ಸಪ್ತ ಗತೇರ್ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾಚ್ಚ ।

ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ

ಉತ್ಪತ್ತಿವಿಷಯ ಇತಿ ।

ಸಂಶಯಕಾರಣಮಾಹ

ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿತಿ ।

ವಿಶಯಃ ಸಂಶಯಃ । ಕ್ವಚಿತ್ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾಃ । ತದ್ಯಥಾ - ಚಕ್ಷುರ್ಘ್ರಾಣರಸನವಾಕ್ಶ್ರೋತ್ರಮನಸ್ತ್ವಗಿತಿ । ಕ್ವಚಿದಷ್ಟೌ ಪ್ರಾಣಾ ಗ್ರಹತ್ವೇನ ಬಂಧನೇನ ಗುಣೇನ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯಂತೇ । ತದ್ಯಥಾ - ಘ್ರಾಣರಸನವಾಕ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನೋಹಸ್ತತ್ವಗಿತಿ, ತ ಏತೇ ಗ್ರಹಾಃ, ಏಷಾಂ ತು ವಿಷಯಾ ಅತಿಗ್ರಹಾಸ್ತ್ವಷ್ಟಾವೇವ “ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಗ್ರಹಃ ಸೋಽಪಾನೇನಾತಿಗ್ರಹೇಣ ಗೃಹೀತೋಽಪಾನೇನ ಹಿ ಗಂಧಾನ್ ಜಿಘ್ರತಿ”(ಬೃ. ಉ. ೩ । ೨ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂದರ್ಭೇಣೋಕ್ತಾಃ । ಕ್ವಚಿನ್ನವ । ತದ್ಯಥಾ - ಸಪ್ತ ವೈ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ದ್ವಾವವಾಂಚಾವಿತಿ । ದ್ವೇ ಶ್ರೋತ್ರೇ ದ್ವೇ ಚಕ್ಷುಷೀ ದ್ವೇ ಘ್ರಾಣೇ ಏಕಾ ವಾಗಿತಿ ಸಪ್ತ । ಪಾಯೂಪಸ್ಥೌ ಬುದ್ಧಿಮನಸೀ ವಾ ದ್ವಾವವಾಂಚಾವಿತಿ ನಚ । ಕ್ವಚಿದ್ದಶ । ನವ ವೈ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಾಸ್ತ ಉಕ್ತಾ ನಾಭಿರ್ದಶಮೀತಿ । ಕ್ವಚಿದೇಕಾದಶ” ದಶೇಮೇ ಪುರುಷೇ ಪ್ರಾಣಾಃ” । ತದ್ಯಥಾ - ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಘ್ರಾಣಾದೀನಿ ಪಂಚ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಪಿ ಹಸ್ತಾದೀನಿ ಪಂಚ ಆತ್ಮೈಕಾದಶ, ಆಪ್ನೋತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನೇನೇತ್ಯಾತ್ಮಾ ಮನಃ ಸ ಏಕಾದಶ ಇತಿ । ಕ್ವಚಿದ್ವಾದಶ । “ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸ್ಪರ್ಶಾನಾಂ ತ್ವಗೇಕಾಯನಮ್”(ಬೃ. ಉ. ೪ । ೫ । ೧೨) ಇತ್ಯತ್ರ । ತದ್ಯಥಾ - ತ್ವಗ್ನಾಸಿಕಾರಸನಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮನೋಹೃದಯಹಸ್ತಪಾದೋಪಸ್ಥಪಾಯೂವಾಗಿತಿ । ಕ್ವಚಿದೇತ ಏವ ಪ್ರಾಣಾ ಅಹಂಕಾರಾಧಿಕಾಸ್ತ್ರಯೋದಶ । ಏವಂ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ ಪ್ರಾಣೇಯತ್ತಾಂ ಪ್ರತಿ ಶ್ರುತಯಃ । ಅತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ

ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಸಪ್ತೈವೇತಿ ।

ಸಪ್ತೈವ ಪ್ರಾಣಾಃ ಕುತಃ ಗತೇಃ ಅವಗತೇಃ । ಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ “ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾಃ ಪ್ರಭವಂತಿ”(ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ । ನ ಕೇವಲಂ ಶ್ರುತಿತೋಽವಗತಿಃ, ವಿಶೇಷಣಾದಪ್ಯೇವಮೇವೇತ್ಯಾಹ

ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ಸಪ್ತ ವೈ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ।

ಯೇ ಸಪ್ತ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಯಸ್ತೇ ಪ್ರಾಣಾ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಇತರೇಷಾಮಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನಾಂ ಹಸ್ತಾದೀನಾಮಪ್ರಾಣತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ । ಯಥಾ ದಕ್ಷಿಣೇನಾಕ್ಷ್ಣಾ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯುಕ್ತೇ ವಾಮೇನ ನ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಪೂರ್ವಸಂಖ್ಯಾಸು ನ ಪರಾಸಾಂ ಸಂಖ್ಯಾನಾಂ ನಿವೇಶಸ್ತಥಾಪ್ಯವಚ್ಛೇದಕತ್ವೇನ ಬಹ್ವೀನಾಂ ಸಂಖ್ಯಾನಾಮಸಂಭವಾದೇಕಸ್ಯಾಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ಸಪ್ತತ್ವಮೇವ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾಲ್ಲಾಘವಾಚ್ಚ, ವೃತ್ತಿಭೇದಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಯಾ ತ್ವಷ್ಟತ್ವಾದಯೋ ಗಮಯಿತವ್ಯಾ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ॥ ೫ ॥

ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ

ಹಸ್ತಾದಯಸ್ತು ಸ್ಥಿತೇಽತೋ ನೈವಮ್ ।

ತುಶಬ್ದಃ ಪಕ್ಷಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ನ ಸಪ್ತೈವ ಕಿಂತು ಹಸ್ತಾದಯೋಽಪಿ ಪ್ರಾಣಾಃ । ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾದೇಕಾದಶತ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸ್ಥಿತೇಽತೋಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ । ಸಾರ್ವವಿಭಕ್ತಿಕಸ್ತಸಿಃ । ನೈವಮ್ । ಲಾಘವಾತ್ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾಚ್ಚ ಸಪ್ತತ್ವಮಿತ್ಯಕ್ಷರಾರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ರುತಯಃ ಸ್ವತಃಪ್ರಮಾಣತಯಾನಪೇಕ್ಷಾಸ್ತಥಾಪಿ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಾನ್ನಾರ್ಥತತ್ತ್ವಪರಿಚ್ಛೇದಾಯಾಲಮ್ । ನಚ ಸಿದ್ಧೇ ವಸ್ತುನಿ ಅನುಷ್ಠಾನ ಇವ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೋಪನೀತಾರ್ಥವಶೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯಂತೇ ।

ಯಥಾ ಹೀನೇತಿ ।

“ಸ್ರುವೇಣಾವದ್ಯತಿ” ಇತಿ ಮಾಂಸಪುರೋಡಾಶಾವದಾನಾಸಂಭವಾತ್ , ಸಂಭವಾಚ್ಚ ದ್ರವಾವದಾನಸ್ಯ ಸ್ರುವಾವದಾನೇ ದ್ರವಾಣೀತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ । ಏವಮಿಹಾಪಿ ರೂಪಾದಿಬುದ್ಧಿಪಂಚಕಕಾರ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾತಶ್ಚಕ್ಷುರಾದಿಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಕರಣಪಂಚಕವ್ಯವಸ್ಥಾ । ನಹ್ಯಂಧಾದಯಃ ಸತ್ಸ್ವಪೀತರೇಷು ಘ್ರಾಣಾದಿಷು ಗಂಧಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧ್ಯಾನುಮಿತಸದ್ಭಾವೇಷು ರೂಪಾದೀನುಪಲಭಂತೇ । ತಥಾ ವಚನಾದಿಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯಪಂಚಕವ್ಯವಸ್ಥಾತೋ ವಾಕ್ಪಾಣ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಪಂಚಕವ್ಯವಸ್ಥಾ । ನಹಿ ಜಾತು ಮೂಕಾದಯಃ ಸತ್ಸ್ವಪಿ ವಿಹರಣಾದ್ಯವಗತಸದ್ಭಾವೇಷು ಪಾದಾದಿಷು ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯೇಷು ವಾ ವಚನಾದಿಮಂತೋ ಭವಂತಿ । ಏವಂ ಕರ್ಮಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಸಂಭವಿನ್ಯಾ ಸಂಕಲ್ಪಾದಿಕ್ರಿಯಾವ್ಯವಸ್ಥಯಾಂತಃಕರಣವ್ಯವಸ್ಥಾನುಮಾನಮ್ । ಏಕಮಪಿ ಚಾಂತಃಕರಣಮನೇಕಕ್ರಿಯಾಕಾರಿ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಯಥಾ ಪ್ರದೀಪ ಏಕೋ ರೂಪಪ್ರಕಾಶವರ್ತಿವಿಕಾರಸ್ನೇಹಶೋಷಣಹೇತುಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಂತಃಕರಣಭೇದಃ । ಏಕಮೇವ ತ್ವಂತಃಕರಣಂ ಮನನಾನ್ಮನ ಇತಿ ಚಾಭಿಮಾನಾದಹಂಕಾರ ಇತಿ ಚಾಧ್ಯವಸಾಯಾದ್ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ಚಾಖ್ಯಾಯತೇ । ವೃತ್ತಿಭೇದಾಚ್ಚಾಭಿನ್ನಮಪಿ ಭಿನ್ನಮಿವೋಪಚರ್ಯತೇ ತ್ರಯಮಿತಿ । ತತ್ತ್ವೇನ ತ್ವೇಕಮೇವ ಭೇದೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ತದೇವಮೇಕಾದಶಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಾದೇಕಾದಶ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರಾಂಜಸೀ । ತದನುಗುಣತಯಾ ತ್ವಿತರಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ನೇತವ್ಯಾಃ । ತತ್ರಾವಯುತ್ಯನುವಾದೇನ ಸಪ್ತಾಷ್ಟನವದಶಸಂಖ್ಯಾಶ್ರುತಯೋ ಯಥೈಕಂ ವೃಣೀತೇ ದ್ವೌ ವೃಣೀತೇ ಇತಿ ತ್ರೀನ್ ವೃಣೀತ ಇತ್ಯೇತದಾನುಗುಣ್ಯಾತ್ । ದ್ವಾದಶತ್ರಯೋದಶಸಂಖ್ಯಾಶ್ರುತೀ ತು ಕಥಂಚಿದ್ವೃತ್ತಿಭೇದೇನ ಭೇದಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವೋಪಾಸನಾದಿಪರತಯಾ ನೇತವ್ಯೇ । ತಸ್ಮಾದೇಕಾದಶೈವ ಪ್ರಾಣಾ ನೇತರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅಪಿಚ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಯತ್ಸಪ್ತತ್ವಾಭಿಧಾನಂ ತದಪಿ ಚತುರ್ಷ್ವೇವ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನೀಯಮ್ , ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಖಲು ದ್ವೇ ಚಕ್ಷುಷೀ, ರೂಪೋಪಲಬ್ಧಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಭೇದಾತ್ । ಪಿಹಿತೈಕಚಕ್ಷುಷಸ್ತು ನ ತಾದೃಶೀ ರೂಪೋಪಲಬ್ಧಿರ್ಭವತಿ ಯಾದೃಶೀ ಸಮಗ್ರಚಕ್ಷುಷಃ, ತಸ್ಮಾದೇಕಮೇವ ಚಕ್ಷುರಧಿಷ್ಠಾನಭೇದೇನ ತು ಭಿನ್ನಮಿವೋಪಚರ್ಯತೇ । ಕಾಣಸ್ಯಾಪ್ಯೇಕಗೋಲಕಗತೇನ ಚಕ್ಷುರವಯವೇನೋಪಲಂಭಃ । ಏತೇನ ಘ್ರಾಣಶ್ರೋತ್ರೇ ಅಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ।

ಇಯಮಪರಾ ಸೂತ್ರದ್ವಯಯೋಜನಾ

ಸಪ್ತೈವ ಪ್ರಾಣಾಃ

ಚಕ್ಷುರ್ಘ್ರಾಣರಸನವಾಕ್ಶ್ರೋತ್ರಮನಸ್ತ್ವಚ ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಮಂತಃ ಸ್ಯುಃ । ಸಪ್ತಾನಾಮೇವ ಗತಿಶ್ರುತೇರ್ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾದಿತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಂಕತೇ

ನನು ಸರ್ವಶಬ್ದೋಽಪ್ಯತ್ರೇತಿ ।

ಅಸ್ಯೋತ್ತರಂ

ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾದಿತಿ ।

ಚಕ್ಷುರಾದಯಸ್ತ್ವಕ್ಪರ್ಯಂತಾ ಉತ್ಕ್ರಾಂತೌ ವಿಶೇಷಿತಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಸಪ್ತೈವ ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ ನ ಪಾಣ್ಯಾದಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಚೋದಯತಿ

ನನ್ವತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನಮಷ್ಟಮಮಿತಿ ।

“ನ ವಿಜಾನಾತೀತ್ಯಾಹುಃ” ಇತ್ಯನೇನಾನುಕ್ರಾಂತಮ್ । ಪರಿಹರತಿ

ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ

ಹಸ್ತಾದಯಸ್ತ್ವಪರೇ ಸಪ್ತಭ್ಯೋಽತಿರಿಕ್ತಾಃ ಪ್ರಾಣಾಃ

ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಭಾಜೋಽವಗಮ್ಯಂತೇ ಗ್ರಹತ್ವಶ್ರುತೇರ್ಹಸ್ತಾದೀನಾಮ್ । ಏವಂ ಖಲ್ವೇಷಾಂ ಗ್ರಹತ್ವಾಮ್ನಾನಮುಪಪದ್ಯೇತ । ಯದ್ಯಾಮುಕ್ತೇರಾತ್ಮಾನಂ ಬಧ್ನೀಯುರಿತರಥಾ ಷಾಟ್ಕ್ಔಶಿಕಶರೀರವದೇಷಾಂ ಗ್ರಹತ್ವಂ ನಾಮ್ನಾಯೇತ । ಅತ ಏವ ಚ ಸ್ಮೃತಿರೇಷಾಂ ಮುಕ್ತ್ಯವಧಿತಾಮಾಹ

ಪುರ್ಯಷ್ಟಕೇನೇತಿ ।

ತಥಾಥರ್ವಣಶ್ರುತಿರಪ್ಯೇಷಾಮೇಕಾದಶಾನಾಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಮಭಿವದತಿ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತ್ಯಂತರೇಭ್ಯಃ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಸರ್ವಶಬ್ದಾರ್ಥಾಸಂಕೋಚಾಚ್ಚ ಸರ್ವೇಷಾಮುತ್ಕ್ರಮೇಣ ಸ್ಥಿತೇಽಸ್ಮಿನ್ನೈವಂ ಯದುಕ್ತಂ ಸಪ್ತೈವೇತಿ, ಕಿಂತು ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಸಪ್ತತ್ವಸಂಖ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೬ ॥