ತೇಜೋಽತಸ್ತಥಾ ಹ್ಯಾಹ ।
ಯದ್ಯಪಿ “ವಾಯೋರಗ್ನಿಃ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಪಾದಾನಪಂಚಮೀ “ಕಾರಕವಿಭಕ್ತಿರುಪಪದವಿಭಕ್ತೇರ್ಬಲೀಯಸೀ” ಇತಿ ನೇಯಮಾನಂತರ್ಯಪರಾ ಯುಕ್ತಾ, ತಥಾಪಿ ಬಹುಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇನ ದುರ್ಬಲಾಪ್ಯುಪಪದವಿಭಕ್ತಿರೇವಾತ್ರೋಚಿತಾ । ತತಶ್ಚಾನಂತರ್ಯದರ್ಶನಪರೇಯಂ ವಾಯೋರಗ್ನಿರಿತಿ ಶ್ರುತಿಃ । ನಚ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಸಂಭವೇ ತದ್ವಂಶ್ಯತ್ವೇನ ತಜ್ಜತ್ವಂ ಪರಂಪರಯಾಶ್ರಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ವಾಜಪೇಯಸ್ಯ ಪಶುಯೂಪವದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉಚ್ಯತೇಯುಕ್ತಂ ಪಶುಯಾಗವಾಜಪೇಯಯೋರಂಗಾಂಗಿನೋರ್ನಾನಾತ್ವಾತ್ತತ್ರ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾಜಪೇಯಾಸಂಬಂಧೇ ಕ್ಲೇಶೇನ ಪರಂಪರಾಶ್ರಯಣಮ್ । ಇಹ ತು ವಾಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಸ್ತುತೋಽನನ್ಯತ್ವಾದ್ವಯೂಪಾದಾನತ್ವೇ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ಕಾರಕವಿಭಕ್ತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾನುರೋಧೇನೋಭಯಥೋಪಪದ್ಯಮಾನಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ಕಾಂಸ್ಯಭೋಜಿನ್ಯಾಯೇನ ನಿಯಮ್ಯಂತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ರಾದ್ಧಾಂತಃ । “ಪಾರಂಪರ್ಯಜತ್ವೇಽಪಿ” ಇತಿ ಭೇದಕಲ್ಪನಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಯತಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಾಭೇದಮಾಹವಾಯುಭಾವಾಪನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಯಥಾ ತಸ್ಯಾಃ ಶೃತಮಿತಿ ತು ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಪರಂಪರಾಮಾತ್ರಸಾಮ್ಯೇನ ನ ತು ಸರ್ವಥಾ ಸಾಮ್ಯೇನೇತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ ॥ ೧೦ ॥
ತೇಜೋಽತಸ್ತಥಾ ಹ್ಯಾಹ॥೧೦॥ ಅಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಸಂಭವ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ , ತರ್ಹಿ ವಾಯೋರಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾನ್ನ ತೇಜಸಸ್ತತೋ ಜನ್ಮ , ಕಿಂತು ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೇತಿ ಪ್ರತ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ಸಂಗತಿ। ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಂಭಾವನಾರ್ಥಂ ಭಾಷ್ಯಂ ವಾಯೋರಗ್ನಿರಿತಿ ಕ್ರಮೋಪದೇಶೋ ವಾಯೋರನಂತರಮಗ್ನಿಃ ಸಂಭೂತ ಇತಿ ।
ತದನುಪಪನ್ನಮ್ , ವಾಯೋರನಂತರಮಿತಿ ದಿಗ್ಯೋಗಾರ್ಥಪಂಚಮ್ಯಾ ಅನಂತರಮಿತ್ಯುಪಪದಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ , ಅಪಾದಾನಪಂಚಮ್ಯಾ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ , ವಾಯೋರೇವ ತೇಜಃಪ್ರತ್ಯುಪಾದಾನತ್ವಪ್ರತೀತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಬಹುಶ್ರುತಯಸ್ತತ್ತೇಜ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಸ್ತಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಂ ತೇಜಸೋಽಭಿವದಂತ್ಯೋ ವಾಯುಜತ್ವೇ ವಿರುಧ್ಯೇರನ್ನಿತಿ।
ನನು ಶ್ರುತಯಃ ಪರಂಪರಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವೇಽಪಿ ಯೋಕ್ಷ್ಯಯಂತೇಽತ ಆಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಪಾರಂಪರ್ಯಸಂಬಂಧಿದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ –
ವಾಜಪೇಯಸ್ಯೇತಿ ।
ವಾಜಪೇಯಸ್ಯ ಯೂಪ ಇತಿವದ್ ಯತ್ಪರಂಪರಯಾ ತಜ್ಜತ್ವಂ ತತ್ಸಾಕ್ಷಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಸಂಭವೇ ಸತಿ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಶೇಷಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ಥಿತಮ್ – ಆನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ತದಂಗೇಷು (ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೧.ಸೂ.೧೮) । ಸಪ್ತದಶಾರತ್ನಿರ್ವಾಜಪೇಯಸ್ಯ ಯೂಪ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರ ನ ತಾವದ್ಯೋ ವಾಜಪೇಯಸ್ಯ ಯೂಪಃ ಸ ಸಪ್ತದಶಾರತ್ನಿರಿತಿ ವಿಧೀಯತೇ ; ವಿಶಿಷ್ಟೋದ್ದೇಶೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತತ್ರಾನ್ಯತರೋದ್ದೇಶೇ ಕಿಂ ವಾಜಪೇಯೋದ್ದೇಶೇನ ಸಪ್ತದಶಾರತ್ನಿತ್ವಂ ವಿಧೀಯತೇ , ಉತ ಯೂಪೋದ್ದೇಶೇನೇತಿ ಸಂಶಯೇಽನಂತರದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ಪ್ರಕರಣಿತ್ವಾಚ್ಚ ವಾಜಪೇಯ ಉದ್ದೇಶ್ಯಃ , ತಸ್ಯ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಪ್ತದಶಾರತ್ನಿತ್ವಾಸಂಭವೇ ತದೀಯಷೋಡಶ್ಯಾಖ್ಯೋರ್ಧ್ವಪಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥೋ ಯೂಪಶಬ್ದ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಃ । ಯೂಪ ಉದ್ದೇಶ್ಯಃ । ಏವಂ ಹಿ ಯೂಪಶಬ್ದೋ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಃ ಸ್ಯಾನ್ನ ಚ ವಾಜಪೇಯಸ್ಯೇತಿ ಗೌಣತಾ ; ವ್ಯವಹಿತಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾ ಮುಖ್ಯತ್ವಾಚ್ಚೈತ್ರಸ್ಯ ನಪ್ತೇತಿವತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಜಪೇಯೇ ಯೂಪಾಭಾವಾತ್ತದಂಗಗತಯೂಪೇ ಸಪ್ತದಶಾರತ್ನಿತಾ ವಿಧೀಯತೇ ಇತಿ। ಪಶುಯಾಗಸಂಬಂಧಿನೋ ಯೂಪಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾಜಪೇಯಸಂಬಂಧೋ ನ ಸಂಭವತಿ ; ವಾಜಪೇಯಪಶುಯಾಗಯೋರಂಗಾಂಗಿತ್ವೇನ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸೇನ ಭೇದಾತ್ । ತತ್ರ ವಾಜಪೇಯಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠೀ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧಮಾಶ್ರಯೇತ್ । ಅತ್ರ ತು ವಾಯೋರಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಾಯೂಪಾದಾನತ್ವೇ ತೇಜಸೋಽಭಿಹಿತೇಽಪಿ ನ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಶ್ರುತಿಭಿಃ ಪಾರಂಪರ್ಯಮವಲಂಬ್ಯಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮವಾಯ್ವೋರಭೇದೇನ ವಾಯುಜಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ –
ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಾಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಸ್ಯ ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಕಾಲ್ಪನಿಕೋ ಭೇದಃ ; ತಥಾಪಿ ವಾಸ್ತವಾಭೇದಾದವ್ಯವಧಾನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರಸ್ಯಾಪೀತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಬಹ್ವಿಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವಶ್ರುತಿಭಿಃ ಕಾರಕವಿಭಕ್ತೇರ್ಬಾಧ ಇತಿ , ತದಪ್ಯೇವಂ ಸತ್ಯಪಾಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಉಭಯಥೇತಿ ।
ವಾಯುಭಾವಾಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವೇ ಕೇವಲಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪ್ಯೇಕಾಕಿನೀ ಕಾರಕವಿಭಕ್ತಿಸ್ತಾಸ್ತು ಬಹ್ವ್ಯಃ ; ತಥಾಪಿ ತಾಸಾಂ ವಾಯುಭಾವಾಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮಜತ್ವೇಽಪಿ ತೇಜಸೋ ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಪಂಚಮ್ಯನುಗ್ರಹಾಯ ತತ್ರೈವ ನಿಯಮ್ಯಂತ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಏವಂಚ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ವಾಯೋರಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯೋಗ ಇತಿ ಪರಾಸ್ತಮ್ ; ತದ್ಭಾವಾಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ।
ಕಾಂಸ್ಯಭೋಜಿವದಿತಿ ।
ಲೋಕೇ ಕಸ್ಯಚಿಚ್ಛಿಷ್ಯಸ್ಯ ಕಾಂಸ್ಯಭೋಜಿತ್ವಂ ನಿಯತಮ್ , ಉಪಾದ್ಯಾಯಸ್ಯ ತ್ವನಿಯತಪಾತ್ರಭೋಜಿತ್ವಮ್ , ತತ್ರ ಯದಿ ತಯೋಃ ಕುತಶ್ಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತಾದೇಕಸ್ಮಿನ್ಪಾತ್ರೇ ಭೋಜನಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ , ತದಾನೀಮಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಽಬಾಧಾಯೋಪಾಧ್ಯಾಯೋಽಪಿ ಕಾಂಸ್ಯಭೋಜಿತ್ವೇನೈವ ನಿಯಮ್ಯತ ಇತಿ।
ಅವ್ಯವಧಾನಸ್ಯ ಸಮರ್ಥಿತತ್ವಾದ್ ಭಾಷ್ಯಾಯೋಗಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಭೇದಕಲ್ಪನೇತಿ ।
ಕಾಲ್ಪನಿಕಂ ವಾಯುಬ್ರಹ್ಮಭೇದಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪಾರಂಪರ್ಯವಾದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ತು ಸರ್ವಥೇತಿ ।
ಶೃತಸ್ಯ ದುಗ್ಧಸ್ಯ ಧೇನ್ವಾಶ್ಚ ವಾಯುಬ್ರಹ್ಮಣೋರಿವಾಭೇದಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೧೦॥