ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರಮುಪಾದಾನಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ ।
ಯದ್ಯತ್ರ ಸಂನಿಧಾನ ಉಪಾಸನಾವಿಧಿರ್ನಾಸ್ತಿ ತತಃ ಪ್ರದೇಶಾಂತರಸ್ಥಿತೋಽಪಿ ವಿಧಿವ್ಯಭಿಚಾರಿತತದ್ವಿಧಿಸಂಬಂಧೇನೋದ್ಗೀಥೇನೋಪಸ್ಥಾಪಿತಃ ಸ ಏಷ ರಸಾನಾಂ ರಸತಮ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪದಸಂದರ್ಭೇಣೈಕವಾಕ್ಯಭಾವಮುಪಗತಃ ಸ್ತೂಯತೇ । ನಹಿ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತೈರೇವೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಭವತೀತಿ ಕಶ್ಚಿನ್ನಿಯಮಹೇತುರಸ್ತಿ । ಅನುಷಂಗಾತಿದೇಶಲಬ್ಧೈರಪಿ ವಿಧ್ಯಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತೈರರ್ಥವಾದೈರೇಕವಾಕ್ಯತಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಯದಿ ತೂದ್ಗೀಥಮುಪಾಸೀತ ಸಾಮೋಪಾಸೀತೇತ್ಯಾದಿವಿಧಿಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಃ ಶ್ರುತಸ್ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯೈವ ವಿಧೇಃ ಸ್ತುತಿರ್ನ ತೂಪಾಸನಾವಿಷಯಸಮರ್ಪಣಪರ ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮಿತ್ಯನೇನೈವೋಪಾಸನಾವಿಷಯಸಮರ್ಪಣಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇನ ತಾವದ್ದೂರಸ್ಥೇನ ಕರ್ಮವಿಧಿವಾಕ್ಯೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಸಂಭವಃ । ಪ್ರತೀತಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಾನಾಂ ವಿಧಿನೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಮರ್ಥವಾದಾನಾಂ ರಕ್ತಪಟನ್ಯಾಯೇನ ಭವತಿ । ನ ತು ಸ್ತುತ್ಯಾ ವಿನಾ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿರ್ವಿಧೇಃ । ಯಥಾಹುಃ “ಅಸ್ತಿ ತು ತದಿತ್ಯತಿರೇಕೇ ಪರಿಹಾರಃ” ಇತಿ । ಅತ ಏವ ವಿಧೇರಪೇಕ್ಷಾಭಾವಾತ್ಪ್ರವರ್ತನಾತ್ಮಕಸ್ಯಾನುಷಂಗತಿದೇಶಾದಿಭಿರರ್ಥವಾದಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಿಧಾನಮಸಮಂಜಸಮ್ । ನಹಿ ಕರ್ತ್ರಪೇಕ್ಷಿತೋಪಾಯಾಮವಗತಾಯಾಂ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿದುಪಯೋಗಃ । ತಸ್ಮಾದ್ದೂರಸ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮವಿಧೇಃ ಸ್ತುತಾವಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ । ತೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸಂನಿಹಿತಸ್ಯ ತೂಪಾಸನಾವಿಧೇಃ ಕಿಂ ವಿಷಯಸಮರ್ಪಣೇನೋಪಯುಜ್ಯತಾಮುತ ಸ್ತುತ್ಯೇತಿ ವಿಶಯೇ ವಿಷಯಸಮರ್ಪಣೇನ ಯಥಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ನೈವಂ ಸ್ತುತ್ಯಾ ಬಹಿರಂಗತ್ವಾತ್ । ಅಗತ್ಯಾ ಹಿ ಸಾ । ತಸ್ಮಾದುಪಾಸನಾರ್ಥಾ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । “ಕುರ್ಯಾತ್ಕ್ರಿಯೇತ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಭವೇತ್ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪಂಚಮಮ್ । ಏತತ್ಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವವೇದೇಷು ನಿಯತಂ ವಿಧಿಲಕ್ಷಣಮ್ ॥” ಭಾವನಾಯಾಃ ಖಲು ಕರ್ತೃಸಮೀಹಿತಾನುಕೂಲತ್ವಂ ವಿಧಿರ್ನಿಷೇಧಶ್ಚ ಕರ್ತುರಹಿತಾನುಕೂಲತ್ವಮ್ । ಯಥಾಹುಃ“ಕರ್ತವ್ಯಶ್ಚ ಸುಖಫಲೋಽಕರ್ತವ್ಯೋ ದುಃಖಫಲಃ” ಇತಿ । ಏತಚ್ಚಾಸ್ಮಾಭಿರುಪಪಾದಿತಂ ನ್ಯಾಯಕಣಿಕಾಯಾಮ್ । ಕ್ರಿಯಾ ಚ ಭಾವನಾ ತದ್ವಚನಾಶ್ಚ ಕರೋತ್ಯಾದಯಃ । ಯಥಾಹುಃಕೃಭ್ವಸ್ತಯಃ ಕ್ರಿಯಾಸಾಮಾನ್ಯವಚನಾ ಇತಿ । ಅತ ಏವ ಕೃಭ್ವಸ್ತೀನುದಾಹೃತವಾನ್ । ಸಾಮಾನ್ಯೋಕ್ತೌ ತದ್ವಿಶೇಷಾಃ ಪಚೇದಿತ್ಯಾದಯೋಽಪಿ ಗಮ್ಯಂತ ಇತಿ ತತ್ರ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಕರ್ತೃಕಾ ಭಾವನಾ । ಕ್ರಿಯೇತೇತಿ ಆಕ್ಷಿಪ್ತಕರ್ಮಿಕಾ ಭಾವನಾ । ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತು ಕರ್ಮಭೂತದ್ರವ್ಯೋಪಸರ್ಜನಭಾವನಾ । ಏವಂ ದಂಡೀ ಭವೇದ್ದಂಡಿನಾ ಭವಿತವ್ಯಂ ದಂಡಿನಾ ಭೂಯೇತೇತ್ಯೇಕಧಾತ್ವರ್ಥವಿಷಯಾ ವಿಧ್ಯುಪಹಿತಾ ಭಾವನಾ ಉದಾಹಾರ್ಯಾಃ । ಭವತಿಶ್ಚೈಷ ಜನ್ಮನಿ । ಯಥಾ ಕುಲಾಲವ್ಯಾಪಾರಾದ್ಘಟೋ ಭವತಿ ಬೀಜಾದಂಕುರೋ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಯುಂಜತೇ । ನಚ ಬೀಜಾದಂಕುರೋಽಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಯುಂಜತೇ । ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಸತ್ತಾಯಾಂ ನ ಜನ್ಮನೀತಿ ॥ ೨೧ ॥
ಭಾವಶಬ್ದಾಚ್ಚ ॥ ೨೨ ॥
ಸ್ತುತಿಮಾತ್ರಮುಪಾದಾನಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾಪೂರ್ವತ್ವಾತ್ ॥೨೧॥ ಪೂರ್ವತ್ರಾನುಷ್ಠೇಯಸಾಮ್ಯಶ್ರುತೇರಾಶ್ರಮಾಂತರಂ ವಿಧೇಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್, ಇಹ ತು ರಸತಮತ್ವಾದೀನಾಮಂಗಾಶ್ರಿತತ್ವೇನೇಯಮೇವ ಜುಹೂರಿತ್ಯಾದಿಸ್ತುತಿಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ ॥ ಯದಾ ರಸತಮತ್ವಾದಿ ನಾಽಂಗನಿಷ್ಠಮಪಿ ಸ್ತುತಿಃ । ತದಾ ಕಿಮಂಗ ವಕ್ತವ್ಯಮನಂಗಾತ್ಮಧಿಯಃ ಫಲಮ್ ॥ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ । ನನು ರಸತಮತ್ವಾದಿಭಿಃ ಕಿಮುದ್ಗೀಥಾದಿವಿಧಿಃ ಸ್ತೂಯತೇ, ಉತ ಉಪಾಸ್ತಿವಿಧಿಃ । ನಾದ್ಯಃ; ಉದ್ಗೀಥಾದಿವಿಧೇಃ ಕರ್ಮಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವೇನ ವ್ಯವಧಾನಾತ್ತೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯಃ; ಉಪಾಸ್ಯವಿಷಯಸಮರ್ಪಣೇನ ವಿಧ್ಯನ್ವಯಸಂಭವೇ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವ್ಯಭಿಚರಿತವಿಧಿಸಂಬಂಧೇನೇತಿ ।
ಅವ್ಯಭಿಚರಿತೋದ್ಗೀಥಾದಿವಿಷಯವಿಧಿನಾ ಸಂಬಂಧೋ ಯಸ್ಯ ತೇನೋದ್ಗೀಥಾದಿನೋಪಸ್ಥಾಪಿತ ಉದ್ಗೀಥಾದಿವಿಧಿಃ ಸ ಏಷ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ತೂಯತೇ, ಯಥಾ ಜುಹೋಪಸ್ಥಾಪಿತಕ್ರತುನಾ ಪರ್ಣಮಯತಾ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೇನ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಸ್ತುತಿರ್ಭವತಿ ವಾಯುಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾದೌ , ನೇಹ ವ್ಯವಧಾನಾದಿತಿ, ತತ್ರಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಅನುಷಂಗಾತಿದೇಶೇತಿ ।
‘‘ಚಿತ್ಪತಿಸ್ತ್ವಾ ಪುನಾತು ವಾಕ್ಪತಿಸ್ತ್ವಾ ಪುನಾತು ದೇವಸ್ತ್ವಾ ಸವಿತಾ ಪುನಾತು ಅಚ್ಛಿದ್ರೇಣ ಪವಿತ್ರೇಣೇ’ತ್ಯತ್ರಾಂತೇ ಶ್ರುತೋಽಚ್ಛಿದ್ರೇಣೇತ್ಯೇಷೋಽರ್ಥವಾದಃ ಪ್ರತಿಮಂತ್ರಮನುಷಜ್ಯತೇ । ವೈಶ್ವದೇವೇ ‘‘ಆಗ್ನೇಯಮಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪತೀ’’ತ್ಯಾದಿಹವಿಃಷು ಶ್ರುತಾ ಅರ್ಥವಾದಾ ವರುಣಪ್ರಘಾಸಾದಿಷ್ವತಿದಿಶ್ಯಂತೇ । ‘‘ಏತದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಿ ಪಂಚ ಹವೀಂಷಿ ಯೇತದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನೀತರಾಣೀ’’ತಿ । ಏವಮತ್ರ ವ್ಯವಧಾನೇಽಪಿ ಶ್ರುತತ್ವೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸನ್ನಿಹಿತವಿಧ್ಯಭಾವಾಂಗೀಕಾರೇಣಾದ್ಯಪಕ್ಷಮುಪಪಾದ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಂ ಕಲ್ಪಮವಲಂಬ್ಯಾಪಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಘಟಯತಿ –
ಯದಿ ತ್ವಿತಿ ।
ವಿಧಿನೈವ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧೇಃ ಸ್ತುತಿರ್ವ್ಯರ್ಥೇತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ ಸ್ಮಾಚಾರ್ಯಶಬರಸ್ವಾಮೀ । ಸತ್ಯಂ ವಿನಾಪಿ ತೇನ ಸಿಧ್ಯೇತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್, ಅಸ್ತಿ ತು ತತ್ಸ್ತುತಿಪದಮಿತಿ । ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾ ಪ್ರಭಾಕರಗುರುಣಾ ಕೃತಾ - ಅಸ್ತಿ ತು ತದಿತ್ಯೇತದ್ಭಾಷ್ಯಮತಿರೇಕೇ ವಿಧಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸ್ತುತಿಪದಸದ್ಭಾವೇ ಪರಿಹಾರ ಇತಿ । ಏವಂ ವದತೈತತ್ಸೂಚಿತಂ ಕೇವಲವಿಧಿಶ್ರವಣೇ ನಾಸ್ತಿ ಸ್ತುತ್ಯಪೇಕ್ಷಾ, ಯಥಾ ‘‘ವಸಂತಾಯಾ ಕಪಿಂಜಲಾನಾಲಭತೇ’’ ಇತ್ಯಾದೌ । ಸ್ತುತಿಪದೇ ತು ಸತ್ಯಸ್ತಿ ತದಪೇಕ್ಷಾ, ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಪಟೋ ಭವತೀತ್ಯೇತಾವತಿ ವಾಕ್ಯೇ ನಾಸ್ತಿ ಪದಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ । ‘ರಕ್ತಃ ಪಟ’ ಇತ್ಯತ್ರ ತು ರಕ್ತಪದಸ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಯಾ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷೋತ್ಥಾಪ್ಯತೇ, ತದ್ವದಿತಿ ।
ತದೇತದಾಹ –
ಯಥಾಹುರಿತಿ ।
ನನ್ವರ್ಥವಾದಾಶ್ರವಣೇಽಪ್ಯನುಷಂಗಾದಿಭಿಸ್ತತ್ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರ ಉಕ್ತಃ, ತತ್ರಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಯತ ಏವ ವಿಧೇರೇವ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮತ ಏವ । ಅತಿದೇಶೇ ತು ವಚನಾದ್ವ್ಯವಹಿತಾರ್ಥವಾದಸಂಬಂಧೋ ನ ತ್ವಿಹ ತದಸ್ತಿ;ಅನುಷಂಗೇಽಪ್ಯರ್ಥವಾದಸ್ಯ ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಅಚ್ಛಿದ್ರೇಣ ಪವಿತ್ರೇಣೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪುನಾತ್ವಿತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನಪೇಕ್ಷಾದರ್ಶನಾತ್, ಕ್ವಚಿತ್ತು ಪಠಿತವ್ಯಃ ಸನ್ನಂತೇ ಪಠಿತ ಇತಿ, ನ ತ್ವಿಹ ರಸತಮತ್ವಾದೇಃ ಪ್ರದೇಶಾಂತರಸ್ಥೋದ್ಗೀಥಾದಿವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಸ್ತಿ; ಉಪಾಸನವಿಧಿವಿಷಯಸಮರ್ಪಕತ್ವಸ್ಯಾನಂತರಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದನುಷಂಗಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾರ್ಥವಾದಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಭಿಧಾನಮಸಮಂಜಸಂ ವೈಷಮ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕೇವಲಸ್ಯ ಶ್ರುತಸ್ಯ ವಿಧೇರನಪೇಕ್ಷತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಕರ್ಮವಿಧೇರಿತಿ ।
ಕರ್ಮಾಂಗವಿಧೇರಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇಽಂಗಸ್ತುತಿರಪ್ಯಂಗಿನ ಏವೇತಿ ಕರ್ಮವಿಧೇರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನನು ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತನ್ಯಾಯವಿತ್ಸ್ಮರಣೇ ಪಂಚ ವಿಧಿಲಕ್ಷಣಾನ್ಯುಕ್ತಾನೀತಿ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮ್ ; ನ ಹಿ ಧಾತ್ವರ್ಥಭೇದೇ ಕಾರಕಭೇದೇ ವಾ ವಿಧಿಲಕ್ಷಣಂ ಭಿದ್ಯತೇ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದಭಿಪ್ರಾಯಂ ವಿವರಿಷ್ಯನ್ ವಿಧಿಲಕ್ಷಣಂ ತಾವದಾಹ –
ಭಾವನಾಯಾಃ ಖಲ್ವಿತಿ ।
ನನು ವಿಧೌ ಸ್ಮೃತಲಿಂಗಾದೇರೇವ ನ ಹನ್ಯಾದಿತಿ ನಿಷೇಧೇಷ್ವಪಿ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ಕಥಂ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ವಿಧಿವಾಚಕತ್ವನಿಯಮಸ್ತತ್ರಾಹ –
ನಿಷೇಧಶ್ಚೇತಿ ।
ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಗತೈರಪಿ ಲಿಂಗಾದಿಪ್ರತ್ಯಯೈರ್ವಿಧ್ಯರ್ಥೋಽನೂದ್ಯ ನಞಾ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ಇತಿ ನಾಸ್ತಿ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಶಬ್ದ ಏವ ವಿಧಿರ್ನಿಯೋಗಾದಿರ್ವಾ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಏತಚ್ಚೇತಿ ।
ಏವಂ ವಿಧಿಲಕ್ಷಣಮುಪಸ್ಥಾಪ್ಯ ವಾರ್ತಿಕಾರ್ಥಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಕ್ರಿಯಾ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕೃಶ್ಚ ಭೂಶ್ಚಾಸ್ತಿಶ್ಚ ಕೃಭ್ವಸ್ತಯಸ್ತಾನ್ ಕೃಭ್ವಸ್ತೀನುದಾಹೃತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಧಾತವಃ ಶತಶಃ ಸಂತಿ; ತಥಾಪಿ ಡುಕೃಞ್ ಕರಣೇ, ಭೂ ಸತ್ತಾಯಾಮ್, ಅಸ ಭುವೀತಿ ತ್ರಯ ಏವ ಧಾತವೋ ಭಾವನಾಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಿನ ಉದಾಹೃತಾಃ ಸರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಏತದ್ಧಾತುಗತಪ್ರತ್ಯ - ಯೈಶ್ಚ ಸಕಲಭಾವನಾನುಗತಶ್ರೇಯಃ ಸಾಧನತ್ವರೂಪೋ ವಿಧಿರಭಿಧೀಯತೇ, ನ ತು ಪ್ರತಿಧಾತು ಪ್ರತಿಪ್ರತ್ಯಯಂ ಚ ಭಾವನಾಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥ । ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಕೃದಂತತ್ವೇನ ದ್ರವ್ಯಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಾದ್ ದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಸರ್ಜನಭೂತಭಾವನಾ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಭವತಿರಸ್ತಿಶ್ಚ ಪ್ರಯೋಜ್ಯವ್ಯಾಪಾರವಾಚಿನೌ, ಭಾವನಾ ಚ ಪ್ರಯೋಜಕವ್ಯಾಪಾರಃ; ತಥಾಪ್ಯವಸ್ಥಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಭಾವ್ಯತ್ವಾದಸ್ತಿ ಭಾವನಾ । ತಥಾ ಚ ದಂಡೀ ಭವೇದಿತ್ಯಾದಿನಾ ದಂಡಿತ್ವಾದಿರೂಪೇಣ ಭಾವ್ಯತ್ವಮನಂತರಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ।
ಏವಂ ಕರೋತಿಧಾತೌ ಕಾರಕಭೇದೇಽಪಿ ಭಾವನೈಕ್ಯಮಭಿಧಾಯ ಭವತ್ಯಸ್ತ್ಯೋರಪಿ ತದಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಅಸ್ತೇರ್ಭ್ವಾದೇಶಾತ್ ತುಲ್ಯವದುದಾಹರಣಮ್ । ಅತ್ರಾಪಿ ದಂಡಿ ಭವೇದಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಕರ್ತೃಕಾ ಭಾವನೋದಾಹೃತಾ । ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ಧಾತ್ವರ್ಥೋಪಸರ್ಜನಭೂತಾ ಭಾವನಾ । ಭೂಯೇತೇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಕರ್ಮಿಕಾ ಭಾವನಾ ।
ಏಕಧಾತ್ವರ್ಥವಿಷಯಾ ಇತಿ ।
ಏಕೋ ಧಾತ್ವರ್ಥೋ ಭವತ್ಯರ್ಥೋಽಸ್ತ್ಯರ್ಥೋ ವಾ ವಿಷಯೋ ಯಾಸಾಂ ತಾಸ್ತಥಾ ದಂಡಿತ್ವಾದ್ಯವಸ್ಥಾಂತರಸ್ಯ ಯದ್ಭವನಂ ಸತ್ತಾ ಚ ತದ್ವಿಷಯಾಸ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಾ ಭಾವನಾ ಉದಾಹರ್ತವ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಧ್ಯುಪಹಿತಾ ಇತಿ ।
ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನತ್ವವಿಶಿಷ್ಟಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಭವತಿರಸ್ತಿಶ್ಚ ಪರ್ಯಾಯೌ, ಭೂ ಸತ್ತಾಯಾಮ್ ಅಸ್ ಭುವೀತಿ ಚ ಪರಸ್ಪರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾದತ ಆಹ –
ಭವತಿಶ್ಚೈಷ ಇತಿ ।
ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥೋಽಪಿ ಭವತಿರಸ್ತಿ ತದರ್ಥಮೇಷ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಜನ್ಮವಚನೋ ಭವತಿರಸ್ತಿಸ್ತು ಜನಿಫಲಭೂತ ಏವಾರ್ಥಸದ್ಭಾವವಚನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪೃಥಿವೀ ರಸಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಆಪೋಽಪಾಮೋಷಧಯ ಓಷಧೀನಾಂ ಪುರುಷಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಾಗ್ ವಾಚ ಋಗ್ ಋಚಃ ಸಾಮ ಸಾಮ್ನ ಉದ್ಗೀಥೋ ರಸ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ ಏಷ ರಸಾನಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ ರಸತಮಃ ಪರಮಃ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತೀಕತ್ವಾತ್ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽರ್ಧಂ ಸ್ಥಾನಂ ತದರ್ಹತೀತಿ ಪರಾರ್ಧ್ಯಃ । ಪರಬ್ರಹ್ಮವದುಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾಽಷ್ಟಮಃ ಕೋಽಸೌ ಯ ಉದ್ಗೀಥಃ ಪ್ರಣವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ॥೨೧॥೨೨॥