పత్యురసామఞ్జస్యాత్ ।
అవిశేషేణేశ్వరకారణవాదోఽనేన నిషిధ్యత ఇతి భ్రమనివృత్త్యర్థమాహ
కేవలేతి ।
సాఙ్ఖ్యయోగవ్యపాశ్రయా హిరణ్యగర్భపతఞ్జలిప్రభృతయః । ప్రధానముక్తమ్ । దృక్శక్తిః పురుషః ప్రత్యయానుపశ్యః । స చ నానాక్లేశకర్మవిపాకాశయైరపరామృష్టః పురుషవిశేష ఈశ్వరః ప్రధానపురుషాభ్యామన్యః । మాహేశ్వరాశ్చత్వారః శైవాః, పాశుపతాః, కారుణికసిద్ధాన్తినః, కాపాలికాశ్చేతి । చత్వారోఽప్యమీ మహేశ్వరప్రణీతసిద్ధాన్తానుయాయితయా మాహేశ్వరాః । కారణమీశ్వరః । కార్యం ప్రాధానికం మహదాది । యోగోఽప్యోఙ్కారాదిధ్యానధారణాదిః । విధిస్త్రిషవణస్నానాదిర్గూఢచర్యావసానః, దుఃఖాన్తో మోక్షః । పశవ ఆత్మానస్తేషాం పాశో బన్ధనం తద్విమోక్షో దుఃఖాన్తః । ఎష తేషామభిసన్ధిః చేతనస్య ఖల్వధిష్ఠాతుః కుమ్భకారాదేః కుమ్భాదికార్యే నిమిత్తకారణత్వమాత్రం న తూపాదానత్వమపి । తస్మాదిహాపీశ్వరోఽధిష్ఠాతా జగత్కారణానాం నిమిత్తమేవ, న తూపాదానమప్యేకస్యాధిష్ఠాతృత్వాధిష్ఠేయత్వవిరోధాదితి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తేఽభిధీయతే
పత్యురసామఞ్జస్యాతితి ।
ఇదమత్రాకూతమీశ్వరస్య నిమిత్తకారణత్వమాత్రమాగమాద్వోచ్యేత ప్రమాణాన్తరాద్వా ప్రమాణాన్తరమప్యనుమానమర్థాపత్తిర్వా । న తావదాగమాత్ , తస్య నిమిత్తోపాదానకారణత్వప్రతిపాదనపరత్వాదిత్యసకృదావేదితమ్ । తస్మాదనేనాస్మిన్నర్థే ప్రమాణాన్తరమాస్థేయమ్ । తత్రానుమానం తావన్న సమ్భవతి । తద్ధి దృష్ట్యనుసారేణ ప్రవర్తతే తదనుసారేణ చాసామఞ్జస్యమ్ । తదాహ
హీనమధ్యమేతి ।
ఎతదుక్తం భవతి ఆగమాదీశ్వరసిద్ధౌ న దృష్టమనుసర్తవ్యమ్ । న హి స్వర్గాపూర్వదేవతాదిష్వాగమాదవగమ్యమానేషు కిఞ్చిదస్తి దృష్టమ్ । నహ్యాగమో దృష్టసాధర్మ్యాత్ప్రవర్తతే । తేన శ్రుతసిద్ద్యర్థమదృష్టాని దృష్టవిపరీతస్వభావాని సుబహూన్యపి కల్ప్యమానాని న లోహగన్ధితామావహన్తి ప్రమాణవత్త్వాత్ । యస్తు తత్ర కథఞ్చిద్దృష్టానుసారః క్రియతే స సుహృద్భావమాత్రేణ । ఆగమానపేక్షితమనుమానం తు దృష్టసాధర్మ్యేణ ప్రవర్తమానం దృష్టవిపర్యయే తుషాదపి బిభేతితరామితి । ప్రాణికర్మాపేక్షితత్వాదదోష ఇతి చేత్ । న । కుతః । కర్మేశ్వరయోర్మిథః ప్రవర్త్యప్రవర్తయితృత్వ ఇతరేతరాశ్రయత్వదోషప్రసఙ్గాత్ । అయమర్థః యదీశ్వరః కరుణాపరాధీనో వీతరాగస్తతః ప్రాణినః కపూయే కర్మణి న ప్రవర్తయేత్ , తచ్చోత్పన్నమపి నాధితిష్ఠేత్ , తావన్మాత్రేణ ప్రాణినాం దుఃఖానుత్పాదాత్ । న హీశ్వరాధీనా జనాః స్వాతన్త్ర్యేణ కపూయం కర్మ కర్తుమర్హన్తి । తదనధిష్ఠితం వా కపూయం కర్మ ఫలం ప్రసోతుముత్సహతే । తస్మాత్స్వతన్త్రోఽపీశ్వరః కర్మభిః ప్రవర్త్యత ఇతి దృష్టవిపరీతం కల్పనీయమ్ । తథాచాయమపరో గణ్డస్యోపరి స్ఫోట ఇతరేతరాశ్రయః ప్రసజ్యేత, కర్మణేశ్వరః ప్రవర్తనీయ ఈశ్వరేణ చ కర్మేతి । శఙ్కతే
నానాదిత్వాదితి చేత్ ।
పూర్వకర్మణేశ్వరః సమ్ప్రతితనే కర్మణి ప్రవర్త్యతే తేనేశ్వరేణ సమ్ప్రతితనం కర్మ స్వకార్యే ప్రవర్త్యేత ఇతి । నిరాకరోతి
న వర్తమానకాలవదితి ।
అథ పూర్వం కర్మ కథమీశ్వరాప్రవర్తితమీశ్వరప్రవర్తనలక్షణం కార్యం కరోతి । తత్రాపి ప్రవర్తితమీశ్వరేణ పూర్వతనకర్మప్రవర్తితేనేత్యేవమన్ధపరమ్పరాదోషః । చక్షుష్మతా హ్యన్ధో నీయతే నాన్ధాన్తరేణ । తథేహాపి ద్వావపి ప్రవర్త్యావితి కః కం ప్రవర్తయేదిత్యర్థః । అపిచ నైయాయికానామీశ్వరస్య నిర్దోషత్వం స్వసమయవిరుద్ధమిత్యాహ
అపిచేతి ।
అస్మాకం తు నాయం సమయ ఇతి భావః ।
నను కారుణ్యాదపి ప్రవర్తమానో జనో దృశ్యతే । న చ కారుణ్యం దోష ఇత్యత ఆహ
స్వార్థప్రయుక్త ఎవ చేతి ।
కారుణ్యే హి సత్యస్య దుఃఖం భవతి తేన తత్ప్రహాణాయ ప్రవర్తత ఇతి కారుణికా అపి స్వార్థప్రయుక్తా ఎవ ప్రవర్తన్త ఇతి । నను స్వార్థప్రయుక్త ఎవ ప్రవర్తతామేవమపి కో దోష ఇత్యత ఆహ
స్వార్థవత్త్వాదీశ్వరస్యేతి ।
అర్థిత్వాదిత్యర్థః । పురుషస్య చౌదాసీన్యాభ్యుపగమాన్నవాస్తవీ ప్రవృత్తిరితి ॥ ౩౭ ॥
అపరమపి దృష్టానుసారేణ దూషణమాహ
సమ్బన్ధానుపపత్తేశ్చ ।
దృష్టో హి సావయవానామసర్వగతానాం చ సంయోగః । అప్రాప్తిపూర్వికా హి ప్రాప్తిః సంయోగో న సర్వగతానాం సమ్భవత్యప్రాప్తేరభావాన్నిరవయవత్వాచ్చ । అవ్యాప్యవృత్తితా హి సంయోగస్య స్వభావః । న చ నిరవయవేష్వవ్యాప్యవృత్తితా సంయోగస్య సమ్భవతీత్యుక్తమ్ । తస్మాదవ్యాప్యవృత్తితాయాః సంయోగస్య వ్యాపికాయా నివృత్తేస్తద్వ్యాప్యస్య సంయోగస్య వినివృత్తిరితి భావః । నాపి సమవాయలక్షణః । స హ్యయుతసిద్ధానామాధారాధేయభూతానామిహప్రత్యయహేతుః సమ్బన్ధ ఇత్యభ్యుపేయతే । న చ ప్రధానపురుషేశ్వరాణాం మిథోఽస్త్యాధారాధేయభావ ఇత్యర్థః । నాపి యోగ్యతాలక్షణః కార్యగమ్యసమ్బన్ధ ఇత్యాహ
నాప్యన్య ఇతి ।
నహి ప్రధానస్య మహదహఙ్కారాదికారణత్వమద్యాపి సిద్ధమితి । శఙ్కతే
బ్రహ్మవాదిన ఇతి ।
నిరాకరోతి
న ।
కుతః । తస్యమతేఽనిర్వచనీయతాదాత్మ్యలక్షణసమ్బన్ధోపపత్తేః ।
అపిచేతి ।
ఆగమో హి ప్రవృత్తిం ప్రతి న దృష్టాన్తమపేక్షత ఇత్యదృష్టపూర్వే తద్విరుద్ధే చ ప్రవర్తితుం సమర్థః । అనుమానం తు దృష్టానుసారి నైవంవిధే ప్రవర్తితుమర్హతీతి । శఙ్కతే
పరస్యాపీతి ।
పరిహరతి
నేతి ।
అస్మాకం త్వీశ్వరాగమయోరనాదిత్వాదీశ్వరయోనిత్వేఽప్యాగమస్య న విరోధ ఇతి భావః ॥ ౩౮ ॥
అధిష్ఠానానుపపత్తేశ్చ ।
యథాదర్శనమనుమానం ప్రవర్తతే నాలౌకికార్థవిషయమితీహాపి న ప్రస్మర్తవ్యమ్ । సుగమమన్యత్ ॥ ౩౯ ॥
కరణవచ్చేన్న భోగాదిభ్యః ।
రూపాదిహీనమితి ।
అనుద్భూతరూపమిత్యర్థః । రూపాదిహీనకరణాధిష్ఠానం హి పురుషస్య స్వభోగాదావేవ దృష్టం నాన్యత్ర । నహి బాహ్యం కుఠారాద్యపరిదృష్టం వ్యాపారయన్ కశ్చిదుపలభ్యతే । తస్మాద్రూపాదిహీనం కరణం వ్యాపారయత ఈశ్వరస్య భోగాదిప్రసక్తిః తథా చానీశ్వరత్వమితి భావః । కల్పాన్తరమాహ
అన్యథేతి ।
పూర్వమధిష్ఠితిరధిష్ఠానమిదానీం తు అధిష్ఠానం భోగాయతనం శరీరముక్తమ్ । తథా భోగాదిప్రసఙ్గేనానీశ్వరత్వం పూర్వమాపాదితమ్ । సమ్ప్రతి తు శరీరిత్వేన భోగాదిప్రసఙ్గాదనీశ్వరత్వముక్తమితి విశేషః ॥ ౪౦ ॥
అన్తవత్త్వమసర్వజ్ఞతా వా ।
అపి చ సర్వత్రానుమానం ప్రమాణయతః ప్రధానపురుషేశ్వరాణామపి సఙ్ఖ్యాభేదవత్త్వమన్తవత్త్వం చ ద్రవ్యత్వాత్సఙ్ఖ్యాన్యత్వే సతి ప్రమేయత్వాద్వానుమాతవ్యం, తతశ్చాన్తవత్త్వమసర్వజ్ఞతా వా । అస్మాకం త్వాగమగమ్యేఽర్థే తద్బాధితవిషయతయా నానుమానం ప్రభవతీతి భావః । స్వరూపపరిమాణమపి యస్య యాదృశమణు మహత్ పరమమహద్దీర్ఘం హ్రస్వం చేతి ।
అథ మా భూదేష దోష ఇత్యుత్తరో వికల్పః ।
యస్యాన్తోఽస్తి తస్యాన్తవత్త్వాగ్రహణమసర్వజ్ఞతామాపాదయేత్ । యస్య త్వన్త ఎవ నాస్తి తస్య తదగ్రహణం నాసర్వజ్ఞతామావహతి । నహి శశవిషాణాద్యజ్ఞానాదజ్ఞో భవతీతి భావః ।
పరిహరతి
తత ఇతి ।
ఆగమానపేక్షస్యానుమానమేషామన్తవత్త్వమవగమయతీత్యుక్తమ్ ॥ ౪౧ ॥
పత్యురసామఞ్జస్యాత్ ॥౩౭॥ సత్త్వాసత్త్వాదేరేకత్రాసంభవవదధిష్ఠాతృత్వోపాదానత్వయోరప్యేకత్రాసంభవ ఇతి ప్రత్యవస్థానాత్సఙ్గతిః । సాంఖ్యయోగవ్యపాశ్రయా ఇత్యాదిభాష్యం వ్యాచష్టే –
హిరణ్యగర్భేత్యాదినా ।
భాష్యగతపురుషపదవ్యాఖ్యానం –
దృక్శక్తిరితి ।
శక్తిగ్రహణం తు సమర్థాపి సర్వం జ్ఞాతుం జైవి దృగ్ న జానాత్యావృత్తత్వాదిత్యర్థమ్ ।
కథం తర్హి జీవస్య జ్ఞాతృత్వం ? తత్రాహ –
ప్రత్యయేతి ।
ప్రత్యయమన్తః – కరణపరిణామమనుపశ్యతీతి తథోక్తః ।
భాష్యే ప్రధానపురుషయోరధిష్ఠాతేతి ద్వివచనప్రయోగాదేకో జీవ ఇతి భ్రమః స్యాత్తం వ్యుదస్యతి –
స చేతి ।
సమాసాన్తర్వర్త్యేకవచనం జాత్యభిప్రాయేణేత్యర్థః । క్లేశేతి సూత్రమీక్షత్యధికరణే (బ్ర.అ.౧.పా.౧.సూ.౫) వ్యాఖ్యాతమ్ । పురుషత్వాత్ప్రధానాదన్యః క్లేశాద్యపరామృష్టత్వాత్పురుషాదన్యః – జీవాదన్య ఇత్యర్థః । గూఢచర్యా స్వగుణాప్రఖ్యాపనేన దేశేషు వాసః ।
ఈశ్వరో , న ద్రవ్యం ప్రత్యుపాదానం , చేతనత్వాత్కులాలవదిత్యాహ –
చేతనస్యేతి ।
కులాలస్యాపి సుఖాద్యుపాదానత్వాత్సాధ్యవైకల్యం స్యాత్తద్వారణాయ ద్రవ్యమిత్యధ్యాహృతమ్ । జగత్కారణానాం ప్రధానస్య పరమాణూనాం చేత్యర్థః ।
నిమిత్తమిత్యస్య వివరణమ్ –
అధిష్ఠాతేతి ।
సిద్ధాన్తస్తు అధిగమ్య శ్రుతేరీశమనుపాదానతా యది । అనుమీయేత బాధః స్యాదాశ్రయాసిద్ధిరన్యథా ॥ కిమప్రమిత ఈశ్వరేఽనుపాదానత్వం సాధ్యతే , ఉత ప్రమితే । నాద్యః ; ఆశ్రయాసిధ్ద్యాపాతాత్ । ద్వితీయేఽపి తత్ప్రమితిః శ్రుతేరనుమానాద్వా పౌరుషేయాగమాద్వా । ప్రథమే కిమీక్షణపూర్వకకర్తృత్వాదిప్రతిపాదకశ్రుత్యైవానుపాదానత్వం సాధ్యతే , తత్పూర్వకానుమానాద్వా ।
నాగ్రిమః ; తస్యాః శ్రుతేర్నిమిత్తత్వమాత్రపరత్వం న తూపాదానత్వనిషేధపరత్వమితి ప్రకృతిశ్చే(బ్ర.అ.౧.పా.౪.సూ.౨౩) త్యధికరణే సుసాధితత్వాదిత్యాహ –
న తావదితి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
తస్మాదితి ।
ఆస్థీయమానమపి న సంభవతి ; తదాత్మానం స్వయమకురుతేత్యాదిశ్రుత్యైవ బాధాదిత్యర్థః ॥
అస్తు తర్హ్యనుమితే ఈశ్వరేఽనుపాదానత్వానుమానమత ఆహ –
తత్రేతి ।
ఈశ్వరే ఇత్యర్థః । పౌరుషేయాగమం చ నిషేత్స్యామ ఇతి తావచ్ఛబ్దః । తథాహి – న తావదాద్యం కార్యం సకర్తృకం కార్యత్వాత్కుమ్భవదితి మానమ్ ; జీవాదృష్టజత్వసిద్ధేః , అవ్యవహితప్రాక్కాలవర్తిప్రయత్నజత్వసాధనే చాద్యకార్యవ్యవహితప్రయత్నజత్వస్య కుమ్భేఽభావేన సాధ్యవైకల్యాత్ , కుమ్భావ్యహితప్రయత్నజత్వస్య ఆద్యే కార్యే బాధాత్ , కించిదవ్యవహితప్రయత్నజన్యత్వస్య చ సిద్ధసాధనాత్ । అదృష్టావ్యవహితప్రాక్కాలప్రయత్నజత్వాదాద్యకార్యస్య । అథ ద్వ్యుణుకే ద్వ్యుణుకోపాదానసాక్షాత్కారవజ్జన్యం కార్యత్వాదితి। తచ్చః న ; అప్రసిద్ధవిశేషణవిశేష్యత్వాభ్యాం ద్వ్యుణుకస్య తదుపాదానసాక్షాత్కారస్య చాసిద్ధేః । దృష్టాన్తే చ సందిగ్ధసాధ్యత్వమ్ ; ఘటస్య ద్వ్యుణుకోపాదానసాక్షాత్కారవదీశ్వరప్రయత్నజన్యత్వస్యాసమ్ప్రతిపత్తేః । అదృష్టం ప్రత్యక్షం మేయత్వాదిత్యత్ర చ యోగిభిరర్థాన్తరతా , కార్యం సర్వజ్ఞకర్తృకం కార్యత్వాదిత్యత్ర చ । స్యాదేతత్ - ధర్మో భ్రమసమానాధికరణధర్మవిషయత్వరహితసాక్షాత్కారవిషయః , మేయత్వాద్ , ఘటవత్ । సాక్షాత్కారగోచర ఇత్యుక్తే యోగిభిరర్థాన్తరతేతి భ్రమసమానాధికరణధర్మవిషయత్వరహితగ్రహణమ్ ; యోగిసాక్షాత్కారస్య కాలభేదేన భ్రమసమానాశ్రయత్వాత్ । భ్రమసమానాధికరణత్వరహితసాక్షాత్కారగోచర ఇత్యుక్తే చాప్రసిద్ధవిశేషణత్వమితి తన్నివృత్త్యర్థం ధర్మవిషయత్వగ్రహణమ్ । అస్మదాదీనాం ఘటాదివిషయసాక్షాత్కారస్య భ్రమసమానాశ్రయత్వేఽపి ధర్మవిషయత్వాభావేన భ్రమసమానాధికరణత్వే సతి ధర్మవిషయత్వరూపవిశిష్టధర్మరహితత్వాత్తత్ర సాధ్యసిద్ధేః । సాక్షాత్కారస్య చ భ్రమసమానాధికరణత్వే సతి ధర్మవిషయత్వరహితత్వం ధర్మవిషయత్వరాహిత్యాద్వా భ్రమసమానాధికరణత్వరాహిత్యాద్వా భవతి। ఆద్యే తస్య ధర్మవిషయత్వవ్యాఘాత ఇతి ద్వితీయః స్యాత్ । తథా చ తాదృశసాక్షాత్కారవదీశ్వరసిద్ధిరితి। తన్న ; కిమిదం ధర్మవిషయత్వరహితత్వమ్ । ధర్మవిషయత్వసంసర్గభావవత్త్వమితి చేత్తత్కిం ధర్మవిషయత్వసంసర్గాన్యోన్యాభావవత్త్వముత తత్సంసర్గాభావవత్త్వమ్ । నాద్యః ; తథాసత్యస్య విశేషణస్య వైయర్థ్యాత్సాక్షాత్కారపదేనైవ తద్వాచ్యార్థస్య ధర్మవిషయత్వసంసర్గాన్యోన్యాభావవత్త్వసిద్ధేః । న హి ధర్మవిషయత్వసంసర్గాత్మకః కశ్చిత్సాక్షాత్కారోఽస్తి , యద్వ్యవచ్ఛేదార్థమిదం విశేషణమ్ । న ద్వితీయః ; ధర్మవిషయత్వసంసర్గసంసర్గాన్యోన్యాభావమాదాయ విశేషణవైయర్థ్యతాదవస్థ్యాత్ , తత్రాపి సంసర్గాన్తరం ప్రతి ధావనే చ తత్తదన్యోన్యాభావమాదాయ వైయర్థ్యధావనాత్ । అథ మతం న సంసర్గస్య సంసర్గాన్తరమస్తి , కింతు స్వయమేవ స్వస్య సంసర్గ ఇతి క్వానవస్థేతి ? నైతత్ ; తథాసతి తాదృశసంసర్గాన్యోన్యాభావమాదాయ విశేషణవైయర్థ్యేన వజ్రలేపనాత్ । ఎతత్ఖణ్డనభయేన యది విశేషణముజ్ఝసి , తర్హి గ్రస్తోఽసి యోగిభిరర్థాన్తరతయా । ఎవం సర్వా మహావిద్యాస్తచ్ఛాయా వాఽన్యే ప్రయోగాః ఖణ్డనీయా ఇతి ॥ తత్సుఖాద్వైతబోధాత్మస్వభావహరయే నమః । వేదాన్తైకప్రమాణాయ కుతర్కాణామభూమయే ॥ తస్మాత్సుష్ఠూక్తం తత్రేశ్వరేఽనుమానం తావన్న సంభవతీతి।
అథవా –పూర్వగ్రన్థేనాస్మిన్నర్థే ఈశ్వరస్య నిమిత్తమాత్రత్వే ప్రమాణాన్తరమాస్థేయమితి సామాన్యతః శ్రుతివ్యతిరిక్తప్రమాణాపేక్షాముక్త్వా కిం తదనుమానం పౌరుషేయాగమో వేతి వికల్ప్యాద్యం ప్రత్యాహ–
తత్రానుమానమితి ।
యథైవ చేతనస్య నిమిత్తత్వమాత్రమనుమీయతే , తథా రాగాదికమప్యనుమేయం వ్యాప్తేరవిశేషాత్తథా చ వాద్యభిమతనిరవద్యత్వవిశేషవిరుద్ధోఽయం హేతురిత్యాహ –
తద్ధి దృష్ట్యనుసారేణేతి ।
నను సిద్ధాన్తే శ్రుతిగమ్యేశ్వరస్యాపి పురుషత్వాద్రాగాదిమత్త్వానుమానం దుర్వారమత ఆహ –
ఎతదుక్తమితి ।
వ్యాప్త్యపేక్షం హ్యనుమానం వ్యాప్త్యుపనీతం సర్వమనుమన్యతే । ఆగమస్తు స్వతన్త్రస్తత్ర యత్ తద్విరుద్ధమనుమానం తత్ కాలాతీతం స్యాదిత్యర్థః । లోహగన్ధితా కలఙ్కగన్ధితా ।
కథం తర్హి మానాన్తరానుసారేణాపూర్వాదికల్పనా ? తత్రాహ –
యస్త్వితి ।
తత్రాప్యాగమప్రామాణ్యాత్కాలాన్తరకృతయాగాత్స్వర్గోఽస్తు కా క్షతిః ? అనన్తరపూర్వక్షణవర్తినః కారణత్వమితి లోకానుభావమనురుధ్యాపూర్వకల్పనేత్యర్థః ।
ఇదానీం చేత్కర్మేశ్వరయోః ప్రవర్త్యప్రవర్తకత్వం ప్రతీయేత , తత ఎతద్బలాద్బీజాఙ్కురవత్ పరంపరాఽవలమ్బిష్యతే , తత్ర కుత ఇతరేతరాశ్రయత్వం కుతస్తరామన్ధపరంపరేత్యాశఙ్క్యాదౌ తావత్ప్రవర్త్యప్రవర్తకభావానుపపత్తిం కర్మేశ్వరయోర్దర్శయతి –
యదీశ్వర ఇతి ।
అథవా –కరుణయైవేశ్వరః ప్రేరితః కర్మ కారయతి , తత్కుత ఇతరేతరాశ్రయత్వం భాష్యే ఉచ్యతే ? తత్రాహ–
యదీశ్వర ఇతి ।
కపూయం కుత్సితమ్ । ఉత్తరస్మిన్ వ్యాఖ్యానే కర్మభిః ప్రయోజనైః కరుణయా హేతునా ప్రవర్త్యత ఇతి దృష్టవిరుద్ధమ్ ; దృశ్యమానకార్యస్య కరుణాహేతుకత్వవిరుద్ధదుఃఖాత్మకత్వాదితి యోజనా ।
ఈశ్వరేణ పూర్వం కర్మ తావత్ప్రవర్తయితుం న శక్యతే ; కుత్సితఫలానుదయప్రసఙ్గాదేవం పూర్వకర్మేశ్వరాప్రవర్తితం కథమీశ్వరప్రవర్తనలక్షణం కార్యం కరోతి ? ఎవం సతి ప్రవర్తకత్వోపపత్తిమనుక్త్వా కేవలం తతః పూర్వకర్మైవావాలమ్బ్యతే , తత్రాహ –
తత్రాపీతి ।
తత్రాపీశ్వరప్రవర్తనే స్వకార్యే పూర్వం కర్మ తతః పూర్వభావికర్మప్రవర్తితేనేశ్వరేణ ప్రవర్తితమితి వక్తవ్యం , తథా చ సర్వత్రానుపపత్తిసామ్యాదన్ధపరమ్పరేత్యర్థః । ద్వావపి కర్మేశ్వరౌ ।
అస్మాకం త్వితి ।
మాయామయ్యాం ప్రవృత్తావచోద్యత్వాదిత్యర్థః ।
ఎవం శ్రుతేరనుమానాచ్చేశ్వరసిద్ధిం నిరస్య పౌరుషేయాగమాత్తత్సిద్ధిర్నిరస్యత ఇత్యాహ –
పరస్యాపీతి ।
అస్మాకం త్వితి ।
శాస్త్రయోనిత్వేఽపీశ్వరస్యానాదిసిద్ధనియతక్రమాపేక్షణాన్నేశ్వరాధీనం వేదస్య ప్రామాణ్యం కింతు స్వతః । యథా దేవదత్తకృతత్వేఽపి దీపస్య ప్రకాశనశక్తిమత ఎవ కృతత్వాద్ న దేవదత్తాపేక్షం తస్య ప్రకాశకత్వం తద్వదిత్యర్థః ।
నను రూపాదిహీనస్యాధిష్ఠేయత్వానుపపత్తిర్మాయాయామపి తుల్యా , తత్రాహ –
యథాదర్శనమితి ।
అధిష్ఠానేతి (బ్ర.అ.౨.పా.౨.సూ.౩౯) సూత్రగతవ్యాఖ్యానయోర్భేదమాహ –
పూర్వమితి ।
కరణవచ్చేదితి (బ్ర.అ.౨.పా.౨.సూ.౪౦) సూత్రస్థవ్యాఖ్యానయోర్విశేషమాహ –
తథేతి ।
ప్రధానపురుషేశ్వరాణామితి ।
ఎషాం పురుషాన్ జాత్యైకీకృత్య త్రిత్వం తావత్సిద్ధం , పురుషాణాం తు పరార్ధాదిసంఖ్యాసు మధ్యేఽన్యతమసంఖ్యయేయన్త ఎవేతి సంఖ్యాభేదవత్త్వం ద్రవ్యత్వాత్ కుసూలమితధాన్యవదిత్యనుమాయ సర్వేషాం ప్రధానాదీనాం సంఖ్యావత్త్వాదన్తవత్త్వం వినాశిత్వమనుమాతవ్యమ్ । యద్యపి ద్రవ్యత్వాదేవాన్తవత్త్వం సర్వేషామనుమాతుం శక్యమ్ ; తథాపి ప్రవాహనియత్వాదనిత్యానామపి స్రోతోరూపేణ సంసారవాహకత్వశఙ్కాం వ్యావర్తయితుం సంఖ్యాభేదవత్త్వమనుమితమ్ । ఎవం తావద్ద్రవ్యాశ్రితైవ సంఖ్యేతి యేషామాగ్రహస్తన్మతే సంఖ్యాభేదవత్త్వే ద్రవ్యత్వం హేతూకృతమ్ ।
అథ సంఖ్యాం విహాయ సర్వత్ర సంఖ్యాస్తీతి మతం తన్మతేన మానం –
సంఖ్యాన్యత్వే సతీతి ।
సంఖ్యాన్యత్వాదిత్యర్థః । సప్తమీ చ నిమిత్తార్థా ।
అథ సంఖ్యాయామపి సంఖ్యాస్తీతి మతం , తత్రానుమానమాహ –
ప్రమేయత్వాదితి ।
సామాన్యతో దృష్టానుమానోపన్యాసస్తు ఈదృశేనాపి దూష్యత్వాదాభాసతరః పరపక్ష ఇతి ద్యోతనాయ ।
వ్యాఖ్యాతేఽర్థే సూత్రమవతారయతి –
తతశ్చేతి ।
నను బాహ్యప్యన్తవదేకత్వాదేకఘటవదితి కిం న స్యాదత ఆహ –
అస్మాకం త్వితి ।
భాష్యస్థస్వరూపపరిమాణపదం వ్యాచష్టే –
స్వరూపేతి ।
పరిహరతి । తత ఈశ్వరస్యేత్యాదిభాష్యేణేతి శేషః ।
అసతి హ్యన్తే తదపరిచ్ఛేదో న దోషాయ , అస్తి చ స ఇత్యాహ –
ఆగమేతి ।
ఆగమానపేక్షో వాదీ తస్యేతి ॥౪౧॥