ఉత్తమజ్ఞయతివిరచితా పఞ్చపాదికావ్యాఖ్యా వక్తవ్యకాశికా
॥ శ్రీగణాధిపతయే నమః ॥
॥ శ్రీ సరస్వత్యై నమః ॥
॥ శ్రీ గురుభ్యో నమః ॥
॥ హరిః ఓం ॥

యదధ్యాసాజ్జగచ్చిత్రమస్తి భాతి ప్రియం భవేత్ ।
తస్మై సత్యచిదానన్దపూర్ణబ్రహ్మాత్మనే నమః ॥ ౧ ॥

యన్నామశ్రవణాద్భీతాః వాదినో వనగోచరాః ।
తస్మై జ్ఞానోత్తమార్యాయ భక్త్యా నిత్యం నమో నమః ॥ ౨ ॥

జ్ఞానోత్తమార్యశిష్యోఽహముత్తమజ్ఞసమాహ్వయః ।
వక్తవ్యకాశికాం పఞ్చపాదికాయాః కరోమి వః ॥ ౩ ॥

ప్రారిప్సితస్య గ్రన్థస్యావిఘ్నేన పరిసమాప్తిప్రచయగమనాదిదృష్టప్రయోజనాయ శిష్టాచారపరిపాలనాయ నిర్మితినిమిత్తాదృష్టప్రయోజనాయ చ ముఖతః ఇష్టదేవతాం నమస్కరోతి, విషయప్రయోజనే తు సఙ్క్షేపతో దర్శయతి -

అనాద్యానన్దేతి ॥

నమస్కార్యస్య బ్రహ్మణః ప్రమేయత్వప్రమేయత్వాద్యోతనాయేతిద్యోతనాయ పురుషార్థరూపానన్దత్వేన బ్రహ్మ విశినష్టి -

ఆనన్దేతి ।

ఆనన్దస్య క్షణికత్వాదాత్యన్తికపురుషార్థత్వాభావాత్ ప్రసిద్ధత్వాదపూర్వత్వాభావాచ్చ శ్రుతితాత్పర్యవిషయత్వాభావః ప్రాప్త ఇత్యాశఙ్క్య అనాద్యపరిచ్ఛిన్నానన్దస్యాలౌకికత్వేనాపూర్వత్వాత్ ఆత్యన్తికపురుషార్థత్వాచ్చ తాత్పర్యవిషయత్వమిత్యాహ

అనాదీతి ।

కథమానన్దస్యానాదిత్వాదిసిద్ధిరితి నాశఙ్కనీయమ్ । ఆనన్దే జన్మపరిచ్ఛేదాదిప్రతిభాసస్య వర్ణేషు దైర్ఘ్యాదిప్రతిభాసవదౌపాధికధర్మవిషయత్వేనాభాసత్వాత్ । ఎవమ్భూతబ్రహ్మానన్దో మోక్షోఽవగతోఽనవగతో వా ? అనవగతశ్చేత్ గృహమధ్యే చిరనిహితాజ్ఞాతఘటవత్ పురుషార్థో న స్యాత్ । అవగతత్వేఽపి జన్యజ్ఞానేనాపరోక్షత్వాయ జనకేన్ద్రియస్య తదాధారభూతదేహస్య తదాధారభూతాన్నపానాదిజగతోఽవస్థానప్రసఙ్గాత్ మోక్షాసమ్భవః ఇత్యాశఙ్క్య, సుఖాపరోక్ష్యస్య పురుషార్థత్వాదేవ కేవలవ్యతిరేకశూన్యస్య జన్యాపరోక్ష్యస్యాప్రయోజకత్వాత్ జ్ఞానస్య భావత్వేనాపరోక్ష్యమిత్యాహ

జ్ఞానమితి ॥

జ్ఞానస్య క్షణికత్వాత్ పరిచ్ఛిన్నత్వాదనాద్యపరిచ్ఛిన్నానన్దస్వరూపత్వం న స్యాదిత్యాశఙ్క్య క్షణికత్వాదీనామౌపాధికత్వేనాభాసత్వాత్ జ్ఞానం కూటస్థమిత్యాహ -

కూటస్థేతి ।

ఈశ్వరానన్దస్యానాదిత్వే అపరిచ్ఛిన్నత్వే స్వసత్తాయాం స్ఫురణావ్యభిచారిత్వేన జ్ఞానరూపత్వేఽపి కదాచిత్కాదాచిదితి జ్ఞానబాధ్యత్వవత్ ఇహాపి బాధ్యత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్య ఈశ్వరానన్దస్య మాయోపాధౌ ప్రతిబిమ్బితత్వేన తదైక్యాధ్యాసాదుపాధిబాధయా ప్రతిబిమ్బితస్యాపి బాధోఽస్తు మోక్షానన్దస్య తు బాధ్యోపాధ్యేకత్వాధ్యాసాభావాదబాధ్యత్వమిత్యాహ -

సదితి ।

తత్త్వస్య ప్రతిప్రతిపాదార్థమితిపదార్థం భిన్నత్వాత్ పరిచ్ఛిన్నత్వాచ్చాపరిచ్ఛిన్నాద్వయానన్దం ప్రతి స్వరూపత్వమయుక్తమిత్యాశఙ్క్య సతి భేదాదిప్రతిభాసస్యౌపాధికభేదాభాసవిషయత్వేనాన్యథాసిద్ధత్వాత్ సదనన్తమిత్యాహ

సదనన్తేతిసనన్తేతి  ।

సచ్చిదానన్దానాం ప్రత్యేకమఖణ్డత్వేఽపి కాలాకాశాదివదన్యోన్యం భిన్నత్వాదనిత్యత్వమాఅనిత్యాశఙ్క్యేతి శఙ్క్య భేదస్యాభాసత్వాద్వస్తుత ఐక్యమేవేత్యాహ -

ఆత్మన ఇతి ।

ఎవమ్భూతస్య వస్తునః సంసారావస్థాయాం యోగ్యత్వే సత్యనుపలమ్భాత్ అనన్తసచ్చిదానన్దాత్మకవస్తువిపరీత పరిచ్ఛిన్నాసత్యజడహేయప్రపఞ్చస్యావభాసమానత్వాచ్చైవమ్భూతవస్తు న భవతీత్యాశఙ్క్య ద్వైతజాలస్యాభూతస్యాపరమార్థస్యైవమ్భూతే వస్తుని కల్పితత్వాత్ సవితృప్రాదేశస్యేవావభాసమానత్వేఅవభాసమానత్వ ఇతి స్వస్మిన్ కల్పితవిరుద్ధప్రపఞ్చేన ఛన్నత్వాదవభాసమానస్యాపి వస్తునోఽప్రకాశమానత్వం చ న విరుద్ధ్యత ఇత్యాహ –

అభూతద్వైతజాలాయేతి ।

సంసారావస్థాయాం వస్తునః ప్రపఞ్చాత్మత్వేఽపి మోక్షకాలే సాధనేన నివర్తతామితి వాఽశఙ్క్య జ్ఞాననివర్త్యత్వాత్ పూర్వమపి వస్తునః ప్రపఞ్చాత్మత్వంప్రపఞ్చాత్మత్వ ఇతి నాస్తీత్యాహ –

అభూతద్వైతజాలాయేతి ।

వస్తునః ప్రపఞ్చాత్మత్వాభావే ప్రపఞ్చపఞ్చసాక్షిత్వమితిసాక్షిత్వం హేతుమాహ -

సాక్షిణ ఇతి ।

ఎవమ్భూతే వస్తుని కిం ప్రమాణమిత్యపేక్షాయాం బ్రహ్మశబ్దప్రయోగానుపపత్తిః ప్రమాణమిత్యాహ -

బ్రహ్మణ ఇతి ।

కథం విషయప్రయోజనే ప్రదర్శ్యేతే ఇతి - శ్రుణు - అనాద్యానన్దకూటస్థజ్ఞానానన్దం సదితి తత్పదార్థం నిర్దిశతి । ఆత్మన ఇతి త్వమ్పదార్థం నిర్దిశతి । అభూతద్వైతజాలాయేతి తత్పదార్థస్య శోధితరూపం నిర్దిశతి । సాక్షిణ ఇతి త్వమ్పదార్థస్య శోధితరూపం నిర్దిశతి । సాక్షిణే బ్రహ్మణ ఇతి సామానాధికరణ్యేన బ్రహ్మాత్మైక్యలక్షణవిషయం దర్శయతి | అనాద్యానన్దేతి ప్రాప్యబ్రహ్మణః ఆనన్దస్వరూపత్వకథనేన పరమానన్దప్రాప్తిలక్షణప్రయోజనముపన్యస్యతి । అభూతద్వైతజాలాయ సాక్షిణ ఇత్యంశేన సవాసనస్య సకలసంసారస్య నివృత్తిలక్షణప్రయోజనం చ దర్శయతి ఇత్యాచార్యాల్లబ్ధత్వేన జ్ఞానస్యాపరోక్ష్యశిరస్కత్వం తథావిధజ్ఞానస్యజ్ఞాన చ తాసామితి చాత్మత్వమాచార్యస్య గ్రన్థకరణయోగ్యతా యోగ్యేన కృతస్యాదరణీయతేతియోగ్యతాయోగ్యత్వేతి స్థితిః । అతః స్వగ్రన్థస్యాదరణీయత్వసిద్ధయే త్రిభిర్నమస్కారశ్లోకైః స్వస్యాచార్యాల్లబ్ధవిద్యత్వేన గ్రన్థకరణయోగ్యతాగ్రన్థకారణేతి అస్తీతి సూచయతి - తత్ర -

నమః శ్రుతిశిరఃశ్రుతిపర ఇతి పద్మేత్యాది - మార్తణ్డమూర్తయ ఇత్యన్తేన ।

శ్రీవేదవ్యాసభగవతః శ్రవణాదిపౌష్కల్యం దర్శయతి । మార్తణ్డస్య మూర్తిరివ మూర్తిర్యస్యాసౌ మార్తణ్డమూర్తిః తస్మై ఇతి నిర్వచనమ్ । ఉపనిషదాం నిర్ణయే తచ్ఛక్తితాత్పర్యవిషయవిశిష్టలక్షణవికసనే చ గురుతరా అస్య మూర్తిరిత్యర్థః ।

కృచ్ఛ్రచాన్ద్రాయణాదితపసాం పుష్కలత్వమాహ –

బాదరాయణసంజ్ఞాయేతి ।

బదరా యస్మిన్ సన్తి స దేశో బాదరః, తాదృశదేశోఽయనం స్థానం భవతి యస్య స ఆచార్యో బాదరాయణః, సైవ సంజ్ఞా అస్యేతి నిర్వచనమ్ ।

మననపౌష్కల్యమాహ -

మునయ ఇతి ।

మననాన్మునిస్తన్నిపుణ ఇత్యర్థః ।

శమదమాదిపూర్వకనిదిధ్యాసనసమ్పన్న ఇత్యాహ -

శమవేశ్మన ఇతి ।

శమ ఎవాస్య వేశ్మేతి శమవేశ్మా, శమస్య అసావేవ వా వేశ్మేతి శమవేశ్మేతీతి వా నిర్వచనమ్ ।

నమామీతి శ్లోకః భాష్యకారస్య పరమేశ్వరేణ విరుద్ధవిశేషాభిధాయిత్వేన యోజ్యః ।

అభోగిపరివారసమ్పదమితి ।

దేవస్యేవ సమ్భోగరతాః సర్పా వా అస్య న పరివారసమ్పదిత్యర్థః ।

నిరస్తభూతిమితి ।

దేవస్యేవ భసితమణిమాద్యైశ్వర్యం వా అస్య నాస్తీత్యర్థః ।

అనుమార్ధవిగ్రహమితి ।

దేవస్యేవాస్యోమార్ధవిగ్రహత్వం న భవతి । అనుమానమస్య విగ్రహేఽర్ధం భవతి శ్రుతిశ్చార్ధభాగేశ్రుతిశ్చాపబాధే ఇతి భవతీతి చార్థః ।

అనుగ్రమితి -

నామతోఽర్థతశ్చ దేవవదుగ్రో న భవతీత్యర్థః ।

ఉన్మృదితకాలలాఞ్ఛనమితి -

దేవవదస్య కణ్ఠే కాలం (లాఞ్ఛనం) కార్ష్ణ్యం నాస్తి । అనుక్తిదురుక్త్యాదికాలమస్య కణ్ఠే నాస్తీతి వార్థః ।

వినా వినాయకంవినాయకామాదేవ ఇతి

దేవవదసౌ వినాయకసహితో న భవతి । వినాకృతాః నిరాకృతాః వినాయకాః బౌద్ధా యేనాసౌ వినా వినాయక ఇతి వా నిర్వాహో ద్రష్టవ్యః ।

యద్వక్త్రేతి శ్లోకోఽపి పఞ్చపాదికాకారస్య భాష్యకారశిష్యత్వం ప్రశిష్యత్వం వాఙ్గీకృత్య, శిష్యత్వపక్షేష్యత్వపక్షే ఇతి భాష్యకారనమస్కారపరత్వేన, ప్రశిష్యత్వపక్షే స్వగురునమస్కారపరత్వేన చ యోజ్యః । భాష్యవిత్తకవిత్తవ ఇతిగురూనితి పదస్య విత్తమేవ విత్తకమ్, భాష్యమేవ విత్తకం యేషాం తే భాష్యవిత్తకాః తేషాం భాష్యవిత్తకానాం గురుః భాష్యకారో భాష్యవిత్తకగురుః తాన్ భాష్యవిత్తకగురూనితి శిష్యత్వపక్షే నిర్వాహః । ప్రశిష్యత్వపక్షే అస్య పదస్య విత్తమేవ విత్తకమ్, భాష్యమేవ విత్తకం యేషామస్మద్గురూణాం తేఅస్య - విత్తకగురవే ఇతి అస్మాకం భాష్యవిత్తకగురవః, తాన్ భాష్యవిత్తకగురూనితి నిర్వాహః । యచ్ఛబ్దోఽపి భాష్యకారపరత్వేన స్వగురుపరత్వేన చ యోజయితవ్యః । స్వగురుపరత్వపక్షే భాష్యకారేణ భాష్యస్యోత్పత్తిరేవ కేవలమ్ , అస్మద్గురుభ్యో జన్మ భవతి పునర్జాతమివ ప్రవృద్ధం భవతీతి ప్రతిలబ్ధజన్మేతి శబ్దో యోజయితవ్యః ।

ప్రత్యాశమితి ।

ప్రతిదిక్షు స్థిత్వేత్యర్థః । ఉన్ముఖత్వం నామ శ్రద్ధాకరణమ్, వినీతత్వం నామ, శాస్త్రేణాప్రతిషిద్ధఅప్రతిష - - - - యత్నవామేతియత్నవాన్ అవ్యాజేన శ్రవణం త్వవిహాయోపాసనాదిపూర్వకం శుశ్రూషాం కృత్వైవ కృత్వై నై వ ఇతి శ్రవణం ద్రష్టవ్యమ్ ।

పదాదివృన్తేతివృక్షేతి శ్లోకేన చికీర్షితం నిర్దిశతి । తత్ర పదచ్ఛేదః పదార్థోక్తిః విగ్రహో వాక్యయోజనా । ఆక్షేపస్య సమాధానంఇదం న దృశ్యతే వ్యాఖ్యానం పఞ్చలక్షణమ్ ॥ ఇతి వ్యాఖ్యానలక్షణమాహుః । తత్ర భాష్యస్యాపి పదచ్ఛేదాది విషయత్వేన పఞ్చలక్షణం వ్యాఖ్యానం కర్తుం శక్యతే । అతో వ్యాఖ్యేయం భాష్యమితి ద్యోతనాయ భాష్యం విశినష్టి -

పదాదీతి ।

పాదత్రయేణ తత్ర పదచ్ఛేదః పదార్థోక్తిః విగ్రహ ఇతి త్రితయవిషయత్వం భాష్యస్య దర్శయతి

పదేత్యారభ్య బిభర్తీత్యన్తేన ।

అత్రాదిపదేన పదార్థవృన్దసమాసవృన్దే చ భాష్యే విద్యేతే ఇతి దర్శయతి ఇతి ? `ఇతి’ ఇత్యాధికం దృశ్యతే

వాక్యయోజనా విషయత్వమాహ -

ప్రసన్నమితి ।

ఆక్షేపసమాధానవిషయత్వమస్తీత్యాహ -

గమ్భీరమితి ।