నైకస్మిన్నసమ్భవాత్ ।

నిరస్తో ముక్తకచ్ఛానాం సుగతానాం సమయః । వివసనానాం సమయ ఇదానీం నిరస్యతే । తత్సమయమాహ సఙ్క్షేపవిస్తరాభ్యామ్ ।

సప్త చైషాం పదార్థాః సంమతా ఇతి ।

తత్ర సఙ్క్షేపమాహ

సఙ్క్షేపతస్తు ద్వావేవ పదార్థావితి ।

బోధాత్మకో జీవో జడవర్గస్త్వజీవ ఇతి । యథాయోగం తయోర్జీవాజీవయోరిమమపరం ప్రపఞ్చమాచక్షతే । తమాహ

పఞ్చాస్తికాయా నామేతి ।

సర్వేషామప్యేషామవాన్తరప్రభేదానితి ।

జీవాస్తికాయస్త్రిధా బద్ధో ముక్తో నిత్యసిద్ధశ్చేతి । పుద్గలాస్తికాయః షోఢా పృథివ్యాదీని చత్వారి భూతాని స్థావరం జఙ్గమం చేతి ధర్మాస్తికాయః ప్రవృత్త్యనుమేయోఽధర్మాస్తికాయః స్థిత్యనుమేయః । ఆకాశాస్తికాయో ద్వేధా లోకాకాశోఽలోకాకాశశ్చ । తత్రోపర్యుపరి స్థితానాం లోకానామన్తర్వర్తీ లోకాకాశస్తేషాముపరి మోక్షస్థానమలోకాకాశః । తత్ర హి న లోకాః సన్తి । తదేవం జీవాజీవపదార్థౌ పఞ్చధా ప్రపఞ్చితౌ । ఆస్త్రవసంవరనిర్జరాస్త్రయః పదార్థాః ప్రవృత్తిలక్షణాః ప్రపఞ్చ్యన్తే । ద్విధా ప్రవృత్తిః సమ్యఙ్మిథ్యా చ । తత్ర మిథ్యా ప్రవృత్తిరాస్రవః । సమ్యక్ప్రవృత్తీ తు సంవరనిర్జరౌ । ఆస్రావయతి పురుషం విషయేష్వితీన్ద్రియప్రవృత్తిరాస్రవః । ఇన్ద్రియద్వారా హి పౌరుషం జ్యోతిర్విషయాన్ స్పృశద్రూపాదిజ్ఞానరూపేణ పరిణమత ఇతి । అన్యే తు కర్మాణ్యాస్రవమాహుః । తాని హి కర్తారమభివ్యాప్య స్రవన్తి కర్తారమనుగచ్ఛన్తీత్యాస్రవః । సేయం మిథ్యాప్రవృత్తిరనర్థహేతుత్వాత్ । సంవరనిర్జరౌ చ సమ్యక్ప్రవృత్తీ । తత్ర శమదమాదిరూపా ప్రవృత్తిః సంవరః । సా హ్యాస్రవస్రోతసో ద్వారం సంవృణోతాతి సంవర ఉచ్యతే । నిర్జరస్త్వనాదికాలప్రవృత్తికషాయకలుషపుణ్యాపుణ్యప్రహాణహేతుస్తప్తశిలారోహణాదిః । స హి నిఃశేషం పుణ్యాపుణ్యం సుఖదుఃఖోపభోగేన జరయతీతి నిర్జరః । బన్ధోఽష్టవిధం కర్మ । తత్ర ఘాతికర్మ చతుర్విధమ్ । తద్యథాజ్ఞానావరణీయం దర్శనావరణీయం మోహనీయమన్తరాయమితి । తథా చత్వార్యఘాతికర్మాణి । తద్యథా వేదనీయం నామికం గోత్రికమాయుష్కం చేతి । తత్ర సమ్యగ్జ్ఞానం న మోక్షసాధనం, నహి జ్ఞానాద్వస్తుసిద్ధిరతిప్రసఙ్గాదితి విపర్యయో జ్ఞానావరణీయం కర్మోచ్యతే । ఆర్హతదర్శనాభ్యాసాన్న మోక్ష ఇతి జ్ఞానం దర్శనావరణీయం కర్మ । బహుషు విప్రతిషిద్ధేషు తీర్థకరైరుపదర్శితేషు మోక్షమార్గేషు విశేషానవధారణం మోహనీయం కర్మ । మోక్షమార్గప్రవృత్తానాం తద్విఘ్నకరం విజ్ఞానమన్తరాయం కర్మ । తానీమాని శ్రేయోహన్తృత్వాద్ధాతికర్మాణ్యుచ్యన్తే । అఘాతీని కర్మాణి, తద్యథా వేదనీయం కర్మ శుక్లపుద్గలవిపాకహేతుః, తద్ధి బన్ధోఽపి న నిఃశ్రేయసపరిపన్థి తత్త్వజ్ఞానావిఘాతకత్వాత్ । శుక్లపుద్గలారమ్భకవేదనీయకర్మానుగుణం నామికం కర్మ, తద్ధి శుక్లపుద్గలస్యాద్యావస్థాం కలలబుద్ధుదాదిమారభతే । గోత్రికమవ్యాకృతం తతోఽప్యాద్యం శక్తిరూపేణావస్థితమ్ । ఆయుష్కం త్వాయుః కాయతి కథయత్యుత్పాదనద్వారేత్యాయుష్కమ్ । తాన్యేతాని శుక్లపుద్గలాద్యాశ్రయత్వాదఘాతీని కర్మాణి । తదేతత్కర్మాష్టకం పురుషం బధ్నాతీతి బన్ధః । విగలితసమస్తక్లేశతద్వాసనస్యానావరణజ్ఞానస్య సుఖైకతానస్యాత్మన ఉపరి దేశావస్థానం మోక్ష ఇత్యేకే । అన్యే తూర్ధ్వగమనశీలో హి జీవో ధర్మాధర్మాస్తికాయేన బద్ధస్తద్విమోక్షాద్యదూర్ధ్వం గచ్ఛత్యేవ స మోక్ష ఇతి । త ఎతే సప్తపదార్థా జీవాదయః సహావాన్తరప్రభేదైరుపన్యస్తాః । తత్ర సర్వత్ర చేమం సప్తభఙ్గీనయం నామ న్యాయమవతారయన్తి, స్యాదస్తి, స్యాన్నాస్తి, స్యాదస్తి చ నాస్తి చ, స్యాదవక్తవ్యః, స్యాదస్తి చావక్తవ్యశ్చ, స్యాన్నాస్తి చావక్తవ్యశ్చ, స్యాదస్తి చ నాస్తి చావక్తవ్యశ్చేతి । స్యాచ్ఛబ్దః ఖల్వయం నిపాతస్తిఙన్తప్రతిరూపకోఽనేకాన్తద్యోతీ । యథాహుః “వాక్యేష్వనేకాన్తద్యోతీ గమ్యం ప్రతివిశేషణమ్ । స్యాన్నిపాతోర్ఽథయోగిత్వాత్తిఙన్తప్రతిరూపకః ॥' ఇతి । యది పునరయమనేకాన్తద్యోతకః స్యాచ్ఛబ్దో న భవేత్స్యాదస్తీతివాక్యే స్యాత్పదమనర్థకం స్యాత్తదిదముక్తమ్ “అర్థయోగిత్వాత్” ఇతి । అనైకాన్తద్యోతకత్వే తు స్యాదస్తి కథఞ్చిదస్తీతి స్యాత్పదాత్కథఞ్చిదర్థోఽస్తీత్యనేనానుక్తః ప్రతీయత ఇతి నానర్థక్యమ్ । తథా చ “స్యాద్వాదః సర్వథైకాన్తత్యాగాత్కింవృత్తచిద్విధేః । సప్తభఙ్గనయాపేక్షోహేయాదేయవిశేషకృత్ ॥' కింవృత్తే ప్రత్యయే ఖల్వయం చిన్నిపాతవిధినా సర్వథైకాన్తత్యాగాత్సప్తస్వేకాన్తేషు యో భఙ్గస్తత్ర యో నయస్తదపేక్షః సన్ హేయోపాదేయభేదాయ స్యాద్వాదః కల్పతే । తథాహి యది వస్త్వస్త్యేవేత్యేవైకాన్తతస్తత్సర్వథా సర్వదా సర్వత్ర సర్వాత్మనాస్త్యేవేతి న తదీప్సాజిహాసాభ్యాం క్వచిత్కదాచిత్కథఞ్చిత్కశ్చిత్ప్రవర్తేత నివర్తేత వా ప్రాప్తాప్రాపణీయత్వాత్ , హేయహానానుపపత్తేశ్చ । అనైకాన్తపక్షే తు క్వచిత్కదాచిత్కస్యచిత్కథఞ్చిత్సత్త్వే హానోపాదానే ప్రేక్షావతాం కల్పేతే ఇతి । తమేనం సప్తభఙ్గీనయం దూషయతి

నైకస్మిన్నసమ్భవాత్ ।

విభజతే

న హ్యేకస్మిన్ధర్మణి పరమార్థసతి పరమార్థసతాంయుగపత్సత్త్వాదీనాం ధర్మాణాం పరస్పరపరిహారస్వరూపాణాం సమావేశః సమ్భవతి ।

ఎతదుక్తం భవతి - సత్యం యదస్తి వస్తుతస్తత్సర్వథా సర్వదా సర్వత్ర సర్వాత్మనా నిర్వచనీయేన రూపేణాస్త్యేవ న నాస్తి, యథా ప్రత్యగాత్మా । యత్తు క్వచిత్కథఞ్చిత్కదాచిత్కేనచిదాత్మనాస్తీత్యుచ్యతే, యథా ప్రపఞ్చః, తద్వ్యవహారతో న తు పరమార్థతః, తస్య విచారాసహత్వాత్ । న చ ప్రత్యయమాత్రం వాస్తవత్వం వ్యవస్థాపయతి, శుక్తిమరుమరీచికాదిషు రజతతోయాదేరపి వాస్తవత్వప్రసఙ్గాత్ । లౌకికానామబాధేన తు తద్వ్యవస్థాయాం దేహాత్మాభిమానస్యాప్యబాధేన తాత్త్వికత్వే సతి లోకాయతమతాపాతేన నాస్తికత్వప్రసఙ్గాత్ । పణ్డితరూపాణాం తు దేహాత్మాభిమానస్య విచారతో బాధనం ప్రపఞ్చస్యాప్యనైకాన్తస్య తుల్యమితి । అపి చ సదసత్త్వయోః పరస్పరవిరుద్ధత్వేన సముచ్చయాభావే వికల్పః । న చ వస్తుని వికల్పః సమ్భవతి । తస్మాత్స్థాణుర్వా పురుషో వేతి జ్ఞానవత్సప్తత్వపఞ్చత్వనిర్ధారణస్య ఫలస్య నిర్ధారయితుశ్చ ప్రమాతుస్తత్కరణస్య ప్రమాణస్య చ తత్ప్రమేయస్య చ సప్తత్వపఞ్చత్వస్య సదసత్త్వసంశయే సాధు సమర్థితం తీర్థకరత్వమృషేమేణాత్మనః । నిర్ధారణస్య చైకాన్తసత్త్వే సర్వత్ర నానేకాన్తవాద ఇత్యాహ

య ఎతే సప్త పదార్థా ఇతి ।

శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౩౩ ॥

ఎవం చాత్మాకార్త్స్న్యమ్ ।

ఎవం చేతి చేన సముచ్చయం ద్యోతయతి । శరీరపరిమాణత్వే హ్యాత్మనోఽకృత్స్నత్వం పరిచ్ఛిన్నత్వమ్ । తథా చానిత్యత్వమ్ । యే హి పరిచ్ఛిన్నాస్తే సర్వేఽనిత్యా యథా ఘటాదయస్తథా చాత్మేతి । తదేతదాహ

యథైకస్మిన్ధర్మిణీతి ।

ఇదం చాపరమకృత్స్నత్వేన సూత్రితమిత్యాహ

శరీరాణాం చానవస్థితపరిమాణత్వాదితి ।

మనుష్యకాయపరిమాణో హి జీవో న హస్తికాయం కృత్స్నం వ్యాప్తుమర్హత్యల్పత్వాదిత్యాత్మనః కృత్స్నశరీరావ్యాపిత్వాదకార్త్స్న్యమ్ , తథా చ న శరీరపరిమాణత్వమితి । తథా హస్తిశీరరం పరిత్యజ్య యదా పుత్తికాశరీరో భవతి తదా న తత్ర కృత్స్నః పుత్తికాశరీరే సంమీయేతేత్యకార్త్స్న్యమాత్మనః । సుగమమన్యత్ । చోదయతి

స్యాదేతత్ । అనన్తావయవ ఇతి ।

యథా హి ప్రదీపో ఘటమహాహర్మ్యోదరవర్తీ సఙ్కోచవికాశవానేవం జీవోఽపి పుత్తికాహస్తిదేహయోరిత్యర్థః ।

తదేతద్వికల్ప్య దూషయతి

తేషాం పునరనన్తానామితి ।

న తావత్ప్రదీపోఽత్ర నిదర్శనం భవితుమర్హతి, అనిత్యత్వప్రసఙ్గాత్ । విశరారవో హి ప్రదీపావయవాః, ప్రదీపశ్చావయవీ ప్రతిక్షణముత్పత్తినిరోధధర్మా, తస్మాదనిత్యత్వాత్తస్య నాస్థిరో జీవస్తదవయవాశ్చాభ్యుపేతవ్యాః । తథా చ వికల్పద్వయోక్తం దూషణమితి । యచ్చ జీవావయవానామానన్త్యముదితం తదనుపపన్నతరమిత్యాహ

అపి చ శరీరమాత్రేతి ॥ ౩౪ ॥

శఙ్కాపూర్వం సూత్రాన్తరమవతారయతి

అథ పర్యాయేణేతి ।

తత్రాప్యుచ్యతే

న చ పర్యాయాదప్యవిరోధో వికారాదిభ్యః ।

కర్మాష్టకముక్తం జ్ఞానావరణీయాది । కిం చాత్మనో నిత్యత్వాభ్యుపగమే ఆగచ్ఛతామపగచ్ఛతాం చావయవానామియత్తానిరూపణేన చాత్మజ్ఞానాభావాన్నాపవర్గ ఇతి భావః ।

అత ఎవమాదిదోషప్రసఙ్గాదితి ।

ఆదిగ్రహణసూచితం దోషం బ్రూమః । కిం చైతే జీవావయవాః ప్రత్యేకం వా చేతయేరన్ సమూహో వా । తేషాం ప్రత్యేకం చైతన్యే బహూనాం చేతనానామేకాభిప్రాయత్వనియమాభావాత్కదాచిద్విరుద్ధదిక్క్రియత్వేన శరీరమున్మథ్యేత । సమూహచైతన్యే తు హస్తిశరీరస్య పుత్తికాశరీరత్వే ద్విత్రావయవశేషో జీవో న చేతయేత్ । విగలితబహుసమూహితయా సమూహస్యాభావాత్పుత్తికాశరీరే ఇతి ।

అథవేతి ।

పూర్వసూత్రప్రసఞ్జితాయాం జీవానిత్యతాయాం బౌద్ధవత్సన్తాననిత్యతామాశఙ్క్యేదం సూత్రమ్ “న చ పర్యాయాదప్యవిరోధో వికారాదిభ్యః”(బ్ర. సూ. ౨ । ౨ । ౩౫) । న చ పర్యాయాత్పరిమాణానవస్థానేఽపి సన్తానాభ్యుపగమేనాత్మనో నిత్యత్వాదవిరోధో బన్ధమోక్షయోః । కుతః । పరిణామాదిభ్యో దోషేభ్యః । సన్తానస్య వస్తుత్వే పరిణామస్తతశ్చర్మవదనిత్యత్వాదిదోషప్రసఙ్గః । అవస్తుత్వే చాదిగ్రహణసూచితో నైరాత్మ్యాపత్తిదోషప్రసఙ్గ ఇతి । విసిచో వివసనాః ॥ ౩౫ ॥

అన్త్యావస్థితేశ్చోభయనిత్యత్వాదవిశేషః ।

ఎవం హి మోక్షావస్థాభావి జీవపరిమాణం నిత్యం భవేత్ , యద్యభూత్వా న భవేత్ । అభూత్వా భావినామనిత్యత్వాద్ఘటాదీనామ్ । కథం చాభూత్వా న భవేద్యది ప్రాగప్యాసీత్ । న చ పరిమాణాన్తరావరోధేఽపూర్వం భవితుమర్హతి । తస్మాదన్త్యమేవ పరిమాణం పూర్వమప్యాసీదిత్యభేదః । తథా చైకశరీరపరిమాణతైవ స్యాన్నోపచితాపచితశరీరప్రాప్తిః శరీరపరిమాణత్వాభ్యుపగమవ్యాఘాతాదితి । అత్ర చోభయోః పరిమాణయోర్నిత్యత్వప్రసఙ్గాదితి యోజనా । ఎకశరీరపరిమాణతైవేతి చ దీప్యమ్ । ద్వితీయే తు వ్యాఖ్యానే ఉభయోరవస్థయోరితి యోజనా । ఎకశరీరపరిమాణతా న దీప్యా, కిన్త్వేకపరిమాణతామాత్రమణుర్మహాన్ వేతి వివేకః ॥ ౩౬ ॥