आत्मा कर्मत्वेनावभासते अवभासमानत्वादनात्मवदिति भाट्टश्चोदयति -

ननु नायमिति ।

अहमुल्लेखः, अहमवभासः । आत्मावभास इत्यर्थः ।

एकस्यानात्मनः एकस्यां क्रियायां कर्तृत्वेन गुणभावः, कर्मत्वेन प्राधान्यं च अनुक्तमिति तत्राह –

तस्मिंश्चेति ।

ज्ञातृत्वेन प्रमातृत्वमिति ।

ज्ञानक्रियाशक्तिमदिति विशेषरूपेण प्रमातृत्वमित्यर्थः ।

कर्मतया आत्मावभासकत्वात् आत्मविषयज्ञानमपि घटज्ञानवदिदं प्रत्ययः स्यादित्याशङ्क्य प्रथमं जडाकारमवलम्ब्य तदवच्छिन्नसद्रूपात्मनि पर्यवसानात् घटादिज्ञानस्यैव इदंप्रत्ययत्वम् , अहमिति प्रत्ययस्य तु आत्मा साधारणं ज्ञात्राकारं विषयीकृत्य पश्चाद्घटादिसाधारणद्रव्याकारे पर्यवसानादहंप्रत्ययत्वमित्याह –

प्रमातृप्रमेयनिर्भासरूपत्वादहंप्रत्ययस्येति ।

अनंशत्वादिति ।

द्रव्यरूपस्य आत्मानात्मसाधारण्यात् आत्मत्वायोगात् , आत्मासाधारणस्य असाधारज्ञात् इतिज्ञानरूपस्य निरंशत्वात् तत्र न कर्तृकर्मव्यवस्थेत्यर्थः ।

अपरिणामित्वादिति ।

ज्ञानरूपस्यमातृकायां न स्पष्टम् निरवयवस्य युगपत् ज्ञानद्वयपरिणामायोगादित्यर्थः ।

प्रमेयस्य चेति ।

ग्राहकरूपस्य संविदाश्रयत्वेन स्वयम्प्रकाशत्वेन च सिद्ध्यनभ्युपगमादसिद्धत्वायोगाच्च कर्मतया सिद्धिर्वक्तव्या, तथा सत्यनात्मत्वमित्यर्थः । नीलादिज्ञानफलमित्यत्र ज्ञानशब्देन ज्ञायतेऽनेनेति व्युत्पत्त्या चतुष्टयसन्निकर्षाख्यसामग्र्यभिधानमिति द्रष्टव्यम् ।

अहङ्कारस्य अनात्मत्वं साधयितुमात्मनः स्वयम्प्रकाशत्वसाधनाय विकल्पयति -

अत्रेदमिति ।

उभयस्यपि स्वयम्प्रकाशत्वे कल्पनागौरवं प्रसज्येत, तत्परिहारार्थं एकः स्वयम्प्रकाश इति पक्षमाह -

किमात्मा चैतन्यप्रकाश इति ।

अनुभवस्य जडत्वे जगतः आन्ध्यप्रसङ्गपरहारार्थं पक्षान्तरमाह -

उत सोऽपि इति ।

पञ्चपादिकायां न दृश्यतेपुनरिति ।

कल्पनागौरवं प्राप्तं परिहर्तुं अन्यं पक्षमाह -

अथवा स एव चैतन्यप्रकाश इति ।

ज्ञापनव्यवधानेन विषये प्रकाशादिव्यवहारनिमित्तचक्षुषो जडत्वमस्तु, अव्यवधानेन विषये प्रकाशादिव्यवहारनिमित्तत्वात् प्रमाणफलस्य स्वयं प्रकाशत्वं वक्तव्यमन्यथा विश्वस्यानवभासः स्यादित्याह -

जडस्वरूपे इति प०पा०जडरूपे प्रमाणफल इति ।

तद्बलेनेति ।

जडानुभवबलेनेत्यर्थः ।

चित्स्वभावस्यात्मनो जडरूपानुभवापेक्षया चेतयितृत्वे दृष्टान्तमाह –

प्रदीपेनेवेति ।

तन्न, स्वयं चैतन्येत्यादेरयमर्थः, चित्स्वभावस्यान्याधीनतया प्रकाशमानत्वं न सम्भवति । विषयप्रमा(लक्षणाय)प्रवणेनात्मनःन स्पष्टम् प्रकाशमानत्वं च न सम्भवति । चैतन्यस्याचेतनेन प्रकाशमानत्वमपि न सम्भवति । चिद्रूपात्मनो जडानुभवनिमित्ततया विषयोपरागे सति आत्मचैतन्येन विषयस्यावभासमानत्वं विना जडानुभवादेव अवभासमानत्वं च न सम्भवति इति प्रमाणफलस्य प्रदीपवज्जडत्वाङ्गीकारात् , तस्याव्यवधानेन विषये प्रकाशत इति व्यवहारहेतुत्वाभावात् , तेन चेतयत इति जन्यानुभवान्तरं वक्तव्यम् । तस्यापि जडत्वात् तेन चेतयत इत्यनुभवान्तरमित्यनवस्थेत्याह -

किञ्च प्रमाणफलेन चेदिति ।