त्रितयमपि समाधत्त इति ।

सामान्येन प्रतिपन्नं विशेषरूपेण निर्णयाय विचारयोग्यं भवति विशेषरूपेणापि आपातदर्शनेन प्रतिपन्नं विशेषनिर्णयाय विचारयोग्यं भवति । तत्र ब्रह्मणोऽपि ब्रह्मपदेनानिश्चितविशेषप्रतिभासगोचरतया प्रतीतत्वादेव विचारयोग्यत्वात् सम्बन्धसिद्धेः पदस्य प्रमाणत्वाभावादेव शास्त्रातिरिक्तप्रमाणेन प्रमितत्वाभावात् । शास्त्रेण प्रमीयमाणतया विषयत्वसिद्धेः, शास्त्रेण प्रमिततया शास्त्रं प्रति प्रयोजनत्वसिद्धेश्च त्रितयमपि युज्यत इति समाधत्त इति भावः । अभिप्रेतप्रयोजनसाधन इत्यर्थः ।

प्रमितिविशिष्टब्रह्मणः प्रयोजनत्वं तस्यैव प्रमीयमाणतया विषयत्वं तस्यैवाज्ञाततया प्रमेयत्वयोग्यतारूपसम्बन्धित्वमिति नियमात् । प्रयोजनं ब्रह्म, तस्य साधनं विचारशास्त्रमित्युक्तम् । विचारशास्त्रं प्रति विषयत्वं सम्बन्धित्वं च प्रयोजनबुद्ध्या प्रतीयत इति पृथगेव न वदितव्यौ विषयसम्बन्धाविति चोदयति -

एवमपीति ।

सम्बन्धाविति चोदयति -

एवमपीति ।

मृदेव मृदे इतिघटावस्थेति न घटः प्रयोजनमित्यर्थः ।

द्विविधं विषयत्वं तेन साधनेन जायमानातिशयभाक्त्वमन्येनासाध्यत्वं च तत्र जायमानातिशयभाक्त्वं नाम विषयत्वं प्रयोजनबुद्ध्या प्रतीयत एव न त्वन्यसाध्यतारूपविषयत्वं प्रतीयत इति पृथग्वक्तव्यमित्याह -

सत्यमेवमिति ।

पृथग्वक्तव्यत्वसिद्धये नान्यसाध्यतारूपविषयस्य प्रयोजनस्य सम्बन्धस्य च पृथगेव वर्तनादन्यतमेन सहान्यतमस्य अवस्थानं नास्तीति दर्शयति -

यथा चिकित्सेत्यादिना ।

बहूनीति ।

बहूनि साधनानि विद्यन्ते अतस्तेषां सम्बन्धप्रयोजनयोः भावेऽपि अनन्यसाध्यरूपविषयो नास्तीत्यर्थः ।

इतरयोर्भावे विषयस्याभावे लौकिकोदाहरणमाह -

यथा तण्डुलनिष्पत्तीति ।

दलनं प्रस्थपृष्ठादिना मर्दनमुच्यते ।

अनन्यसाधारणोविषयः शब्दार्थत्वेन क्व दृश्यत इति तत्राह -

यथा अर्जुनस्यायं विषय इति ।

कर्णो विषय इत्यर्थः ।

विषयप्रयोजनप्रयोर्भावे इतियोर्भावेऽपि सम्बन्धाभावे उदाहरणमाह -

यथा साधुशब्दपरिज्ञानमिति ।

केनचिदिति ।

चिकित्साव्यापारादिनेत्यर्थः ।

यथा चोदनेतिवौदननिष्पत्तिरिति ।

सम्बन्धाभावे लौकिकदृष्टान्तः ।

एकक्रियानियतापीति ।

पाकक्रियातः प्रागेकक्रियानियतापीत्यर्थः ।

भिद्यत इति ।

सहैवस्थितानि न भवन्तीत्येकबुद्ध्या तदितरप्रतीतिरेकाभिधानेनेतरस्यार्थात् सिद्धिरिति च नास्तीति पृथग्वक्तव्यानीत्यर्थः ।

स्वरूपभेदे पृथगभिधानापेक्षायामविकलं त्रितयं सम्भूय प्रवृत्त्यङ्गमिति तत्र व्यतिरेकमुखेन प्रवृत्तिहेतुत्वं दर्शयति -

तानि चेति ।

प्रसिद्धाप्रसिद्धपक्षयोरुक्तप्रयोजनविषयसम्बन्धासम्भवाशङ्कानिराकरणपरत्वेन उत्तरभाष्यस्याधिकरणसमाप्तेः तात्पर्यमाह -

तत्र विप्रतिपत्त्या इत्यादिना ।

विप्रतिपत्त्येति ।

विप्रतिपत्तिप्रदर्शनेन ब्रह्मशब्दव्युत्पत्तिप्रदर्शनेन चेत्यर्थः । प्रत्यगर्थोप्रत्यर्थमिति नामाहमिति प्रतीयमानं रूपं तस्य देहाद्यनेकसाधारणत्वप्रतीतेः साधारणरूपत्वम् , तद्योगितया ब्रह्मभूतात्मनोऽहंप्रत्ययेन प्रतीतेः ब्रह्मणः सामान्यप्रतीतिरस्ति । न तु विशेषेणाहं ब्रह्मेति प्रत्यक्त्वस्य, विशेषणत्वेन देहादीनां विप्रतिपत्तेरतो ब्रह्मणः सामान्यप्रसिद्धेरनूद्य प्रतिपादनसम्भवात् सम्बन्धः सम्भवति । ब्रह्मात्मैक्यमिति विशेषरूपस्य अन्येनाप्रमिततया अपूर्वत्वेन शास्त्रं प्रति विषयत्वं च विद्यत इति दर्शयन् विषयसम्बन्धौ समर्थितवानिति भावः ।