प्रकृतैतावत्त्वं हि प्रतिषेधति ततो ब्रवीति च भूयः ॥२२॥ निषेधश्रुतिभिर्ब्रह्म निर्विशेषं निरूपितम् । तासां ब्रह्मनिषेद्धृत्वमिहाशङ्क्य निरस्यते ॥ अथवा - सन्मात्रं ब्रह्म सामान्यं तद्विशेषानपेक्षते । निषेधेषु निषेद्धेषु नास्ति ब्रह्मेति शङ्क्यते ॥

श्रुतिगतवावशब्दार्थमाह –

द्वे एवेति ।

समुच्चये सत्येवकारो विरुध्यते तन्मात्रावधारणस्य तदितरसमुच्चयस्य च विरोधादित्याशङ्क्याह –

समुच्चीयमानावधारणमिति ।

सर्वदा द्वे अपि रूपे मिलिते एवेत्यर्थ एवकार इत्यर्थः । एषा अत्र श्रुतिः - द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे मूर्तं चैवामूर्तं च तदेतन्मूर्तं यदन्यद्वायोश्चान्तरिक्षाच्चैतन्मर्त्यमेतत्स्थितमेतत्सत्तस्यैतस्य मूर्तस्यैतस्य मर्त्यस्यैतस्य स्थितस्यैतस्य सत एष रसो य एष तपति सतो ह्येषः रसः , अथामूर्तं वायुश्चान्तरिक्षं चैतदमृतमेतद्यदेतत्सत्यं तस्यैतस्यामूर्तस्यैतस्यामृतस्यैतस्य यत एतस्य त्यस्यैष रसो य एव एतस्मिन्मण्डले पुरुषस्त्यस्य ह्येष रस इति ।

अस्यां श्रुतौ तदेतन्मूर्तं यदन्यद्वायोश्चान्तरिक्षाच्चेत्येतद्व्याचष्टे –

पृथिव्यप्तेजांसीति ।

मूर्च्छनं स्थूलीभावः ।

तत्र हेतुः –

इतरेतरानुप्रविष्टावयवमिति ।

पटादेर्हि तन्त्वाद्यवयवा इतरेतरमनुप्रविष्टा दृश्यन्ते , ततश्च तन्त्वाद्यवस्थातः स्थूलाश्च । यद्यपि वायोरपीदं तुल्यम् ; तथापि प्रत्यक्षेणानुग्रहणादनादरः श्रुतेः , यदिति गच्छदित्यर्थः । ततश्चैकत्रैव च न तिष्ठतीति व्यापीत्यर्थः । त्यच्छब्दः सर्वनामतच्छब्दसमानार्थः । त्यदिति वक्तव्ये त्यमिति छान्दसम् ।

यद्यपि पञ्चभूतकार्यं हिरण्यगर्भः ; तथाप्यमूर्तभूतद्वयस्य हिरण्यगर्भस्य च रसरसिभावे सामान्यहेतुः श्रुतिगतहिशब्देन विवक्षितस्तं दर्शयति –

नित्यपरोक्षतेति ।

रसत्वमत्र कार्यत्वम् ।

एवमधिदैवतं हिरण्यगर्भमधिकृत्य मूर्तामूर्तव्यवस्थामुक्त्वाऽऽध्यात्मिकविषयां श्रुतिमथाध्यात्ममिदमेव मूर्तं यदन्यत्प्राणाच्च यश्चायमन्तरात्मन्नाकाश इत्याद्यामुदाहरति –

अथाध्यात्ममित्यादिना ।

यश्चायमन्तरात्मन्नन्तःशरीरे आकाशस्तस्मात्प्राणाच्च यदन्यत्तन्मूर्तमिति श्रुतियोजनामभिप्रेत्योक्तं –

यदन्यत् प्राणान्तराकाशाभ्यामिति ।

आध्यात्मिकत्वसिद्ध्यर्थमाह –

शरीरारम्भकमिति ।

चक्षुरिति गोलकमात्रम् ।

ननु चैतन्यव्याप्तं लिङ्गशरीरं स्थूलशरीरे सर्वत्र वर्तते , तत्र कथं दक्षिणमक्ष्याधारत्वेनोक्तमत आह –

लिङ्गस्य हीति ।

लिङ्ग्यतेऽनुमीयते इति लिङ्गम् ।

अनुमानप्रकारमाह –

करणात्मकस्येति ।

रूपाद्युपलब्धिभिः क्रियाभिः करणत्वेनानुमीयत इत्यर्थः । आध्यात्मिकचक्षुरादेराधिदैविकहिरण्यगर्भादित्यादिव्यष्टित्वाद्धिरण्यगर्भस्येत्युक्तम् । अथवा - अनुग्राहकत्वेन हिरण्यगर्भस्य चक्षुष्यप्यवस्थानमुक्तं विशेषावस्थानमदृष्टमपि शास्त्रीयमस्तीत्यर्थः ।

ब्रह्मण औपाधिकयोरिति ।

ब्रह्मण उपाधिरज्ञानं तत्र भवत इत्यौपाधिके तयोरित्यर्थः ।

कार्यकरणभावेनेति ।

कार्य शरीरं , करणमिन्द्रियम् ।

सत्यशब्दवाच्ययोरिति ।

सदिति त्यमिति च शब्दवाच्ययोरित्यर्थः ।

एवं मूर्तामूर्ते प्रतिषेध्ये दर्शयित्वा वासनामयं रूपं निषेध्यं दर्शयति –

अथेदानीमिति ।

मूर्तामूर्तविषयानुभवजनितवासनाजन्यविज्ञानविषय इत्यर्थः । तस्य हैतस्य पुरुषस्य रूपं यथा माहारजनं वासो यथा पाण्डवाविकमित्यादिदृष्टान्तैरुपमां दर्शयतीत्यर्थः । महारजनं हरिद्रा तया रक्तं माहारजनम् ।

नन्वनुद्भूतरूपं लिङ्गशरीरं , तस्य कथं हारिद्रादिरूपतुल्यरूपसंभवः ? अत आह –

एतदुक्तं भवतीति ।

वासनाजन्यभ्रान्तिवशाद्रूपाध्यासयोग्यः कोऽप्याकारो लिङ्गशरीरैक्येनारोप्यते , तन्निष्ठाः स्वप्ने रूपभेदाः प्रकाशन्त इति प्रतिषेध्यं रूपं प्रदर्श्य प्रतिषेधावधिभूतं रूपि ब्रह्म दर्शयति श्रुतिरित्याह –

तदेवमिति ।

सत्यरूपमिति ।

व्यावहारिकसत्यं ब्रह्मणो रूपमित्यर्थः । अथात आदेश इत्यत्रान्तःशब्दार्थमाह – यत इति तदुक्तिहेतुकमित्यन्तेन ।

मध्ये अथशब्दार्थमाह –

तस्यानन्तरमिति ।

सत्यसत्यस्येति ।

व्यावहारिकस्य सत्यस्य प्रपञ्चस्य यः सत्य आत्मा तस्येत्यर्थः ।

न ह्येतस्मादिति नेत्यपरमस्तीत्युत्तरवाक्यं व्याचष्टे –

ननु किमेतावदेवेति ।

इति नेत्यादिष्टादेतस्मादन्यत्परमुत्कृष्टं न ह्यस्तीति वाक्ययोजना दर्शिता । एवंशब्दस्यार्थ एवार्थो यस्य स एवमर्थस्तेन । इतिना इतिशब्देनेत्यर्थः ।

तदवच्छेदकत्वेनेति ।

कस्य रूपद्वयमित्यपेक्षायां ब्रह्मण इत्येवंरूपेण विशेषणत्वेनेत्यर्थः । अथ सवासनं रूपद्वयमित्यत्रापि प्रतिषिध्यत इत्यनुषङ्गः ।

ब्रह्मप्रतिषेधेन पूर्वपक्षस्यानुत्थानमाशङ्क्याह –

यद्यपीत्यादिना ।

सद्बोधरूपमिति ।

बोधत्वेन रूपेण विशेषात्मकत्वमुक्तं , सदिति सामान्यात्मत्वम् ।तच्च सवासनमूर्तामूर्तसाधारणत्वेन व्यक्तीकृतम् । निर्विशेषं यत्तत्सामान्यं न भवेदिति योजना ।

उपासनाविधानवदिति ।

यथा नाम ब्रह्मेत्युपासीतेत्यादावब्रह्मणि ब्रह्मत्वेनोपासना विधीयते , एवमसत्येवास्तीत्युपलब्धिदृष्टिर्विधीयते , इतिशब्दशिरस्कत्वाविशेषादित्यर्थः ।

तत्प्रशंसार्थमिति ।

अस्तित्वदृष्टिविधिप्रशंसार्थमसन्नेव स भवति असद्द्ब्रह्मेति वेद चेदित्यसद्भावज्ञाननिन्देत्यर्थः । संभन्त्स्यते संबद्धो भविष्यति ।

कंचिद्धर्मिणमनाश्रित्य निषेधायोगात्पक्षान्तरमाह –

अथवेति ।

ननु षष्ठ्यन्तशब्दादुपसर्जनत्वेन प्रस्तुतं ब्रह्म कथं निषेधेन संबध्यते ? तत्राह –

योग्यत्वादिति ।

अप्रमितत्वमेव निषेधयोग्यत्वम् ।

ननु विशेषाणां निषेधे सामान्यस्याप्ययोगाच्छून्यवादप्रसङ्ग इत्याशङ्क्य सामान्यविशेषभावो ब्रह्मगतोऽसिद्ध इत्याह –

उपाधय इति ।

शोणो लोहितः । कर्क ईषल्लोहितः । निर्विशेषं सामान्यं न भवेदित्युक्तं , तत्र निषेधेन निषेध्यसत्ता निषिध्यते , सा किमर्थस्वभावभूता उत प्रमाणसंबन्धात्मिका ।

द्वावपि पक्षौ नेत्याह –

अभावोऽप्रतीतिर्वेति ।

शशविषाणायमानता शशविषाणतुल्यता ।

ननु न वयं विशेषात्मजगन्निषेधेनार्थाद् ब्रह्मनिषेधं ब्रूमः , किंतु रूपद्वयवत् सन्निधानाविशेषाद्द्ब्रह्मणोऽपीतिशब्देन प्रतिषेध्यत्वेनोपात्तत्वात्साक्षादुभयनिषेधमित्यत आह –

न चेतीति ।

भावमनाश्रित्याश्रयत्वेनानुपादाय प्रतिषेधो नोपपद्यते इति , प्रतिषेधसत्ताया आश्रयापेक्षां व्यतिरेकमुखेनोक्त्वाऽन्वयमुखेनाप्याह –

किंचिद्धीति ।

प्रतीतावप्यभावस्याश्रयापेक्षामाह –

न ह्यनाश्रय इति ।

वेदान्तेषु ब्रह्मप्रतिपादनस्य निषेध्यसमर्पकतायाः पूर्वपक्षे उक्तत्वाद् ब्रह्म ते ब्रवाणीत्याद्युपक्रमविरोधादित्याभाष्योक्तहेतुना शङ्कितान्यथासिद्धीना सिद्धवद्ब्रह्मप्रतिषेधवारकत्वायोगं मत्वा भाष्येऽर्थात्सूचितं हेतुं विवृणोति –

युक्तमित्यादिना ।

नैसर्गिकाविद्याप्राप्तः प्रपञ्चः प्रतिषिध्यत इति यत्तद्युक्तमित्यर्थः । किं भ्रमसिद्धं ब्रह्म प्रतिषिध्यते , उत प्रत्यक्षादिसिद्धम् , आहो शास्त्रसिद्धम् ।

नाद्य इत्याह –

ब्रह्म त्विति ।

सद्रूपत्वेन निर्वचनीयत्वादित्यर्थः ।

न द्वितीय इत्याह –

नापीति ।

तृतीयमनूद्य दूषयति –

तस्मादिति ।

ननु शास्त्रप्रमितेऽपि प्रतिषेधः प्रमाणवान् भवेद् , विधिप्रतिषेधयोस्तुल्यबलत्वेन विकल्पसंभवादित्याशङ्क्याह –

न च पर्युदासेति ।

पर्युदासाधिकरणं गुणोपसंहारे ‘हानौ तूपायनशब्दशेषत्वा ‘ (व्या.सू.अ.३.पा.३.सू २६) दित्यत्र स्वयमेवानुक्रमिष्यति , तत्रैव तत्पूर्वपक्षोऽपि द्रष्टव्यः । तत्र यथा विधिप्राप्तस्य यागेषु येयजामहकरणस्य सर्वात्मना नानूयाजेष्विति प्रतिषेधेन वारयितुमशक्यत्वाद् अनुयाजेषु येयजामहविकल्पः , एवमत्र सत्त्वासत्त्वयोर्न विकल्पः , वस्तुनि तदयोगात् । पुरुषप्रवृत्तिनिवृत्त्योः प्रागेव तस्यैकरूपत्वेन सिद्धत्वादित्यर्थः ।

यच्च वाङ्मनसागोचरत्वेन प्रमाणविरोधाभावाद् ब्रह्मणः प्रतिषेध इत्युक्तं , तन्न ; तथा सति योग्यप्राप्त्या निषेधायोगादित्याह –

न चासत्यादिति ।

अयं हि निषेधः सन्निहितप्रपञ्चविषयत्वेन निराकाङ्क्षो न दूरस्थेन ब्रह्मणा संबध्यते । यद्यपि ब्रह्मणोऽपि सन्निधानमविशिष्टं , बृहदारण्यके एतन्निषेधं प्रति ; तथापि षष्ठ्यन्तत्वेनोपसर्जनत्वान्न तस्य निषेधेन संबन्ध इति वक्ष्यति प्रधानं प्रकृतमिति ग्रन्थेन ।

सन्निहितमपि प्रपञ्चं प्रमाणाविरोधादुपेक्ष्य प्रतिषेधो दूरस्थं ब्रह्माकाङ्क्षतीतुआशङ्क्याह –

यच्चेति ।

ब्रह्मनिषेधेऽप्यस्ति प्रमाणाविरोधः , वेदान्तानां तत्र प्रमाणत्वादित्याह –

प्रतिपादयन्ति वेदान्ता इति ।

अनुपपत्तेरिति ।

शास्त्रप्रमितनिषेधे हि विकल्पः स्यात्तस्य च वस्तुन्यनुपपत्तिरित्युक्तम् इत्यर्थः ।

अधस्तादिति ।

नापि ब्रह्मप्रतिषेध उपपद्यत इति भाष्य इत्यर्थः ।

तर्हि तेनैव बाङ्मनसातीतत्वमपीति भाष्यं पुनरुक्तमित्याशङ्क्याह –

इदानीं त्विति ।

तेन भाष्येण शास्त्रप्रमितस्य निषेधानुपपत्तिरुक्ता , अनेन तु निषेद्धुमिष्टस्य प्रतिपादनवैयर्थ्यम् । अत्र लिङ्गं भाष्ये प्रक्षालनाद्धीति न्यायोदाहरणमित्यर्थः ।

प्रक्रियाशब्दस्य व्याख्या –

उपक्रम इति ।

वाङ्मनसगोचरत्वे निषिद्धे तथैव मनसि स्थिरीकृते स्वयंज्योतिरात्मा स्फुरतीत्युपक्रमत्वम् । प्रधानं प्रकृतमिति प्रकर्षेण कृतं प्रकाशितं प्रकृतं प्रकर्षः प्राधान्यमित्यर्थः । न ब्रह्मेत्यत्र प्रधानं प्रकृत्तमित्यनुषङ्गः ।

सूत्रे ततःशब्दादुपर्यन्यदित्यध्याहरति –

ततोऽन्यदिति ।

इतरथा हि ब्रवीतीत्युक्ते किं ब्रवीतीति न ज्ञायेतेति ।

ततःशब्दार्थमाह –

नेति नेतीति प्रतिषेधादिति ।

प्रतिषेधादभावादन्यद्भावरूपं ब्रह्म ब्रवीतीत्यर्थः ।

प्रतिषेधादन्यद्वस्तु ब्रुवाणं वाक्यमुदाहरति –

निर्वचनं न ह्येतस्मादितीति ।

नेति नेतीति प्रतिषेधनिबन्धनरूपं न ह्येतस्मादिति वाक्यमित्यर्थः ।

अस्य वाक्यस्यार्थद्वैविध्यमुपादायाभावादन्यप्रतिपादकतामुक्तामुपपादयति –

अस्येति ।

न ह्येतस्मादित्येतद्व्याचष्टे –

इति नेति ।

इत्यादिष्टादिति ।

नेति नेत्येवंरूपेणादिष्टाद् ब्रह्मणोऽन्यन्नास्ति , परम् अप्रतिषिद्धं ब्रह्म त्वस्तीत्यर्थः ।

धेयप्रत्ययः स्वार्थिक इत्याह –

नामेति ।

स्थूलशरीरापेक्षया प्राणप्रधानस्य लिङ्गशरीरस्य स्थायित्वात् सत्यत्वमुच्यत इत्याह –

माहारजनादीति ।

महारजनादीनिरूपाण्युपहितानि निक्षिप्तानि यस्मिस्तथोक्तम् । उपमितमिति पाठो यद्यस्ति तदा सुगमम् ।

इतरापेक्षयेति ।

स्थूलशरीरापेक्षयेत्यर्थः । तदिति तस्मादर्थे ॥२३॥२४॥२५॥२६॥

अहिकुण्डलसूत्रस्य (ब्र.अ.३.पा.२.सू.२७) प्रकाशाश्रयवद्वेति (ब्र.अ.३.पा.२.सू.२८) सूत्रस्य च भेदाभेदविषयत्वसाम्यात्पौनरुक्त्यमाशङ्क्याह –

विषयभेदादिति ।

अहिरेकः कुण्डलभोगादयः परस्परं भिन्ना इति भेदाभेदौ भिन्नविषयौ , तदिदमुक्तं कुण्डलादीत्यादिशब्देन । सवितरि तु प्रकाशस्य गुणस्य द्रव्यस्य च परस्परं भेदाऽभेदौ न च वस्त्वन्तरापेक्षयेत्येकविषयत्वम् ।

एकविषयत्वे हेतुमाह –

सर्वदेति ।

विरोधे हि विषयव्यवस्था सदाऽनुभूयमानत्वादविरोध इत्येकविषयत्वमित्यर्थः ॥२७॥२८॥

भेदाभेदौ भिन्नविषयापिति पक्षं दूषयति –

यस्य मतमिति ।

न तावदेवं भेदाभेदौ निर्वक्तुं शक्यौ ; कुण्डलादयो भिन्ना अहिश्चानुयायी एक इति अत्यन्तभेदवादिभिरपि तथेष्टत्वात् । तस्मादेकस्य वस्तुनो द्वाब्यामाकाराभ्यां भेदाभेदौ इति निरूवणीयम् । तत्राहित्वमनुवृत्ताकारः कुंडलत्वं व्यावृत्ताकारः । तदात्मना चेत्तदुभयाश्रयस्य वस्तुनो भेदाभेदाविष्येते , तदा तावकारौ वस्तुनो भिन्नो चेत्तर्ह्यहित्वकुण्डलत्वे परस्परम् भिन्ने वस्तुनि समवेते इति वक्तव्यं , न तु वस्तुनस्तदात्मना भेदाऽभेदावित्यर्थः । अहित्वेनेत्याद्यास्तृतीया इत्थम्भावार्थाः ।

प्रकाशाश्रयवद्भेदाभेदौ निषेधति –

न चेति ।

भावाभावयोर्हि स्वाभाविको विरोधस्तदनुषङ्गादन्यत्रेति स्थितिः ।

तत्र भेदतदभावयोर्यद्यविरोधः , तदा क्वापि विरोधो न स्यादित्याह –

परस्परविरुद्धयोरिति ।

ननु सवितृप्रकाशगतभेदाभेदयोः सहानुभवादविरोध इत्युक्तम् इति , तत्राह – न चेति ॥२९॥३०॥ आत्मा न चक्षुषा गृह्यते नापि वाचा शब्दोच्चारणद्वारेणाभिधीयते । नान्यैर्देवैरिन्द्रियैर्गृह्यते तपसा कृच्छ्रादिना कर्मणाऽग्निहोत्रादिना न गृह्यते , इति नेति नेतीति य आत्मा व्याख्यातः , स एषोऽगृह्योऽग्राह्यः , यस्मान्न हि गृह्यते ग्रहणायोग्यः प्रत्यगात्मत्वादित्यर्थः । स्वयंभूरिश्वरः । खानि खं श्रोत्रमाकाशारब्धत्वात्तदुपलक्षितानि सर्वेन्द्रियाणि , पराञ्चि बहिर्विषयाणि यथा भवन्ति तथा , व्यतृणद्धिंसितवान् तस्माद्धेतोः पराडेव पश्यति सर्वो लोकः , नान्तरात्मन् अन्तरात्मनि विषये न पश्यति । कश्चित्तु धीमान् विवेकी प्रत्यगात्मानमैक्षत् ईक्षितवान् , आवृत्तचक्षुरुपरतेन्द्रियः । किमर्थम् - अमृतत्वमिच्छन् । ज्ञायतेऽर्थोऽनेनेति ज्ञानमन्तःकरणं तस्य प्रसादो रागादिराहित्यं तेनविशुद्धसत्त्वः प्रत्यक्प्रवणान्तःकरणस्ततस्तु विशुद्धसत्त्वाद्धेतोः , तमात्मानं निष्कलं निरवयवं ध्यायमानः पश्यति ।स्मृतौ योगात्मन इति योगगम्यात्मन इत्यर्थः । परात्कारणात्परं दिव्यं स्वप्रकाशं यः सर्वान्तरः सर्वाधिष्ठानभूतः , एष त आत्मा स्वरूपम् ॥

इति षष्ठं प्रकृतैतावत्त्वाधिकरणम् ॥