వృత్తానువాదపూర్వకమధికరణమారచయన్ వర్ణకాన్తరపరత్వేనోత్తరభాష్యమవతారయతి –

ఎవమితి ।

నను వర్ణకద్వయమసఙ్గతం తత్ప్రతిపాద్యహేతుద్వయస్య సూత్రాక్షరానారూఢత్వాదిత్యత ఆహ –

విషయేతి ।

పునరప్యధికారీతి ।

అధికారివిశేషణసాధనచతుష్టయభావాభ్యామధికారిభావాభావౌ తాభ్యామిత్యర్థః । పూర్వోక్తవిషయవాక్య ఎవారమ్భసన్దేహ ఇత్యధికరణప్రథమాఙ్గం పునఃశబ్దేన ద్యోత్యతే అపిశబ్దేన సన్దేహస్య తృతీయత్వం జ్ఞాప్యతే ।

అధికారిణమితి ।

సాధనచతుష్టయసాధనపూర్వకమధికారిణం సాధయతీత్యర్థః ।

అనుశాసనపదస్యార్థకథనద్వారాన్వయమభినయతి –

యోగశాస్త్రమితి ।

నాధికారార్థ ఇతీతి ।

నారమ్భార్థ ఇత్యర్థః ।

అనధికార్యత్వాదితి భాష్యస్యార్థం సఙ్గత్యా స్ఫోరయతి –

తస్యా అనారభ్యత్వాదితి ।

లోకే యదారభ్యం తత్కృతిసాధ్యమితి నియమః యథా ఘటాది, తథా చానేకజన్మకృతపుణ్యపుఞ్జపరిపాకసాధ్యాయాః జ్ఞానేచ్ఛాయాః కృతిసాధ్యత్వరూపవ్యాపకస్యాభావాదారభ్యత్వస్యాభావ ఇతి భావః । ఇచ్ఛా అనారభ్యా కృతిసాధ్యత్వాభావవత్త్వాన్నిత్యపదార్థవదితి ప్రయోగః ।

విపక్షే బాధకముత్తరాధికరణవిరోధరూపమాహ -

న హీతి ।

కర్తవ్యేతి ।

’శ్రోతవ్య’ ఇత్యాదిశ్రుతిసమానార్థత్వాయ కర్తవ్యపదమధ్యాహర్తవ్యం పశ్చాదన్వయాద్విచారే లక్షణా స్వీకర్తవ్యా తథా చ కర్తవ్యపదేనైవారమ్భోక్తేరథశబ్దవైయర్థ్యమితి భావః । నను అస్తు అథశబ్దోక్తారమ్భార్థాన్వయానుపపత్త్యైవ జిజ్ఞాసాపదస్య విచరే లక్షణా మాస్తు కర్తవ్యపదాధ్యాహారః అధ్యాహారస్య దోషత్వాత్ సమానార్థత్వమథశబ్దబోధితారభ్యత ఇత్యనేన స్యాత్ , తథా చ బ్రహ్మవిచార ఆరభ్యత ఇత్యథశబ్దః సార్థక ఇతి చేన్న । ఆరభ్యత ఇత్యేతస్య విధ్యర్థకత్వాభావేన శ్రుతిసూత్రయోరేకార్థకత్వాలాభాత్సమ్బన్ధగ్రన్థే సాధితం సమానార్థత్వం న విస్మర్తవ్యమితి భావః ।

అధునా సమ్భావితమితి ।

శాస్త్రారమ్భే విఘ్నోపశాన్తయే మఙ్గలం కర్తవ్యమితి మఙ్గలార్థకోఽథశబ్దః స్యాదిత్యేవ సమ్భావితమర్థాన్తరమధునా దూషయతీత్యర్థః । శ్రీభాష్యకారేణాథశబ్దస్య ప్రశ్నాద్యర్థకత్వమాశఙ్క్య కిమితి న పరిహ్రీయత ఇత్యాశఙ్కాం వారయితుం సమ్భావితపదమ్ ।

న హి తత్రేతి ।

ఆదిశబ్దేన కరణత్వముచ్యత్తే । అధికారిణా విచారః కర్తవ్యః ఇతి యథా అధికారిణః కర్తృత్వేనాన్వయో న సమ్భవతి, తథా మఙ్గలేన విచారః కర్తవ్య ఇతి మఙ్గలస్య కర్తృత్వేనాన్వయో న సమ్భవతి ప్రమాణాభావాదేవం మఙ్గలస్య విచారం ప్రతి కర్తృత్వరూపకారణాభావేన కారణత్వేనాప్యన్వయో న సమ్భవతీతి భావః ।

అథ శబ్ద ఇతి ।

మఙ్గలార్థక ఇతి శేషః । ఆదౌ మఙ్గలం కర్తవ్యమితి న్యానేన మఙ్గలస్యాథశబ్దార్థత్వేనావశ్యకత్వాత్కర్తృత్వాదినాన్వయాసమ్భవేఽపి యథా దధిదూర్వాదిదర్శనం మఙ్గలం తథా బ్రహ్మజిజ్ఞాసాపి మఙ్గలమితి సామానాధికరణ్యేనాన్వయః సమ్భవతీతి శఙ్కితురభిప్రాయః ।

మఙ్గలస్యాథశబ్దార్థత్వమేవ నాస్తీతి పరిహరతి –

సత్యమితి ।

ఆదౌ మఙ్గలం కార్యమిత్యథశబ్దః ప్రయుక్తః ఇత్యంశేఽఙ్గీకారః మఙ్గలార్థకోథశబ్ద ఇత్యంశే అనఙ్గీకారః తమనఙ్గీకరం వ్యనక్తి –

న తస్యేతి ।

అథశబ్దస్య వాచ్యార్థో లక్ష్యార్థో వా మఙ్గలం న భవతి ప్రయోజనాభావాదిత్యర్థః । నను తర్హి ’మఙ్గలానన్తరారమ్భే’త్యాదికోశః కథమితి చేన్న । కోశస్య మఙ్గలమథశబ్దగమ్యార్థ ఇతి జ్ఞాప్యార్థప్రతిపాదకత్వాత్ , న హి జ్ఞాప్యార్థస్య వాక్యార్థేఽన్వయో దృష్టః అతిప్రసక్తత్వాత్తస్మాన్మఙ్గలం నాథశబ్దవాచ్యోఽర్థః । అస్తు వా కోశబలాద్వాచ్యార్థః తథాప్యథశబ్దస్య తదుచ్చారణాదినైవ మఙ్గలఫలత్వసమ్భవేన మఙ్గలస్య వాచ్యార్థత్వేన గ్రహణే ప్రయోజనాభాన్న ప్రకృతే మఙ్గలార్థకోఽథశ్బ్దః కిన్తు ఆనన్తర్యార్థక ఎవ, అత ఎవాస్మిన్ గ్రన్థే అత్రానన్తర్యమేవేతి వాక్యేన గ్రన్థకృతాప్యేషోఽర్థః సూచితః । న చానన్తర్యార్థకత్వేపి ప్రయోజనాభావ ఇతి వాచ్యామ్ । అథశబ్దస్యానన్తర్యోక్తిద్వారా అధికారిప్రతిపత్త్యర్థత్వాత్ । కిఞ్చ యథా దధిదూర్వాదిదర్శనం మఙ్గలం తథా బ్రహ్మజిజ్ఞాసాపి మఙ్గలమితి సమానాధికరణాన్వయః పూర్వపక్షిణా ఉక్తః, స చాయుక్తః, ప్రశంసాపరతయా అర్థవాదత్వప్రసఙ్గాత్సూత్రస్య స్తుతిహేతుత్వేన న్యాయోపపాదకసూత్రత్వాభావప్రసఙ్గాచ్చేతి భావః ।

మఙ్గలకృత్యమితి ।

మఙ్గలఫలం విఘ్ననివృత్యాదికమిత్యర్థః ।

శ్రుత్యేతి భాష్యపదస్యార్థమాహ –

శ్రవణేనేతి ।

శ్రవణపదముపలక్షణమ్ ఉచ్చారణమపి మఙ్గలఫలకమిత్యర్థః । మాఙ్గలికావితి । మఙ్గలఫలకావిత్యర్థః । అథ మతం ప్రపఞ్చః సత్య ఇతి వాచ్యస్యాపేక్షితమర్థం పూరయతి – ప్రపఞ్చో మిథ్యేతి – మతే ప్రకృతే సతీతి, అన్యోర్థః అర్థాన్తరం తస్య భావోఽర్థాన్తరతా, తథా చ మిథ్యాత్వరూపాత్పూర్వప్రకృతార్థాదుత్తరార్థస్య సత్యత్వరూపస్య యాఽర్థాన్తరతా సైవార్థో యస్యాథశబ్దస్య స తథేత్యర్థః ।

తథాత్ర కిం న స్యాదితి ।

ధర్మజిజ్ఞాసారూపపూర్వార్థాద్భిన్నార్థస్వరూపా బ్రహ్మజిజ్ఞాసేతి కిం న స్యాదిత్యర్థః ।

జిజ్ఞాసాయాః పూర్వకాలే ప్రకృతాదర్థవిశేషాత్ కిం భిన్నార్థత్వముచ్యతే అర్థసామాన్యాద్వా హేతుత్వేన పూర్వప్రకృతార్థాద్వా ? నాద్య ఇత్యాహ –

బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా ఇతి ।

ప్రకృతః సఙ్గత్యా ప్రాప్తః ఇత్యర్థః । తస్యాః బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాః యస్మాదర్థవిశేషాదర్థాన్తరత్వమథశబ్దేనోచ్యతే సః ప్రకృతోఽర్థవిశేషో నాస్తీతి పూర్వేణాన్వయః ।

ద్వితీయం దూషయతి –

యతః కుతశ్చిదితి ।

యస్మాత్కస్మాచ్చిదిత్యర్థః ।

ఫలాభావాదితి ।

ప్రయోజనాభావాదిత్యర్థః ।

తృతీయమిష్టాపత్త్యా పరిహరతి –

యది ఫలస్యేతి ।

ఆక్షిప్యేతి ।

అన్యథానుపపత్త్యా అధ్యాహృత్యేత్యర్థః ।

నన్వవిశేషాదర్థాన్తరత్వమేవాస్తు కిమానన్తర్యేణేత్యత ఆహ –

హేతుఫలేతి ।

పూర్వార్థో హేతురుత్తరార్థః కార్యమితి జ్ఞానాయేత్యర్థః ।

నన్వర్థాన్తరేణాపి హేతుఫలభావజ్ఞానం స్యాదిత్యత ఆహ –

తస్మాదిదమర్థన్తరమితి ।

ఆనన్తర్యస్య హేతుత్వజ్ఞానజనకత్వే అనుభవం ప్రమాణయతి –

తస్మాదిదమనన్తరమితి ।

అర్థాన్తరేణ యథా హేతుఫలభావజ్ఞానం నోత్పద్యతే తథా ఆనన్తర్యేణాపి తన్నోపత్పద్యత ఇత్యభిప్రాయేణాతిప్రసక్తిమాశఙ్క్య పరిహరతి –

న చేతి ।

గౌణానన్తర్యేణ హేతుఫలభావజ్ఞానాభావేఽపి ముఖ్యానన్తర్యేణ తదస్తీతి పరిహారం వివృణోతి –

తయోరితి ।

అహేతుఫలయోర్గవాశ్వయోరిత్యర్థః । అముఖ్యత్వాద్గౌణత్వాదిత్యర్థః । సామగ్రీ కారణసముదాయ ఇత్యర్థః । యస్మిన్దేశే కాలే వా గోః సత్త్వం తస్మిన్నియమేనావశ్వస్య సత్త్వం నాస్తి అతస్తయోర్వ్యవధానం, యస్మిన్దేశే కాలే వా సామగ్ర్యాః సత్త్వం తస్మిన్నియమేన కార్యోత్పత్తేః సత్త్వం తస్మాత్తయోరవ్యవధానమ్ తథా చ సామగ్రీఫలయోః కాలికీ దైశికీ చ వ్యాప్తిరనుభవసిద్ధేతి ప్రతిపాదకమితి భావః ।

తస్మిన్నితి ।

ముఖ్యానన్తర్యం ఇత్యర్థః ।

జ్ఞాతత్వాదితి ।

భేదఘటితకార్యకారణభావజ్ఞానేనార్థాన్తరత్వస్య జ్ఞాతత్వాదిత్యర్థః । ఆనన్తర్యజ్ఞానే సతి అర్థాన్తరత్వజ్ఞానం భవతీతి భావః ।

వైఫల్యాచ్చేతి ।

హేతుఫలభావజ్ఞానాసమ్పాదకత్వేన వ్యర్థత్వాచ్చేత్యర్థః । యస్మిన్ సత్యగ్రిమక్షణే యస్య నియమేన సత్త్వం తయోరేవ ముఖ్యమానన్తర్యం సామగ్రీసత్త్వే ఫలావశ్యమ్భావనియమాత్సామగ్రీఫలయోరేవ ముఖ్యమితరయోస్తు గౌణమ్ తథా చ ముఖ్యానన్తర్యాభిధానే అర్థాన్తరత్వమభిహితం భవతి నార్థాన్తరత్వాభిధానే ముఖ్యానన్తర్యమ్ , తస్మాద్ధేతుత్వేన పూర్వప్రకృతసాధనచతుష్టయావద్యోతనాయానన్తర్యార్థోఽథశబ్ద ఇతి సుష్ఠూక్తమ్ ।

అర్థాన్తరత్వపదమాత్రమధ్యాహృత్య పూర్వప్రకృతేత్యాది భాష్యార్థం పరిష్కరోతి –

ఫలస్యేతి ।

అధ్యాహారం వినైవ భాష్యం యోజయతి –

యద్వేతి ।

అర్థాన్తరత్వం నామాన్యార్థత్వం తచ్చ కస్మాదన్యార్థః స్వాశ్రయ ఇతి పూర్వప్రకృతమర్థమపేక్షతే అతోర్థాన్తరత్వం పూర్వప్రకృతాపేక్షావదిత్యేనమర్థం బహువ్రీహిణా స్ఫుటీకరోతి –

పూర్వప్రకృత ఇతి ।

ఫలత ఇతి భాష్యస్యార్థమాహ –

ఫలం జ్ఞానం తద్ద్వారేతి ।

ఆనన్తర్యావ్యతిరేకాదితి భాష్యస్యార్థమాహ –

తజ్జ్ఞాన ఇతి ।

ఆనన్తర్యజ్ఞాన ఇత్యర్థః । తస్యార్థానన్తరత్వస్యేత్యర్థః । ఆనన్తర్యజ్ఞానే సత్యర్థాన్తరత్వజ్ఞానం భవతి తథా చ సమానకాలీనజ్ఞానవిషయత్వేన తయోరభేదో న స్వరూపత ఇతి భావః । యద్యపి పూర్వోత్తరవ్యాఖ్యానయోరానన్తర్యజ్ఞానే సత్యర్థాన్తరత్వజ్ఞానం భవతీత్యయమర్థః సమానః తథాపి యద్వేత్యుత్తరవ్యాఖ్యానే ఉపపాదనభేదోస్తి అధ్యాహారోపి నాస్తీతి విజ్ఞేయమ్ ।

ఉక్తం హేత్వానన్తర్యం భాష్యారూఢత్వేన స్ఫుటీకర్తుం శఙ్కాసమాధానాభ్యాం భాష్యమవతారయతి –

నన్వానన్తర్యేత్యాదినా ।

పూర్వవృత్తపదస్యార్థమాహ –

పూర్వభావీతి ।

నియమేన పూర్వవృత్తమితి పదద్వయస్యార్థమాహ –

పుష్కలకారణమితి ।

యస్మిన్ సత్యగ్రిమక్షణే బ్రహ్మవిచారరూపకార్యోత్పత్తిస్తదేవాసాధారణకారణం పుష్కలకారణమిత్యుచ్యతే । తద్వక్తవ్యమితి – పదద్వయం పదాన్తరాధ్యాహారేణ యోజయతి –

తదేవేతి ।

ఆనన్తర్యస్యావధిః క ఇతి ప్రశ్నస్య పుష్కలకారణమవధిరితి ప్రత్యుత్తరే స్థితే తచ్చ పుష్కలకారణం కిం వేదాధ్యయనమాహోస్విత్ కర్మ తజ్జ్ఞానం వా తన్న్యాయవిచారో వేతి వికల్ప్య దూషయతీత్యాశయం స్ఫుటీకర్తుం భాష్యమవతారయతి –

నన్వస్త్విత్యాదినా ।

ధర్మవిచారం ప్రతి కారణత్వాద్బ్రహ్మవిచారే స్వాధ్యాయశబ్దితం వేదాధ్యయనం నాసాధారణకారణమిత్యాహ –

సమానమితి ।

నను సాధారణకారణానన్తర్యమేవాథశబ్దార్థోస్తు కిమసాధరణకారణానన్తర్యేణేతి చేన్న । సాధారణకారణానన్తరం నియమేన కార్యోత్పత్తేరభావాదథశబ్దవైయర్థ్యం స్యాదితి భావః ।

సంయోగపృథక్త్వన్యాయో నామ పృథగ్వచనం తదేవ ప్రతిపాదయతి –

యజ్ఞేనేతి ।

జ్యోతిష్టోమేనేత్యాదిశ్రుత్యా కర్మాణి స్వర్గోద్దేశేన విధీయన్తే యజ్ఞేనేత్యాదివచనాన్తరేణ జ్ఞానాయ చ విధీయన్తే ఇతి భావః ।

తం న్యాయం శ్రీభగవాన్ జైమినిరాహ –

ఎకస్య తూభయత్వే సంయోగపృథక్త్వమితి ।

ఎకస్య కర్మణః ఉభయత్వే అనేకఫలసమ్బన్ధే సంయోగః ఉభయసమ్బన్ధబోధకం వాక్యం తస్య పృథక్త్వం భేదః స ఎవ హేతురితి జైమినిసూత్రస్యార్థః । తథా చ జ్యోతిష్టోమాదిశ్రుత్యా జ్యోతిష్టోమాదికర్మణాం స్వర్గాదిఫలకత్వం యజ్ఞేన దానేనేత్యాదిపృథక్త్వవచనాత్ జ్ఞానఫలకత్వం చాస్తీతి ప్రతిపాదకం వచనం సంయోహపృథక్త్వన్యాయ ఇత్యుచ్యత ఇతి ఫలితార్థః ।

శఙ్కత ఇతి ।

కర్మజ్ఞానహేతుకకర్మానుష్ఠానద్వారా బ్రహ్మవిచారః కర్తవ్య ఇతి జ్ఞానకర్మసముచ్చయవాదీ శఙ్కత ఇతి భావః ।

అసాధారణకారణమితి ।

పుష్కలకారణమియర్థః ।

పరిహరతీతి ।

కర్మావబోధస్య కారణత్వమేవ నాస్త్యసాధారణత్వం సుతరాం దురాపాస్తమితి మత్వా పరిహరతీత్యర్థః ।

నను బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయాః కర్మావబోధానన్తర్యం స్యాదితి పూర్వపక్షం కృత్వా ధర్మజిజ్ఞాసానన్తర్యం న సమ్భవతీతి పరిహారః కథమిత్యాశఙ్క్య ధర్మజిజ్ఞాసాయా ఇతి భాష్యస్య కర్మతజ్జ్ఞానం తన్న్యాయవిచారశ్చార్థ ఇత్యభిప్రాయం స్ఫోరయన్ అధికం తు న తద్ధానిరితి న్యానేన తేషాం కర్మాదీనామానన్తర్యం బ్రహ్మవిచారస్య న సమ్భవతీత్యాహ –

అయమాశయ ఇతి ।

న్యాయసహస్రమితి ।

న్యాయసహస్రం విచార ఇత్యర్థః ।

నను లిఙ్గజ్ఞానవిధయా ధర్మజ్ఞానం బ్రహ్మజ్ఞానే హేతురస్త్విత్యత ఆహ –

న హి ధూమేతి ।

అధికారివిశేషణం త్వితి ।

అస్మిన్ శాస్త్రే కో వాఽధికారీతి విచార్య సాధనచతుష్టయసమ్పన్న ఇతి నిశ్చిత్యాహమధికారీ సాధనచతుష్టయవానితి జ్ఞానానన్తరం పురుషః ప్రవర్తతే, తస్మాజ్జ్ఞాయమానమేవాధికారివిశేషణం ప్రవృత్తిహేతుర్న స్వరూపం సదితి భావః ।

ఉపసంహరతి –

అత ఇతి ।

పుష్కలకారణత్వాభావాదిత్యర్థః ।

ధర్మజిజ్ఞాసాయాః ప్రాగపీత్యాదిభాష్యస్య ఫలితార్థమాహ –

ఇతి నేతీతి ।

ఇతిశబ్దో ధర్మజిజ్ఞాసాయా అవధిత్వాభావాదితి హేత్వర్థకః ।

యద్యపి న పుష్కలకారణం ధర్మజిజ్ఞాసా తథాప్యకారణీభూతైవావధిః సా స్యాత్ తథా సతి నానన్తర్యాభిధానముఖేనాధికారివిశేషణప్రతిపత్త్యర్థోథశబ్దః కిన్తు తదభిధానముఖేన క్రమప్రతిపత్త్యర్థ ఇత్యభిప్రాయేణ భాష్యమవతారయతి –

నను ధర్మేతి ।

జ్ఞాయమానక్రమార్థో వా క్రమజ్ఞానార్థో వా అథశబ్ద ఇత్యభిప్రేత్య దృష్టాన్తం ప్రతిపాదయతి –

హృదయస్యాగ్ర ఇతి ।

అవద్యతి అవదానం కుర్యాదిత్యర్థః । ప్రథమతః పశుహృదయస్య ఖణ్డనమనన్తరం పశోర్జిహ్వాఖణ్డనం కుర్యాదిత్యానన్తర్యోక్తద్వారా క్రమజ్ఞానార్థాథశబ్దవదిత్యర్థః ।

నియమః క్రమ ఇతి ।

నియమరూపక్రమ ఇత్యర్థః ।

తత్ర హేతుమాహ –

తస్యేతి ।

జ్ఞాయమానస్య క్రమస్యేత్యర్థః ।

దృష్టాన్తవైపరీత్యేన దార్ష్టాన్తికే ప్రతిపాదయతి –

న తథేతి ।

క్రమో న వివక్షిత ఇత్యత్ర స్వయం హేతుం పూరయతి –

అత ఇతి ।

క్రమస్యావివక్షితత్వాదిత్యర్థః । స్వోక్తహేతౌ హేతుప్రతిపాదకత్వేనోత్తరభాష్యం యోజయతి ।