ब्रह्मदृष्टिरुत्कर्षात्॥५॥ पूर्वत्र ब्रह्माभिन्नजीवदृष्टेर्नामादिषु करणे घटादिदृष्टेरपि प्रसङ्ग इत्यतिप्रसङ्गान्न प्रतीकेष्वहंमतिक्षेप इत्युक्तम्, एवमिहापि यदि आदित्यादिषूपास्यमानेषु ब्रह्म फलप्रदमभिमतं, तर्हि चैत्रे उपास्यमाने मैत्रात्फलसिद्धिप्रसङ्गाद् ब्रह्मैव फलप्रदत्वादुपास्यमिति सङ्गतिमभिप्रेत्य पूर्वपक्षमाह –

ब्रह्मणः सर्वाध्यक्षतयेति ।

प्रयोजनवत्त्वेन ब्रह्मणः संस्कारापेक्षत्वात्तत एव च प्रधानत्वात्तद्वाचिब्रह्मशब्दस्य प्रतीतिलक्षकत्वायोगाद् ब्रह्मैवादित्यादिदृष्टिभिः संस्कार्यमित्यर्थः ।

फलवत्त्वप्रधानत्वाभ्यां शास्त्रीयन्यायाभ्यां दुर्बलत्वाच्छास्त्रार्थानवधारकत्वसिद्ध्यर्थं विशेषणं –

लौकिक इति ।

यथा राजपुरुष आगत इत्युक्ते वस्तुतः प्रधानस्यापि राज्ञ आगमनं न प्रतीयते, किं तु पुरुषस्यैव ; तथाऽत्रापि आदित्यादिरेव शब्दतः प्रधानत्वेनावगत उपास्तिकर्मेति  वक्तुं श्रौतं दृष्टान्तमाह –

सत्यमित्यादिना ।

ऐहिकफलं कर्मोदाहरति –

चित्रयेति ।

प्रकृतत्वादादित्यादेर्द्रव्यस्य प्राधान्यसिद्ध्यर्थं दृष्टान्तारमाह –

क्वचिद् द्रव्यस्येति ।

अत्राप्यङ्गानुष्ठानाराधितः परमेश्वर एव प्रधानसिद्धिहेतुरिति तस्यैवार्थतः प्राधान्यमिति । यैस्तु शब्दैर्वीहीनित्यादिभिर्द्रव्यं संचिकीर्ष्यत इति प्रतीयते, तत्र क्रिया प्रोक्षणादिका गुणत्वेन प्रतीयतेत्यर्थः । तदिहेत्यादिना विमृशति - तत्र फलायकल्पत इत्यभिवदतीत्यन्तं सिद्धान्तवचनव्यक्तिप्रदर्शनपरं किं वेत्यादिफलायेत्यन्तं पूर्वपक्षानुवादः । अत्राप्यभिवदति किं शास्त्रमित्यनुषङ्गः । तदनेन ब्रह्मगतफलदातृत्वप्रधानत्वयोः कर्मस्विवाऽऽदित्याद्युपासनेष्वपि संभवात्कांस्यभोजिन्यायेन लौकिकन्यायानुगृहीतृत्वमुक्तम् । न चातिप्रसङ्गः, अतिथ्याद्युपासन इव ब्रह्मण एव फलदातृत्वसंभवादित्युक्तं भाष्ये । यदि स्वार्थोऽस्य विवक्षितः स्यात्तर्हि ब्रह्मशब्दोऽपि स्वार्थे वर्त्स्यति वृत्तो भविष्यति, न त्वस्य स्वार्थो विवक्षित इत्यर्थः ।

यदि विवक्षितः स्यात्तत्र दूषणमाह –

तथा चेति ।

इतिनेति ।

इतिशब्देनेत्यर्थः ।

स्वरूपपरमिति ।

ब्रह्मपदमेव स्वरूपं तत्परं ब्रह्मेति शब्द इति वा द्वावर्थावितिशब्दशिरस्कब्रह्मशब्दात् प्रतीयेते इत्यर्थः ।

शब्दपरत्वं दूषयत्युपास्तिविधिसिद्ध्यर्थं –

न च ब्रह्मपदमिति ।

य आदित्यः स ब्रह्मेत्ययं शब्द इति सामानाधिकरण्यं विरुद्धमित्यर्थः ।

ननु प्रतीतिपरत्वमपि न युज्यते, या ब्रह्मेति प्रतीतिः सा आदित्य इत्यस्याप्यर्थस्य विरुद्धत्वादत आह –

गौरितीति ।

भ्रान्तो हि गवयादिकं गौरिति प्रतिपद्य बाधोत्तरकालं वक्ति गौरिति मेऽभवद् गवय इति, गवात्मत्वेन प्रतीत इत्यर्थः । यद्यपि प्रतीतिविषयत्वापेक्षायां हि गौणमिदमपि सामानाधिकरण्यम् ; तथापि प्रचुरप्रयोगान्निरूढमतः शब्दसामानाधिकरण्याद्विशेषः॥५॥

इति चतुर्थं ब्रह्मदृष्ट्यधिकरणम्॥