ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾಃ॥೧॥ ವಿಯದಧಿಕರಣೇನ (ಬ್ರ.ಅ.೨ ಪಾ.೨.ಸೂ.೧) ಗತಾರ್ಥತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –

ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸರ್ವವೇದನಪ್ರತಿಜ್ಞಾರೂಪಾಶ್ರುತಿಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವವೇದನಸ್ಯೋಪಪಾದನಶ್ರುತಿಶ್ಚ ಯಥೋಕ್ತಾ ತಾಭ್ಯಾಂ ವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಸರ್ವವೇದನಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ  ಬ್ರಹ್ಮವೇದನೇ ಇತಿ ಪಶ್ಚಾತ್ಸಂಬಂಧನೀಯಮ್ ।

ಅನ್ಯಥಾನಯನಪ್ರಕಾರಮಿತಿ ।

ಅವಾಂತರಪ್ರಲಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇ ಪುನರಾಪ (ಬ್ರ.ಅ.೨ ಪಾ.೩.ಸೂ.೧೧) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇಽಪ್ಯಪಾಮಾಪ ಏವೇದಮಗ್ರ ಆಸುರಿತಿ ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ಸದ್ಭಾವಶ್ರವಣಾದನುತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ತಸ್ಯಾವಾಂತರಪ್ರಲಯಪರತ್ವೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತಯಾಂಬಭೂವುಃ , ತೇಷಾಂ ಮತೇನ ಪುನರುಕ್ತಿಃ । ಅಸ್ಮಾಭಿಸ್ತ್ವತಿದೇಶತ್ವೇನ ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।

ನನು ಭಾಷ್ಯೇ ಕಥಮನಾಮ್ನಾನಾತ್ ಪ್ರಾಣಾನಾಮನುತ್ಪತ್ತಿನಿಶ್ಚಯಃ ? ನ ಖಲು ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಮೇಯಾಭಾವವ್ಯಾಪ್ತಮ್ , ಪುರಾಣನಗರನಿಹಿತನಿಧಿಷ್ವದರ್ಶನಾದತ ಆಹ –

ಶಬ್ದೈಕೇತಿ ।

ಮಹಾಭೂತಶಬ್ದೋಽಸ್ಮದಾದ್ಯನುಪಲಭ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಕಪದಾರ್ಥಪರಃ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರಾಣಾನಾಮಪಿ ಸಂಗ್ರಾಹಕೋ ಮಹಾಭೂತೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರತಿಪಾದಕಃ ಶಬ್ದೋ ಯತ್ರ ಮಹಾಭೂತೇ ಪ್ರಾಣಲಕ್ಷಣೇ ನಿವರ್ತತೇ , ತತ್ರ ತಸ್ಯಾ ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇನ ತದಭಾವಃ , ತಸ್ಯಾ ಉತ್ಪತ್ತೇರಭಾವಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಚೈತ್ಯವಂದನಂ ತತ್ಕರ್ಮ ತಸ್ಯ ಚೈತ್ಯಸ್ಯ ಕರಣಂ ನಿಷ್ಪಾದನಂ ತಯೋರ್ಧರ್ಮತಾಯಾ ಯಥಾಶಬ್ದಾಭಾವಾನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಶ್ವೇತಿ ।

ಶೇಷಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ಥಿತನ್ - ದೋಷಾತ್ತ್ವಿಷ್ಟಿರ್ಲೌಕಿಕೇ ಸ್ಯಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾದ್ಧಿ ವೈದಿಕೇ ನ ದೋಷಃ ಸ್ಯಾತ್(ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೪ ಸೂ.೩೪) ವರುಣೋ ವಾ ಏನಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಯೋಽಶ್ವಂ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ ಯಾವತೋಽಶ್ವಾನ್ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ ತಾವತಶ್ಚತುಷ್ಕಪಾಲಾನ್ವಾರುಣಾನ್ ನಿರ್ವಪೇದಿತ್ಯತ್ರ ದಾತುರಿಷ್ಟಿರಿತ್ಯುತ್ತರಾಧಿಕರಣೇ (ಜೈ.ಅ.೩ ಪಾ.೪.ಸೂ.೩೬ –೩೭) ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ ತತೋ ದಾನನಿಮಿತ್ತೇಷ್ಟಿಃ । ಸಾ ಕಿಂ ಲೌಕಿಕೇಽಶ್ವದಾನೇ ವೈದಿಕೇ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೋ ನ ತು ಲೌಕಿಕೇಽಶ್ವಪ್ರತಿಗ್ರಹೇ ವೈದಿಕೇ ವೇತಿ ; ರಾಗಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರತಿಗ್ರಹಸ್ಯಾವಿಹಿತತ್ವೇನ ವೈದಿಕತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ , ತತ್ರ ದೋಷನಿರ್ಘಾತಾರ್ಥತ್ವಾದಿಷ್ಟೇಃ , ದೋಷಸ್ಯ ಚ ನ ಕೇಸರಿಣೋ ದದಾತೀತಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಲೌಕಿಕಾಶ್ವದಾನ ಏವ ಸಂಭವಾತ್ , ಪೌಂಡರೀಕೇಽಶ್ವಸಹಸ್ರಂ ದಕ್ಷಿಣೇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷವಿಧಿವಿಹಿತೇ ತು ವೈದಿಕೇಽಶ್ವದಾನೇ ಸಾಮಾನ್ಯನಿಷೇಧಾಽನವಕಾಶೇನ ದೋಷಾಽಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ಲೌಕಿಕೇಽಶ್ವದಾನೇ ಇಷ್ಟಿರಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ ಅರ್ಥವಾದೋಽನುಪಪತಾತ್ತಸ್ಮಾದ್ಯಜ್ಞೇ ಪ್ರತೀಯತೇ (ಜೈ.ಅ.೩ ಪಾ.೪ ಸೂ.೩೫) । ನ ತಾವದ್ಯಥಾಶ್ರುತಿ ಜಲೋದರರೂಪವರುಣಗ್ರಹದೋಷೋ  ಲೌಕಿಕೇಽಶ್ವದಾನೇ ಸತಿ ಭವತೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಭಿಃ ಪ್ರಮೀಯತೇ ; ತತ್ರಾನೇನ ದಾನೇ ದೋಷಃ ತನ್ನಿರ್ಘಾತಾರ್ಥಾ ಚೇಷ್ಟಿರಿತಿ ವದತೋ ವಾಕ್ಯಭೇದಾತ್ । ನ ಚ - ವೃಣೋತೀತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವರುಣಶಬ್ದೋ ನಿಷೇಧಾತಿಕ್ರಮಕೃತದೋಷಮನುವದತೀತಿ – ಯುಕ್ತಮ್ ; ತಥಾ ಸತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿತ್ಯಾಗಾತ್ । ತತ್ತ್ಯಾಗೇ ಚ ವೈದಿಕೇಽಪಿ ದಾನೇಽಶ್ವತ್ಯಾಗಜನ್ಯದುಃಖೇನ ವೃಣೋತೀತಿ ಭವತಿ ವರುಣಶಬ್ದಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯಾನುವಾದಕೋಽರ್ಥವಾದೋಽಯಮ್ । ತತೋ ಯಜ್ಞಸಂಬಂಧಿನಿ ದಾನೇ ಇಷ್ಟಿರಿತಿ। ತತಃ ಕಸ್ತಸ್ಯಾಃ ಕರ್ತೇತಿ ಚಿಂತಾ । ತತ್ರ ಅಚೋದಿತಂ ಚ ಕರ್ಮ ಭೇದಾತ್(ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೪.ಸೂ.೩೬) । ದಾತುರಚೋದಿತಮಿಷ್ಟಿಕರ್ಮ ಯಃ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತಿ ಸ ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಗ್ರಹೀತ್ರಾ ಭೇದಾದ್ ವಿಶೇಷಣಾದಿತಿ। ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು – ಸಾ ಲಿಂಗಾದಾರ್ತ್ವಿಜೇ ಸ್ಯಾತ್(ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೪.ಸೂ.೩೮) । ೠತ್ವಿಜಾಮಯಮಿತ್ಯಾರ್ತ್ವಿಜೋ ಯಜಮಾನಃ ತಸ್ಮಿನ್ಸೇಷ್ಟಿಃಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ವರುಣಾಯಾಶ್ವಮನಯದಿತ್ಯುಪಕ್ರಮೇ ದಾತೃಕೀರ್ತನಾದ್ ಲಿಂಗಾದುಪಕ್ರಮಾಧೀನತ್ವಾಚ್ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇ ಉಪಸಂಹಾರಸ್ಯ । ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ಚ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಕರ್ತೃತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ದಾತಾಽಪಿ ಪ್ರತಿಗ್ರಹಂ ಕರೋತಿ ಸಂಪ್ರದಾನಪ್ರೇರಣಾದಿನಾ । ಅತಃ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣಾತೀತಿ ದಾತರ್ಯಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತಿ। ಪಾನವ್ಯಾಪಚ್ಚ ತದ್ವತ್ (ಜೈ.ಅ.೩.ಪಾ.೪.ಸೂ.೩೮) । ಸೌಮೇಂದ್ರಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪದ್ ಶ್ಯಾಮಾಕಂ ಸೋಮವಾಮಿನ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ತತ್ರಾಶ್ವಪ್ರತಿಗ್ರಹೇಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯಧಿಕರಣಪೂರ್ವಪಕ್ಷವಲ್ಲೌಕಿಕೇ ಧಾತುಸಾಮ್ಯಾರ್ಥಂ ಪೀತಸೋಮಸ್ಯ ವಮನೇ ಯಾಗ ಇಂದ್ರಿಯೇಣ ವೀರ್ಯೇಣ ವ್ಯರ್ಧ್ಯತೇ ಯಃ ಸೋಮಂ ವಮತೀತಿ ದೋಷಾದ್ ವಮನನಿಮಿತ್ತೇಂದ್ರಿಯಶೋಷಸ್ಯ ದರ್ಶನಾನ್ನ ವರುಣಗ್ರಹವದಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಧಿಕಶಂಕಾ । ವೈದಿಕೇ ತು ಸೋಮಪಾನೇ ಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ಜಾತತ್ವಾದ್ವಮನೇಽಪಿ ನ ದೋಷ ಇತಿ। ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು ಲೋಕೇ ಧಾತುಸಾಮ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದ್ವಮನಸ್ಯ ತಜ್ಜನ್ಯೇಂದ್ರಿಯಶೋಷಸ್ಯ ಧಾತುಸಾಮ್ಯಕರತ್ವಾನ್ನ ದೋಷತಾ । ವೇದೇ ತು ‘‘ಮಾ ಮೇ ವಾಙ್ನಾಭಿಮತಿ ಗಾ’’ ಇತಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜರಣಾರ್ಥಮಂತ್ರಲಿಂಗಾದ್ವಮನೇ ಕರ್ಮವೈಗುಣ್ಯಾದ್ದೋಷ ಇತಿ।

ಅಗ್ನಿಸಾಧನೇತಿ ।

ಅಗ್ನಿಶ್ಚಿತೋಗ್ನಿಃ ತತ್ಸಾಧನಾನಿ ಶರ್ಕರಾದೀನಿ । ಅಧಿಕಾರಿಪುರುಷಃ ಸ್ರಷ್ಟಾ ।

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪ್ರಾಣಾ ಅಪಿ ನಭೋವದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಕಾರಾ ಇತ್ಯುಪರಿ ಸಂಬದ್ಯತೇ । ಭೂಯಸೀನಾಂ ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಚೋತ್ತರಸ್ಯ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸೃಷ್ಟಿಪರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತೀತ್ಯಾದೇರನುಗ್ರಹಾಯ ತದೀಯಾನ್ ಪ್ರಾಣಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸಾ ಶ್ರುತಿರುಪಪನ್ನಾರ್ಥೇತಿ ಯೋಜನಾ । ಉಪವಾಸವಾಚೀ ಯೋಷಧಶಬ್ದ ಇತಿ ಬೌದ್ಧಾಧಿಕರಣೇ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೨. ಅಧಿ.೫) ಉಕ್ತಮ್ । ತತ್ತ್ವಾಂತರತಯೈಷಾಮನುತ್ಪತ್ತಿರಾಸ್ಥೇಯೇತಿ ।  ಅವಿದ್ಯಾದಿವದನಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸಿದ್ಧಯೇ ಸಾಕ್ಷಿಣಾಽವ್ಯವಧಾನಾತ್ ಸುಶುಪ್ತೇಽಪ್ಯುಪಲಂಭಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ।

ಅನ್ನಾದೀನಾಂ ಹ್ರಾಸೇ ಹ್ರಾಸಾದ್ವೃದ್ಧೌ ವೃದ್ಧೇರ್ಹಿ ಮನ ಆದೀನಾಮನ್ನಾದಿಮಯತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯೋಚ್ಯತೇ , ತದಿಂದ್ರಿಯಾಂತರಾಣಾಮಪಿ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ॥೧॥೨॥೩॥ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ತೃಕಾಯಾಂ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ವಿಷಯೇ ಯಾವುಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರೌ ತತ್ಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಹೇತುನಾ ಉಕ್ತೈವ ಸೃಷ್ಟಿದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯನ್ವಯಃ॥೪॥

ಇತಿ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಾಣೋತ್ಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣಮ್॥