ಭಾಮತೀವ್ಯಾಖ್ಯಾ
ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರುಃ
 

ಅಂಶೋ ನಾನಾವ್ಯಪದೇಶಾದನ್ಯಥಾ ಚಾಪಿ ದಾಶಕಿತವಾದಿತ್ವಮಧೀಯತ ಏಕೇ ।

ಅವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ

ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರಿತಿ ।

ಉಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವಃಪ್ರಯೋಜ್ಯಪ್ರಯೋಜಕಭಾವಃ । ಅತ್ರಾಪಾತತೋ ವಿನಿಗಮನಾಹೇತೋರಭಾವಾದನಿಯಮೋ ನಿಶ್ಚಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ । ನಿಶ್ಚಯಹೇತ್ವಾಭಾಸದರ್ಶನೇನ ಭೇದಪಕ್ಷಮಾಲಂಬ್ಯಾಹ

ಅಥವೇತಿ ।

ಈಶಿತವ್ಯೇಶಿತೃಭಾವಶ್ಚಾನ್ವೇಷ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಟೃಭಾವಶ್ಚ ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾತೃಭಾವಶ್ಚ ನಿಯಮ್ಯನಿಯಂತೃಭಾವಶ್ಚಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವಶ್ಚ ನ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರಭೇದೇಽವಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನ ಚ “ಬ್ರಹ್ಮದಾಶಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಿತವಾಃ” ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ಚ ಶ್ರುತಯೋ ದಾಶಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿತವಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾ ಜೀವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದೇಽವಕಲ್ಪ್ಯಂತೇ । ನ ಚೈತಾಭಿರ್ಭೇದಾಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಭಿಃ ಶ್ರುತಿಭಿಃ ಸಾಕ್ಷಾದಂಶತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಾಚ್ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ “ಪಾದೋಽಸ್ಯ ವಿಶ್ವಾ ಭೂತಾನಿ”(ಋ೦ ೧೦ . ೯೦ . ೩) ಇತ್ಯಾದೇಃ, ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ “ಮಮೈವಾಂಶಃ”(ಭ.ಗೀ. ೧೫-೭) ಇತ್ಯಾದೇರ್ಜೀವಾನಾಮೀಶ್ವರಾಂಶತ್ವಸಿದ್ದಿಃ । ನಿರತಿಶಯೋಪಾಧಿಸಂಪದಾ ಚ ವಿಭೂತಿಯೋಗೇನೇಶ್ವರಃ ಸ್ವಾಂಶಾನಾಮಪಿ ನಿಕೃಷ್ಟೋಪಾಧೀನಾಮೀಷ್ಟ ಇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ನಹಿ ತಾವದನವಯವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜೀವಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಂತ್ಯಂಶಾಃ । ಅಪಿಚ ಜೀವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಶತ್ವೇ ತದ್ಗತಾ ವೇದನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭವೇತ್ । ಪಾದಾದಿಗತಾ ಇವ ವೇದನಾ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ । ತತಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಂಗತಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಜೀವಗತವೇದನಾನುಭವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವರಂ ಸಂಸಾರ ಏವ ಮುಕ್ತೇಃ । ತತ್ರ ಹಿ ಸ್ವಗತವೇದನಾಮಾತ್ರಾಮನುಭವಾನ್ನ ಭೂರಿ ದುಃಖಮನುಭವತಿ । ಮುಕ್ತಸ್ತು ಸರ್ವಜೀವವೇದನಾಭಾಗಿತಿ ಪ್ರಯತ್ನೇನ ಮುಕ್ತಿರನರ್ಥಬಹುಲತಯಾ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ । ತಥಾ ಭೇದಾಭೇದಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಿನೋರೇಕತ್ರಾಸಂಭವಾನ್ನಾಂಶತ್ವಂ ಜೀವಾನಾಮ್ । ನಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸದಸಂತಸ್ತು ಜೀವಾ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ, ಸುಖದುಃಖಮುಕ್ತಿಸಂಸಾರವ್ಯವಸ್ಥಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾದನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಾ ಏವ ಪರಮಾರ್ಥಸಂತೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮದ್ವಯಮ್ । ಅದ್ವೈತಶ್ರುತಯಸ್ತು ಜಾತಿದೇಶಕಾಲಾಭೇದನಿಮಿತ್ತೋಪಚಾರಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಅನಧಿಗತಾರ್ಥಾವಬೋಧನಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ವಿಶೇಷತಃ ಶಬ್ದಃ । ತತ್ರ ಭೇದೋ ಲೋಕಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ । ಅಭೇದಸ್ತ್ವನಧಿಗತತ್ವಾದಧಿಗತಭೇದಾನುವಾದೇನ ಪ್ರತಿಪಾದನಮರ್ಹತಿ । ಯೇನ ಚ ವಾಕ್ಯಮುಪಕ್ರಮ್ಯತೇ ಮಧ್ಯೇ ಚ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ಅಂತೇ ಚೋಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ತತ್ರೈವ ತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ । ಉಪನಿಷದಶ್ಚಾದ್ವೈತೋಪಕ್ರಮತತ್ಪರಾಮರ್ಶತದುಪಸಂಹಾರಾ ಅದ್ವೈತಪರಾ ಏವ ಯುಜ್ಯಂತೇ । ನಚ ಯತ್ಪರಾಸ್ತದೌಪಚಾರಿಕಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅಭ್ಯಾಸೇ ಹಿ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮರ್ಥಸ್ಯ ಭವತಿ ನಾಲ್ಪತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಾಗೇವೋಪಚರಿತತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ದ್ವೈತೇ ಭಾವಿಕೇ ಸ್ಥಿತೇ ಜೀವಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನಾದ್ಯನಿರ್ವಚನೀಯಾವಿದ್ಯೋಪಧಾನಭೇದಾದೇಕಸ್ಯೈವ ಬಿಂಬಸ್ಯ ದರ್ಪಣಾದ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಾತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೇದಾಃ । ಏವಂ ಚಾನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರೌ ಲೌಕಿಕವೈದಿಕೌ ಸುಖದುಃಖಮುಕ್ತಿಸಂಸಾರವ್ಯವಸ್ಥಾ ಚೋಪಪದ್ಯೇತ । ನಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾನರ್ಥಬಹುಲತಾ, ಯತಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಮಿವ ಶ್ಯಾಮತಾವದಾತತಾದಿರ್ಜೀವಾನಾಮೇವ ನಾನಾವೇದನಾಭಿಸಂಬಂಧೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತು ಬಿಂಬಸ್ಯೇವ ನ ತದಭಿಸಂಬಂಧಃ । ಯಥಾಚ ದರ್ಪಣಾಪನಯೇ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ಬಿಂಬಭಾವೇಽವತಿಷ್ಠತೇ ನ ಕೃಪಾಣೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಮಪಿ । ಏವಮವಿದ್ಯೋಪಧಾನವಿಗಮೇ ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಜೀವೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಶ ಇವ ತತ್ತಂತ್ರತಯಾ ನ ತ್ವಂಶ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಃ ॥ ೪೩ ॥

ಮಂತ್ರವರ್ಣಾಚ್ಚ । ॥ ೪೪ ॥

ಅಪಿ ಚ ಸ್ಮರ್ಯತೇ । ॥ ೪೫ ॥

ಪ್ರಕಾಶಾದಿವನ್ನೈವಂ ಪರಃ । ॥ ೪೬ ॥

ಸ್ಮರಂತಿ ಚ ।

ಸಪ್ತದಶಸಂಖ್ಯಾಪರಿಮಿತೋ ರಾಶಿರ್ಗಣಃ ಸಪ್ತದಶಕಃ । ತದ್ಯಥಾ ಬುದ್ಧಿಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಬಾಹ್ಯಾನಿ ದಶ ಬುದ್ಧಿಮನಸೀ ವೃತ್ತಿಭೇದಮಾತ್ರೇಣ ಭಿನ್ನೇ ಅಪ್ಯೇಕೀಕೃತ್ಯೈಕಮಂತಃಕರಣಂ ಶರೀರಂ ಪಂಚ ವಿಷಯಾ ಇತಿ ಸಪ್ತದಶಕೋ ರಾಶಿಃ ॥ ೪೭ ॥

ಅನುಜ್ಞಾಪರಿಹಾರೌ ದೇಹಸಂಬಂಧಾಜ್ಜ್ಯೋತಿರಾದಿವತ್ ।

ಅನುಜ್ಞಾ ವಿಧಿರಭಿಮತೋ ನ ತು ಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರವರ್ತನಾ । ಅಪೌರುಷೇಯೇ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುರಭಿಪ್ರಾಯಾನುರೋಧಾಸಂಭವಾತ್ । ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಯಾಮಗ್ನೀಷೋಮೀಯಹಿಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರವರ್ತನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಪುರುಷಾರ್ಥೇಽಪಿ ನಿಯಮಾಂಶೇ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ

ಕಃ ಪುನರ್ದೇಹಸಂಬಂಧ ಇತಿ ।

ನಹಿ ಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋಪರಿಣಾಮಿನೋಽಸ್ತಿ ದೇಹೇನ ಸಂಯೋಗಃ ಸಮವಾಯೋ ವಾನ್ಯೋ ವಾ ಕಶ್ಚಿತ್ಸಂಬಂಧಃ ಸಕಲಧರ್ಮಾತಿಗತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಸಂಧಿಃ । ಉತ್ತರಮ್

ದೇಹಾದಿರಯಂ ಸಂಘಾತೋಽಹಮೇವೇತ್ಯಾತ್ಮನಿ ವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ ।

ಅಯಮರ್ಥಃಸತ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿಭಿಃ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಃ ಸಂಬಂಧಃ, ಕಿಂತು ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಜನಿತಾತ್ಮವಿಷಯಾ ವಿಪರೀತಾ ವೃತ್ತಿಃ ‘ಅಹಮೇವ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಃ’ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಾ । ಅಸ್ಯಾಂ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತ ಆತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಭಾಸತೇ । ಸೋಽಯಂ ಸಾಂವೃತಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧೋ ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿಶ್ಚೋದಯತಿ

ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನಸ್ತರ್ಹೀತಿ ।

ಉತ್ತರಂ

ನ । ತಸ್ಯೇತಿ ।

ಯದಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಥೂಲದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೋಽವಿದ್ಯೋಪದರ್ಶಿತ ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮಭಿಮತಮ್ , ಅದ್ಧಾ ತದ್ವಂತಂ ಪ್ರತಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರಾನರ್ಥಕ್ಯಮೇವ । ಏತದೇವ ವಿಶದಯತಿ

ಹೇಯೋಪಾದೇಯಯೋರಿತಿ ।

ಚೋದಕೋ ನಿಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿಮಾವಿಷ್ಕರೋತಿ

ಶರೀರವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶಿನ ಏವ ।

ಆಮುಷ್ಮಿಕಫಲೇಷು ಕರ್ಮಸು ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿಷು ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೋತ್ಪರಿಹರತಿ

ನ । ತತ್ಸಂಹತತ್ವಾಭಿಮಾನಾತ್ ।

ಏತದ್ವಿಭಜತೇ

ಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ಯೋ ಹ್ಯಾತ್ಮನಃ ಷಾಟ್ಕೌಶಿಕಾದ್ದೇಹಾದುಪಪತ್ತ್ಯಾವ್ಯತಿರೇಕಂ ವೇದ, ನ ತು ಸಮಸ್ತಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸಂಘಾತವ್ಯತಿರೇಕಂ, ತಸ್ಯಾಮುಷ್ಮಿಕಫಲೇಷ್ವಾಧಿಕಾರಃ । ಸಮಸ್ತಬುದ್ಧ್ಯಾದಿವ್ಯತಿರೇಕವೇದಿನಸ್ತು ಕರ್ಮಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನರಹಿತಸ್ಯ ನಾಧಿಕಾರಃ ಕರ್ಮಣಿ ತಥಾಚ ನ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾ, ಅಭಿಮಾನವಿಕಲಸ್ಯ ತಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯಭಾವಾದಿತಿ ॥ ೪೮ ॥

ಅಸಂತತೇಶ್ಚಾವ್ಯತಿಕರಃ । ॥ ೪೯ ॥

ಆಭಾಸ ಏವ ಚ ।

ಯೇಷಾಂ ತು ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ವೈಶೇಷಿಕಾಣಾಂ ವಾ ಸುಖದುಃಖವ್ಯವಸ್ಥಾಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀಮಿಚ್ಛತಾಂ ಬಹವ ಆತ್ಮಾನಃ ಸರ್ವಗತಾಸ್ತೇಷಾಮೇವೈಷ ವ್ಯತಿಕರಃ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಸಾಂಖ್ಯಾನ್ ಪ್ರತಿ ವ್ಯತಿಕ್ರಮಂ ತಾವದಾಹ

ಕಥಮಿತಿ ।

ಯಾದೃಶಸ್ತಾದೃಶೋ ಗುಣಸಂಬಂಧಃ ಸರ್ವಾನ್ ಪುರುಷಾನ್ ಪ್ರತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟ ಇತಿ ತತ್ಕೃತೇ ಸುಖದುಃಖೇ ಸರ್ವಾನ್ ಪ್ರತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟೇ । ನಚ ಕರ್ಮನಿಬಂಧನಾ ವ್ಯವಸ್ಥಾ, ಕರ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಕೃತತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತೇಶ್ಚ ಸಾಧಾರಣತ್ವೇನಾವ್ಯವಸ್ಥಾತಾದವಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ಚೋದಯತಿ

ಸ್ಯಾದೇತದಿತಿ ।

ಅಯಮರ್ಥಃನ ಪ್ರಧಾನಂ ಸ್ವವಿಭೂತೀಖ್ಯಾಪನಾಯ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ಕಿಂತು ಪುರುಷಾರ್ಥಮ್ । ಯಂ ಚ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತ್ಯನೇನ ಭೋಗಾಪವರ್ಗೌ ಪುರುಷಾರ್ಥೌ ಸಾಧಿತೌ ತಂ ಪ್ರತಿ ಸಮಾಪ್ತಾಧಿಕಾರತಯಾ ನಿವರ್ತತೇ ಪುರುಷಾಂತರಂ ತು ಪ್ರತ್ಯಸಮಾಪ್ತಾಧಿಕಾರಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಏವಂ ಚ ಮುಕ್ತಸಂಸಾರಿವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ ಸುಖದುಃಖವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ನಿರಾಕರೋತಿ

ನಹೀತಿ ।

ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ವಿಭುತ್ವಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಚ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾದಮುಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತ್ಯನೇನಾರ್ಥಃ ಸಾಧಿತ ಇತ್ಯೇತದೇವ ನಾಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಯೋಜನವಶೇನ ವಿನಾ ಹೇತುಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ಥೇಯಾ । ಸಾ ಚಾಯುಕ್ತಾ ಹೇತ್ವಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಭವತು ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮವ್ಯವಸ್ಥಾ, ಪ್ರಧಾನಸಮವಾಯಾದದೃಷ್ಟಸ್ಯ, ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಚ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ । ಕಾಣಾದಾದೀನಾಂ ತ್ವಾತ್ಮಸಮವಾಯ್ಯದೃಷ್ಟಂ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಮಸಾಧಾರಣಂ ತತ್ಕೃತಶ್ಚ ಮನಸಾ ಸಹಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧೋಽನಾದಿರದೃಷ್ಟಭೇದಾನಾಮನಾದಿತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚಾತ್ಮನಃಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣ್ಯೇಽಪಿ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣ್ಯಾದಭಿಸಂಧ್ಯಾದಿವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪದ್ಯತ ಏವ । ನಚ ಸಂಯೋಗೋಽಪಿ ಸಾಧಾರಣಃ । ನಹಿ ತಸ್ಯ ಮನಸ ಆತ್ಮಾಂತರೈರ್ಯಃ ಸಂಯೋಗಃ ಸ ಏವ ಸ್ವಾಮಿನಾಪಿ, ಆತ್ಮಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರತಿಸಂಯೋಗಭೇದೇನ ಭೇದಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈಕತ್ವಸ್ಯಾಗಮಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಶ್ಚೈಕತ್ವೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ, ನಾನೇಕಾತ್ಮಕಲ್ಪನಾ, ಗೌರವಾದಾಗಮವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ಅಂತ್ಯವಿಶೇಷವತ್ತ್ವೇನ ಚ ಭೇದಕಲ್ಪನಾಯಾಮನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಾಪತ್ತೇಃ । ಭೇದೇ ಹಿ ತತ್ಕಲ್ಪನಾ ತತಶ್ಚ ಭೇದ ಇತಿ । ಏತದೇವ ಕಾಣಾದಮತದೂಷಣಮ್ । ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ತು ಪ್ರೌಢವಾದಿತಯಾ ಕಾಣಾದಾನ್ ಪ್ರತ್ಯಪ್ಯದೃಷ್ಟಾನಿಯಮಾದಿತ್ಯಾದೀನಿ ಸೂತ್ರಾಣಿ ಯೋಜಿತಾನಿ । ಸಾಂಖ್ಯಮತದೂಷಣಪರಾಣ್ಯೇವೇತಿ ತು ರೋಚಯಂತೇ ಕೇಚಿತ್ತದಾಸ್ತಾಂ ತಾವತ್ ॥ ೫೦ ॥

ಅದೃಷ್ಟಾನಿಯಮಾತ್ । ॥ ೫೧ ॥

ಅಭಿಸಂಧ್ಯಾದಿಷ್ವಪಿ ಚೈವಮ್ । ॥ ೫೨ ॥

ಪ್ರದೇಶಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ । ॥ ೫೩ ॥

ಇತಿ ಶ್ರೀವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರವಿರಚಿತೇ ಭಗವತ್ಪಾದಶಾರೀರಕಭಾಷ್ಯವಿಭಾಗೇ ಭಾಮತ್ಯಾಂ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ ॥ ೩ ॥

ಅಂಶೋ ನಾನಾವ್ಯಪದೇಶಾದನ್ಯಥಾ ಚಾಪಿ ದಾಶಕಿತವಾದಿತ್ವಮಧೀಯತ ಏಕೇ॥೪೩॥ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಾಭೇದಶ್ರುತಿವಿರೋಧಸಂದೇಹೇ ಪೂರ್ವತ್ರ ಜೀವನಿಯಂತೇಶ್ವರ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಂ ಸ ಈಶ್ವರ ಆಕ್ಷಿಪ್ಯ ಸಮರ್ಥ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಗತಿಮಾಹೇತಿ ದರ್ಶಯತಿ –

ಅವಾಂತರೇತಿ ।

ಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ವಾಮಿಭೃತ್ಯವತ್ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ ಉಕ್ತಃ , ತಥಾ ಸತಿ ತದ್ವನ್ನಿಯಂತೃನಿಯಂತವ್ಯತ್ವಸಂಭವಾತ್ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಕ್ಷೇಪರೂಪಸಂಗತ್ಯಸಿದ್ಧೇರತೋ ವಿರೋಧೈಕಶೃಂಗಪ್ರದರ್ಶನಮ್ । ಅತ ಏವ ಟೀಕಾಕಾರೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮದ್ವಯಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಾವೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರಿಷ್ಯತಿ।

ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವಾಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಉತ್ಪಾದ್ಯೋತ್ಪಾದಕತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ಭ್ರಮಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ –

ಉಪಕಾರ್ಯೇತಿ । 

ನಿಶ್ಚಯಹೇತ್ವಾಭಾಸೇತಿ ।

ಅಭೇದಶ್ರುತಿಷು ಸತೀಷು ಭೇದೋ ನಿಶ್ಚೇತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಭಾಸತ್ವಮತ ಏಕಂ ಶೃಂಗಂ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿರೋಧೋದ್ಧಾಟನಾಯ ಶೃಂಗಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಭೇದೇ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ ।

ಉಭಯೀನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಮವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚೈತಾಭಿರಿತಿ ।

ನ ಚ ಯುಜ್ಯತ ಇತ್ಯುಪರಿತನೇನಾನ್ವಯಃ ।

ನನು ಜೀವನಾಮೀಶ್ವರಾಂಶತ್ವಸಿದ್ಧಾವಪಿ ನೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜೀವನಿಯಂತೃತ್ವಂ , ಚೇತನತ್ವೇನ ಜೀವೈರವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನಿರತಿಶಯೇತಿ ।

ಅಧಿಷ್ಠಾನೇಽತಿಶಯಾನಾಧಾಯಿನ್ಯೋ ಜೀವಾಶ್ರಯಾ ಅವಿದ್ಯಾ ನಿರತಿಶಯಾಃ ತಾಭಿರ್ವಿಷಯೀಕೃತತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಾ ಉಪಾಧಿತಯೋಕ್ತಾಃ , ನಿರತಿಶಯಾ ಉಪಾಧಿಸಂಪತ್ ಸಾ ಯಸ್ಯ ಸ ವಿಭೂತಿಯೋಗಸ್ತಥೋಕ್ತಃ । ವಿಭೂತೇರನವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪಸ್ಯ ಯೋಗೋ ಘಟಕಂ ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅವಿರೋಧವಾದ್ಯಾಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಯದುಕ್ತಮೀಶಿತ್ರೀಶಿಕ್ತವ್ಯಭಾವಶ್ಚತ್ಯಾದಿ ತತ್ರಾಹ –

ತತ್ರ ಭೇದ ಇತಿ ।

ಪ್ರಮೇಯಾಪೂರ್ವತ್ವಲಕ್ಷಣತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಾದದ್ವೈತಶ್ರುತಿರ್ಬಲೀಯಸೀತ್ಯುಕ್ತ್ವೋಪಕ್ರಮಾದ್ಯೈಕರೂಪ್ಯಾದಪೀತ್ಯಾಹ –

ಯೇನ ಚೇತಿ ।

ಯದುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವಂ ಗತಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಜೀವಗತವೇದನಾಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ।

ತತ್ರಾಹ –

ಯಥಾ ಚ ದರ್ಪಣಾಪನಯ ಇತಿ ।

ದರ್ಪಣಸ್ಯಾಪಗಮೇ ತತ್ರತ್ಯಂ ಮುಖಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ಬಿಂಬಭಾವೇನಾವತಿಷ್ಠತೇ , ನ ತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಂತರರೂಪೇಣ ; ಯದ್ಯಪಿ ಬಿಂಬಾತ್ಮತಾಮಾಪನ್ನಂ ತತ್ರ ತದ್ರೂಪೇಣ ಕೃಪಾಣೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಂ ; ತಥಾಪಿ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಯೋರವದಾತತ್ವಶ್ಯಾಮತ್ವಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾನಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಸಾಂಕರ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ – ಏವಮಿತಿ॥೪೩॥೪೪॥೪೫॥೪೬॥  ॥ ಜೀವೇ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವ ಏವ ನ ಜೀವಾಂತರಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತಸ್ಮೃತೌ ಸಪ್ತದಶಕಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –

ಸಪ್ತದಶೇತಿ ।

ನಿಶ್ಚಯಃ ಸಂಶಯಶ್ಚೇತಿ ವೃತ್ತಿಭೇದಮಾತ್ರೇಣ॥೪೭॥

ನನು ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಃ ಸ್ವಾಮಿನೋಽಭಿಮತೋಪಾಯ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಭೃತ್ಯೇ ಪುನರಹಿತಾಶಂಕ್ಯಾ ಸಹಸಾ ನಿವೃತ್ತೌ ಸ್ವಾಮಿನೋಽನುಜ್ಞಾ ಪ್ರವೃತ್ತಪ್ರವರ್ತನೀ , ಸಾ ಚ ಪ್ರವರ್ತಯಿತುಃ ಸ್ವಾಮಿನೋಽಭಿಪ್ರಾಯಾನುರೋಧಿನೀ ನ ವೇದೇ ಸಂಭವತಿ , ತತ್ಕಥಮನುಜ್ಞೇತಿ ಸೂತ್ರನಿರ್ದೇಶಸ್ತತ್ರಾಹ –

ವಿಧಿರಿತಿ ।

ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ।

ಕ್ರತ್ವರ್ಥಗ್ರಹಣಂ ಪುರುಷಾರ್ಥೇ ಫಲಕಾಮನಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ತ ಪ್ರವರ್ತಕೋ ವಿಧಿರನುಜ್ಞಾಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾಂ ವಾರಯಿತುಮ್ ।

ಅಪಿ ಚ ಪುರುಷಾರ್ಥೇಽಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರವರ್ತತಾಂ ಗೋದೋಹನಾದಿಸಾಧನವಿಶೇಷನಿಯಮೇ ಪಶ್ವಾದ್ಯರ್ಥೀವಿಧಿತಃ ಪ್ರಾಗಪ್ರವೃತ್ತ ಇತಿ ನಾನುಜ್ಞಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –

ಪುರುಷಾರ್ಥೇಽಪೀತಿ ।

ನನು ವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಕಥಂ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮಸಂಬಂಧತ್ವಂ ತಸ್ಯಾತ್ಮಮಾತ್ರನಿಷ್ಠತ್ವಾದತ ಆಹ –

ಅಸ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಭ್ರಾಂತವಿಷಯಮಿಥ್ಯಾತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ಕಥಯಿತುಂ ಭಾಷ್ಯೇ ವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪತ್ತಿರುಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ದೇಹಾತ್ಮನೋರ್ಮಿಥ್ಯಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಂಬಂಧಸ್ತರ್ಹಿ ದೇಹವ್ಯತಿರೇಕಜ್ಞಸ್ಯ ಸ ನಾಸ್ತೀತಿ ದೇಹಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತವಿಧಿನಿಷೇಧೌ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇವ ನ ಸ್ತಾಮ್ ।

ನ ಚಾನಿಷ್ಟಪ್ರಸಂಗಃ ; ದೇಹವ್ಯತಿರೇಕವಿದ ಏವ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶಿನ ಏವೇತಿ ।

ಅಸ್ಥಿಸ್ನಾಯುಮಜ್ಜಾತ್ವಙ್ಮಾಂಸಶೋಣಿತಾನಿ ಷಟ್ ಕೋಶಾಃ । ತತ್ಕೃತಂ ಷಾಟ್ಕೌಶಿಕಂ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಮ್ । ತನ್ಮಾತ್ರವಿವೇಕಿನೋಽಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮದೇಹವಿವೇಕಾಭಾವಾನ್ನ ದೇಹಸಂಬಂಧಾಭಾವ ಇತಿ ವಿಧಿಗೋಚರತಾ । ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಿಣಸ್ತು ನ ವಿಧಿಗೋಚರತಾ । ನ ಚ ಯಥೇಷ್ಟಚೇಷ್ಟಾ ; ತಥಾವಿಧಾಭಿಮಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಭಿಮಾನಾಭಾಸಸ್ತು ನ ಸ್ವೈರಚೇಷ್ಟಾಹೇತುಃ , ತತ್ತ್ವಬೋಧಾಗ್ನಿದಗ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ವಾರ್ತಿಕಕಾರೈಃ - ಉತ್ಪನ್ನಾತ್ಮಪ್ರಬೋಧಾನಾಮಾತ್ಮಾವಿದ್ಯಾ ತದುದ್ಭವಮ್ । ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿನಾ ನಿತ್ಯಂ ದಹ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರಜಾಯತೇ॥೪೮॥೪೯॥ ಭಾಷ್ಯೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರತ್ಯೇಕಮಾತ್ಮನಃ ಸುಖಾದಿಸಂಬಂಧಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸರ್ವೇಷಾಂ ತದೀಯಸುಖಾದಿಸಂಬಂಧಶ್ಚ ಆಪಾದಿತಃ ।

ತತ್ರ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ನ ಸಂಬಂಧೋಽಪೀತ್ಯಾಹ –

ಯಾದೃಶ ಇತಿ ।

ಆತ್ಮಮನಃ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಸಾಧಾರಣ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಸಂಬಂಧ ಆತ್ಮವಿಶೇಷೇಣಾಸಾಧಾರಣ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಇದಾನೀಮಾತ್ಮಮನಃಸಂಯೋಗೋಽಪ್ಯಾಸಾಧಾರಣ ಇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೇತಿ ।

ಆತ್ಮನಾ ಸಹ ಮನಸೋ ಯಃ ಸಂಯೋಗಸ್ತಸ್ಯೈಕತ್ವೇಽಪಿ ಮನಸಃ ಪ್ರತಿಸಂಯೋಗಿನಾಮಾತ್ಮನಾಂ ಭೇದೇನ ಭೇದಾದಾಶ್ರಯಭೇದೇನ ಹಿ ಸಂಯೋಗೋ ಭಿದ್ಯತೇ , ಘಟೇನ ಸಹ ಪಟಕುಡ್ಯಸಂಯೋಗವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ಯದೃಷ್ಟಾದ್ಯನಿಯಮೇನ ನ ವೈಶೇಷಿಕಮತಂ ದೂಷ್ಯಂ , ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ದೂಷಯತ ಆಹ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅದೃಷ್ಟಹೇತುಕಮನಃಸಂಯೋಗೋ ಯದೈಕಸ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತದೈವ ಸರ್ವೇಷಾಮಾತ್ಮನಾಂ ತೇನ ಮನಸಾ ಸಂಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ತೇಷಾಂ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ , ತತಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಾತ್ಮಂ ಸಂಯೋಗಭೇದೇಽಪಿ ಹೇತ್ವವಿಶೇಷಾದದೃಷ್ಟನಿಷ್ಪತ್ತಿಸ್ತುಲ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ಕೃತಾಶ್ಚ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಾಃ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಸ್ಯುರಿತಿ ಕುತಸ್ತತ್ಕೃತಾಭಿಸಂಧ್ಯಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಕೇಚಿತ್ಕಾರೇಣ ಸೂಚಿತಮ್॥೫೦॥೫೧॥೫೨॥೫೩॥

ಇತಿ ಸಪ್ತದಶಮಂಶಾಧಿಕರಣಮ್॥

ಇತಿ ಶ್ರೀಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಾನುಭವಾನಂದಪೂಜ್ಯಪಾದಶಿಷ್ಯಭಗವದಮಲಾನಂದವಿರಚಿತೇ ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರೌ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ತೃತೀಯಃ ಪಾದಃ॥