अन्यत्रेत्यस्यार्थमाह –

विधेयज्ञान इति ।

तच्छब्दार्थमाह –

विनियुक्तत्वमिति ।

ज्ञानेनैव मोक्षरूपफललाभात् येन फलार्थं ज्ञातस्य ब्रह्मणः विधेयज्ञाने विनियुक्तत्वं स्यात्तस्मान्न विधिशेषत्वमिति भावः ।

पुनरारब्धवृत्तिकारमतनिरासोपसंहारद्वारा द्वितीयवर्णकार्थमुपसंहरतीत्यभिप्रेत्य प्रतीकमादाय तच्छब्दातःशब्दयोरर्थमाह –

तस्मादिति ।

सूत्रमिति ।

इदानीं वर्णकद्वयेनोक्तमर्थं अनुवदन् समन्वयसूत्रं योजयतीत्यर्थः । भाष्ये स्वतन्त्रमित्यनेन द्वितीयवर्णकार्थ उक्तः शास्त्रप्रमाणकमित्यनेन प्रथमवर्णकार्थ उक्त इति विवेकः ।

आरभ्यमाणं चेति ।

यद्यर्थकः चशब्दः, पृथक् सूत्रं यद्यारब्धव्यं तर्ह्य’थातः परिशिष्टधर्मजिज्ञासे’त्येव आरब्धव्यं स्यादिति भावः ।

व्याख्याने –

मानसधर्मविचारार्थमिति ।

मानसोपासनारूपान्तरधर्मविचारार्थमित्यर्थः ।

उपासनारूपान्तरधर्मजिज्ञास्यत्वपक्षे पूर्ववाद्यभिप्रायेण रचितसूत्रस्यार्थमाह –

अथ बाह्येति ।

तृतीयाध्याय इति ।

पूर्वतन्त्रस्य तृतीयाध्याय इत्यर्थः ।

अथशब्दार्थमुक्त्वा अतःशब्दार्थमाह –

शेषिणेति ।

एवमारभ्येतेति मानसोपासनारूपधर्मजिज्ञासा प्रस्तुता चेदथातः परिशिष्टधर्मजिज्ञासेत्येवमारभ्येत न त्वारब्धम् , तथाचाथातो ब्रह्मजिज्ञासेत्येवारब्धत्वान्नान्तरोपासना प्रस्तुतेति गम्यते तस्मात्तदर्थमारम्भ इत्ययुक्तमिति भावः । ननु तर्हि पुर्वकाण्डेप्यविचारितत्वात् कथमान्तरोपासना ज्ञातव्येति चेत् । किं निष्ठोऽयमपराधः ब्रह्मजिज्ञासेत्यारब्धत्वात् ’आन्तरोपासनार्थमारम्भ’ इत्ययुक्तमित्युक्तम् , अत एवोपासनानि प्रसक्तानुप्रसक्त्या उत्तरत्र विचारितानीति मन्तव्यम् ।

सूत्राणामिति ।

सूत्रकरणमित्यर्थः । सूत्ररचना युक्तेति भावः ।

चक्षुरादीन्यद्वैतात्मावगतौ सत्यां प्रमेयादिरहितत्वात्प्रमाणानि भवितुं नार्हन्तीति भाष्यार्थमाह –

न पश्चादिति ।

हेतुलाभार्थं प्रथमतः प्रथमश्लोकस्य उत्तरार्धं व्याचष्टे –

सदबाधितमिति ।

प्रतीकमादयात्मशब्दार्थमाह –

आत्मेति ।

विषयानादत्त इत्यात्मशब्दार्थमुक्त्वा तात्पर्यमाह –

साक्षीति ।

आत्मा त्रिविधः गौणात्मा मिथ्यात्मा मुख्यात्मा चेति । आद्य आह –

पुत्रादिरिति ।

गौणश्चासावात्माभिमानश्चेति विग्रहः । पुत्रदारादिषु आत्माभिमानो गौणः यथा स्वसुखेन सुखी स्वदुःखेन दुःखी तथा पुत्रदारादिगतेनापीति सोयं गौणः न मिथ्याभिमानः भेदस्यानुभवसिद्धत्वात्तथा च पुत्रदारादिष्वहमित्यात्माभिमानेन पुत्रादिर्गौणात्मेति भावः ।

द्वितीय आह –

नरोहमिति ।

देहेन्द्रियादिष्वभेदानुभवेन भेदज्ञानाभावान्नात्माभिमानो गौणः किन्तु शुक्तौ रजतज्ञानवन्मिथ्या तथा च देहादावहमित्यभिमानेन देहादिर्मिथ्यात्मेति भावः ।

मुख्यात्मानं निरूपयितुं द्वितीयश्लोकमवतारयति –

नन्विति ।

अन्वेष्टव्येत्यस्य व्याख्यानं –

ज्ञातव्येति ।

अन्विष्टपदस्यार्थमाह –

ज्ञात इति ।

तृतीयश्लोकमवतारयति –

प्रमातृत्वस्येति ।

यद्वदित्यस्यार्थमाह –

यथेति ।

आत्माबोधावधि प्रामाण्यमित्यन्वयः ।

ननु ज्ञानानन्तरं यथा चक्षुरादीनां अप्रामाण्यं तथा वेदान्तानामप्रामाण्यं स्यात् इत्यत आह –

वेदान्तानान्त्विति ।

ज्ञानानन्तरं वेदान्तानां मिथ्यात्वेपि अबाध्यवस्तुबोधकत्वात् नाप्रामाण्यम् । न च तर्हि प्रामाण्यं स्यादिति वाच्यम् । अद्वैतज्ञानिनः शब्दतज्जन्यप्रमाया अभावेन प्रमाकरणत्वरूपप्रामाण्यस्याभावात् , तस्मात् ज्ञानानन्तरं वेदान्तानां नाप्रामाण्यं न प्रामाण्यं चेति रहस्यम् ।

अकः सवर्णे दीर्घ इति – सूत्रेणात्मनिश्चयादित्यत्र सन्धिमभिप्रेत्य प्रतीकमादाय पदविभागमाह –

आत्मनिश्चयादिति ।

आब्रह्मस्वरूपसाक्षात्कारादित्यर्थः ।

शङ्कायाः कः परिहार इति जिज्ञासायामाह –

प्रमातृत्वस्येति ।

अद्वितीयनिरतिशयानन्दचैतन्यैकज्ञानसर्वज्ञसर्वेश्वरसर्वशक्तिनिरवयवस्वप्रकाशप्रत्यग्भूतब्रह्मात्मन्यपरोक्षानुभवात्प्राग्भेदात्मप्रत्ययवत्सर्वो व्यवहारो यथा दर्शनमुपपद्यते अस्मिंश्चापरोक्षे अवभासमानादिप्रमात्रादिबाधात्सर्वो व्यवहारो निवर्तत इति श्लोकार्थः ।

स्वाभिमतमिष्टदेवतानामोच्चारणपूर्वकं फलितं समन्वयार्थमाह –

रामनाम्नीति ।