ద్విదీయాధ్యాయే తృతీయః పాదః ।

న వియదశ్రుతేః ।

పూర్వం ప్రమాణాన్తరవిరోధః శ్రుతేర్నిరాకృతః । సమ్ప్రతి తు శ్రుతీనామేవ పరస్పరవిరోధో నిరాక్రియతే । తత్ర సృష్టిశ్రుతీనాం పరస్పరవిరోధమాహ

వేదాన్తేషు తత్ర తత్రేతి ।

శ్రుతివిప్రతిషేధాచ్చ పరపక్షాణామనపేక్షితత్వం స్థాపితం తద్వత్స్వపక్షస్య శ్రుతివిప్రతిషేధాదితి । తదర్థనిర్మలత్వమర్థాభాసవినివృత్త్యార్థతత్త్వప్రతిపాదనమ్ । తస్య ఫలం స్వపక్షస్య జగతో బ్రహ్మకారణత్వస్యానపేక్షత్వాశఙ్కానివృత్తిః । ఇహ హి పూర్వపక్షే శ్రుతీనాం మిథో విరోధః ప్రతిపాద్యతే, సిద్ధాన్తే త్వవిరోధః । తత్ర సిద్ధాన్త్యేకదేశినోవచనం “న వియదశ్రుతేః”(బ్ర. సూ. ౨ । ౩ । ౧) ఇతి । తస్యాభిసన్ధిః యద్యపి తైత్తిరీయకే వియదుత్పత్తిశ్రుతిరస్తి తథాపి తస్యాః ప్రమాణాన్తరవిరోధాద్బహుశ్రుతివిరోధాచ్చ గౌణత్వమ్ । తథాచ వియతో నిత్యత్వాత్తేజఃప్రముఖ ఎవ సర్గః, తథాచ న విరోధః శ్రుతీనామితి । తదిదముక్తమ్

ప్రథమం తావదాకాశమాశ్రిత్య చిన్త్యతే కిమస్యాకాశస్యోత్పత్తిరస్త్యుత నాస్తీతి ।

యది నాస్తి న శ్రుతివిరోధాశఙ్కా । అథాస్తి తతః శ్రుతివిరోధ ఇతి తత్పరిహారాయ ప్రయత్నాన్తరమాస్థేయమిత్యర్థః ॥ ౧ ॥

తత్ర పూర్వపక్షసూత్రమ్

అస్తి తు ।

తైత్తిరీయే హి సర్గప్రకరణే కేవలస్యాకాశస్యైవ ప్రథమః సర్గః శ్రూయతే । ఛాన్దోగ్యే చ కేవలస్య తేజసః ప్రథమః సర్గః । నచ శ్రుత్యన్తరానురోధేనాసహాయస్యాధిగతస్యాపి ససహాయతాకల్పనం యుక్తమసహాయత్వావగమవిరోధాత్ । శ్రుతసిద్ధ్యర్థం ఖల్వశ్రుతం కల్ప్యతే న తు తద్విఘాతాయ, విహన్యతే చాసహాయత్వం శ్రుతం కల్పితేన ససహాయత్వేన । నచ పరస్పరానపేక్షాణాం వ్రీహియవవద్వికల్పః । అనుష్ఠానం హి వికల్ప్యతే న వస్తు । నహి స్థాణుపురుషవికల్పో వస్తుని ప్రతిష్ఠాం లభతే । నచ సర్గభేదేన వ్యవస్థోపపద్యతే, సామ్ప్రతికసర్గవద్భూతపూర్వస్యాపి తథాత్వాత్ । న ఖల్విహ సర్గే క్షీరాద్దధి జాయతే సర్గాన్తరే తు దధ్నః క్షీరమితి భవతి । తస్మాత్సర్గశ్రుతయః పరస్పరవిరోధిన్యో నాస్మిన్నర్థే ప్రమాణం భవితుమర్హన్తీతి పూర్వః పక్షః ॥ ౨ ॥

సిద్ధాన్త్యేకదేశీ సూత్రేణ స్వాభిప్రాయమావిష్కరోతి

గౌణ్యసమ్భవాత్ ।

ప్రమాణాన్తరవిరోధేన బహుశ్రుత్యన్తరవిరోధేన చాకాశోత్పత్త్యసమ్భవాద్గౌణ్యేషాకాశోత్పత్తిశ్రుతిరిత్యవిరోధ ఇత్యర్థః ।

ప్రమాణాన్తరవిరోధమాహ

న హ్యాకాశస్యేతి ।

సమవాయ్యసమవాయినిమిత్తకారణేభ్యో హి కార్యస్యోత్పత్తిర్నియతా తదభావే న భవితుమర్హతి ధూమ ఇవ ధూమధ్వజాభావే । తస్మాత్సదకారణమాకాశం నిత్యమితి । అపిచ య ఉత్పద్యన్తే తేషాం ప్రాగుత్పత్తేరనుభవార్థక్రియే నోపలభ్యేతే ఉత్పన్నస్య చ దృశ్యేతే, యథా తేజఃప్రభృతీనామ్ । న చాకాశస్య తాదృశో విశేష ఉత్పాదానుత్పాదయోరస్తి, తస్మాన్నోత్పద్యత ఇత్యాహ

ఉత్పత్తిమతాం చేతి ।

ప్రకాశనం ప్రకాశో ఘటపటాదిగోచరః ।

పృథివ్యాదివైధర్మ్యాచ్చేతి ।

ఆదిగ్రహణేన ద్రవ్యత్వే సత్యస్పర్శవత్త్వాదాత్మవన్నిత్యమాకాశమితి గృహీతమ్ ।

ఆరణ్యానాకాశేష్వితి ।

వేదేఽప్యేకస్యాకాశస్యౌపాధికం బహుత్వమ్ ॥ ౩ ॥

తదేవం ప్రమాణాన్తరవిరోధేన గౌణత్వముక్త్వా శ్రుత్యన్తరవిరోధేనాపి గౌణత్వమాహ

శబ్దాచ్చ ।

సుగమమ్ ॥ ౪ ॥

స్యాచ్చైకస్య బ్రహ్మశబ్దవత్ ।

పదస్యానుషఙ్గో న పదార్థస్య । తద్ధి క్వచిన్ముఖ్యం క్వచిదౌపచారికం సమ్భవాసమ్భవాభ్యామిత్యవిరోధః । చోద్యద్వయం కరోతి

కథమితి ।

ప్రథమం చోద్యం పరిహరతి

ఎకమేవేతి తావదితి ।

కులఙ్గృహమ్ । అమత్రాణి । పాత్రాణి ఘటశరావాదీని । ఆపేక్షికమవధారణం న సర్వవిషయమిత్యర్థః । ఉపపత్త్యన్తరమాహ

నచ నభసాపీతి ।

అపిరభ్యుపగమే । యది సర్వాపేక్షం తథాప్యదోష ఇత్యర్థః ।

నచ ప్రాగుత్పత్తేః ।

జగత ఇతి శేషః । ద్వితీయం చోద్యమపాకరోతి

అత ఎవ చ బ్రహ్మవిజ్ఞానేనేతి ।

లక్షణాన్యత్వాభావేనాకాశస్య బ్రహ్మణోఽనన్యత్వాదితి । అపి చావ్యతిరిక్తదేశకాలమాకాశం బ్రహ్మణా చ బ్రహ్మకార్యైశ్చ తదభిన్నస్వభావైరతః క్షీరకుమ్భప్రక్షిప్తకతిపయపయోబిన్దువద్బ్రహ్మణి తత్కార్యే చ విజ్ఞాతే నభో విదితం భవతీత్యాహ

అపి చ సర్వం కార్యముత్పద్యమానమితి ॥ ౫ ॥

ఎవం సిద్ధాన్తైకదేశమితే ప్రాప్త ఇదమాహ

ప్రతిజ్ఞాహానిరవ్యతిరేకాచ్ఛబ్దేభ్యః ।

బ్రహ్మవివర్తాత్మతయాజగతస్తద్వికారస్య వస్తుతో బ్రహ్మణాభేదే బ్రహ్మణి జ్ఞాతే జ్ఞానముపపద్యతే । నహి జగత్తత్త్వం బ్రహ్మణోఽన్యత్ । తస్మాదాకాశమపి తద్వివర్తతయా తద్వికారః సత్తజ్జ్ఞానేన జ్ఞాతం భవతి నాన్యథా । అవికారత్వే తు తతస్తత్త్వాన్తరం న బ్రహ్మణి విదితే విదితం భవతి । భిన్నయోస్తు లక్షణాన్యత్వాభావేఽపి దేశకాలాభేదేఽపి నాన్యతరజ్ఞానేనాన్యతరజ్ఞానం భవతి । నహి క్షీరస్య పూర్ణకుమ్భే క్షీరే గృహ్యమాణే సత్స్వపి పాథోబిన్దుషు పాథస్తత్త్వం ప్రతి జ్ఞాతత్వమస్తి విజ్ఞానే । తస్మాన్న తే క్షీరే విదితే విదితా ఇతి ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తప్రచయానుపరోధాయ వియత ఉత్పత్తిరకామేనాభ్యుపేయేతి । తదేవం సిద్ధాన్తైకదేశిని దూషితే పూర్వపక్షీ స్వపక్షే విశేషమాహ

సత్యం దర్శితమ్ । అత ఎవవిరుద్ధం తు తదితి ।

సిద్ధాన్తసారమాహ

నైష దోషః । తేజఃసర్గస్య తైత్తిరీయక ఇతి ।

శ్రుత్యోరన్యథోపపద్యమానాన్యథానుపపద్యమానయోరన్యథానుపపద్యమానా బలవతీ తైత్తిరీయకశ్రుతిః । ఛాన్దోగ్యశ్రుతిశ్చాన్యథోపపద్యమానా దుర్బలా । నన్వసహాయం తేజః ప్రథమమవగమ్యమానం ససహాయత్వేన విరుధ్యత ఇత్యుక్తమత ఆహ

నహీయం శ్రుతిస్తేజోజనిప్రధానేతి ।

సర్గసంసర్గః శ్రౌతో భేదస్త్వార్థః । స చ శ్రుత్యన్తరేణ విరోధినా బాధ్యతే, జఘన్యత్వాత్ । నచ తేజః ప్రముఖసర్గసంసర్గవదసహాయత్వమప్యస్య శ్రౌతం, కిన్తు వ్యతిరేకలభ్యమ్ । నచ శ్రుతేన తదపవాదబాధనే శ్రుతస్య తేజఃసర్గస్యానుపపత్తిః, తదిదముక్తమ్ “తేజోజనిప్రధానా” ఇతి । స్యాదేతత్ । యద్యేకం వాక్యమనేకార్థ న భవత్యేకస్య వ్యాపారద్వయాసమ్భవాత్ , హన్త భోః కథమేకస్య స్రష్టురనేకవ్యాపారత్వమవిరుద్ధమిత్యత ఆహ

స్రష్టా త్వేకోఽపీతి ।

వృద్ధప్రయోగాధీనావధారణం శబ్దసామర్థ్యమ్ । నచానావృత్తస్య శబ్దస్య క్రమాక్రమాభ్యామనేకత్రార్థే వ్యాపారో దృష్టః । దృష్టం తు క్రమాక్రమాభ్యామేకస్యాపి కర్తురనేకవ్యాపారత్వమిత్యర్థః । నచాస్మిన్నర్థ ఎకస్య వాక్యస్య వ్యాపారోఽపి తు భిన్నానాం వాక్యానామిత్యాహ

నచాస్మాభిరితి ।

సుగమమ్ ।

చోదయతి

నను శమవిధానార్థమితి ।

యత్పరః శబ్దః స శబ్దార్థః । న చైష సృష్టిపరోఽపి తు శమపర ఇత్యర్థః । పరహరతి

నహి తేజఃప్రాథమ్యానురోధేనేతి ।

గుణత్వాదార్థత్వాచ్చ క్రమస్య శ్రుతప్రధానపదార్థవిరోధాత్తత్త్యాగోఽయుక్త ఇత్యర్థః ।

సింహావలోకితన్యాయేన వియదనుత్పత్తివాదినం ప్రత్యాహ

అపిచ ఛాన్దోగ్య ఇతి ।

యత్పునరన్యథా ప్రతిజ్ఞోపపాదనం కృతం, తద్దూషయతి

యచ్చోక్తమితి ।

దృష్టాన్తానురూపత్వాద్దార్ష్టాన్తికస్య, తస్య చ ప్రకృతివికారరూపత్వాద్దార్ష్టాన్తికస్యాపి తథాభావః । అపిచ భ్రాన్తిమూలం చైతద్వచనమ్ “ఎకమేవాద్వితీయమ్” ఇతి తోయే క్షీరబుద్ధివత్ । ఔపచారికం వా సింహో మాణవక ఇతివత్ । తత్ర న తావద్భ్రాన్తమిత్యాహ

క్షీరోదకన్యాయేనేతి ।

భ్రాన్తేర్విప్రలమ్భాభిప్రాయస్య చ పురుషధర్మత్వాదపౌరుషేయే తదసమ్భవ ఇత్యర్థః ।

నాప్యౌపచారికమిత్యాహ

సావధారణా చేయమితి ।

కామముపచారాదస్త్వేకత్వమ్ , అవధారణాద్వితీయపదే నోపపద్యేతే । నహి మాణవకే సింహత్వముపచర్య న సింహాదన్యోఽస్తి మనాగపి మాణవక ఇతి వదన్తి లౌకికాః । తస్మాద్బ్రహ్మత్వమైకాన్తికం జగతో వివక్షితం శ్రుత్యా న త్వౌపచారికమ్ । అభ్యాసే హి భూయస్త్వమర్థస్య భవతి నత్వల్పత్వమపి ప్రాగేవౌపచారికమిత్యర్థః ।

నచ స్వకార్యాపేక్షయేతి ।

నిఃశేషవచనః స్వరసతః సర్వశబ్దో నాసతి శ్రుత్యన్తరవిరోధే ఎకదేశవవిషయో యుజ్యత ఇత్యర్థః ॥ ౬ ॥

ఆకాశస్యోత్పత్తౌ ప్రమాణాన్తరవిరోధముక్తమనుభాష్య తస్య ప్రమాణాన్తరస్య ప్రమాణాన్తరవిరోధేనాప్రమాణభూతస్య న గౌణత్వాపాదనసామర్థ్యమత ఆహ

యావద్వికారం తు విభాగో లోకవత్ ।

సోఽయం ప్రయోగః ఆకాశదిక్కాలమనఃపరమాణవో వికారాః, ఆత్మాన్యత్వే సతి విభక్తత్వాత్ , ఘటశరావోదఞ్చనాదివదితి ।

సర్వం కార్యం నిరాత్మకమితి ।

నిరూపాదానం స్యాదిత్యర్థః । శూన్యవాదశ్చ నిరాకృతః స్వయమేవ శ్రుత్యోపన్యస్య “కథమసతః సజ్జాయేత”(ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౨) ఇతి । ఉపపాదితం చ తన్నిరాకరణమధస్తాదితి । ఆత్మత్వాదేవాత్మనః ప్రత్యగాత్మనో నిరాకరణాశఙ్కానుపపత్తిః । ఎతదుక్తం భవతి సోపాదానం చేత్కార్యం తత ఆత్మైవోపాదానముక్తం, తస్యైవోపాదానత్వేన శ్రుతేరుపాదానాన్తరకల్పనానుపపత్తేరితి । స్యాదేతత్ । అస్త్వాత్మోపాదానమస్య జగతః, తస్య తూపాదానాన్తరమశ్రూయమాణమప్యన్యద్భవిష్యతీత్యత ఆహ

నహ్యాత్మాగన్తుకః కస్యచితుపాదానాన్తరస్యోపాదేయః ।

కుతః ।

స్వయంసిద్ధత్వాత్ ।

సత్తా వా ప్రకాశో వాస్య స్వయంసిద్ధీ । తత్ర ప్రకాశాత్మికాయాః సిద్ధేస్తావదనాగన్తుకత్వమాహ

నహ్యాత్మాత్మన ఇతి ।

ఉపపాదితమేతద్యథా సంశయవిపర్యాసపారోక్ష్యానాస్పదత్వాత్కదాపి నాత్మా పరాధీనప్రకాశః, తదధీనప్రకాశాస్తు ప్రమాణాదయః । అత ఎవ శ్రుతిః “తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వం తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి”(ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇతి ।

నచేదృశస్య నిరాకారణం సమ్భవతీతి ।

నిరాకరణమపి హి తదధీనాత్మలాభం తద్విరుద్ధం నోదేతుమర్హతీత్యర్థః । సత్తాయా అనాగన్తుకత్వమస్యాహ

తథాహమేవేదానీం జానామీతి ।

ప్రమాప్రమాణప్రమేయాణాం వర్తమానాతీతానాగతత్వేఽపి ప్రమాతుః సదా వర్తమానత్వేనానుభవాదప్రచ్యుతస్వభావస్య నాగన్తుకం సత్త్వమ్ । త్రైకాల్యావచ్ఛేదేన హ్యాగన్తుకత్వం వ్యాప్తం, తత్ప్రమాతుః సదావర్తమానాద్వ్యావర్తమానమాగన్తుకత్వం స్వవ్యాప్యమాదాయ నివర్తత ఇతి ।

అన్యథాభవత్యపి జ్ఞాతవ్య ఇతి ।

ప్రకృతిప్రత్యయాభ్యాం జ్ఞానజ్ఞేయయోరన్యథాభావో దర్శితః । నను జీవతః ప్రమాతుర్మా భూదన్యథాభావో మృతస్య తు భవిష్యతీత్యత ఆహ

తథా భస్మీభవత్యపీతి ।

యత్ఖలు సత్స్వభావమనుభవసిద్ధం తస్యానిర్వచనీయత్వమన్యతో బాధకాదవసాతవ్యమ్ । బాధకం చ ఘటాదీనాం స్వభావాద్విచలనం ప్రమాణోపనీతమ్ । యస్య తు న తదస్యాత్మనో న తస్య తత్కల్పనం యుక్తమ్ , అబాధితానుభవసిద్ధస్య సత్స్వభావస్యానిర్వచనీయత్వకల్పనాప్రమాణాభావాత్ । తదిదముక్తమ్

న సమ్భావయితుం శక్యమితి ।

తదనేన ప్రబన్ధేన ప్రత్యనుమానేనాకాశానుత్పత్త్యనుమానం దూషయిత్వానైకాన్తికత్వేనాపి దూషయతి

యత్తూక్తం సమానజాతీయమితి ।

నాప్యనేకమేవోపాదానముపాదేయమారభతే ।

యత్ర హి క్షీరం దధిభావేన పరిణమతే తత్ర నావయవానామనేకేషాముపాదనత్వమభ్యుపగన్తవ్యం కిన్తూపాత్తమేవ క్షీరమేకముపాదేయదధిభావేన పరిణమతే । యథా నిరవయవపరమాణువాదినాం క్షీరపరమాణుర్దధిపరమాణుభావేనేతి । శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౭ ॥