నాభావ ఉపలబ్ధేః ॥౨౮॥ రూపాదిరహితబ్రహ్మజగదుపాదానత్వవాదిసమన్వయస్య విజ్ఞానం నీలాద్యాకారమిత్యనుమానవిరోధావిరోధసందేహే పూర్వోక్తసముదాయాప్రాప్త్యాదిదూషణాన్యుపజీవ్య బాహ్యార్థాపలాపాద్ధేతుహేతుమల్లక్షణాం సఙ్గతిమాహేత్యర్థః । వ్యాఘాతేన పూర్వపక్షానుత్థానమాశఙ్కతే –

అథేతి ।

చోద్యప్రారమ్భార్థోఽథశబ్దః । వస్తువ్యవస్థిత్యై ప్రమాణాద్యభ్యుపగమ్య తన్నిషేధో వ్యాఘాత ఇత్యర్థః ।

బుద్ధిపరికల్పితేనేతి ।

విభాగమాత్రం జ్ఞేయాద్యాకారాణాం పరికల్పితం జ్ఞేయాదిరూపత్వం బుద్ధేర్వాస్తవమేవ ।

నను నీలాద్యాకారం విజ్ఞానమ్ ఇత్యనుమానే వేదాన్తినాం సిద్ధసాధనమ్ ; బ్రహ్మణో విజ్ఞానాత్మకస్య నీలాద్యాత్మకత్వాద్ , అన్యథా తదద్వైతాసిద్ధేరత ఆహ –

ఎవం చేతి ।

బౌద్ధా హి విత్తేర్విజ్ఞానస్యాన్తరం నీలాదిరూపమాచక్షతే , న వయమిత్యర్థః ।

బుద్ధౌ పరికల్పితం జ్ఞేయాదివిభాగముపపాదయతి –

తథా హీతి ।

అసత్యాకారేతి ।

ఆకారస్యాసత్యత్వం బాహ్యరూపేణాసత్యేనాన్తరరూపేణ సత్యేనాకారేణ యుక్తమిత్యర్థః ।

నను బాహ్యార్థసత్యత్వే ప్రమాణాదయః సత్యాః సిధ్యన్తి , కిం కల్పితత్వేనేత్యాశఙ్క్య తన్మతే ప్రమేయవిభాగః సత్య ఉపలభ్యేతాపి , ప్రమాణఫలవిభాగస్తావన్మిథ్యా , తథా చార్థాత్ప్రమేయమిథ్యాత్వమాపత్స్యత ఇత్యభిప్రేత్యాహ –

బాహ్యవాదినోరపీతి ।

వైభాషికమతే ప్రమాణఫలవిభాగస్య కల్పితత్వముపపాదయతి –

భిన్నాధికరణత్వే హీతి ।

ప్రమాణం హి కరణం ప్రమితిః ఫలం తయోర్భిన్నాధికరణత్వే కరణఫలభావో న స్యాత్ ।

కరణఫలభావ ఎకాధికరణయోరేవేత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –

న హీతి ।

యద్యపి పరశుః స్వావయవేషు సమవేతో ద్వైధీభావస్తు స్వదిరే ; తథాపి వ్యాపారావిష్టకరణీభూతః పరశుః సంయోగేన ఖదిరాధికరణ ఇతి కరణఫలయోరైకాధికరణ్యమ్ ।

భవతు ప్రమాణఫలయోరేకాధికరణతా , తావతా కథం తద్విభాగస్య కల్పితత్వసిద్ధిరత ఆహ –

కథం చేతి ।

యది జ్ఞానస్థే ఎవ ప్రమాణఫలే భవతః , తర్హ్యేవ తదైకాధికరణ్యం భవతి ; ఇతరథా కథం భవతీత్యర్థః ।

నను భవేతాం జ్ఞానస్థే ఎవ ప్రమాణఫలేఽతో వా కిం జాతమత ఆహ –

న చ జ్ఞానం స్వలక్షణమితి ।

న తావత్ కుణ్డే బదరవజ్జ్ఞానే ప్రమాణఫలయోరవస్థానసంభవః ; జ్ఞానస్యాసంయోగిత్వాత్ , తాదాత్మ్యేన తు స్యాదవస్థానం , న చ వస్తుతో భిన్నాభ్యామేకస్యైక్యోపపత్తిస్తతః కాల్పనికప్రమాణఫలభేద ఇత్యర్థః ।

తమేవ దర్శయతి –

తదేవేతి ।

అజ్ఞానవ్యావృత్త్యాత్మకాపోహరూపేణ కల్పితో జ్ఞానత్వసామాన్యరూపోంఽశో యస్య తత్తథోక్తమ్ । అశక్తివ్యావృత్తిరూపేణ కల్పితా విజ్ఞానస్యాత్మానం స్వమనాత్మానమర్థం ప్రతి చ యా ప్రకాశనశక్తిః సోంశో యస్య తద్విజ్ఞానం తథా । తచ్చ ప్రమాణమిత్యర్థః । వైభాషికస్య బాహ్యోఽర్థః ప్రత్యక్షః సౌత్రాన్తికస్య జ్ఞానగతాకారవైచిత్ర్యేణానుమేయః ।

తన్మతేఽపి ప్రమాణఫలవిభాగస్య కల్పితత్వమాహ –

ఎవమితి ।

జ్ఞానగతం బాహ్యనీలసారూప్యం భాసమానమనీలాకారాపోహరూపేణ కల్పితం , తచ్చ బాహ్యమర్థం వ్యవస్థాపయతి , ప్రతిబిమ్బమివ బిమ్బమ్ , అతః ప్రమాణమ్ । జ్ఞానాత్సకాశాద్యదన్యత్తద్వ్యావృత్తిరూపేణ కల్పితం జ్ఞానత్వం సామాన్యం ఫలం , తద్ధి సారూప్యబలాన్నీలజ్ఞానత్వేన వ్యవస్థాప్యతే ।

అస్మిన్నపి మతే ప్రమేయం పరమార్థభిన్నమితి సారూప్యస్య జ్ఞానజ్ఞేయభావవ్యవస్థాపకత్వే సౌత్రాన్తికవచనమాహ –

తథా చేతి ।

విత్తిసత్తైవ తద్వేదనా । తస్యార్థస్య వేదనా న యుక్తా । కుతః ? తస్యా విత్తిసత్తయాః సర్వత్రార్థే విశేషాభావాత్ । జ్ఞానమాత్రం హి సర్వజ్ఞేయసాధారణమ్ । తస్మాత్తాం తు విత్తిం సారూప్యమావిశద్ ఘటయేత్ ।

కిం ఘటయేదిత్యత ఆహ –

సరూపయత్తదితి ।

తద్బాహ్యం వస్తు సరూపయత్ స్వేన రూపేణ సరూపాం విత్తిం కుర్వద్ ఘటయేద్ విత్త్యా సహ విషయభావేన యోజయేదిత్యర్థః । సరూపయన్తమితి పాఠే అర్థమితి శేషః ।

ఎవం సంభావితే పూర్వపక్షే సాధకప్రమాణాని కథయతీత్యాహ –

ప్రశ్నపూర్వకమితి ।

స్తమ్భాద్యర్థః కిం పరమాణుస్తత్కృతోఽవయవీవా । ప్రథమే కిం పరమాణుమాత్రస్తద్గోచరప్రతీతివిశేషకృతో వా ।

తత్ర పరమాణుమాత్రత్వం నిషేధతి –

స హీతి ।

భాసమానాదన్యగోచరత్వమాత్రమతిప్రసఙ్గః ।

ఆద్యద్వితీయం ద్వేధా వికల్ప్య దూషయతి –

న చేతి ।

ప్రతిభాసనకాలే తదుపాధిం కృత్వా అర్థస్య ధర్మ ఇత్యర్థః । స్వాంశః స్వాకారః ।

గ్రహేఽనేకస్యేతి ।

అనేకస్య పరమాణోరేకేన జ్ఞానేన గ్రహణే కించిత్ స్థూలం రూపం గృహ్యతే తచ్చ సాంవృతమ్ ।

సాంవృతత్వస్య వివరణం –

ప్రతిభాసస్థమితి ।

విశకలితపరమాణుతత్త్వాచ్ఛాదకత్వాత్సంవృత్తిర్బుద్ధిః ।

స్వాభావికత్వభావే హేతుమాహ –

ఎకాత్మనీతి ।

ఎకపరమాణ్వాత్మని ఔపాధికవిషయత్వే స్థూలబుద్ధేర్భ్రాన్తిత్వమాశఙ్క్య ద్వితీయశ్లోకేన పరిహ్రియతే –

న చేతి ।

తస్య స్థూలస్య దర్శనం న చ భ్రాన్తమ్ ; యతః కారణాన్నానావస్తూనాం పరమాణూనాం గ్రహణాత్ సకాశాత్ సాంవృతస్య స్థూలస్య గ్రహణమన్యత్ర భవతి। య ఎవ హి భిన్నధీగృహీతాస్త ఎవ నిరన్తరాః పరమాణవ ఎకధియా గృహ్యమాణాః స్థూలమితి నిర్భాసన్తే । తే చ వస్త్వేవ వస్తుగ్రహశ్చ న భ్రమ ఇత్యర్థః ।

ఎవం స్థూలనీలావభాసస్య సాలమ్బనత్వం బాహ్యార్థవాదినా సమర్థితం విజ్ఞానవాదీ దూషయతి –

తన్నేతి ।

యది నిరన్తరా నీలపరమాణవ ఎకధీగోచరా నీలం , తర్హి నైరన్తర్యమసిద్ధమ్ । నీలపదార్థే చ రసగన్ధస్పర్శపరమాణూనామపి సత్త్వేన రూపపరమాణూనాం నైరన్తర్యాభావాదిత్యర్థః । ఆరాత్ దూరాత్ । ఘనం నిబిడం తదేవ వనమ్ ।

నను స్థూలప్రత్యయస్య న భ్రాన్తిత్వం యుక్తమ్ ; స్వలక్షణవిషయత్వేన నిర్వికల్పకత్వాత్ , సవికల్పకం హ్యవస్తుభూతసామాన్యవిషయత్వాద్ భ్రాన్తమిత్యాశఙ్క్యాహ –

తస్మాదితి ।

కల్పనా అభిలాపః । తదపోఢం తద్రహితమ్ । యద్యపి స్థూలం వ్యక్తిజ్ఞానం వ్యక్తౌ సంబన్ధగ్రహస్యాభావేన శబ్దవాచ్యత్వాభావాత్ తథాపి భ్రాన్తత్వాన్నాస్య ప్రత్యక్షతా కల్పనాపోఢమభ్రాన్తమితి ప్రత్యక్షలక్షణకరణాదిత్యర్థః ।

ఆద్యకల్పయోర్ద్వితీయం నిరాకరోతి –

నాపి తత్సమూహా ఇతి ।

పరమాణుభ్యః స్తమ్భాదీనాం భేదే సంబన్ధోఽస్తి న వా । యది న , కథం తర్హ్యుపాదానోపాదేయభావః ? అస్తి చేత్తర్హి సంబన్ధస్తాదాత్మ్యం సమవాయో వా । నాద్యో వ్యాఘాతాత్ । న ద్వితీయో వైశేషికాధికరణే (బ్ర.అ.౨.పా.౨.సూ.౧౨) హి భిన్నయోః సమవాయో నిరస్త ఇత్యర్థః ।

భాష్యకారేణ జ్ఞానే భాసమానస్తమ్భాద్యాకారవైచిత్ర్యాన్యథానుపపత్త్యా స్తమ్భాదేర్జ్ఞానాకారత్వముక్తమ్ , తదయుక్తమ్ ; భిన్నస్యైవార్థస్య జ్ఞానేన ప్రకాశనసంభవాదిత్యాశఙ్క్య భేదాభ్యుపగమే అర్థస్యాపరోక్షతా న స్యాదిత్యాహ –

న తావదిత్యాదినా ।

మా భూజ్జ్ఞానమ్ అర్థవిషయజ్ఞానాన్తరస్య జనకం , మా చ విషయాశ్రితం ప్రాకఠ్యమనేనాజని , తథాపి స్వభావసంబన్ధాదర్థవిషయవ్యవహారం జనయేదిత్యాశఙ్క్యాహ –

తచ్చేతి ।

జ్ఞానమాత్రాకారస్య సర్వజ్ఞేయసాధారణ్యాన్నీలాకారవజ్జ్ఞానం నీలవ్యవహారహేతురిత్యర్థః ।

విజ్ఞానవాదీ సౌత్రాన్తికస్యాపి సంమతమితి వదంస్తదుక్తిమాహ –

తదుక్తమితి ।

నను న సౌత్రాన్తికేన జ్ఞానస్యైవ నీలమాకార ఇత్యుచ్యతే , కిం తు బాహ్యనీలసదృశో జ్ఞానస్య నీలాకారోఽస్తీతి తత్కథమర్థస్య జ్ఞానాకారత్వసంమతిరత ఆహ –

ఎకశ్చేతి ।

స్వీకృతే జ్ఞాననిష్ఠనీలాకారే తేనైవ వ్యవహారోపపత్తేర్న బాహ్యసిద్ధిరిత్యర్థః ।

ఎవం ప్రత్యక్షేణ జ్ఞానాభేదమర్థస్య సమర్థ్యానుమానాదపి సమర్థయతే –

యద్యేన సహేత్యాదినా ।

విజ్ఞానవాదినా యో జ్ఞానార్థయోర్భేదో నిషిధ్యతే , తద్వ్యాపకస్య సహోపలమ్భనియమాభావస్య విరుద్ధో యః సహోపలమ్భనియమస్తదుపలబ్ధిస్తతశ్చ వ్యాపకాభావే వ్యాప్యభేదాభావ ఇతి।

వ్యాపకవిరుద్ధోపలబ్ధిం ప్రపఞ్చయతి –

నిషేధ్యో హీతి ।

అశ్వినౌ నక్షత్రే । యో యన్మాత్రానుబన్ధీ యదాత్మా చ స తత్ర స్వభావహేతుః । ఉక్తం హి - ‘ తద్భావమాత్రాన్వయిని స్వభావో హేతురాత్మనీ’తి।

తద్భావం ప్రకృతే దర్శయతి –

బాహ్యానాలమ్బనతా హీతి ।

ప్రత్యయత్వమాత్రానుబన్ధినీతి ।

తదాత్మేత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । నిరాలమ్బనత్వస్యాభావస్య ప్రత్యయరూపభావాత్మకత్వాత్ । ఉక్తం హి న హ్యన్యాసంసర్గిణో భావాదన్యోఽభావ ఇతి। ఎవం తావత్ప్రత్యయే నీలాకారః స్వీకృతశ్చేత్తేనైవ వ్యవహారసిద్ధేర్బాహ్యార్థవైయర్థ్యముక్తమ్ ।

తత్ర ప్రత్యయగతార్థాకారభానమేవ బాహ్యార్థం కల్పయతీతి ప్రత్యయతిష్ఠతే ఇత్యాహ –

సౌత్రాన్తిక ఇతి ।

బాహ్యార్థసద్భావేఽనుమానమాహ –

యే యస్మిన్నితి ।

సౌత్రాన్తికః త్వాత్మసన్తానమేవ దృష్టాన్తయతి –

యథేతి ।

అవివక్షతి వివక్షామకుర్వతి। అజిగమిషతి గన్తుమనిచ్ఛతి ।

మయి వివక్షుజిగమిషుపురుషాన్తరసన్తానాశ్రితగమనవచనవిషయప్రతిభాసా యథా మయి సతి కాదాచిత్కా మద్వ్యతిరిక్తపురుషాన్తరసన్తానమపేక్షన్తే , తథా దార్ష్టాన్తికేఽపీత్యాహ –

తథాచేతి ।

అహమిత్యుదీయమానాలయవిజ్ఞానేన జన్యమానాస్తదతిరిక్తజన్యత్వాజన్యత్వాభ్యాం వివాదాధ్యాసితాః శబ్దస్పర్శరూపరసగన్ధసుఖాదివిషయాః షడప్యర్థవిషయప్రవృత్తిహేతుత్వాత్ ప్రవృత్తిప్రత్యయాః సత్యప్యాలయవిజ్ఞానసన్తానే కదాచిద్భవన్తస్తదతిరిక్తహేతుకా ఇత్యర్థః ।

అర్థాన్తరమాశఙ్క్యాహ –

యశ్చేతి ।

అన్యస్యాసంభవాదిత్యర్థః ।

అసంభవోఽసిద్ధ ఇతి శఙ్కతే –

వాసనేతి ।

శఙ్కాగ్రన్థోక్తమర్థం వ్యాఖ్యానపూర్వకం దూషయతి –

నన్వితి ।

తత్ప్రవృత్తీతి ।

తస్యాం సన్తతౌ ప్రవృత్తివిజ్ఞానాని నీలాదివిషయాణి తజ్జననశక్తిర్వాసనేత్యర్థః । తత్ప్రత్యేతి ప్రత్యాగచ్ఛతి ఉత్పద్యతేఽనేన పరిపాక ఇతి ప్రవృత్తివిజ్ఞానజనకాలయవిజ్ఞానాత్ పూర్వం ఆలయవిజ్ఞానసన్తానే యదాకదాచిదుత్పన్నో నీలాదిప్రత్యయః ప్రత్యయ ఇత్యుక్తః ।

నను  కిమితి స్వసన్తతిపతితపూర్వక్షణ ఎవోత్తరక్షణవర్తిపరిపాకకారణమాశ్రీయతే –సర్వజ్ఞానాదిసన్తానవర్తీ క్షణః కిం న కారణం స్యాదత ఆహ–

సంతానాన్తరేతి ।

అత్ర చ హేతుం వక్ష్యతి – న చ జ్ఞానసంతానాన్తరనిబన్ధనత్వం సర్వేషామితి గ్రన్థేన ।

ఎవం శఙ్కాభిప్రాయం విశదీకృత్య దూషయతి –

తథాచేతి ।

ప్రవృత్తివిజ్ఞానజనకాలయవిజ్ఞానవర్తివాసనాపరిపాకం ప్రతి సర్వేఽప్యాలయవిజ్ఞానసంతానవర్తినః క్షణా హేతవ ఇతి వక్తవ్యమ్ ।

న చేదేకోఽపి హేతుర్న స్యాదితి బాధకమాహ –

న వా కశ్చిదితి ।

సర్వేషాం హేతుత్వే చ దూషణం వక్ష్యతే ।

ఇదానీమేకస్యైవ హేతుత్వమితి పక్షం సౌత్రాన్తికం ప్రతి విజ్ఞానవాదీ శఙ్కతే –

క్షణభేదాదితి ।

ఆలయవిజ్ఞానసంతానవర్తిక్షణానాం భేదాదస్తి ప్రతిక్షణం శక్తిభేదస్తస్య చ శక్తిభేదస్య కాదాచిత్కత్వాత్ శక్తైకక్షణానన్తరం కార్యస్యాలయవిజ్ఞానక్షణవర్తివాసనాపరిపాకస్య తజ్జన్యప్రవృత్తివిజ్ఞానస్య చ కాదాచిత్కత్వం సిధ్యతీత్యర్థః ।

దూషయతి సౌత్రాన్తికః –

నన్వేవమితి ।

ఎకస్యాలయవిజ్ఞానస్య ప్రవృత్తివిజ్ఞానాఖ్యనీలజ్ఞానోపజనసామర్థ్యం స్యాత్తతః ప్రాక్తనస్యాలయవిజ్ఞానవర్తినీలాదివిజ్ఞానక్షణస్య చైకస్యైవ తత్ప్రబోధసామర్థ్యముత్తరక్షణగతవాసనాపరిపాకాఖ్యప్రబోధసామర్థ్యం స్యాదితి ద్వే ఎవ జ్ఞానే ఎకస్యామాలయసంతతౌ కారణే స్యాతాం నేతరాణీత్యర్థః ।

యదీతరేషామపి పూర్వజ్ఞానానాం పరిపాకహేతుత్వముత్తరోత్తరేషాం చ ప్రవృత్తివిజ్ఞానజననసామర్థ్యమిష్యతే తత్రాహ –

సత్త్వే వేతి ।

భవన్తు సర్వే క్షణాః సమర్థాస్తత్రాహ సమర్థహేతుసద్భావే ఇతి। యదవాదిష్మ సర్వేషాం హేతుత్వే దూషణం వక్ష్యతీతి తదనేన గ్రన్థేన క్రియతే । యద్యనాదిసంతతౌ పతితా ఆలయజ్ఞానక్షణాః సర్వ ఎవ నీలజ్ఞానజననసమర్థాః , తర్హీదం నీలజ్ఞానం సదా స్యాన్న తు కదాచిదిత్యేవ నిషేధ్యం యత్కాదాచిత్కత్వం తస్య విరుద్ధం సదాతనత్వం తస్యాపత్తిద్వారేణ ఉపలబ్ధ్యా కాదాచిత్కత్వం నీలజ్ఞానస్య నివర్తేత , నతు నివర్తితుమర్హతి ; దర్శనాదేవ । తత ఆలయవిజ్ఞానాద్యద్ధేత్వన్తరం బాహ్యోఽర్థస్తదపేక్షత్వే వ్యవతిష్ఠతే ।

తతః కిం జాతమత ఆహ –

ఇతి ప్రతిబన్ధసిద్ధిరితి ।

యే యస్మిన్సత్యపి కాదాచిత్కాస్తే తదతిరిక్తాపేక్షాః ఇతి ప్రాక్ సౌత్రాన్తికోక్తవ్యాపకయోః ప్రతిబన్ధసిద్ధిర్వ్యాప్తిసిద్ధిరిత్యర్థః ।

నను నీలవిజ్ఞానమపేక్షతాం హేత్వన్తరం , తదేవ హేత్వన్తరమాలయవిజ్ఞానసంతానాన్తరమస్తు , కుతో బాహ్యార్థసిద్ధిరిత్యర్థాన్తరతామనుమానస్యాశఙ్క్యాహ –

నచేతి ।

చైత్రసంతానే విచ్ఛిన్నౌ గమనవచనప్రతిభాసౌ యస్య తత్కాలే ఉదయతో మైత్రసంతానస్థగమనవచనవిషయవిజ్ఞానస్య తత్తథోక్తమ్ । తస్యైవ విజ్ఞానవాదిభిః సంతానాన్తరనిమిత్తత్వమిష్యతే , నతు వివక్షతి జిగమిషతి చ చైత్రే యద్గమనవచనప్రతిభానం తస్యాపి । తస్య తు చైత్రసంతానమాత్రహేతుకత్వం , తచ్చ నిరస్తమితి బాహ్యార్థపేక్షా వాచ్యేత్యర్థః ।

యది తు తథావిధస్యాపి ప్రవృత్తివిజ్ఞానస్యాలయవిజ్ఞానసంతానాన్తరనిబన్ధనత్వమిష్యతే , తత్రాహ –

అపి చేతి ।

సత్త్వాన్తరం ప్రాణ్యన్తరమ్ । విజ్ఞానానాం సమవాయీ దేశోఽభ్యుపేయతే , సంయోగీ వా యద్భేదాద్విప్రకర్షః ।

నాద్య ఇత్యాహ –

విజ్ఞానాతిరిక్తేతి ।

వైశేషికాదివత్ త్వయా జ్ఞానసమవాయ్యాత్మానభ్యుపగమాదితి భావః ।

న ద్వితీయ ఇత్యాహ –

అమూర్తత్వాచ్చేతి ।

నాస్తి సంయోగదేశ ఆధారో యేషాం తాని తథా తదాత్మకత్వాదిత్యర్థః ।

సంతానానాం కాలతోఽపి న వ్యవధానమిత్యాహ –

సంసారస్యేతి ।

ఎవం హి సంతానాన్తరస్య కాలవిప్రకర్షః స్యాద్యది సంప్రతితనస్య చైత్రసంతానసంజాతనీలజ్ఞానస్య సమనన్తరపూర్వక్షణే మైత్రసంతానం ఉత్పద్యేత । ఇతరథా తస్యాప్యనాదిత్వే కాలవిప్రకర్షాభావాత్తథా చ సంసారః సాదిః స్యాదిత్యర్థః । యస్మాత్సన్తానాన్తరనిమిత్తత్వేఽపి తస్య సదా సన్నిధానాత్ ప్రవృత్తివిజ్ఞానస్య కాదాచిత్కత్వమనుపపన్నం , తస్మాదిత్యుపసంహరతి। ప్రవృత్తిప్రత్యయ ఆలయవిజ్ఞానాతిరిక్తహేతుక ఇతి పక్షస్య స్వసంతానమాత్రనిమిత్తకత్వమ్ విపక్షస్తస్మాత్సన్దిగ్ధా వ్యావృత్తిర్యస్య స హేతుస్తథా తత్త్వేత్యర్థః ।

స్వసన్తానమాత్రనిమిత్తత్వముపపాదయితుం ప్రతిబన్దీమాహ –

బాహ్యనిమిత్తకత్వేఽపీత్యాదినా ।

నన్వాలయవిజ్ఞానక్షణానాం సంబన్ధిస్వస్వహేతువైచిత్ర్యాత్సామర్థ్యభేదేఽప్యేకసన్తతిపతితత్వావిశేషాదేకవిధం సామర్థ్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ –

న చ సంతానో నామేతి ।

ఆలయవిజ్ఞానసన్తానైక్యే క్షణభేదేఽపి న సామర్థ్యభేద ఇత్యుపపాద్య తద్వ్యతిరిక్తబాహ్యార్థసన్తానభేదే స్యాచ్ఛక్తిభేద ఇత్యాహ –

సంతానభేదే త్వితి ।

ఆలయవిజ్ఞానానాం నీలాదిబాహ్యార్థసన్తానానాం చ సామర్థ్యం భేదః ।

తతశ్చాలయవిజ్ఞానసన్తానైరజన్యమపి నీలాదిసంవేదనం బాహ్యనీలాదిసన్తానైర్జన్యత ఇతి చేత్తత్ర దూషణమాహ –

హన్త తర్హీతి ।

బాహ్యార్థవాదే హి క్షణికత్వాన్నీలార్థానాం ప్రతినీలార్థం భిన్నాః సన్తి నీలసన్తానాస్తత్ర సన్తానభేదాచ్ఛక్తిభేదోపగమే నీలసన్తానానామప్యేకవిధాశక్తిర్న స్యాత్ , తథా చైకమేవ నీలం నీలాకారజ్ఞానం జనయేద్ , న సన్తానాన్తరవర్తీత్యర్థః ।

చోద్యసామ్యముక్త్వా పరిహారసామ్యమాహ –

తస్మాత్సన్తానాన్తరాణామిత్యాదినా ।

తథా నీలపీతాదిసన్తానాన్తరాణాం స్వస్వకారణభేదాత్సామర్థ్యభేద ఎవమాలయవిజ్ఞానసన్తానపతితక్షణాన్తరాణామపీత్యర్థః । స్వప్రత్యయః పూర్వోదితనీలాదిప్రత్యయః ।

వాసనావైచిత్ర్యాదితి భాష్యస్థవాసనాశబ్దార్థమాహ –

ఆలయవిజ్ఞానేతి ।

అసంవిదితమవిజ్ఞాతమర్థాత్పూర్వమితి లభ్యతే ; వర్తమానస్య సంవిదితత్వాద్ అనాగతస్యాసిద్ధసత్తాకత్వాత్తాదృశజ్ఞానం వాసనా । న హ్యస్మన్మతేఽస్తి స్థాయినీ వాసనేతి భావః । పూర్వం శక్తిర్వాసనేత్యుక్తమ్ , ఇదానీం శక్తిశక్తిమతోరభేదాద్విజ్ఞానమితి న విరోధః ।

నను పూర్వజ్ఞానాత్మకవాసనావైచిత్ర్యాచ్చేదుత్తరజ్ఞానానాం వైచిత్ర్యం , తర్హి పూర్వజ్ఞానవైచిత్ర్యమేవ కుతస్తత్రాహ –

పూర్వనీలాదీతి ।

అనేనానాదౌ సంసార ఇతి భాష్యం వ్యాఖ్యాతమ్ । తత్రభవతా భాష్యకారేణ ప్రమాణప్రవృత్త్యప్రవృత్తిపూర్వకౌ సంభవాసంభవావితి వదతైతదిహ సూచయాంబభూవే । యథా కిల జ్ఞానాద్భేదేన స్థూలస్యార్థస్యాసంభవః పరేణ భాష్యతే , ఎవమభేదేనాపి మయా స సుభాష ఇత్యప్రయోజకోఽసమ్భవః । ప్రమాణం త్వావాభ్యామాదర్తవ్యమితి।

తత్రాసమ్భవం పరమతే దర్శయతి –

ఇదమత్రేత్యాదినా ।

తత్ర బౌద్ధేన జ్ఞానాద్భిన్నస్య స్థూలార్థస్యాసంభవముచ్యమానమనువదతి –

తత్రేదమితి ।

స్థౌల్యం హ్యర్థస్య యుగపద్భిన్నదిగ్వ్యాపిత్వం భిన్నదేశవ్యాపిత్వం వా । ఎవం చైకదిగ్దేశేఽర్థస్యావరణమన్యదిగ్దేశే చానావరణమితి విరుద్ధధర్మాధ్యాసాద్భేదః స్యాత్ । జ్ఞానాభేదే తు న దోషః । జ్ఞానావచ్ఛేదకార్థస్య జ్ఞాయమానస్య తదభిన్నస్యానావృతత్వాదావృతస్య చ తదాత్మత్వాభావేన విరోధాప్రసఙ్గాదిత్యర్థః । జ్ఞానాకారత్వే ఇతి సప్తమీ । ఆవరణాదిధర్మసంసర్గేణ యద్యపి న యుజ్యత ఇతి యోజనా ।

ఇదానీమేతమసంభవమనుమత్య బౌద్ధమతేఽప్యసంభవమాహ –

తథాపీతి ।

యద్యప్యవభాసానవభాసలక్షణవిరుద్ధధర్మసంసర్గోఽర్థస్య జ్ఞానాభేదేఽభ్యుపగతే న ప్రసజ్యేత ; తథాప్యేకజ్ఞానప్రకాశితే పటే నానాదేశవ్యాసక్తే తద్దేశత్వమతద్దేశత్వం చ దృశ్యతే , ప్రదేశభేదేన చ కమ్పాకమ్పౌ చిత్రే చ తస్మిన్ రక్తత్వారక్తత్వే చ । సతి చైవం జ్ఞానాకారత్వేఽప్యర్థస్య వర్ణితవిరుద్ధధర్మవత్త్వాద్భేదప్రసఙ్గస్తుల్య ఇత్యర్థః ।

అర్థస్య జ్ఞానాభేదే సతి అవయవిన్యవయవే చోక్తం దోషాన్తరమపి జ్ఞానే దుర్వారమిత్యాహ –

వ్యతిరేకావ్యతిరేకేతి ।

నను కిమితి జ్ఞానాభిన్నేఽర్థే తద్దేశత్వాతద్దేశత్వాదివిరుద్ధధర్మాధ్యాసప్రసఙ్గః । యావతా పరమాణూనేవ జ్ఞానమవలమ్బతాం , తే చ న భిన్నదేశత్వాదిమన్త ఇత్యత ఆహ –

న తావదితి ।

నీలజ్ఞానం యది పరమాణూనాలమ్బేత , తర్హి త్వయా జ్ఞానజ్ఞేయయోరభేదాభ్యుపగమాజ్జ్ఞానస్య కిం జ్ఞేయమాత్రత్వం జ్ఞేయానాం వా పరమాణూనాం జ్ఞానమాత్రత్వమ్ । నాద్య ఇత్యాహ –

ఎకస్యేతి ।

జ్ఞానస్యేత్యర్థః ।

న ద్వితీయ ఇత్యాహ –

ఆకారాణాం చేతి ।

జ్ఞానాకారాణాం పరమాణూనామిత్యర్థః ।

నను నైకం జ్ఞానం పరమాణూన్ గోచరయతి , యత ఉక్తదోషః స్యాత్ , కిం ప్రతిపరమాణు జ్ఞానభేద ఇతి , నేత్యాహ –

న చ యావన్త ఇతి ।

తర్హ్యేకైకజ్ఞానగృహీత నానాపరమాణుపరామర్శాత్మకః ప్రత్యయః స్థూలాలమ్బన ఇతి , తత్రాహ – న చ తత్పృష్ఠేతి – తస్యాపి ప్రత్యయస్య సాకారతయా ఆకారాణాం  నానాపరమాణూనాం తదభేదాత్తస్య పరమాణుమాత్రత్వే భేదః తేషాం విజ్ఞానమాత్రత్వే ఎకత్వమితి స్థూలాలమ్బనమేకం జ్ఞానం న స్యాదిత్యర్థః ।

తస్మాన్నార్థే ఇతి ।

తస్మాద్వృత్తివికల్పాదేస్తర్కాదర్థే పరమాణుసమూహాత్మకే విషయే న స్థూలాభాసః , న చ జ్ఞానే జ్ఞానాత్మకేఽర్థే । కుతః ? ఎకత్ర జ్ఞానే వర్ణితేన మార్గేణ తదాత్మనో నానాకారత్వాత్మకత్వస్య ప్రతిషిద్ధత్వాత్ బహుష్వపి విజ్ఞానేషు పరమాణుగోచరేషు స్థూలాభాసస్య న సంభవః ; బహూనాం పరస్పరవార్తానభిజ్ఞత్వాదిత్యర్థః । ఎకోపలమ్భముక్త్వా యానుపలబ్ధిః స । సహోపలమ్భనియమ ఇతి న విరుద్ధత్వం హేతోశ్చేత్తర్హి సహశబ్ద ఎకత్వస్యావాచక ఇత్యవాచకశబ్దప్రయోగాత్తవ నిగ్రహ ఇత్యర్థః ।

అర్థైకోపలమ్భనియమాదిత్యేవ హేతుస్తత్రాహ –

అపిచేతి ।

అనువిద్ధం విషయత్వేన సంబద్ధమిత్యర్థః । ఉపలభ్యత ఇతి సాక్షాత్కారాభిప్రాయమ్ । మనుజగ్రహణం తిర్యగాదివ్యావృత్త్యర్థమ్ । చాక్షుషవస్తుత ఆలోకసాక్షాత్కారవ్యతిరేకేణానుపలబ్ధావపి తదైక్యాదర్శనాదనైకాన్తికో హేతురిత్యర్థః । జ్ఞానభేదసాధ్యా ఇత్యాదౌ సర్వత్రాసత్యేకస్మిన్ననేకార్థజ్ఞానప్రతిసంఘాతరి నోపపద్యత ఇతి వక్ష్యమాణేనాన్వయః ।

భాష్యే –వాస్యవాసకత్వమవిద్యోపప్లవే హేతురవిద్యోపప్లవశ్చ సదసద్ధర్మేషు హేతురితి వ్యాచష్టే–

ఎవమితి ।

అవిద్యా సవికల్పకప్రత్యయః ।

అనాదీతి ।

అనాదివాసనాజన్యసవికల్పకప్రత్యయాత్మకవికల్పపరినిష్ఠితో విషయీకృతో యః శబ్దార్థః స త్రివిధో జ్ఞేయః ।

త్రైవిధ్యమేవాహ –

భావేతి ।

భావం నీలాది నీలత్వాదిరభావం నరవిషాణం నరవిషాణత్వాది । ఉభయం విజ్ఞాననరవిషాణాదిమమూర్తత్వాదిరాశ్రయత ఇతి  తథోక్తః ।

బన్ధమోక్షాదిప్రతిజ్ఞా ఇతి భాష్యగతాదిశబ్దం వ్యాచష్టే –

ఎవం విప్రతిపన్నమితి ।

ప్రతిజ్ఞేత్యత్రేతిశబ్దో యస్మాదర్థే యదితి ప్రతిపాదనవిషయనిర్దేశః అసత్యేకస్మిన్ప్రతిసంధాతరి నోపపద్యతే , తావల్లోకే త్వయా చ స నేష్ట ఇత్యాహ –

తత్సర్వం విజ్ఞానస్యేతి ।

కర్మఫలభావో జ్ఞానజ్ఞేయభావః అత్యన్తవిరుద్ధావిత్యతః ప్రాక్తనభాష్యేణ ప్రతిబన్దీరూపా భూమిరచనా క్రియతే । తయా చ జ్ఞేయార్థస్వరూపం సాధితమ్ । తత ఆరభ్య ఎకస్య కర్మక్రియావిరోధ ఉక్తః ।

విజ్ఞానస్య స్వవ్యతిరిక్తార్థవిషయత్వే కుతస్తస్యాన్యేన గ్రాహ్యత్వాపత్తిః ? చక్షుర్వదప్రకాశమానస్యాప్యర్థబోధకత్వసంభవాదతశ్చోద్యానుపపత్తిమాశఙ్క్యాహ –

చోదయతీతి ।

అప్రత్యక్షోపలమ్భస్యేతి ।

యద్యప్రత్యక్ష ఉపలమ్భః స్యాత్తర్హి చక్షుష ఇవ తస్యార్థదృష్టిరజన్యా స్యాత్ , సా చ న సిధ్యతి ; తస్యా అప్యన్యదృష్ట్యపేక్షత్వేనానవస్థానాదిత్యర్థః ।

తర్హి జ్ఞానం జ్ఞానాన్తరప్రత్యక్షం సదర్థప్రకాశో భవతు , తత్రాహ –

తచ్చేదితి ।

నన్వర్థం ప్రత్యక్షయితుం యథా సాక్షిణి ఉపలమ్భ ఇష్యతే , ఎవముపలమ్భమపి ప్రత్యక్షయితుముపలమ్భాన్తరమేష్టవ్యం , తత్ర కుతో నాకాఙ్క్షా ? అత ఆహ –

సత్యమితి ।

విజ్ఞానగ్రహమాత్ర ఎవాస్మాభిః స్వీకృతే విజ్ఞానసాక్షిణః విజ్ఞానవిషయగ్రహణాన్తరాకాఙ్క్షానుత్పాదాదితి భాష్యార్థః ।

అనఙ్గీక్రియమాణం దర్శయతి –

న త్వితి ।

తత్ప్రత్యక్షత్వాయ తస్యోపలమ్భస్య ప్రత్యక్షత్వాయేత్యర్థః । స్వప్రకాశసాక్షిణి అన్తఃకరణప్రతిబిమ్బితే సత్యన్తఃకరణపరిణామస్య భాస్వరస్య స్వత ఎవ సాక్షిప్రతిబిమ్బాధారతయా సిద్ధిసంభావాన్న పరిణామాన్తరాదపరోక్షతేతి గ్రన్థార్థః । యద్యనుభవాపరోక్ష్యం పరిణామాన్తరాత్ , తర్హ్యనుభవ ఉదితోఽపి కదాచిన్న ప్రకాశేత , న చైవమ్ ।

అతో నిత్యసాక్ష్యనుభవసిద్ధ ఇత్యాహ –

న హ్యస్తి సంభవ ఇతి ।

ప్రమాతుః సాక్షిణః । నచానువ్యవసాయాదనుభవప్రత్యక్షతా ; తస్యాప్యప్రత్యక్షస్యానుభవసిద్ధత్వాయోగాదనుభవాన్తరతః ప్రత్యక్షత్వేఽనవస్థాయా ఉక్తత్వాదితి।

న కేవలమనుభవే ఎవానుభవితుర్వ్యాప్తావనుభవాన్తరానపేక్షా , కింతు క్రియామాత్రమేవ కర్త్రా క్రియాన్తరమన్తరేణ వ్యాప్యత ఇత్యాహ –

యథా ఛేత్తేతి ।

మాభూజ్జ్ఞానవిషయజ్ఞానపరిణామాన్తరాపేక్షయాఽనవస్థా , సాక్షిణస్తు సాక్ష్యన్తరాశ్రితప్రమాపేక్షయాఽనవస్థా స్యాదిత్యాశఙ్క్య స్వప్రకాశత్వాన్నేత్యాహ –

న చ ప్రమాతరీతి ।

అనేన సాక్షివిషయగ్రహణాకాఙ్క్షానుత్పాదాదిత్యేవమపి పూర్వభాష్యం వ్యాఖ్యాతమ్ ।

నను సాక్షిణం ప్రతి ప్రత్యయస్యోపలభ్యత్వే తద్విషయ ఉపలమ్భోఽన్యోవాచ్యః ; తస్య ప్రాక్ నిరాసాత్ పూర్వాపరవిరోధ ఇతి భ్రమమపనయతి –

గ్రాహ్యత్వం చేతి ।

ఫలేన్తః కరణగతజ్ఞానపరిణామే స్వాభావికాకాశకల్పసాక్షిచైతన్యవ్యతిరేకేణ పరిణామాన్తరాపేక్షఫలాన్తరానుత్పత్తేరిత్యర్థః । చైతన్యాభివిభక్తిస్తు ఫలమస్త్యేవ । తదాహురత్రభవన్తో వార్తికకారాః - వియద్వస్తుస్వభావాఽనురోధాదేవ న కారకాత్ । వియత్సంపూర్ణతోత్పత్తౌ కుమ్భస్యైవం దశా ధియామ్ ॥ ఇతి । న సంవిదర్యతే జ్ఞాయతే పరిణామజ్ఞానేనేత్యర్థః । స్వతసిద్ధప్రకటతయా జ్ఞానస్య గ్రాహ్యత్వమిత్యనుషఙ్గః ।

నను యది పరిణామవ్యాప్తివ్యతిరేకేణ సంవిత్ సాక్షిణం ప్రత్యపరోక్షా , తర్హ్యర్థోఽపి స్యాద్వ్యాపకసాక్షిసంబన్ధస్య సంవిదర్థయోరవిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాహ –

గ్రాహ్యోఽప్యర్థ ఇతి ।

అర్థో హి స్వవిషయాన్తఃకరణపరిణామరూపాయాం సంవిది సత్యాం తదధీనాభివ్యక్తికసాక్షిరూపానుభావాత్ ప్రకటో భవతి। సా తు సంవిత్ కేవలస్వరూపానుభవాత్స్వప్రతిబిమ్బితాత్ ప్రకటతాం ప్రతిపద్యతే । ఎతదుక్తం భవతి – సర్వవ్యాపీ సన్నపి స్వరూపానుభవోఽవిద్యావృతత్వాన్న భాసతే , స తు నిర్మల ఇవ ముకురతలే ముఖం భాస్వరస్వభావవిశేషవదన్తఃకరణే వ్యజ్యత ఇతి తద్వృత్తిరపి భాసురా సన్నిహితా చేతి భవతి స్వభావప్రకటా । అర్థస్త్వన్తఃకరణం ప్రతి వ్యవహితో న చ స్వభావాదేవ చైతన్యాభివ్యఞ్జనక్షమః । దృష్టం చ సంబన్ధావిశేషేఽపి స్వభావవిశేషాద్ వ్యఞ్జకావ్యఞ్జకత్వమ్ । యథా చాక్షుషీ ప్రభా సంబన్ధావిశేషేఽపి రూపాద్యేవ వ్యఞ్జయతి , న వాయ్వాదికమ్ । తస్మాత్పరిణామాభివ్యక్తానుభవాదర్థసిద్ధిరితి।

కర్మభావ ఇతి ।

పరిణామక్రియాజన్యఫలభాగితేత్యర్థః ।

ఆత్మస్వప్రకాశత్వబలాదిదం సర్వం సిద్ధ్యతి , తదేవాసిద్ధమితి శఙ్కతే –

స్యాదేతదితి ।

ఆత్మా జ్ఞేయః ప్రకాశమానత్వాద్ ఘటవదిత్యనుమానమ్ । ఇదం తావదాభాసః । అత్ర హి యత్ప్రకాశతే తద్వేద్యమితి వ్యాప్తిరభ్యుపేయా । తథా సత్యస్యా వ్యాప్తేర్యా గ్రాహికా సంవిత్ సా స్వస్యాం న వా । ప్రథమే కిం కర్మత్వేన కిం వాఽన్యసంవిదనపేక్షస్వవ్యవహారహేతుత్వేన । నాగ్రిమః ; స్వాత్మని వృత్తివిరోధాత్ । న చరమః ; తస్యామేవ సంవిది వ్యభిచారాత్ ।

న చరమః ; అస్యా ఎవ సంవిదో విశేషస్యానవభాసనాత్ కథం సకలవిశేషోపసంగ్రహవతీ వ్యాప్తిరస్యాం సంవిది పరిస్ఫురేత్ ? పరిస్ఫురణే చ కథమనుమానముదయేత ? ఎవం సిద్ధేఽస్య దౌర్బల్యే స్వప్రకాశత్వసాధనీయదోషామనుమామాహ కాలాతీతత్వసిద్ధయే –

తథా హీత్యాదినా ।

అనాగన్తుకప్రకాశ ఇతి ప్రతిజ్ఞా । ఆగన్తుకః స్వవిషయీ అర్థాత్ ప్రకాశ ఇతి లభ్యతే । స యస్య నాస్తి స చాసౌ ప్రకాశశ్చ తత్త్వే సతీత్యర్థః । అనేనాజ్ఞేయత్వే సతి భాసమానత్వం స్వప్రకాశత్వమితి నిరుక్తమ్ । భాసమానత్వం చ వ్యావహారికబాధవిధురం భాసత ఇతి శబ్దలక్ష్యత్వం న భానవిషయత్వమితి న వ్యాఘాతః । న చ వేదాన్తజ్ఞేయత్వవిరోధః । నిరుపాధేరజ్ఞేయత్వాద్వేదాన్తజన్యవృత్త్యుఓఆధౌ తజ్జ్ఞేయత్వమపీతి హ్యుక్తం తన్న ప్రన్మర్తవ్యమ్ । అత ఎవ - స్వప్రకాశస్యానుమానజ్ఞేయత్వవిరోధ ఇతి – నిరస్తమ్ ; అనుమితేరేవ జ్ఞేయత్వోపాధిత్వాత్ । నిత్యసాక్షాత్కారతాఽనాగన్తుకప్రకాశత్వే హేతుః । స్ంవిదభిన్నత్వం చ సాక్షాత్కారత్వం , న తు ఇన్ద్రియజప్రతీతిత్వాది । తచ్చ సంవిదః స్వతః ; తదన్యస్య తదధ్యాసాత్ , తత్సమర్థనార్థమసందిగ్ధావిపరీతతస్యేత్యుక్తమ్ ।

అసందిగ్ధావిపర్యస్తత్వముపపాదయతి –

తథా హి ప్రమాతేత్యాదినా ।

సందిహానోఽప్యన్యదితి శేషః । ఎవం సర్వత్ర । తదయం ప్రయోగః - ఆత్మా , స్వయంప్రకాశః , శశ్వదపరోక్షత్వాత్ , శశ్వదపరోక్షశ్చ శశ్వదసందిగ్ధత్వాద్వ్యతిరేకే ఘటవత్ । న చాప్రసిద్ధవిశేషణత్వమ్ ; అయం ఘట ఎతదన్యజ్ఞేయత్వరహితభాసమానాన్యః , ద్రవ్యత్వాద్ , ఘటవదితి తత్సిద్ధేరితి।

విపక్షే దణ్డమాహ –

న చైతదితి ।

యది నిత్యసాక్షాత్కారత్వమాత్మనో  న స్యాత్ , తర్హి కదాచిదాత్మని సందేహః స్యాదిత్యర్థః ।

స్యాదేతత్ - ఆత్మవిషయా సంవిదుదేత్యేవేతి , తత్రాహ –

అనవస్థేతి ।

ఉక్తేన క్రమేణేతి ।

న క్రియా తయా వ్యాప్యతే కింతు కర్త్రేత్యనేనేత్యర్థః । అనేన విజ్ఞానం వ్యతిరిక్తగ్రాహ్యం గ్రాహ్యత్వాదితి పూర్వోక్తానుమానస్య విపక్షే దణ్డ ఉచ్యతే ।

ఉక్తక్రమం స్ఫోరయతి –

న ఫలస్యేతి ।

నార్థే ఇతి ।

నార్థేఽపి విప్రతిపత్తిః । తస్య త్వన్మతేఽపి మిథ్యాత్వాదిత్యర్థః ॥౨౮॥ స్వప్నవదిత్యయం దృష్టాన్తః సాధ్యవికలః స్యాదితి యోజనా । అభ్యుపేత్య స్వప్నప్రత్యయస్య నిరాలమ్బనత్వం జాగ్రప్రత్యయస్య తన్నిర స్యతి। విద్యత ఎవ తు తస్యాపి ప్రాతీతికమాలమ్బనమ్ । ఎవం తావత్ స్తమ్భాదిప్రత్యయో నిరాలమ్బనః ప్రత్యయత్వాత్స్వప్నప్రత్యయవదిత్యనుమానస్య బాధ్యత్వేన సోపాధికత్వముక్తమ్ । న చ సాధనవ్యాప్తిః ; సతి ప్రమాతరి గాగ్రప్రత్యయే బాధవిరహస్య ప్రమితత్వేన సాధనవ్యాప్త్యనుమానస్యాతీతకాలత్వాత్ ।

సంప్రతి ప్రమాణాజన్యత్వేనాపి సోపాధికత్వమాహ –

సంస్కారమాత్రజం హీతి ।

మాత్రగ్రహణేన ప్రమాణకారణేన్ద్రియాదిసహితత్వం వ్యావర్త్యతే , న తు భ్రమహేతుదోషసాహిత్యమ్ । అత ఎవ భాష్యగతః స్మృతిశబ్దః ప్రమాణమిలితసంస్కారజత్వాద్భ్రమేఽపి స్వప్నజ్ఞానే ఔపచారికో వ్యాఖ్యాతవ్యః ।

ఉపలబ్ధిస్త్వితి భాష్యగతముపలబ్ధిశబ్దం వ్యాచష్టే –

ప్రత్యుత్పన్నేతి ।

ప్రత్యుత్పన్నేన వర్తమానేన వస్తునా ఇన్ద్రియసంయోగేనేత్యర్థః । షట్ ప్రమాణజనితం జ్ఞానముపలబ్ధిః । ఎవమవ్యాఖ్యానే స్వప్నస్యాపి మిథ్యోపలబ్ధిత్వాద్వైధర్మ్యం న సిధ్యేదితి।

కాలాతీతతాం ప్రత్యయత్వహేతోరాహ –

అపి చ స్వత ఇతి ।

ననూత్సర్గతః ప్రాప్తమపి ప్రామాణ్యమనుమానాదపోద్యతామత ఆహ –

అనుభవవిరోధ ఇతి ।

అబాధితవిషయత్వేనావగతస్యానుమానస్య ప్రమాణత్వాత్సతి ప్రత్యక్షబాధే న ప్రమాజనకత్వమతో బాధకానుదయాన్న ప్రత్యక్షస్య ప్రామాణ్యాపవాద ఇత్యర్థః । న హి యో యస్య స్వతో ధర్మో న సంభవతి , సోఽన్యసాధర్మ్యాత్తస్య సంభవిష్యతీతి భాష్యం ।

తత్ర న సంభవతీతి ।

ప్రమాణేన న సంభవతీత్యవధారితం ఇత్యర్థః । తేన సందిగ్ధో వస్తుధర్మోఽన్యసాధార్మ్యాద్ధూమవత్త్వాదేః సంభవిష్యతీతి సూచితమ్ ॥౨౯॥

అర్థోపలబ్ధ్యభావాన్న వాసనానాం భావ ఇత్యయుక్తమ్ ; పరేషామర్థాభావాద్వాసనానామర్థోపలబ్ధిభిర్వ్యాప్తేరసంభూతత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –

యథా లోకదర్శనమితి ।

త్వయాపి హ్యర్థోపలబ్ధేః స్వప్నే వాసనాజన్యత్వం లోకసిద్ధాన్వయవ్యతిరేకాభ్యామవగన్తవ్యమ్ । తద్దృష్టాన్తేన చ జాగ్రత్యనుమేయం , తథా చ యౌ లౌకికావన్వయవ్యతిరేకౌ తావర్థోపలబ్ధేః కార్యస్యార్థ ఎవ కారణే సతి భవతః నార్థానపేక్షవాసనారూపకారణే ; స్వప్నప్రత్యయజనకవాసనాయా అపి జాగ్రదర్థోపలబ్ధ్యధీనత్వదర్శనాత్కారణకారణత్వేన తత్రాప్యర్థోపలబ్ధేః స్థితత్వాదతశ్చ వాసనానామర్థోపలబ్ధిభిర్వ్యాప్తిసిద్ధేరిత్యర్థః ।

న లౌకికీ వాసనేతి ।

అన్తరేణాశ్రయమేకసంతతిపతితసమానాకారవిజ్ఞానస్య వాసనాత్వం హ్యలౌకికమితి భావః । వాసనా హి గుణస్తస్యాశ్రయః సమవాయికారణం తత్రాశ్రయత్వాభిమతమాలయవిజ్ఞానం వాసనయా సహోత్పద్యతే పూర్వం వా ।

నాద్య ఇత్యాహ –

ద్వయోరితి ।

నియతప్రాక్సత్త్వం హి కారణత్వమిత్యర్థః ।

న ద్వితీయ ఇత్యాహ –

ప్రాగితి ।

అసతశ్చాధారత్వాయోగాదితి ద్రష్టవ్యమ్ । ॥౩౦॥

వర్ణకాన్తరమధికరణస్య దర్శనమ్ పూర్వపక్షమాహ –

స్యాదేతదిత్యాదినా ।

వివిచ్యన్త ఇత్యేతన్నిర్ణయాభిప్రాయం న భవతి , కింతు వ్యవస్థాపక్షాద్విభాగాభిప్రాయమిత్యాహ –

న క్వచిదితి ।

నాదరః క్రియతే సూత్రాన్తరాణి న రచ్యన్తే । ఎతాన్యేవావృత్త్యా యోజ్యన్త ఇత్యర్థః ।

నాభావో జ్ఞానార్థయోః ; ప్రమాణైరుపలబ్ధేరితి సూత్రం యోజయన్ సిద్ధాన్తమాహ –

లౌకికాని హీతి ।

అతాత్త్వికత్వం ప్రపఞ్చస్య వ్యవస్థాపయితుమ్ అధిష్ఠానం వస్తుభూతం వాచ్యం తస్యాభావస్త్వన్మతే ప్రమాణతస్తత్త్వానుపలబ్ధేరితి ప్రతిపాదయన్న భావోఽనుపలబ్ధేరితి సూత్రం యోజయతి –

యద్యుచ్యేతేత్యాదినా ।

అతాత్త్వికత్వం ప్రపఞ్చస్య ధర్మిగ్రాహకప్రమాణైరవగమ్యతే బాధకప్రమాణాన్తరేణ వా ।

నాద్య ఇత్యాహ –

ప్రమాణాని హీతి ।

న ద్వితీయ ఇత్యాహ –

బాధకం చేతి ।

నను - కిమన్యాధిష్ఠానతత్త్వబోధనేన ? ప్రత్యక్షాదిప్రమితవస్తుగతం విచారాసహత్వమేవ బాధకప్రమాణం గమయత్వితి - చేత్ , తత్ర వక్తవ్యమ్ కిం విచారాసహత్వం నామ సదసదాదిపక్షేషు అన్యతమపక్షనివేశో వస్తుభూతో ధర్మః పరం విచారం న సహతే ఇత్యుచ్యతే , ఉత విచారాసహత్వేన రూపేణ నిస్తత్త్వం శూన్యమభిమతమ్ । నాద్య ఇత్యాహ –

తత్రేతి ।

ద్వితీయేఽపి నిస్తత్త్వం సదాదిపక్షనివిష్టం న వా ।

న ప్రథమః ; సదాదిప్రకారతత్త్వవ్యవస్థాయాస్త్వయాఽనిష్టత్వాదిత్యాహ –

కథమన్యతమదితి ।

న ద్వితీయ ఇత్యాహ –

న చేతి ।

నిస్తత్త్వం హి తత్త్వరూపత్వాభావః స చాసన్నిత్యత్వం భావానాం వ్యవస్థాపితం స్యాత్ । తథా చాసత్త్వావ్యవస్థాప్రతిజ్ఞావిరోధ ఇత్యర్థః ।

పూర్వమధిష్ఠానతత్త్వజ్ఞానాభావాద్బాధో న భవతీత్యుక్తమ్ , ఇదానీమ్ అధిష్ఠానాభావాదారోపాసంభవమాహ –

అపి చేత్యాదినా ।

స్వపక్షే విశేషమాహ –

తస్మాదితి ।

వైధర్మ్యసూత్రం సుయోజమ్ । క్షణికత్వాచ్చేతి సూత్రే ఉపదేశాదిత్యుపస్కరణీయమ్ । తతశ్చ క్షణికపదార్థసత్త్వోపదేశాచ్ఛూన్యోపదేశాచ్చ వ్యాహతాభివ్యాహారః సుగత ఇతి యోజనీయమ్ ॥౩౧॥

యథాయథేతి భాష్యస్థవీప్సాం వ్యాచష్టే –

గ్రన్థత ఇతి ।

దర్శనమితి వక్తవ్యే పశ్యనేత్యపశబ్దః । స్థానమితి వక్తవ్యే తిష్ఠనేత్యపశబ్దః । తిష్ఠతేర్దృశేశ్చ శితి ప్రత్యయే తిష్ఠపశ్యావాదేశౌ యుచ్ప్రత్యతే తు న తస్యాశిత్త్వాత్ । మిహ సేచనే ఇత్యస్య నిష్ఠాన్తస్య మీఢమితి సిధ్యతి। మిద్ధమితి త్వపశబ్దః । పోషధశబ్ద ఉపవాసే బౌద్ధైః ప్రయుజ్యతే స్నాతః శుచివస్త్రాభరణః పోషధం విదధీతేతి। స చ లోకైరప్రయుక్తత్వాదపశబ్దః ఇతి ప్రతిభాతి ।

అర్థతోఽనుపపత్తిమాహ –

అర్థతశ్చేతి ।

అక్షరమవినాశి । నమనాదివాసనానామాశ్రయత్వాదక్షరత్వసిద్ధిః । ఉత్పాదాద్వేతి సూత్రే స్థితా ధర్మస్థితితేతి చ కారణత్వధర్మస్య కార్యత్వధర్మస్య చ స్థిరత్వస్వీకారాత్సర్వక్షణికత్వవిరోధః ॥౩౨॥

ఇతి పఞ్చమమభావాధికరణమ్ ॥