస్యాపరిణామితయా తపిక్రియాజనితఫలశాలిత్వానుపపత్తేః । కేవలమనేన సత్త్వం తప్యమ్ , అభ్యుపేయం తాపకం చ రజః । దర్శితవిషయత్త్వాత్తు బుద్ధిసత్వే తప్యే తదవిభాగాపత్త్యా పురుషోఽప్యనుతప్యత ఇవ న తు తప్యతేఽపరిణామిత్వాదిత్యుక్తం, తదవిభాగాపత్తిశ్చావిద్యా, తథా చావిద్యాకృతస్తప్యతాపకభావస్త్వయాభ్యుపేయః, సోఽయమస్మాభిరుచ్యమానః కిమితి భవతః పురుష ఇవాభాతి । అపి చ నిత్యత్వాభ్యుపగమాచ్చ తాపకస్యానిర్మోక్షప్రసఙ్గః । శఙ్కతే

తప్యతాపకశక్త్యోర్నిత్యత్వేఽపీతి ।

సహాదర్శనేన నిమిత్తేన వర్తత ఇతి సనిమిత్తః సంయోగస్తదపేక్షత్వాదితి । నిరాకరోతి

న । అదర్శనస్య తమస ఇతి ।

న తావత్పురుషస్య తప్తిరిత్యుక్తమ్ । కేవలమియం బుద్ధిసత్త్వస్య తాపకరజోజనితా, తస్య చ బుద్ధిసత్వస్య తామసవిపర్యాసాదాత్మనః పురుషాద్భేదమపశ్యతః పురుషస్తప్యత ఇత్యభిమానః, న తు పురుషో విపర్యాసతుషేణాపి యుజ్యతే । తస్య తు బుద్ధిసత్త్వస్య సాత్త్విక్యా వివేకఖ్యాత్యా తామసీయమవివేకఖ్యాతిర్నివర్తనీయా । న చ సతి తమసి మూలే శక్యాత్యన్తముచ్ఛేత్తుమ్ । తథా విచ్ఛిన్నాపి ఛిన్నబదరీవ పునస్తమసోద్భూతేన సత్త్వమభిభూయ వివేకఖ్యాతిమపోద్య శతశిఖరావిద్యావిర్భావ్యేతేతి బతేయమపవర్గకథా తపస్వినో దత్తజలాఞ్జలిః ప్రసజ్యేత । అస్మత్పక్షే త్వదోష ఇత్యాహ

ఔపనిషదస్య త్వితి ।

యథా హి ముఖమవదాతమపి మలినాదర్శతలోపాధికల్పితప్రతిబిమ్బభేదం మలినతాముపైతి, న చ తద్వస్తుతో మలినం, నచ బిమ్బాత్ప్రతిబిమ్బం వస్తుతో భిద్యతే, అథ తస్మిన్ ప్రతిబిమ్బే మలినాదర్శోపధానాన్మలినతా పదం లభతే । తథా చాత్మనో మలినం ముఖం పశ్యన్ దేవదత్తస్తప్యతే । యదా తూపాధ్యపనయాద్బిమ్బమేవ కల్పనావశాత్ప్రతిబిమ్బం తచ్చావదాతమితి తత్త్వమవగచ్ఛతి తదాస్య తాపః ప్రశామ్యతి నచ మలినం మే ముఖమితి । ఎవమవిద్యోపధానకల్పితావచ్ఛేదో జీవః పరమాత్మప్రతిబిమ్బకల్పః కల్పితైరేవ శబ్దాదిభిః సమ్పర్కాత్తప్యతే నతు తత్త్వతః పరమాత్మనోఽస్తి తాపః । యదా తు “తత్త్వమసి”(ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇతి వాక్యశ్రవణమననధ్యానాభ్యాసపరిపాకప్రకర్షపర్యన్తజోఽస్య సాక్షాత్కార ఉపజాయతే తదా జీవః శుద్ధబుద్ధతత్త్వస్వభావమాత్మనోఽనుభవన్నిర్మృష్టనిఖిలసవాసనక్లేశజాలః కేవలః స్వస్థో భవతి, న చాస్య పునః సంసారభయమస్తి తద్ధేతోరవాస్తవత్వేన సమూలకాషం కషితత్వాత్ । సాఙ్ఖ్యస్య తు సతస్తమసోఽశక్యసముచ్ఛేదత్వాదితి । తదిదముక్తమ్

వికారభేదస్య చ వాచారమ్భణమాత్రత్వశ్రవణాదితి ॥ ౧౦ ॥

ప్రధానకారణవాద ఇతి ।

యథైవ ప్రధానకారణవాదో బ్రహ్మకారణవాదవిరోధ్యేవం పరమాణుకారణవాదోఽప్యతః సోఽపి నిరాకర్తవ్యః । “ఎతేన శిష్టాపరిగ్రహా అపి వ్యాఖ్యాతాః”(బ్ర. సూ. ౨ । ౧ । ౧౨) ఇత్యస్య ప్రపఞ్చ ఆరభ్యతే తత్ర వైశేషికా బ్రహ్మకారణత్వం దూషయామ్బభూవుః । చేతనం చేదాకాశాదీనాముపాదానం తదారబ్ధమాకాశాది చేతనం స్యాత్ । కారణగుణక్రమేణ హి కార్యే గుణారమ్భో దృష్టః, యథా శుక్లైస్తన్తుభిరారబ్ధః పటః శుక్లః, న జాత్వసౌ కృష్ణో భవతి । ఎవం చేతనేనారబ్ధమాకాశాది చేతనం భవేన్న త్వచేతనమ్ । తస్మాదచేతనోపాదానమేవ జగత్ । తచ్చాచేతనం పరమాణవః । సూక్ష్మాత్ఖలు స్థూలస్యోత్పత్తిర్దృశ్యతే, యథా తన్తుభిః పటస్యైవమంశుభ్యస్తన్తూనామేవమపకర్షపర్యన్తం కారణద్రవ్యమతిసూక్ష్మమనవయవమవతిష్ఠతే, తచ్చ పరమాణు । తస్య తు సావయవత్వేఽభ్యుపగమ్యమానేఽనన్తావయవత్వేన సుమేరురాజసర్షపయోః సమానపరిమాణత్వప్రసఙ్గ ఇత్యుక్తమ్ । తత్ర చ ప్రథమం తావదదృష్టవత్క్షేత్రజ్ఞసంయోగాత్పరమాణౌ కర్మ, తతోఽసౌ పరమాణ్వన్తరేణ సంయుజ్యద్వ్యణుకమారభతే । బహవస్తు పరమాణవః సంయుక్తా న సహసా స్థూలమారభన్తే, పరమాణుత్వే సతి బహుత్వాత్ , ఘటోపగృహీతపరమాణువత్ । యది హి ఘటోపగృహీతాః పరమాణవో ఘటమారభేరన్న ఘటే ప్రవిభజ్యమానే కపాలశర్కరాద్యుపలభ్యేత, తేషామనారబ్ధత్వాత్ , ఘటస్యైవ తు తైరారబ్ధత్వాత్ । తథా సతి ముద్గరప్రహారాత్ఘటవినాశే న కిఞ్చిదుపలభ్యేత, తేషామనారబ్ధత్వాత్ । తదవయవానాం పరమాణూనామతీన్ద్రియత్వాత్ । తస్మాన్న బహూనాం పరమాణూనాం ద్రవ్యం ప్రతి సమవాయికారణత్వమ్ , అపి తు ద్వావేవ పరమాణూ ద్య్వణుకమారభేతే । తస్య చాణుత్వం పరిమాణం పరమాణుపరిమాణాత్పారిమాణ్డల్యాదన్యదీశ్వరబుద్ధిమపేక్ష్యోత్పన్నా ద్విత్వసఙ్ఖ్యారభతే । నచ ద్వ్యణుకాభ్యాం ద్రవ్యస్యారమ్భః, వైయర్థ్యప్రసఙ్గాత్ । తదపి హి ద్వ్యణుకమేవ భవేన్న తు మహత్ । కారణబహుత్వమహత్త్వప్రచయవిశేషేభ్యో హి మహత్త్వస్యోత్పత్తిః । నచ ద్వ్యణుకయోర్మహత్త్వమస్తి, యతస్తాభ్యామారబ్ధం మహద్భవేత్ । నాపి తయోర్బహుత్వం, ద్విత్వాదేవ । నచ ప్రచయభేదస్తూలపిణ్డానామివ, తదవయవానామనవయవత్వేన ప్రశిథిలావయవసంయోగభేదవిరహాత్ । తస్మాత్తేనాపి తత్కారణద్వ్యణుకవదణునైవ భవితవ్యం, తథా చ పురుషోపభోగాతిశయాభావాదదృష్టనిమిత్తత్వాచ్చ విశ్వనిర్మాణస్య భోగార్తత్వాత్తత్కారణేన చ ద్వ్యణుకేన తన్నిష్పత్తేః కృతం ద్వ్యణుకాశ్రయేణ ద్వ్యణుకాన్తరేణేత్యారమ్భవైయర్థ్యాత్ । ఆరమ్భార్థవత్త్వాయ బహుభిరేవ ద్వ్యణుకైస్త్ర్యణుకం చతురణుకం వా ద్రవ్యం మహద్దీర్ఘమారబ్ధవ్యమ్ । అస్తి హి తత్ర తత్ర భోగభేదః । అస్తి చ బహుత్వసఙ్ఖ్యేశ్వరబుద్ధిమపేక్ష్యోత్పన్నా మహత్త్వపరిమాణయోనిః । త్ర్యణుకాదిభిరారబ్ధం తు కార్యద్రవ్యం కారణబహుత్వాద్వా కారణమహత్త్వాద్వా కారణప్రచయభేదాద్వా మహద్భవతీతి ప్రక్రియా । తదేతయైవ ప్రక్రియయా కారణసమవాయినో గుణాః కార్యద్రవ్యే సమానజాతీయమేవ గుణాన్తరమారభన్త ఇతి దూషణమదూషణీక్రియతే, వ్యభిచారాదిత్యాహ