ఉత్పత్త్యసమ్భవాత్ ।
అన్యత్ర వేదావిసంవాదాద్యత్రాంశే విసంవాదః స నిరస్యతే । తమంశమాహ
యత్పునరిదముచ్యతే వాసుదేవాత్సఙ్కర్షణో జీవ ఇతి ।
జీవస్య కారణవత్వే సత్యనిత్యత్వమ్ , అనిత్యత్వేపరలోకినోఽభావాత్పరలోకాభావః, తతశ్చ స్వర్గనరకాపవర్గాభావాపత్తేర్నాస్తిక్యమిత్యర్థః ।
అనుపపన్నా చ జీవస్యోత్పత్తిరిత్యాహ
ప్రతిషేధిష్యతి చేతి ॥ ౪౨ ॥
న చ కర్తుః కరణమ్ ।
యద్యప్యనేకశిల్పపర్యవదాతః పరశుం కృత్వా తేన పలాశం ఛినత్తి, యద్యపి చ ప్రయత్నేనేన్ద్రియార్థాత్మమనః సంనికర్షలక్షణం జ్ఞానకరణముపాదాయాత్మార్థం విజానాతి, తథాపి సఙ్కర్షణోఽకరణః కథం ప్రద్యుమ్నాఖ్యం మనః కరణం కుర్యాత్ । అకరణస్య వా కరణనిర్మాణసామర్థ్యే కృతం కరణనిర్మాణేన । అకరణాదేవ నిఖిలకార్యసిద్ధేరితి భావః ॥ ౪౩ ॥
విజ్ఞానాదిభావే వా తదప్రతిషేధః ।
వాసుదేవా ఎవైతే సఙ్కర్షమాదయో నిర్దోషా అవిద్యాదిదోషరహితాః । నిరధిష్ఠానా నిరూపాదానాః । అత ఎవ నిరవద్యా అనిత్యత్వాదిదోషరహితాః । తస్మాదుత్పత్త్యసమ్భవోఽనుగుణత్వాన్న దోష ఇత్యర్థః । అత్రోచ్యతే
ఎవమపీతి ।
మా భూదభ్యుపగమేన దోషః, ప్రకారాన్తరేణ త్వయమేవ దోషః । ప్రశ్నపూర్వం ప్రకారాన్తరమాహ
కథమ్ । యది తావదితి ।
న తావదేతే పరస్పరం భిన్నా ఈశ్వరాః పరస్పరవ్యాహతేచ్ఛా భవితుమర్హన్తి । వ్యాహతకామత్వే చ కార్యానుత్పాదాత్ । అవ్యాహతకామత్వే వా ప్రత్యేకమీశ్వరత్వే ఎకేనైవేశనాయాః కృతత్వాదానర్థక్యమితరేషామ్ । సమ్భూయ చేశనాయాం పరిశుద్ధో న కశ్చిదీశ్వరః స్యాత్ , సిద్ధాన్తహానిశ్చ । భగవానేవైకో వాసుదేవః పరమార్థతత్త్వమిత్యభ్యుపగమాత్ । తస్మాత్కల్పాన్తరమాస్థేయమ్ । తత్ర చోత్పత్త్యసమ్భవో దోష ఇత్యాశయవాన్ కల్పాన్తరముపన్యస్యోత్పత్త్యసమ్భవేనాపాకరోతి
అథాయమభిప్రాయ ఇతి ।
సుగమమన్యత్ ॥ ౪౪ ॥
విప్రతిషేధాచ్చ ।
గుణిభ్యః ఖల్వాత్మభ్యో జ్ఞానాదీన్ గుణాన్ భేదేనోక్త్వా పునరభేదం బ్రూతే
ఆత్మాన ఎవైతే భగవన్తో వాసుదేవా ఇతి ।
ఆదిగ్రహణేన ప్రద్యుమ్నానిరుద్ధయోర్మనోఽహఙ్కారలక్షణతయాత్మనో భేదమభిధాయాత్మన ఎవైత ఇతి తద్విరుద్ధాభేదాభిధానమపరం సఙ్గృహీతమ్ । వేదవిప్రతిషేధో వ్యాఖ్యాతః ॥ ౪౫ ॥
ఉత్పత్త్యసంభవాత్ ॥౪౨॥ అధిష్ఠాతైవైశ్వర ఇతి మతే నిరస్తే ప్రకృతిరపి స ఇతి మతస్య వేదసంగతార్థత్వాజ్జీవోత్పత్తావపి ప్రమాణత్వమతో జీవస్వరూపతయా బోధ్యమానాద్ బ్రహ్మణో జగత్సర్గ బ్రువతః సమన్వయస్య తేన బాధ ఇతి శఙ్కానిరాసాత్సంగతిమభిప్రేత్యాహ –
అన్యత్రేతి ।
పఞ్చరాత్రకర్తుర్వాసుదేవస్య వేదాదేవ సర్వజ్ఞత్వావగమాత్ కపిలపతఞ్జల్యాదీనాం చ జీవత్వాత్పఞ్జరాత్రస్య చ పురాణేషు బుద్ధాదిదేశనావద్వ్యామోహార్థమీశ్వరప్రణీతత్వశ్రవణాన్న యోగాద్యధికరణగతార్థతా । అనన్తరసంగతివశాదిహ పాదేఽస్య లేఖః ।
భవతు క్రియాకరణముత్పాద్యం న తు జ్ఞానకరణమిత్యాశఙ్క్యాహ –
ప్రయత్నేతి ।
ప్రయత్నాదీనాం కరణత్వం వివక్షాతః । సిద్ధాన్తస్తు – బుద్ధిపూర్వకృతిః పఞ్చరాత్రం నిఃశ్వసితం శ్రుతిః । తేన జీవజనిస్తత్ర సిద్ధా గౌణీ నియమ్యతే ॥ యావధ్ద్యేకదేశే వేదాఽవిరోధాదీశ్వరబుద్ధేర్వేదమూలత్వం వేదాద్వా సర్వవిషయత్వం ప్రమీయతే , తావదేవ స్వతఃప్రమాణవేదాజ్జీవానుత్పత్తిప్రమితౌ తాదృగ్బుద్ధిపూర్వకేశ్వరవచనాన్న జీవోత్పత్తిరవగన్తుం శక్యతే । అతః ప్రమాణాపహృతవిషయే గౌణం తద్వచనం న తు భ్రాన్తమ్ పూర్వపక్షయుక్తేరితి। సంకర్షణసంజ్ఞో జీవః ప్రద్యుమ్నం జనయితుం కరణాన్తరవాన్న వా । ఆద్యే తదేవ సర్వత్ర కరణం స్యాదితి న ప్రద్యుమ్నః కరణం భవేత్ ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ –
సంకర్షణోఽకరణ ఇతి ।
కరణసామర్థ్య ఇతి ।
ఇహ కరణం కృతిః ।
పరస్పరవ్యాహతేచ్ఛా ఇతి ।
వ్యాహతేచ్ఛత్వే ఈశ్వరత్వవ్యాఘాతాదిత్యర్థః ।
ఉత్పన్నే హి కార్యే తత్ప్రతీశ్వరత్వముత్పత్తిరేవ న స్యాద్ , ఇత్యాహ –
వ్యాహతకామత్వే వేతి ।
పరిశుద్ధం నిశ్చితమ్ ।
అనేకేశ్వరత్వేఽపసిద్ధాన్తమాహ –
భగవానేవేతి ।
వ్యాఖ్యాతో భాష్యే ఇతి శేషః ॥