सर्वान्नानुमतिश्च प्राणात्यये तद्दर्शनात् ॥२८॥ यथा पूर्वत्र विविदिषन्तीति वर्तमानापदेशेऽप्यपूर्वत्वात्पञ्चमलकारेण विधिः कल्पितः, एवमत्रापि ‘‘न ह वा अस्यानन्नं जग्धं भवती’’ति वर्तमानापदेशेऽप्यपूर्वत्वाद्विधिरिति प्रत्यवस्थानात् संगतिः ।

सर्वेन्द्रियाणां प्राणेन सह संवादे यच्छ्रूयते तद्दर्शयति –

एष किलेति ।

इन्द्रियाणि किल वयमेव श्रेष्ठानि इत्यभ्यमन्यन्त । विवादशमनाय च प्रजापतिनोक्तानि युष्माकं मध्ये यस्मिन्नुत्क्रान्ते शरीरं पतेत् स श्रेष्ठ इति । तत इन्द्रियेष्वेकैकश उत्क्रान्तेषु शरीरं नापतत् । प्राणोत्क्रान्तौ त्वपतत् । ततः प्राणः श्रेष्ठ इत्यवधृते सतीन्द्रियाणि तेनावजितानि । तानि प्राण उवाचेत्यर्थः ।

यदाह तद्दर्शयति –

किं मेऽन्नमिति ।

पराजितैर्हि विजयिने करो दीयते, एवमिहापि सर्वप्राणिभिरद्यमानमन्नमिन्द्रियाणि प्राणाय प्रददुः । अतः सर्वत्रान्नादः प्राण इत्यर्थः ।

आख्यायिकया विवक्षितमर्थमाह –

तदनेनेति ।

प्राणस्य सर्वन्नमिति निर्देशात्तथैवोपासनाविधिः कल्पनीय इत्यर्थः ।

एतद्विद्याङ्गतयेति ।

एतस्याः प्राणविद्याया अङ्गतयेत्यर्थः ।

तत्र यद्यपीति ।

यदवादिष्म पञ्चमलकारकल्पनात्सङ्गतिरिति । तदित उत्थितम् । प्रवृत्तिविशेषकरणतालाभे प्रयोजने विधिप्रतिपत्तिरित्यर्थः । उपमन्त्रयते स हिङ्कार इत्यादिना ग्राम्यव्यापारगतचेष्टासु हिङ्कारादिदृष्टिर्विहिता । सा वामदेव्यविद्या । उपमन्त्रणं सङ्केतकरणम् ।

अशक्तेरिति ।

सर्वान्नस्य पुंसाऽत्तुमसामर्थ्यादित्यर्थः । अपि च ‘‘नानन्नं भवति’’ इत्यत्र भवतिमात्रं श्रूयते ।

तत्र भावयतिः कल्पनीयः, कल्पयित्वा च तं विधिरपि कल्प्य इत्याह –

कल्पनीयत्वादिति ।

कल्पना न नोपपद्यते; क्लृप्तसामान्यविषयनिषेधशास्त्रेण बाधात् ।

क्लृप्तो हि विशेषविधिः सामान्यनिषेधं बाधेत, न कल्प्य इत्यभिप्रेत्याह –

शास्त्रान्तरेति ।

कस्तर्हि शास्त्रार्थस्तमाह –

प्राणस्येति ।

अशक्तिरित्येतद्विवृणोति –

न तावदिति ।

कौलेयकः श्वा । इभो हस्ती । तद्भक्ष्यं वटकाष्ठम् । करभ उष्ट्रः । तद्भक्ष्यौ शमीकरीरौ । कण्टकी वृक्षविशेषः यस्य वल्लीप्रायाः शाखा भवन्ति ।

कल्पनीयत्वादित्येतद्व्याचष्ते –

न चात्र लिङ् इवेति ।

लिङः सकाशाद्यथा विधिप्रतीतिरेवमत्र स्फुटतरा नास्ति; पञ्चमलकारद्योतकस्याडादेरश्रवणादित्यर्थः ।

ननु पर्णमयीत्वादाविव विधिः कल्प्यातामत आह –

न च कल्पनीय इति ।

सर्वमन्नं भवतीत्यस्मादनीयेऽनुवादत्वादनदनीये त्वशक्ये विध्ययोगात् शक्ये कलञ्जादौ निषेधशास्त्रेण वैपरीत्यपरिच्छेदादपूर्वार्थत्वाभावादित्यर्थः ।

शास्त्रान्तरविरोधत इत्येतद् व्याचष्टे –

न च सत्यां गताविति ।

प्रवृत्तस्येति ।

क्लृप्तत्वात्परिच्छेत्तुमप्रवृत्तस्येत्यर्थः ।

यदुक्तं प्रवृत्तिविशेषकरत्वाद्विधिरिति, तत्राह –

शक्यत्वे चेति ।

ननु सूत्रं प्राणविदः सर्वान्नभक्षणं न वारयति, न हि प्राणात्यये सर्वान्नानुमतिमात्रेण अन्यत्र तद्वारणं कर्तुं शक्यमत आह –

प्राणात्यय इति चेति ।

तद्दर्शनादिति सूत्रभागं व्याचष्टे –

तत्रोपाख्यानाच्चेति ।

ननूपाख्याने सामान्यशास्त्रबाधको विधिर्न श्रूयतेऽत आह –

स्फुटतरेति ।

जीवितात्ययमापन्नो मद्यं नित्यं ब्राह्मणो वर्जयेदित्याद्या स्फुटतरविधिस्मृतिः ।

ननु तर्हि स्मृत्या जीवितात्यये किं सुराऽपि भक्षणीया, नेत्याह –

सुरावर्जमिति ।

‘‘सुरापस्य ब्राह्मणस्योष्णामासिञ्चेयुः सुरामि’’ति मरणान्तिकप्रायश्चित्तदर्शनाद् मरणप्रसङ्गेऽपि सा न भक्ष्येत्यर्थः । उष्णामित्यग्निवत्तप्तामित्यर्थः ।

प्राणात्ययोऽपि किञ्चिद्विषय एव, नेत्याह –

विद्वांसमिति ।

चाक्रायणोपाख्यानाद्विद्वांसं प्रति विधानाद् विधिस्मृतेश्च साधारण्याद् अविद्वांसं प्रत्यपि विधानात् प्राणत्यय एव विद्वदविदुषोः सर्वान्नत्वमिति योजना । हस्तिपको हस्तिपालः ।

छान्दोग्यश्रुतिगतमुपाख्यानमर्थतो दर्शयति –

स हीति ।

एवमाख्यानमनुवर्ण्य भाष्यस्थां श्रुतिं व्याचष्टे –

मटचीति ।

मटच्यो नाम रक्तवर्णाः क्षुद्रपक्षिविशेषाः । तैर्हतेषु कुरुदेशसस्येषु अशनायया बुभुक्षया ग्लायन् ग्लानि प्राप्त इत्यर्थः ।

मद्यं नित्यं ब्राह्मण इति ।

वर्जयेदिति शेषः ॥२८॥२९॥३०॥३१॥

इति सप्तमं सर्वान्नानुमत्यधिकरणम् ॥