తేజోఽతస్తథా హ్యాహ ।
యద్యపి “వాయోరగ్నిః”(తై. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇత్యపాదానపఞ్చమీ “కారకవిభక్తిరుపపదవిభక్తేర్బలీయసీ” ఇతి నేయమానన్తర్యపరా యుక్తా, తథాపి బహుశ్రుతివిరోధేన దుర్బలాప్యుపపదవిభక్తిరేవాత్రోచితా । తతశ్చానన్తర్యదర్శనపరేయం వాయోరగ్నిరితి శ్రుతిః । నచ సాక్షాద్బ్రహ్మజత్వసమ్భవే తద్వంశ్యత్వేన తజ్జత్వం పరమ్పరయాశ్రయితుం యుక్తమ్ । వాజపేయస్య పశుయూపవదితి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తే ఉచ్యతేయుక్తం పశుయాగవాజపేయయోరఙ్గాఙ్గినోర్నానాత్వాత్తత్ర సాక్షాద్వాజపేయాసమ్బన్ధే క్లేశేన పరమ్పరాశ్రయణమ్ । ఇహ తు వాయోర్బ్రహ్మవికారస్యాపి బ్రహ్మణో వస్తుతోఽనన్యత్వాద్వయూపాదానత్వే సాక్షాదేవ బ్రహ్మోపాదానత్వోపపత్తేః కారకవిభక్తేర్బలీయస్త్వానురోధేనోభయథోపపద్యమానాః శ్రుతయః కాంస్యభోజిన్యాయేన నియమ్యన్త ఇతి యుక్తమితి రాద్ధాన్తః । “పారమ్పర్యజత్వేఽపి” ఇతి భేదకల్పనాభిప్రాయం యతః పారమార్థికాభేదమాహవాయుభావాపన్నం బ్రహ్మేతి । యథా తస్యాః శృతమితి తు దృష్టాన్తః పరమ్పరామాత్రసామ్యేన న తు సర్వథా సామ్యేనేతి సర్వమవదాతమ్ ॥ ౧౦ ॥
తేజోఽతస్తథా హ్యాహ॥౧౦॥ అధ్యస్తస్యాధిష్ఠానత్వాయోగాన్న బ్రహ్మణః కుతశ్చిత్సంభవ ఇత్యుక్తం , తర్హి వాయోరప్యధ్యస్తత్వాన్న తేజసస్తతో జన్మ , కింతు బ్రహ్మణ ఎవేతి ప్రత్యవస్థానాత్సంగతి। అత్ర పూర్వపక్షసమ్భావనార్థం భాష్యం వాయోరగ్నిరితి క్రమోపదేశో వాయోరనన్తరమగ్నిః సంభూత ఇతి ।
తదనుపపన్నమ్ , వాయోరనన్తరమితి దిగ్యోగార్థపఞ్చమ్యా అనన్తరమిత్యుపపదసాపేక్షత్వాత్ , అపాదానపఞ్చమ్యా నిరపేక్షత్వాద్ , వాయోరేవ తేజఃప్రత్యుపాదానత్వప్రతీతేరిత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీతి ।
బహుశ్రుతయస్తత్తేజ ఇత్యాద్యాస్తా హి బ్రహ్మజత్వం తేజసోఽభివదన్త్యో వాయుజత్వే విరుధ్యేరన్నితి।
నను శ్రుతయః పరమ్పరయా బ్రహ్మజత్వేఽపి యోక్ష్యయన్తేఽత ఆహ –
న చేతి ।
పారమ్పర్యసంబన్ధిదృష్టాన్తమాహ –
వాజపేయస్యేతి ।
వాజపేయస్య యూప ఇతివద్ యత్పరమ్పరయా తజ్జత్వం తత్సాక్షాద్ బ్రహ్మజత్వసంభవే సతి న యుక్తమితి యోజనా । శేషలక్షణే స్థితమ్ – ఆనర్థక్యాత్తదఙ్గేషు (జై.అ.౩.పా.౧.సూ.౧౮) । సప్తదశారత్నిర్వాజపేయస్య యూప ఇతి శ్రూయతే । తత్ర న తావద్యో వాజపేయస్య యూపః స సప్తదశారత్నిరితి విధీయతే ; విశిష్టోద్దేశేన వాక్యభేదప్రసఙ్గాత్ । తత్రాన్యతరోద్దేశే కిం వాజపేయోద్దేశేన సప్తదశారత్నిత్వం విధీయతే , ఉత యూపోద్దేశేనేతి సంశయేఽనన్తరదృష్టత్వాత్ప్రధానత్వాత్ప్రకరణిత్వాచ్చ వాజపేయ ఉద్దేశ్యః , తస్య చ సాక్షాత్సప్తదశారత్నిత్వాసంభవే తదీయషోడశ్యాఖ్యోర్ధ్వపాత్రోపలక్షణార్థో యూపశబ్ద ఇతి ప్రాప్తే సిద్ధాన్తః । యూప ఉద్దేశ్యః । ఎవం హి యూపశబ్దో ముఖ్యార్థః స్యాన్న చ వాజపేయస్యేతి గౌణతా ; వ్యవహితసంబన్ధేఽపి షష్ఠ్యా ముఖ్యత్వాచ్చైత్రస్య నప్తేతివత్ । తస్మాద్వాజపేయే యూపాభావాత్తదఙ్గగతయూపే సప్తదశారత్నితా విధీయతే ఇతి। పశుయాగసంబన్ధినో యూపస్య సాక్షాద్వాజపేయసంబన్ధో న సంభవతి ; వాజపేయపశుయాగయోరఙ్గాఙ్గిత్వేన విరుద్ధధర్మాధ్యాసేన భేదాత్ । తత్ర వాజపేయస్యేతి షష్ఠీ పరమ్పరాసంబన్ధమాశ్రయేత్ । అత్ర తు వాయోరితి శ్రుత్యా వాయూపాదానత్వే తేజసోఽభిహితేఽపి న బ్రహ్మజత్వశ్రుతిభిః పారమ్పర్యమవలమ్బ్యమ్ ।
బ్రహ్మవాయ్వోరభేదేన వాయుజస్యాపి బ్రహ్మజత్వోపపత్తేరిత్యాహ –
యుక్తమిత్యాదినా ।
వాయోర్బ్రహ్మవికారస్య యద్యపి బ్రహ్మణః సకాశాత్ కాల్పనికో భేదః ; తథాపి వాస్తవాభేదాదవ్యవధానమిత్యాహ –
బ్రహ్మవికారస్యాపీతి ।
యదుక్తం బహ్విభిర్బ్రహ్మజత్వశ్రుతిభిః కారకవిభక్తేర్బాధ ఇతి , తదప్యేవం సత్యపాస్తమిత్యాహ –
ఉభయథేతి ।
వాయుభావాపన్నబ్రహ్మజత్వే కేవలబ్రహ్మజత్వేఽపీత్యర్థః । యద్యప్యేకాకినీ కారకవిభక్తిస్తాస్తు బహ్వ్యః ; తథాపి తాసాం వాయుభావాపన్నబ్రహ్మజత్వేఽపి తేజసో న విరోధ ఇతి పఞ్చమ్యనుగ్రహాయ తత్రైవ నియమ్యన్త ఇతి భావః । ఎవంచ కల్పితస్య వాయోరధిష్ఠానత్వాయోగ ఇతి పరాస్తమ్ ; తద్భావాపన్నబ్రహ్మణః పరమార్థత్వాదితి।
కాంస్యభోజివదితి ।
లోకే కస్యచిచ్ఛిష్యస్య కాంస్యభోజిత్వం నియతమ్ , ఉపాద్యాయస్య త్వనియతపాత్రభోజిత్వమ్ , తత్ర యది తయోః కుతశ్చిన్నిమిత్తాదేకస్మిన్పాత్రే భోజనం ప్రాప్నుయాత్ , తదానీమముఖ్యస్యాపి శిష్యస్య ధర్మాఽబాధాయోపాధ్యాయోఽపి కాంస్యభోజిత్వేనైవ నియమ్యత ఇతి।
అవ్యవధానస్య సమర్థితత్వాద్ భాష్యాయోగమాశఙ్క్యాహ –
భేదకల్పనేతి ।
కాల్పనికం వాయుబ్రహ్మభేదమాశ్రిత్య పారమ్పర్యవాద ఇత్యర్థః ।
న తు సర్వథేతి ।
శృతస్య దుగ్ధస్య ధేన్వాశ్చ వాయుబ్రహ్మణోరివాభేదాభావాదిత్యర్థః॥౧౦॥