न प्रतीके न हि सः॥४॥ पूर्वोक्तं जीवब्रह्मणोरभेदमुपजीव्य ब्रह्मदृष्टिभाक्षु मन आदिष्वहमिति ब्रह्माभिन्नजीवदृष्टिः कर्तव्येति पूर्वपक्षमाह –

यथा हीति ।

ब्रह्मरूपेणेति ।

इत्थम्भावे तृतीया ।

ननु ब्रह्मात्मकजीवदृष्टेर्मन आदिष्वध्यासे तदात्मकाकाशादिदृष्टिरपि किं न स्यादत आह –

जीवात्मानश्चेति ।

आकाशादिः स्वरूपेण कल्पितः, जीवानां तु भेदमात्रं कल्पितम् तत्स्वरूपं तु ब्रह्मैवेत्यर्थः । अविद्यादर्पणाः अविद्योपाधिकाः । यथा ब्रह्म जीवेनात्मत्वेनोपदिश्यते तथाऽहं मन इत्यादि द्रष्टव्यमिति योजना ।

अत्र हेतुः –

ब्रह्मणो मुख्यमिति ।

इतिर्यस्मादर्थे । ब्रह्मण आत्मत्वस्य मुख्यात्वाद् नामादिषु ब्रह्माध्यासे जीवदृष्टिरप्यध्यसितव्येत्यर्थः । अविद्यादर्पणा इत्यत उपरितनो यथाकारः पूर्वोक्तानुवादः ।

एवं तावज्जीवस्य ब्रह्माभेदप्रयुक्त्या नामादिष्वहंग्रह उक्तः, इदानीं पूर्वाधिकरणे ब्रह्मण्यात्मत्वमतिः कार्येत्युक्तत्वाद्द्ब्रह्माभिन्ननामादावप्यहंमतिः कार्येत्याह –

उपपन्नं चेति ।

द्वावेतौ पक्षौ भगवता भाष्यकारेणोपन्यस्तौ ।

ब्रह्मणः श्रुतिष्वात्मत्वेन प्रसिद्धत्वादिति प्रतीकानामपि ब्रह्मविकारत्वादिति च प्रतीकेषु ब्रह्मात्मतामापादितेषु न केवलमहंमतिक्षेपः प्रयोजनम्, अपि तर्हि प्रतीकोपलक्षितसमस्तप्रपञ्चप्रविलापनेन तत्त्वमस्यादिवाक्यार्थावगतिसिद्धिश्चेत्याह –

कस्यचिदिति ।

ननु प्रविलये मन आद्येव नास्ति, कुत्राहंग्रहः? सत्यम्; अत एव यथा जीवस्यावच्छिन्नरूपबाधेनानवच्छिन्नब्रह्मरूपतयाऽवस्थानमेवं प्रतीकानामपि ब्रह्मात्मनाऽवस्थानं लयो न तु स्वरूपाभाव इति पूर्वपक्षाभिप्रायमुद्भाव्य स्वयमेव निराकरिष्यति ।

अत्र मन आदावात्मत्वदृष्टिः श्रुतिबलाद्वा शङ्क्यते, अर्थाद्वा न प्रथम इति वदन् पूर्वाधिकरणाद्वैषम्यमाह –

न तावदिति ।

मनःप्रभृतीनामहङ्कारास्पदत्वं न तावदुपदिश्यत इत्यन्वयः । द्वितीयेऽपि किं मन आदिषु ब्रह्माध्यासाद् ब्रह्माऽभिन्नजीवविषयाऽहंदृष्टिराशङ्क्यते, किं वा प्रतीकानां ब्रह्मविकारत्वेन तदभेदाद्द्ब्रह्मणि चात्मत्वप्रतीतेः प्रतीकेष्वप्यहंदृष्टिरापाद्यते ।

प्रथममाशकते –

अहंकारास्पदस्येति ।

यदि श्रुतेः प्रतीकेष्वहंमतिरभिमता, तर्हि ब्रह्मणीव तां वेदः श्रावयेद्, न चैवमित्याह –

नेति ।

यत्त्वर्थादिति तत्रातिप्रसङ्गमाह –

ब्रह्मात्मतया त्विति ।

जीवस्य ब्रह्मस्वरूपत्वात्तद्दृष्टिरिति विशेषशङ्कायां तद्दृष्टिकरणादेव जीवदृष्टिरपि कृतेत्युत्तरम् । अहंदृष्टिस्तु न स्वरूपदृष्टिरहङ्कारविशिष्टस्यानात्मत्वादिति भावः । आर्थिकी हि प्रतीतिस्तत्र क्रियते, यत्र तामृते श्रुतिर्न निर्वहति । न चात्रैवं प्रत्युतातिप्रसङ्ग एव ।

तस्माद्यथाश्रुत्येवार्थो ग्राह्य इत्याह –

तस्माद्यस्येति ।

ब्रह्मविकारत्वान्मन आदिष्वहंमतिक्षेप इति द्वितीयेऽपि पक्षेऽतिप्रसङ्गस्तुल्य एव; घटादिष्वहंमतिप्रसङ्गात् । तुल्यं च श्रुत्यनपेक्षितार्थकल्पनम् ।

यत्त्वत्र प्रयोजनमुक्तं, तद्दूषयति –

न च सर्वस्येति ।

सर्वं खल्वित्यादौ हि क्वचिदेव प्रविलयार्थत्वं, न सर्वत्रेत्यर्थः । यदि च मनो ब्रह्मेत्यत्र मनउपलक्षितविश्वप्रपञ्चः प्रविलापितः, तर्ह्यादित्यादेरप्यनेनैव प्रविलापितत्वादादित्यो ब्रह्मेत्यादेरानर्थक्यमित्यर्थः ।

उपासकस्य प्रतीकानां च भेदेऽपि प्रतीकेषु ब्रह्माभिन्नजीवदृष्टेः श्रुतिवशादुपपत्तेर्भाष्यायोगमाशङ्क्याह –

अनुभवाद्वेति ।

श्रुतिवशादात्मत्वकल्पनस्यातिप्रसङ्गेन निरस्तत्वान्नोभयमप्यस्तीत्युक्तम् ।

स्वयमेवोद्भाव्य दूषयिष्यतीत्यवादिष्म, तदिदानीं निराकरोति –

ननु यथेत्यादिना ।

जीवलयादन्नादिलयस्य वैषम्यमुपपादयति –

इह हीत्यादिना ।

अप्रधानस्य जीवस्य वैशिष्ट्या त्यागेन ब्रह्मात्मना भवत्यभावः, प्रधानं तु प्रतीकं यथानिर्दिष्टं रक्षणीयम्, न तु रूपान्तरमापादयितव्यम् ; प्राधान्यस्यैव व्याघातप्रसङ्गादित्यर्थः ।

न च ब्रह्मण इति भाष्यगतचशब्दार्थमाह –

अपि चेति ।

पूर्वोक्तातिप्रसङ्गेन समुच्चय इत्यर्थः ।

कर्तृत्वाद्यनिराकरणादिति भाष्यगतो हेतुरसिद्धः; प्रतीकवाक्यैरेव तन्निराकरणस्य पूर्वपक्ष उक्तत्वात्, अत आह –

न ह्युपासनविधानानीति ।

यथा ‘‘इदं सर्वं यदयमात्मे’’त्यादीनि अहंब्रह्मास्मीत्यादिमहावाक्यैकवाक्यतामापद्य तदपेक्षितप्रपञ्चबाधं वितन्वते, नैवं प्रतीकवाक्यानि ; तत्रासम्बद्धपदव्यवायेन भिन्नप्रकरणत्वादित्यर्थः ।

तदेकवाक्यतयेति ।

कर्तृत्वादिबाधेन जीवस्य ब्रह्मतामापाद्येति शेषः॥४॥

इति तृतीयं प्रतीकाधिकरणम्॥