అసమ్భవస్తు సతోఽనుపపత్తేః ।
నను “న చాస్య కశ్చిజ్జనితా”(శ్వే. ఉ. ౬ । ౯) ఇత్యాత్మనః సతోఽకారణత్వశ్రుతేః కథముత్పత్త్యాశఙ్కా । నచ వచనమదృష్ట్వా పూర్వః పక్షః ఇతి యుక్తమ్ , అధీతవేదస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసాధికారాదదర్శనానుపపత్తేరత ఆహ
వియత్పవనయోరితి ।
యథాహి వియత్పవనయోరమృతత్వానస్తమయత్వశ్రుతీ శ్రుత్యన్తరవిరోధాదాపేక్షికత్వేన నీతే । ఎవమకారణత్వశ్రుతిరాత్మనోఽగ్నివిస్ఫులిఙ్గదృష్టాన్తశ్రుతివిరోధాత్ప్రమాణాన్తరవిరోధాచ్చాపేక్షికత్వేన వ్యాఖ్యాతవ్యా । న చాత్మనః కారణవత్త్వేఽనవస్థా లోహగన్ధితామావహత్యనాదిత్వాత్కార్యకారణపరమ్పరాయా ఇతి భావః ।
తథా వికారేభ్య ఇతి ।
ప్రమాణాన్తరవిరోధో దర్శితః । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే సదేకస్వభావస్యోత్పత్త్యసమ్భవః । కుతః అనుపపత్తేః । సదేకస్వభావం హి బ్రహ్మ శ్రూయతే తదసతి బాధకే నాన్యథయితవ్యమ్ । ఉక్తమేతద్వికారాః సత్త్వేనానుభూతా అపి కతిపయకాలకలాతిక్రమే వినశ్యన్తో దృశ్యన్త ఇత్యనిర్వచనీయాస్త్రైకాల్యావచ్ఛేదాదితి । న చాత్మా తాదృశస్తస్య శ్రుతేరనుభవాద్వా వర్తమానైకస్వభావత్వేన ప్రసిద్ధేస్తదిదమాహ
సన్మాత్రం హి బ్రహ్మేతి ।
ఎతదుక్తం భవతి యత్స్వభావాద్విచలతి తదనిర్వచనీయం నిర్వచనీయోపాదానం యుక్తం, న తు విపర్యయః । యథా రజ్జూపాదానః సర్పో న తు సర్పోపాదానా రజ్జురితి । యయోస్తు స్వభావాదప్రచ్యుతిస్తయోర్నిర్వచనీయయోర్నోపాదేయోపాదానభావః, యథా రజ్జుశుక్తికయోరితి । నచ నిరధిష్ఠానో విభ్రమ ఇత్యాహ
నాప్యసత ఇతి ।
నచ నిరధిష్ఠానభ్రమపరమ్పరానాదితేత్యాహ
మూలప్రకృత్యనభ్యుపగమేఽనవస్థాప్రసఙ్గాదితి ।
పారమార్థికో హి కార్యకారణభావోఽనాదిర్నానవస్థయా దుష్యతి । సమారోపస్తు వికారస్య న సమారోపితోపాదాన ఇత్యుపపాదితం మాధ్యమికమతనిషేధాధికారే, తదత్ర న ప్రస్మర్తవ్యమ్ । తస్మాన్నాసదధిష్ఠానవిభ్రమసమర్థనానాదిత్వేనోచితేత్యర్థః । అగ్నివిస్ఫులిఙ్గశ్రుతిశ్చౌపాధికరూపాపేక్షయా నేతవ్యా । శేషమతిరోహితార్థమ్ । యే తు గుణదిక్కాలోత్పత్తివిషయమిదమధికరణం వర్ణయాఞ్చక్రుస్తైః “సతోఽనుపపత్తేః”(బ్ర. సూ. ౨ । ౩ । ౯) ఇతి క్లేశేన వ్యాఖ్యేయమ్ । అవిరోధసమర్థనప్రస్తావే చాస్య సఙ్గతిర్వక్తవ్యా । అబాదివద్దిక్కాలాదీనాముత్పత్తిప్రతిపాదకవాక్యస్యానవగమాత్ । తదాస్తాం తావత్ ॥ ౯ ॥
అసంభవస్తు సతోఽనుపపత్తేః॥౯॥ భాస్కరోక్తం దూషణం శఙ్కిత్వా భాష్యమవతారయతి –
నన్విత్యాదినా ।
అగ్నివిస్ఫులిఙ్గదృష్టాన్తశ్రుతివిరోధాదితి। నను నాత్మాశ్రుతేరిత్యధికరణేఽప్యేతచ్ఛ్రుతిబలేన పూర్వపక్షః , సత్యమ్ ; తత్ర హి బ్రహ్మ నిత్యముపేత్యైవ జీవస్య తస్మాదుత్పత్తిరేతద్వాక్యబలేన శఙ్కిష్యతేఽత్ర తు యథాగ్నేరగ్నిరేవ విస్ఫులిఙ్గ ఉత్పద్యతే , ఎవం బ్రహ్మాన్తరాద్ బ్రహ్మేతి శఙ్క్యతే ।
నను యద్యాత్మా ఆత్మాన్తరం ప్రతి కారణం , తర్హి తస్యాప్యన్య ఇత్యనవస్థేత్యాశఙ్క్యాఽగ్నివిస్ఫులిఙ్గవదనాదిత్వాదదోష ఇత్యాహ –
న చేతి ।
అపి చ వివర్తతా హి కార్యతా , తత్ర బ్రహ్మ కార్యమితి వదన్ ప్రష్టవ్యః కిం బ్రహ్మ స్వయం సత్యమసత్యే కుత్రచిదధ్యస్తమ్ , ఉత సత్యాన్తరే , కిం వా వినైవాధిష్ఠానేన స్వయమేవారోపితమ్ ।
నాద్య ఇత్యాహ –
యత్స్వభావాద్విచలతీతి ।
న ద్వితీయ ఇత్యాహ –
యయోస్త్వితి ।
న తృతీయ ఇత్యాహ –
న చ నిరధిష్ఠాన ఇతి ।
అనాదిత్వాన్నానవస్థాదోషమావహతీత్యుక్తత్వాద్ భాష్యాయోగమాశఙ్క్యాహ –
పారమార్థికో హీతి ।
భాష్యేఽనవస్థాశబ్దేన ప్రమాణాభావ ఉచ్యతే । అగ్నివిస్ఫులిఙ్గాదేర్హిక్వచిత్కార్యకారణభావస్య ప్రమితత్వాత్ ప్రాగప్యేవిమితి పరమ్పరా స్యాదత్ర తు వికారస్య సతో బ్రహ్మణః సమారోపితే క్వచిత్సమారోపః స్యాత్స చ న ప్రమిత ఇత్యపరినిష్ఠేత్యర్థః । మాధ్యమికమతనిషేధప్రస్తావే హి అన్యత్తత్త్వమనధిగమ్య ప్రత్యక్షాదిప్రమితనిషేధో న యుజ్యతే , తైరేవ విరోధాదతః ప్రమితః పరమార్థ ఎవాధిష్ఠానమితి హ్యుపపాదితమ్ ।
అసదధిష్ఠానేతి ।
అసచ్ఛబ్దోఽపరమార్థవచనః । భాస్కరస్య భాష్యకారీయమతే యదరుచినిదానం తత్ప్రాగేవ విచికిత్సితమ్ ।
ఇదానీం తదుదీరితామధికరణభఙ్గీం భఞ్జయతి –
యే త్వితి ।
క్లేశేనేతి ।
సతో విద్యమానస్య గుణాదేర్నిత్యత్వాసంభవః , కుతః ? అద్వితీయశ్రుత్యనుపపత్తేరిత్యధ్యాహారః క్లేశః । కించ తైరశ్రుతోత్పత్తికానామనుత్పత్తిశఙ్కానిరాసోఽధికరణార్థ ఇత్యుచ్యతే ।
తతశ్చ శ్రుతివిరోధాపరిహారాత్ పాదాసంగతిరిత్యాహ –
అవిరోధేతి ।
యత్తు - కేశవేన సమాదధే పూర్వాధికరణార్థ ఎవాత్రాక్షిప్యతే ; శ్రుతాకాశాదిభిరశ్రుతదిగాదీనాం పరిసంఖ్యాయాం ప్రతిజ్ఞావ్యతిరేకయోర్బాధాద్ , అపరిసంఖ్యాయాం త్వేకదేశోపాదానవైయర్థ్యమ్ - ఇతి। తన్న ; అనాదిపూర్వపక్షా భాసోత్ప్రేక్షితానుత్పత్తీనామాకాశాదీనాముత్పత్త్యభిధానస్య సర్వకార్యోపలక్షణార్థత్వాదితి॥౯॥