अद्वैतशारदा | दक्षिणाम्नाय श्रीशारदापीठम्, शृङ्गेरी

स्वाविद्याविभवप्रसूतविपुलद्वैतप्रपञ्चाहित-
स्पष्टभ्रान्तितिरोहितात्ममतयो यं भागशो मन्वते ।।
निर्भागं सकलभिधानमननव्यापारदूरस्थितं
वन्दे नन्दितविश्चमव्ययमजं भक्त्या तमेकं विभुम् ।। १ ।।

यां काण्वोपनिषच्छलेन सकलाम्नायार्थसंशोधिर्नी
संचक्रुर्गुरवोऽनुवृत्तगुरवो वृत्तिं सतां शान्तये ।।
अर्थाविष्करणं कुतार्किककृताशङ्कासमुच्छित्तये
तस्या न्यायसमाश्रितेन वचसा प्रक्रम्यते लेशतः ।। २ ।।

अत्र षोपनिषच्छब्दो ब्रह्मविद्यैकगोचरः।।
तत्रैव चास्य सद्भावादभिधार्थस्य तत्कुतः।। ३ ।।

उपोपसर्गः सामीप्ये तत्प्रतीचि समाप्यते ।।
त्रिविधस्य सदर्थस्य निशब्दोऽपि विशेषणम् ।। ४ ।।

उपनीयेममात्मानं ब्रह्मापास्तद्वयं यतः।।
निहन्त्यविद्यं तज्जं त तस्मादुपनिषद्भवेत् ।। ५ ।।

निहत्यानर्थमूलं स्वाविद्यां प्रत्यक्तया परम् ।।
गमयत्यस्तसंभेदमतो वोपनिषद्भवेत् ।। ६ ।।

प्रवृत्तिहेतून्निःशेषांस्तन्मूलोच्छेदकत्वतः।।
यतोऽवसादयेद्विद्या तस्मादुपनिषन्मता ।। ७ ।।

यथोक्तविद्याबोधित्वाद्ग्रन्थोऽपि तदभेदतः।।
भवेदुपनिषन्नामा लाङ्गलं जीवनं यथा ।। ८ ।।

अरण्याध्ययनाच्चैतदारण्यकमितीर्यते ।।
बृहत्त्वाद्ग्रन्थतोऽर्थाच्च बृहदारण्यकं मतम् ।। ९ ।।

इत्यादिनामव्युत्पत्तिच्छद्मना प्रकृतोचितम् ।।
सर्वोपनिषदामाह मुक्तिमात्रं प्रयोजनम् ।। १० ।।

मिथोविरोधसिद्ध्यर्थं कर्मज्ञानाधिकारिणोः।।
संसार्रव्याविवृत्सुभ्य इत्युक्तिं भाष्यकृज्जगौ ।। ११ ।।

त्यक्ताशेषक्रियस्यैब संसारं प्रजिहासतः।।
जिज्ञासोरेव चैकात्म्यं त्रय्यन्तेष्वधिकारिता ।। १२ ।।

``एतमेवे''ति च तथा प्रत्यग्याथात्म्यवित्तेये ।।
सर्वकर्मत्यजं प्राह श्रुतिर्विद्याधिकारिणम् ।। १३ ।।

प्रत्यग्विविदिषासिद्ध्यै वेदानुवचनादयः।।
ब्रह्मावाप्त्यै तु तत्त्याग ईप्सन्तीतिश्रुतेर्बलात् ।। १४ ।।

उक्ताधिकारविषयप्रतिपत्त्यर्थमीरितम् ।।
संसारहेत्वितिवचः स्फुटन्यायोपबृंहितम् ।। १५ ।।

ऐकात्म्यविषयान्नान्यो वेदान्तवचसां यतः।।
लभ्यते विषयः कश्चित्तद्धीस्तस्मात्तमोपनुत् ।। १६ ।।

संसारकारणाविद्याध्वंसकृज्ज्ञानलब्धये ।।
प्रारब्धेयं प्रयत्नेन वेदान्तोपनिषत्परा ।। १७ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यधीरेव प्रत्यगज्ञानहानिकृत् ।।
सा चाऽऽत्मोत्पत्तितो नान्यद्ध्वान्तध्वस्तावपेक्षते ।। १८ ।।

साधनं चाधिकारी च कर्मविज्ञानकाण्डयोः।।
मिथो विरोधतः सिद्धावधुना तत्र चोद्यते ।। १९ ।।

नन्वभ्युदयवन्मुक्तिं गृह्णीमो विधेलक्षणाम् ।।
कार्यं विना नाधिकारी नापीज्याफलसंगमः।।
लभ्यते लौकिकोऽपीह, किमङ्गाऽऽगमसंश्रयः ।। २० ।।

विधिलक्षणसिद्ध्यर्थं सन्ति वाक्यानि च श्रुतौ ।। २१ ।।
कुर्वाीत क्रतुमित्यादिर्विधिरभ्युदये यथा ।।
उपासीतेति च तथा मुक्तावपि समीक्ष्यते ।। २२ ।।

नाभ्युदयस्य मुक्तेश्च साध्यासोध्ये ध्रुवाध्रुवे ।।
वैलक्षण्यान्न युक्तेयं तुल्यसाधनता तयोः ।। २३ ।।

अन्यच्छ्रेयोऽन्यदुतैव प्रेयस्ते उभे नानार्थे पुरुषं सीनीतः।।
तयोः श्रेय आददानस्य साधु भवति हीयतेऽर्थाद्य उ प्रेयो वृणीते ।। २४ ।।

परीक्ष्य लोकान्कर्मचितान्ब्राह्मणो निर्वेदमायान्नास्त्यकृतः कृतेन ।।
तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत्समित्पाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम् ।। २५ ।।

नन्वभ्युदयवत्साध्या मुक्तिरप्राप्तरूपतः।।
मैवं, साध्याऽपि नो मुक्तिर्न त्वभ्युदयवद्यतः ।। २६ ।।

स्वतोमुक्तान्तरायस्य तमसो विद्यया हतेः।।
तत्कैवल्यमतः साध्यमुपचारात्प्रचक्षते ।। २७ ।।

चिकित्सयेव संप्राप्यं स्वास्थ्यं रोगार्दितस्य तु ।।
आत्माविद्याहतेर्बोधात्तत्कैवल्यमवाप्यते ।। २८ ।।

ब्रह्म वा इदमित्यादिर्ब्रह्मैवेति तथा श्रुतिः।।
सुषुप्तनरवच्छ्रुत्या बोध्योऽतोऽयं न कार्यते ।। २९ ।।

किमत्र विधिना कार्यमनृतत्रत्वहेतुतः।।
श्रुतोऽप्यनर्थकोऽत्र स्याद्विध्यर्थासंभवत्वतः।। ३० ।।

यच्चास्यासति कर्तव्ये नाधिकारो निरूप्यते ।।
तदप्यशेषतश्चोद्यमूर्ध्वमुन्मूलयिष्यते ।। ३१ ।।

पर आहाऽऽत्मनः स्वास्थ्यं श्रेयो यद्यभिवाञ्छसि ।।
कर्मभ्य एव तत्सिध्येच्छ्रुतत्वात्कर्मणः श्रुतौ ।। ३२ ।।

श्रुतौ स्मृतौ च विहितं कर्मैव श्रूयते यतः।।
न च कर्मातिरेकेण मुक्त्यभ्युदयसाधनम् ।। ३३ ।।

यत्नतो न्यायतः किंचित्पश्यामो वेदचक्षुषा।।
निषेधविधिमात्रत्वाद्वेदार्थस्येह सेर्वतः ।। ३४ ।।

ननु श्रुतौ पुरोक्तानि वाक्यानि बहुशो मया ।।
अविधायित्वतस्तेषां न न्याय्यं भवतोदितम् ।। ३५ ।।

आम्नायस्य क्रियार्थत्वाद्विधिनेति च सूत्रणात् ।।
विधिशेषतया तेषामेकवाक्यत्वसंभवे ।।३६ ।।

वचसामक्रियार्थानां वाक्यभेदप्रकल्पना ।।
गुर्वी स्यान्ननु कैवल्यं फलं नित्यमिहेष्यते ।। ३७ ।।

कथं नित्यं भवेत्तन्नो यदि स्यात्कर्मणः फलम् ।।
कर्मोत्थं न यतः किंचिद्ध्रुवं जगति वीक्ष्यते ।। ३८ ।।

तत्साधनेन चावश्यं भवितव्यमतो भवेत् ।।
पारिशेष्यादिह ज्ञानं वेदान्ते तत्प्रसिद्धितः ।। ३९ ।।

नैवं क्रियाभ्य एवास्या मुक्तेः सिद्धत्वहेतुतः।।
कुतः क्रियाभ्यः सिद्धिश्चेच्छृणु तद्भण्यते यतः ।। ४० ।।

निषिद्धकाम्ययोस्त्यागात्कर्मणोर्नित्यकर्मणः ।।
करणा, त्प्रत्यवायस्य हते,र्भोगेन च क्षयात् ।। ४१ ।।

शरीरारम्भकस्यै,वं मुक्तिः सिद्धाऽन्तरात्मनः ।।
विनाऽप्यैकात्म्यसंबोधात्कर्मणैवोक्तवर्त्मना ।। ४२ ।।

ननु चाऽऽत्मावबोधस्य ``निचाय्यो''ति फलं श्रुतम् ।।
``ब्रह्म वेदे''ति च तथानैवं तस्यार्थवादतः ।। ४३ ।।

फलोक्तेरर्थवादत्वं द्रव्यसंस्कारकर्मसु।।
सर्वत्र दर्शनाच्छास्रे पर्णमय्यां फलोक्तिवत् ।। ४४ ।।

आत्मनः कर्मशेषत्वात्तद्धियः कर्मशेषता ।।
विधिं त्वयाऽनिच्छताऽपि ह्यभ्युपेयाऽर्थवादता ।। ४५ ।।

नैवं तद्धेतुतद्रूपविरोधादितरेतरम् ।।
मुक्त्यभ्युदययोस्तस्मान्न सम्यग्भवतोदितम् ।। ४६ ।।

स्वरूपेऽवस्थितिर्मुक्तिरात्मनो भवतोच्यते ।।
काम्यादिवर्जनादिभ्यस्तस्याः सिद्धिश्च वर्ण्यते ।। ४७ ।।

तत्राऽऽत्मा किं स्वरूपे प्राङ्न स्थितो येन तत्स्थितौ ।।
हेतु व्यपेक्षते यत्नात्स्वरूपं हि न तद्भवेत् ।। ४८ ।।

स्वतोऽनवस्थितो यत्र हेतुना स्थाप्यते बलात् ।।
अथावस्थित एवायं किमर्थं हेतुमार्गणम् ।। ४९ ।।

कैवल्पेऽपि च तत्सक्तेरनिर्मोक्षः प्रसज्यते ।।
अतो निषिद्धकाम्यादिवर्जनान्नाऽऽत्ममुक्तता ।। ५० ।।

विषयाभ्यासजास्वास्थ्यनुत्त्यर्थमिति चेन्मतम् ।।
स तु विषयसंपर्कः कस्माद्भवति कारणात् ।। ५१ ।।

अकस्माद्भवतः सक्तेर्मुक्तावप्यनिषेधतः।।
अनिर्मोक्षप्रसक्तिर्वस्तथा सति समापतेत् ।। ५२ ।।

धर्माधर्मनिमित्तश्चेत्किं पुनर्धर्मपातके ।।
अप्यसङ्गस्वभावस्य संपर्कं कुरुतो बलात् ।। ५३ ।।

भल्लातकाङ्कवद्वस्त्रे न हि लोके स्फुरन्नपि ।।
कुशलोऽपि कुलालः सन्नघटादिस्वभावकम् ।। ५४ ।।

मृद्वद्व्योम धटी कुर्यान्मरुद्वाऽग्नेश्च शीतताम् ।।
आत्मा कर्त्रादिरूपश्चेन्मा काङ्क्षीस्तर्हि मुक्तताम् ।। ५५ ।।

न हि स्वभावो भावानां व्यावर्त्येतौष्ण्यवद्रवेः ।।
स्वभावाद्विनिवृत्तोऽर्थो निःस्वभावः खपुष्पवत् ।। ५६ ।।

नाविनश्यन्यतो वह्निर्व्यावर्त्येतौष्ण्यतः क्कचित् ।।
न च कर्त्राद्यनिर्मुक्तौ मुक्तिः संभाव्यतेऽन्यतः ।। ५७ ।।

ननु कर्तृत्वभोक्तृत्वकार्यमेवाऽऽत्मसंसृतिः ।।
न तु तच्छक्तिरित्येवं शक्तिमात्रतया स्थितौ ।। ५८ ।।

सर्वानर्थविनिर्मुक्तेरूपपन्नाऽऽत्ममुक्तता ।।
मैवं भेदे तथाऽभेदे दोषः स्याच्छक्तिकार्ययोः ।। ५९ ।।

शक्तितत्कार्ययोर्यस्माद्व्यतिरेको न विद्यते ।।
नियमासंभवः प्रापद्व्यतिरेकस्तयोर्यदि ।। ६० ।।

कार्यकारणता न स्यात्स्वतो भेदेन सिद्धयोः।।
अभेदे च तयोरैक्यात्कार्यकारणता कुतः ।। ६१ ।।

नाकुर्वत्कारणं दृष्टं कार्यं चाक्रियमाणकम् ।।
अथाभेदस्तयोरिष्टः कार्यध्वस्तौ प्रसज्यते ।। ६२ ।।

तच्छक्तेरपि विध्वंसस्तयोरव्यतिरेकतः।।
शक्तिस्वरूपहाने च शक्तिमद्रूपनिह्नुतिः।। ६३ ।।

तयोरव्यतिरेकत्वात्स एवाऽऽयात्यनीप्सितः।।
निरात्मवादः पूर्वोक्तस्तस्मान्नैवं प्रकल्पयेत् ।। ६४ ।।

मतं कार्यानभिव्यक्तिर्निमित्तासंभवाद्यदि ।।
शक्तेरिति, न तद्युक्तं शक्तितद्धेतुसंभवात् ।। ६५ ।।

शक्तिरूपेण संबन्धो निमित्तानामपीष्यते ।।
नैमित्तिकैरिति ततो वह्न्यौष्ण्यादिसमानता ।। ६६ ।।

कार्यस्य शक्तितत्रत्वे सर्वदा कारणस्थितेः ।।
कार्योत्पत्तिः सदैव स्यान्निदाघे घर्मवद्यतः ।। ६७ ।।

तथैव शक्त्यतत्रत्वेऽप्येष दोषो यतो भवेत् ।।
सदा कार्यं न जायेत कारणासंभवात्सदा ।। ६८ ।।

निदाधे शीतवद्यस्मोदतोऽसम्यगिदं वचः।।
निष्कारणस्य चोद्भूतौ कार्यजन्म सदा भवेत् ।। ६९ ।।

कायर्ता वा कुतोऽस्य स्यान्न चेत्कारणतत्रता ।।
न च शक्यं प्रतिज्ञातुं जन्माऽऽरभ्याऽऽ मृतेर्नृभिः।। ७० ।।

निषिद्धकाम्यकर्मादिवर्जनं निपुणैरपि ।।
सूक्ष्मापराधसंदृष्टेरतियत्नवतामपि ।। ७१ ।।

संशयस्तु भवत्येव पक्षासिद्धिस्तु तावता ।।
अथ चेन्मोक्ष्यते सोऽत्र यस्य संपत्स्यते तथा ।। ७२ ।।

त्वदुक्तं नैतदेवं स्यादवक्तव्यत्वहेतुतः।।
निश्चितं साधनं वाच्यं ज्ञानं निःश्रेयसं प्रति ।। ७३ ।।

न तु यादृच्छिकी सिद्धिर्वक्तव्येह विपश्चिता ।।
दैवगोचर एवैष न तु मानुषगोचरः ।। ७४ ।।

सहकर्त्री भवेच्छक्तिरिति न्यायाद्भवेद्यदि ।।
मनुष्यगोचरोऽपीति नाऽऽख्यातासंभवात्तथा ।। ७५ ।।

मुक्त्यर्थाी न हि काम्यादि वर्जयेदिति चोदना ।।
अस्ति वेदे क्कचिद्येन शक्तेर्विध्येकदेशता ।। ७६ ।।

काम्यादिवर्जनं त्वेतत्स्वमतिप्रभवं यतः।।
नातः शक्तेस्तदंशत्वं कथंचिदपि युज्यते ।। ७७ ।।

नित्यादिकरणान्नापि काम्यादेश्तापि वर्जनात् ।।
श्रेयः संभाव्यते विद्यानिष्फलत्वप्रसङ्गतः ।। ७८ ।।

काम्यात्स्वर्गादिकं मा भूदक्रियायां तदुद्भवम् ।।
अर्थान्तरात्स्वभावाद्वा भवन्न तु निवार्यते ।। ७९ ।।

अन्यतो भवने मानं न चेदस्त्विह संशयः।।
एतावताऽपि पक्षस्ते प्रतिबद्धो न सिध्यति ।। ८० ।।

अथैतयोरिति तथा चोदनार्थातिलङ्घिनाम् ।।
सुखदुःखादिसंदृर्ष्टर्न चाप्यस्तीह संसयः ।। ८१ ।।

नित्यस्याकरणे दोषस्तत्कियायां न यद्यपि ।।
अन्यतोऽसौ स्वाभावाद्वा न तु मानेन वार्यते ।। ८२ ।।

नित्यादेः फलमिष्टं चेदुपात्तदुरितक्षयः ।।
तथाऽप्यागामिदोषेष्वाशङ्का पूर्ववदुद्भवेत् ।। ८३ ।।

अनभीष्टफलानां च दुरितत्वात्क्षयो भवेत् ।।
नत्वाभ्य़ुदयिकानां स्यादभीष्टत्वात्क्षयस्त्व ।। ८४ ।।

सर्वेषां दुष्टता चेत्स्यान्न विधानाददुष्टता ।।
नापि श्येनादितुल्यत्वं फलदोषेण दुष्टता ।। ८५ ।।

ऐकात्म्यज्ञानतश्चेत्स्याद्व्यर्था कर्मप्रधानता ।।
प्रधानत्वं च विद्यायास्तमेतमिति दर्शितम् ।। ८६ ।।

तत उक्तेन मार्गेण कर्तृसंस्कारकारिणाम् ।।
ऐकात्म्यज्ञानतात्पर्यं कर्मणामिति निश्चितम् ।। ८७ ।।

तेन निःसारतां बुद्ध्वा कर्मणां वेदतत्त्ववित् ।।
ऐकात्म्यज्ञानमन्वेति तपोमुषितकल्मषः ।। ८८ ।।

यस्तु जन्मान्तराभ्यासात्क्षपिताशेषकामनः।।
आदावेवाधिकारी स पुनः कर्म न वीक्षते ।। ८९ ।।

विरक्तस्य तु जिज्ञासोर्मानान्नान्यव्यपेक्षणम् ।।
कर्मापेक्षा हि साध्येऽर्थे सिद्धेऽर्थे तदनर्थकम् ।। ९० ।।

वामदेवस्य मैत्रेय्या गार्ग्याश्चैव समञ्जसम् ।।
दर्शनं, ब्रह्मचर्यादेस्तथा प्राव्राज्यशासनात् ।। ९१ ।।

इष्टापूर्तादिहेतूनामानन्त्यात्स्वर्गसिद्धये ।।
हेत्वन्तरासंभवोऽतो दुर्ज्ञानः संभवाद्भवेत् ।। ९२ ।।

एवं निषिद्धवाक्येषु यथोक्तं न्यायमादिशेत् ।।
नित्यकर्मवचःस्वेवं नातो मुक्तिविनिश्चयः ।। ९३ ।।

अनेकजन्मोपात्तस्य पुण्यापुण्यस्य कर्मणः।।
अनन्तदेहहेतोश्च विप्रघातस्य संभावत् ।। ९४ ।।

ततः शेषेण वचनात्तथा तद्य इहेत्यतः।।
अनारब्धफलेहानां गम्येते संस्थितिस्ततः ।। ९५ ।।

फलं नित्यस्य नापीह दुरितक्षयमात्रकम् ।।
फलान्तरश्रुतेः साक्षात्तद्यथाऽऽम्रस्मृतेस्तथा ।। ९६ ।।

आम्रे निमित्त इत्यादि ह्यापस्तम्बस्मृतेर्वचः।।
फलवत्त्वं समाचष्टे नित्यानामपि कर्मणाम् ।। ९७ ।।

उक्तमेव तु संशीतावियं त्वत्र विनिश्चितिः।।
कार्यमारभते शक्तिर्यत्किंचेह व्यवस्थिता ।। ९८ ।।

यस्मादसति कार्येऽसौ शक्तिरेव न सिध्यति ।।
कार्यकारणयोः सिद्धिरन्योन्याव्यतिरेकतः ।। ९९ ।।

कर्तृभोक्तृस्वरूपेऽतो ह्यभ्युपेतेऽन्तरात्मनि ।।
न मुक्त्याशाऽस्ति पूर्वोक्तन्यायमार्गसमाश्रयात् ।। १०० ।।

सापराधत्वतो मुक्तिः संदिग्धैव प्रसज्यते ।।
द्विजातीनां खरादेस्तु त्वदुक्त्या स्यादसंशयात् ।। १०१ ।।

ननूक्तं कर्मशेषत्वमात्मनो यागकर्तृता ।।
नैतदेवं यतो नैतत्कर्माङ्गं ज्ञानमिष्यते ।। १०२ ।।

कर्तृत्वमात्मनः सिद्धं यतोऽन्यत्रापि यागतः ।।
निःशेषकर्मकारित्वात्तस्मादुक्तमपेशलम् ।। १०३ ।।

न ह्यात्मज्ञानविरहात्कर्म कर्तुं न शक्यते ।।
पर्णज्ञानमृते यद्वज्जुहूर्लातुं न शक्यते ।। १०४ ।।

देहान्तराभिसंबन्धी नत्वात्माऽस्तीत्यजानतः।।
विवेकिनो न युक्तेयं प्रवृत्तिः पारलैाकिकी।। १०५ ।।

एवं तर्हि न कर्माङ्गं कर्तुश्चेष्टैकहेतुतः ।।
फलार्थिवन्न च ज्ञानं क्रियाङ्गत्वेन चोदितम् ।। १०६ ।।

नन्वेवमपि सिद्धः स्यात्प्रवेशः सर्वकर्मसु ।।
आत्मज्ञानस्य सामर्थ्यान्न नाम विधिसंश्रयात् ।। १०७ ।।

नैतदेवमविज्ञाततत्त्वस्यैवेह कर्मसु ।।
अनात्मार्थविशिष्टस्य ह्यधिकारित्वहेतुतः।। १०८ ।।

स्वरूपे आत्मनः स्थानमाहुर्निःश्रेयसं बुधाः ।।
ततोऽन्येनाभिसंबन्ध आत्मनोऽज्ञानहेतुकः ।। १०९ ।।

आगनत्वनात्मरूपं तत्स्वसंवित्त्यैव गम्यताम् ।।
नातोऽवाप्तपुर्थस्य स्वरूपावस्थिस्य तु ।। ११० ।।

कर्तृभोक्त्रादिरूपत्वं प्रत्यगज्ञानतोऽन्यतः ।।
कर्म तत्फलभोगश्च बाह्यानि करणानि च ।। १११ ।।

ततोऽपि बाह्यो देहश्च जातिस्तत्समवायिनी ।।
जरामरणजन्मानि देहाधिकरणानि च ।। ११२ ।।

दारपुत्रधनादीनि देहवाह्यानि यानि च ।।
कर्माधिकारहेतूनि स्वतोऽस्यानधिकारिणः ।। ११३ ।।

अभिन्नस्याऽऽत्मनो मोहाद्भेदकानीति मन्वते ।।
विशेषणं स्वरूपं वा नान्योन्यस्य स्वतो यतः ।। ११४ ।।

लोके दृष्टं विनाऽविद्यां मोहादृष्टं तु सर्वतः।।
चोरोऽसौ मामभिप्रैतीत्येवं चोरविशेषणम् ।। ११५ ।।

स्थाणुं संभावयत्यज्ञो न तु दृष्टं तमो विना ।।
नन्वविद्यामृतेऽप्यन्यदृष्टमन्यविशेषणम् ।। ११६ ।।

औपगवो नृपहयस्तथा श्येनचिदादयः ।।
नैतदेवं यतस्तत्र नैवं प्रत्यक्तयेष्यते ।।
अगन्यस्य संबन्धः कृशोऽहमितिवत्क्कचित् ।। ११७ ।।

उपग्वादिर्हि पित्रादिः प्रकृत्यर्थो विशेषणम् ।।
भिन्नस्यौपगवापत्यप्रत्ययार्थस्य गम्यते ।। ११८ ।।

नैवं कर्त्रादिदेहान्ताञ्जात्यादीन्देहगांस्तथा ।।
व्यतिरेकतया कश्चिद्विशिनष्टीह मानवः ।। ११९ ।।

यत आत्मतयैवैतैर्विशिनष्ट्यविशेषणम् ।।
करोम्यन्धो द्विजो बालो दग्धश्छिन्नोऽहमित्यपि ।। १२० ।।

नाविद्यामन्तरेणैषां विशेषणविशेष्यता ।।
इयमेवाऽऽत्मनो ज्ञेया कर्माधिकृतिकारणम् ।। १२१ ।।

अधिक्रियन्ते येनैते बृहस्पतिसवादिषु ।।
अतोऽनवगतैकात्म्यकर्माधिकृतिहेतुतः ।। १२२ ।।

श्रुत्यादिमानप्रमितप्रत्यग्याथात्म्यनिष्ठितम् ।।
सर्वकर्मसमुच्छेदि ज्ञानं वेदान्तमानजम् ।। १२३ ।।
तन्मूलाज्ञानघातित्वाज्ज्ञानस्येह प्रसिद्धितः ।। १२४ ।।

न तु प्रवर्तकं तस्मान्नार्थवादत्वसंभवः ।।
फलोक्तेः पर्णमय्यां तु युज्यते कर्मशेषतः।। १२५ ।।

यत्त्वचोदि त्वयाऽपीयमभ्युपेयाऽर्थवादता।।
अनिच्छताऽपि विध्यर्थमत्र प्रतिविधीयते ।। १२६ ।।

इच्छाम्येवार्थवादत्वं वचसोऽन्यपरत्वतः।।
यथाश्रुतार्थवादित्वान्न त्वभूतार्थवादता ।। १२७ ।।

इज्येते स्वर्गलोकाय दर्शादर्शौ यथा तथा ।।
न त्वभूतार्थवादित्वं पापश्लोकाश्रुतेर्यथा ।। १२८ ।।

कुतः प्राप्तं फलमिति प्रत्यक्षं ह्यात्मधीफलम् ।।
यतोऽवगम्यते तेन ज्ञानं कर्म न ढौकते ।। १२९ ।।

प्रवृत्तेः प्रतिकूलत्वान्मुक्तिं प्रति विरोधतः ।।
मुमुक्षोरधिकारोऽतो निवृत्तौ सर्वकर्मणाम् ।। १३० ।।

प्रवृत्तिहेतुप्रध्वस्तेर्न प्रवृत्तौ कथंचन ।।
नाभिप्रेतपुरप्राप्तिसमर्थं सुगमं शिवम् ।। १३१ ।।

वारिपथ्यदनोपेतं सर्वानर्थविवर्जितम् ।।
प्राप्तं मार्गं समुत्सृज्य तद्विरुद्धेन वर्त्मना ।।
यियासति सुधीः कश्चिद्यथा भ्रान्तोऽध्वगस्तथा ।। १३२ ।।

तथाऽविद्योत्थकर्त्रादिधर्मशून्यमविक्रियम् ।।
अक्रियाकारकं ज्ञात्वा निःशेषपुरुषार्थदम् ।। १३३ ।।

आत्मप्रत्ययमागम्यमात्मानं देवमञ्जसा ।।
तत्स्थितौ च फलेऽभीष्टे नित्ये साधनवर्जिते ।। १३४ ।।

तद्विरूद्धफले बाह्यसाधनेऽनेककारके ।।
कथं कर्मणि सर्वज्ञो मनो दध्याद्धसन्नपि ।। १३५ ।।

सम्यग्धीमृदिताशेषध्वान्तस्य च न पूर्ववत् ।।
अज्ञानादि पुनः कर्तुं शक्यतेऽकारकत्वतः ।। १३६ ।।

श्रुत्यादिमानप्रमितयाथात्म्यज्ञानतत्फलः।।
प्रतिकूलत्वतो विद्वान्यतः कर्मसु नेहते ।। १३७ ।।

अतोऽज्ञस्यैव निःशेषमुमुक्षुप्रजिहासितः ।।
कर्त्राद्यनात्मधर्मस्य कर्माधिकृतिरात्मनः ।। १३८ ।।

विद्यात्ममोहतत्कार्यविरोधाच्च परस्परम् ।।
रोगादिवदनर्थत्वात्कत्रीदिः प्रजिहासितः ।। १३९ ।।

जिहासितुः स्वभावोऽसावित्युक्तिः शिशुवक्तृका ।।
कर्त्रादिश्चेत्स्वभावः स्यात्प्रत्यक्षाकर्तृरूपिणः ।। १४० ।।

प्रत्यक्षादिविरोधः स्यादनिर्मोक्षस्तथैव च ।।
अस्तु काममनिर्मोक्षो विक्रियावत्त्वतो दृशेः।। १४१ ।।

अग्निवत्फलभोक्तृत्वान्नो चेदाकाशकल्पता ।।
इति चेन्नाऽऽत्मनो ध्रौव्याद्विक्रियानुपपत्तितः।। १४२ ।।

मूर्तामू्र्तत्वहीनस्य प्रतीचो विक्रिया कुतः।।
प्रमायोगो हि भोक्तृत्वं प्रमा चैवाऽऽत्मनः सदा ।। १४३ ।।

वाय्वग्निवद्विकारो न प्रागभावाद्यसंभवात् ।।
अग्नयादीनां तु सांशत्वाद्वलवद्भिस्तदिन्धनैः ।। १४४ ।।

अभिभूतस्वरूपाणां काष्ठनिर्मथनादिना ।।
युक्तैवाऽऽबिष्कृतिर्नित्यं तेषां कार्यात्मकत्वतः ।। १४५ ।।

न त्वात्मनो निरंशत्वान्मुख्यै संभवतः क्कचित् ।।
अविर्भावतिरोभावौ स्वतःसिद्धेश्च कारणात् ।। १४६ ।।

अभ्युपेताऽप्यभिव्यक्तिर्नाभिव्यङ्ग्यस्य विक्रिया ।।
यथा तथाऽनभिव्यक्तिः सर्वेषामपि वादिनाम् ।। १४७ ।।

अतोऽनभ्युपगच्छद्भिर्मुक्तौ कर्त्रादिरात्मनः।।
अविद्याकल्पितो ज्ञेयो न ह्यसौ परमार्थतः ।। १४८ ।।

कर्त्राद्यात्मस्वभावस्य प्रात्यक्ष्यान्न तदान्मनि ।। १४९ ।।
मात्रादिबोधकं मानं प्रत्यगात्मनि साक्षिणि ।।
न व्यापारयितुं शक्यं वह्रि दग्धुमिवोल्मुकम् ।। १५० ।।

साक्षिसाक्ष्याभिसंबन्धः प्रमात्रादौ यथा तथा ।।
साक्षिवस्तुनि नैव स्यात्केवलानुभवात्मनि ।। १४१ ।।

परार्थसंहतानात्मभोग्यकर्त्रादिबोधिना ।।
विरोधात्तद्विरुद्धोऽर्थः प्रत्ययेनेक्ष्यते कथम् ।। १५२ ।।

इच्छाद्वेषादिरप्येवं नाऽऽत्मनो धर्म इष्यताम् ।।
कामः संकल्प इत्येवं मनोधर्मत्वसंश्रवात् ।। १५३ ।।

स्वपरोभयहेतुत्वे ह्यनिर्मोक्षप्रसङ्गतः ।।
सम्यग्निरूपणे चैषामविद्याकार्यतैव हि ।। १५४ ।।

इच्छादीनां स्वहेतुत्वेऽनर्थं कुर्यात्कथं स्वयम् ।।
आत्मा जानन्यथा शत्रोरात्मनोऽतो न युज्यते ।। १५५ ।।

तथा परनिमित्तत्वेऽनर्थस्यापरिहारतः ।।
नैकान्तिकफलत्वं स्याद्रोगादिपरिहरवत् ।। १५६ ।।

करणैः संहतिं चर्ते परिहारः कुतो दृशेः।।
तथोभयनिमित्तत्वे नैकान्तिकफलोदयः ।। १५७ ।।

पराभिप्रायानियमान्नैव स्यान्मोक्षनिश्चितिः।
निर्हेत्वविद्याकृप्तौ तु दोषः कश्चिन्न विद्यते ।। १५८ ।।

तद्वर्जनस्य संसिद्धेः प्रसिद्धोपायसंश्रयात् ।।
परागर्थप्रमेयेषु या फलत्वेन संमता ।।
संवित्सैवेह मेयोऽर्थो वेदान्तोक्तिप्रमाणतः।। १५९ ।।

अप्रामाण्यप्रसक्तिश्च स्यादितोऽन्यार्थकल्पने ।।
वेदान्तानामतस्तस्मान्नान्यमर्थं प्रकल्पयेत् ।। १६० ।।

नन्वेवमपि मानत्वव्याघातः स्यात्क्रियाविधेः।।
वेदान्तेष्वप्यनाश्वासस्तथा च प्रसजेद्ध्रुवम् ।। १६१ ।।

नैतदेवं यतोऽशेषमानानामपि मानता ।।
आ परात्मावबोधात्स्यात्तत्र सर्वसमाप्तितः।। १६२ ।।

नातोऽवतारो मानानामैकात्म्येनैव संक्षयात् ।।
श्येनादिविधिबाधः स्यादहिंसाविधिना यथा ।। १६३ ।।

कर्माण्यतो विधीयन्तेऽविद्यावन्तं नरं प्रति ।।
न तु विध्वस्तसकलकर्महेतुं द्विजं प्रति ।। १६४ ।।

सर्वकर्मनिरासेऽतो ह्यधिकारो विवेकिनः।।
यथोक्तन्यायतः सिद्धो न तु कर्मसु कर्हिचित् ।। १६५ ।।

कारकव्यवहारे हि शुद्धं वस्तु न वीक्ष्यते ।।
शुद्धे वस्तुनि सिद्धे च कारकव्यापृतिस्तथा ।। १६६ ।।

कारकाकारकधियोर्नैकदैकत्र वस्तुनि ।।
विरोधात्संभवोऽस्तीह प्रकाशतमसोरिव ।। १६७ ।।

अविरोधः क्रमेण स्यात्स्थिगत्योरिवेति चेत् ।।
नाऽऽत्मज्ञानस्य कूटस्थवस्तुतत्रत्वहेतुतः ।। १६८ ।।

नौष्ण्यात्मको मितो वह्रिः क्रमशोऽक्रमशोऽथ वा ।।
वस्तुतः शीततामेति, कर्तृतत्रं तथा भवेत् ।। १६९ ।।

भेदाभेदात्मकात्वाच्चेदेकस्यापीह वस्तुनः।।
अविरोधो, न तन्न्याय्यं त्वदुक्तार्थविरोधतः।। १७० ।।

नानेकस्यैकता न्याय्या तथैकस्याप्यनेकता ।।
वस्तुतत्रत्वतो बुद्धेर्न चेदेवं मृषा मतिः ।। १७१ ।।

यथा चास्य विरुद्धत्वं तथोदर्के प्रवक्ष्यते ।।
ऐकात्म्यस्यैव मेयत्वं तस्यैवाप्रतिबोधतः ।। १७२ ।।

वस्तूनीह प्रमीयन्ते व्यावृत्तानि परस्परम् ।।
अभावेन प्रमाणेन तेनोक्तं ते विरुध्यते ।। १७३ ।।

भेदे वा यदि वाऽभेदे संसृतेर्ब्रह्मणा सह ।।
ब्रह्मणोऽब्रह्मता तद्वद्विद्यानर्थक्यसंशते ।। १७४ ।।

ब्रह्माविद्यावदिष्टं चेन्ननु दोषो महानयम् ।।
निरविद्ये च, विद्याया आनर्थक्यं प्रसज्यते ।। १७५ ।।

नाविद्याऽस्येत्यविद्यायामेवाऽऽसित्वा प्रकल्प्यते ।।
ब्रह्मटृष्ट्या त्वविद्येयं न कथंचन युज्यते ।। १७६ ।।

यतोऽनुभवतोऽविद्या ब्रह्मास्मीत्यनुभूतिवत् ।।
अतो मानोत्थविज्ञानध्वस्ता साऽप्येत्यथाऽऽत्मताम् ।। १७७ ।।

ब्रह्मण्यविदिते वोधान्नाविद्येत्युपपद्यते ।।
नितरां चापि विज्ञाते मृषाधीर्नास्त्यबाधिता ।। १७८ ।।

अविद्यावानविद्यां तां न निरूपयितुं क्षमः।।
वस्तुवृत्तमतोऽपेक्ष्य नाविद्येति निरूप्यते ।। १७९ ।।

वस्तुनोऽन्यत्र मानानां व्यापृतिर्न हि युज्यते ।।
अविद्या च न वस्त्वष्टं मानाघातासहिष्णुतः ।। १८० ।।

अविद्याया अविद्यात्व इदमेव तु लक्षणम् ।।
मानाघातासहिष्णुत्वमसाधारणमिष्यते ।। १८१ ।।

त्वत्पक्षे बहु कल्प्यं स्यात्सर्वं मानविरोधि च ।।
कल्प्याऽविद्यैव मत्पक्षे सा चानुभवसंश्रया ।। १८२ ।।

तत्त्वमस्यादिवाक्योत्थसम्यग्धीजन्ममात्रतः।।
अविद्या सह कार्येण नाऽऽसीदस्ति भविष्यति ।। १८३ ।।

अतः प्रमाणतोऽशक्याऽविद्याऽस्येति निरीक्षितुम् ।।
कीद्दशी वा कुतो वाऽसावनुभूत्येकरूपतः ।। १८४ ।।

देवताद्रव्यकर्त्रादि ननु वस्त्वस्तु नाद्वयम् ।।
सर्वलोकप्रसिद्धत्वादद्वयस्याप्यसिद्धितः ।। १८५ ।।

नैतत्साधु, प्रमाणानां सर्वलोकाभिधं न हि ।।
प्रमाणमस्ति यत्प्राणाद्भवानेवं प्रभाषते ।। १८६ ।।

अभिमानश्च यत्रायं सर्वलोकास्य गम्यते ।।
प्रत्यक्षोऽर्थोऽयमित्येवं मिथ्यात्वं तस्य चोदितम् ।। १८७ ।।

प्रत्यक्षं च यथाऽऽसन्नं परोक्षाद्वस्तुनो मतम् ।।
सर्वप्रत्यक्तमस्तद्वद्बोधो वाक्योत्थ आत्मनि ।। १८८ ।।

आत्मानुभवमाश्रित्य प्रत्यक्षादि प्रसिध्यति ।।
अनुभूतेः स्वतः सिद्धेः काऽपेक्षा ह्यात्मसिद्धये ।। १८९ ।।

आत्मानुभवपूर्वत्वात्प्रत्यक्षत्वस्य न स्वतः।।
आत्मैकगम्यमैकात्म्यं वेदान्तेष्ववगम्यते ।। १९० ।।

यच्चाप्युक्तं श्रुतिस्मृत्योः क्रियाया एव सिद्धितः ।।
अतः क्रियातिरेकेण नास्त्यन्यन्मुक्तिसाधनम् ।। १९१ ।।

केन चोक्तं क्रिया मुक्तेः साधनत्वं न गच्छति ।।
तमेतामिति नाश्रौषीः संस्कारा इति च स्मृतिम् ।। १९२ ।।

यद्यप्यैकात्म्यधीः साक्षाच्छ्रुतिस्मृत्योर्न चोद्यते ।।
तथाऽप्यसौ न तद्बाह्या ताभ्यामेवाऽऽत्मबोधनात् ।। १९३ ।।

यच्च न ज्ञाप्यते वेदे वस्त्वित्येतदचूचुदः।।
तच्चापहस्तितं चोद्यं वक्ष्यते च निराकृतिः।। १९४ ।।

विधावसति वाक्यस्य यच्चावोचोऽप्रमाणताम् ।।
स्फृटन्यायोक्तिभिस्तच्च यत्नात्परिहरिष्यति ।। १९५ ।।

यच्चोक्तं न पुमर्थोऽस्ति वस्तुमात्रावबोधनात् ।।
आख्यानप्रचुरा यस्मात्रय्यन्ता इह लक्षिताः ।। १९६ ।।

रामो राजा बभूवेति न ह्येतावत्प्रबोधतः।।
संभाव्यते पुमर्थोऽतो विध्यर्थविरहात्कचित् ।। १९७ ।।

परार्थतैव सर्वत्र ज्ञानस्येहोपलक्ष्यते ।।
ज्ञात्वाऽनुष्टानवचनाद्विद्वान्यजत इत्यपि ।। १९८ ।।

उक्तोऽत्र परिहारः प्रागूर्ध्वं चापि प्रवक्ष्यते ।।
विद्याफलस्य प्रात्यक्ष्यादितिहेतुसमाश्रयात् ।। १९९ ।।

ननु निर्धूतशोकादि फलं यच्छ्रूयते श्रुतौ ।।
आत्मस्तुतिरसौ तस्मात्त्वन्मनोरथकल्पितम् ।। २०० ।।

अत्रोच्यते ह्यभिप्रेतं गम्यमानं प्रमाणतः ।। २०१ ।।
फलं तत्संपरित्यज्य कस्माल्लक्षणया स्तुतिम् ।।
अश्रुतामनभिप्रेतां कल्पयस्यबुधो यथा ।। २०२ ।।

न चास्त्येकविपयत्वं प्रत्यक्षवचसोर्यतः ।।
श्रुत्यैव परिहारोक्तेः स्वप्नादिस्थानसंचरात् ।। २०३ ।।

वहुशोऽसङ्गवचसा निःसङ्गत्वं ब्रुवाणया ।।
मनोराज्यसमं मन्ये सर्वमेतत्त्वयोदितम् ।। २०४ ।।

न प्रत्येमि यतः साक्षात्प्रत्यक्षं ज्ञानतः फलम् ।।
श्रुतादपि न चेद्वाक्याज्जायेत फलवन्मतिः।।
आशङ्क्येत तदैवैतद्यदेतद्भवतोदितम् ।। २०५ ।।

नित्यमुक्तत्वविज्ञानं वाक्याद्भवति नान्यतः ।।
वाक्यार्थस्यापि विज्ञानं पदार्थस्मृतिपूर्वकम् ।। २०६ ।।

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां पदार्थः स्मर्यते ध्रुवम् ।।
एवं निर्दुःखमात्मानमक्रियं प्रतिपद्यते ।। २०७ ।।

सदेवेत्यादिवाक्येभ्यः प्रमा स्फुटतरा भवेत् ।।
दशमस्त्वमसीत्यस्माद्यथैवं प्रत्यगात्मनि ।। २०८ ।।

अमात्वाशङ्कासद्भावान्मान्तरैश्चाविरोधतः ।।
वक्ष्यत्येतच्च यत्नेन लोकसिद्धोपपत्तिभिः ।। २०९ ।।

चतुष्पान्मानिरासेन साक्षाज्ज्ञानफलं ततः ।। २१० ।।
नवसंख्याहृतज्ञानो दशमो विभ्रमाद्यथा ।।
न वेत्ति दशमोऽस्मीति वीक्षमाणोऽपि तान्नव ।। २११ ।।

अपविद्धद्वयोऽप्येवं तत्त्वमित्यादिना विना ।।
वेत्ति नैकलमात्मानं प्रत्यड्भोहाप्रबोधतः।। २१२ ।।

वुभुत्सोच्छेदिनैवास्य सदसीत्यादिना टृढा ।।
प्रतीचि प्रतिपत्तिः स्यात्प्रत्यगज्ञानबाधया ।। २१३ ।।

निःशेषकर्मसंन्यासो वाक्यर्थज्ञानजन्मने ।।
तस्याऽऽरादुपकारित्वात्सहायत्वाय केल्प्यते ।। २१४ ।।

त्याग एव हि सर्वेषां मोक्षसाधनमुत्तमम् ।।
त्यजतैव हि तज्ज्ञेयं त्यक्तुः प्रत्यक्परं पदम् ।। २१५ ।।

शान्तो दान्त इति तथा सर्वत्यागपुरःसरम् ।।
उपायमात्मविज्ञाने श्रुतिरेवाब्रवीत्स्वयम् ।। २१६ ।।

प्रवृत्तिलक्षणो योगो ज्ञानं संन्यासलक्षणम् ।।
तस्माज्ज्ञानं पुरस्कृत्य संन्यसेदिह बुद्धिमान् ।। २१७ ।।

मुक्तेश्च विभ्यतो देवा मोहेनापिदधुर्नरान् ।।
ततस्ते कर्मसूद्युक्ताः प्रावर्तन्ताविचक्षणाः ।। २१८ ।।

अतः संन्यस्य कर्माणि सर्वाण्यात्मावबोधतः ।।
हत्वाऽविद्यां धियैवेयात्तद्विष्णोः परमं पदम् ।। २१९ ।।

इति भाल्लविशाखायां श्रुतिवाक्यमधीयते ।।
सर्वकर्मनिरासेन तस्मादात्मधियो जनिः ।। २२० ।।

सत्यानृते इति तथा सर्वसंन्यासपूर्वकम् ।।
आत्मनोऽन्वेषणं साक्षादापस्तम्बोऽब्रवीन्मुनिः ।। २२१ ।।

``नाविरतो दुश्चरितान्नाशान्तो नासमाहितः ।।
नाशान्तमानसो वाऽपि प्रज्ञानेनैनमाप्नुयात् '' ।। २२२ ।।

वेदानुवचनादीनां विनियोगोक्तियत्नतः।।
भिन्नाधिकारितालिङ्गं कर्मविज्ञानकाण्डयोः ।। २२३ ।।

ज्ञानोत्पत्त्यादिकाल्लिङ्गाद्यतस्तद्धेतुमात्रकम् ।।
गम्यते न विशेषोऽतः कर्मैवेति न गम्यते ।। २२४ ।।

मुण्डोऽपरिग्रहोऽसङ्गो बहिरन्तःशुचिः सदा ।।
ब्रह्मभूयाय भवति परिव्राडिति च श्रुतिः ।। २२५ ।।

इत्यादिश्रुतिवाक्यानि स्मृतिभिः सह कोटिशः ।।
ज्ञानाय विदधत्युच्चैः संन्यासं सर्वकर्मणाम् ।। २२६ ।।

यच्चाभाणि विना कार्यं नाधिकारो निरूप्यते ।।
दोषोऽयमपि नैव स्याज्ज्ञानोपाये यथोदिते ।। २२७ ।।

विधिमार्गेऽधिकारस्य परीक्षा वेर्तते यतः ।।
फलभूते तु विज्ञाने नाधिकारो निरूप्यते ।। २२८ ।।

अधिकारविचारो हि नृतन्त्रे वस्तुनीष्यते ।।
वस्तुतन्त्रे न युक्तोऽसौ स्वयं चैव पुमर्थतः ।। २२९ ।।

अनात्मनि प्रमेयेऽर्थे या फलत्वेन संमता ।।
प्रमेया सैव वेदान्तेष्वनुभूतिरिहाऽऽत्मनः ।। २३० ।।

विज्ञानमानन्दमिति ह्यात्मैवेति श्रुतेस्तथा ।।
पुमर्थस्यैव मेयत्वं मातृत्वाद्यनपेक्षिणः ।। २३१ ।।

तज्ज्ञानं यस्य संजातं जातमेवास्य नान्यथा ।।
कुक्षिस्थस्यापि हि सतो वामदेवस्य तद्यथा ।। २३२ ।।

तच्चाविद्यानिरास्येव व्याधभावनयाऽञ्जितः ।।
राजसूनोः स्मृतिप्राप्तौ व्याधभावो निवर्तते ।। २३३ ।।

यथैवमात्मनोऽज्ञस्य तत्त्वमस्यादिवाक्यतः ।।
लब्धैकात्म्यस्मृतेर्व्येति सर्वाऽविद्या सकार्यका ।। २३४ ।।

यत एवमतो नात्र विधिः कल्प्यः कथंचन ।।
अनर्थकः कल्पितोऽपि तस्येहानुपयोगतः ।। २३५ ।।

उत्पत्तिराप्तिः संस्कारो विकारश्च विधेः फलम् ।।
मुक्तिर्विलक्षणैतेभ्यस्तेनेहानर्थको विधिः ।। २३६ ।।

अनन्यायत्तसंसिद्धेर्निरविद्यात्मवस्तुनः ।।
न क्रियात्वं फलत्वं वा नापि कारकरूपता ।। २३७ ।।

अतोऽत्र विध्यभावोऽयं न कथंचन दूषणम् ।।
अलंकृतिरियं साध्वी वेदान्तेषु प्रशस्यते ।। २३८ ।।

चोदनाभिर्नियुक्तोऽहं तथा ब्रह्महमित्यपि ।।
परस्परविरुद्धत्वादेकदैकत्र न द्वयम् ।। २३९ ।।

स्वामी सन्न हि भृत्येन स्वामिनेव नियुज्यते ।।
संबोधनीय एवासौ सुप्तो राजेव बन्दिभिः ।। २४० ।।

चोदनालक्षणत्वादि धर्मं प्रत्येव गृह्यताम् ।।
धर्मस्यैव प्रतिज्ञोक्तेर्न तु ब्रह्म प्रतीष्यते ।। २४१ ।।

अथातो धर्मइत्युक्तेश्चोदनालक्षणोक्तितः ।।
तद्भूतानां क्रियार्थेन ह्याम्नायस्य क्रियार्थतः ।। २४२ ।।

भावार्थाः कर्मशब्दा ये प्रतीयेत क्रिया ततः ।।
इत्येवं नरतन्त्रेऽर्थे ज्ञेया द्वादशलक्षणी ।। २४३ ।।

वेदान्तार्थापवादाय नालं साऽतत्प्रमाणतः ।।
मानं नालं निराकर्तुं वस्तु यन्मान्तरैर्मितम् ।। २४४ ।।

स्वमेयमात्रशूरत्वान्मितेर्नान्यत्र मानता ।।
अथातो ब्रह्मजिज्ञासा इत्याद्युक्तं नयान्वितम् ।। २४५ ।।

मीमांसान्यायवत्त्वाभ्यां धर्ममीमांसनोक्तिवत् ।।
एवं सत्यनुकूलार्थं तत्त्वमित्यादिकं वचः ।। २४६ ।।

सर्ववेदान्तविषयमन्यथा तद्विरुध्यते ।। २४७ ।।
न तत्र करणापेक्षा नेतिकर्तव्यता तथा ।।

यत्र यत्राऽऽत्मभावेन श्रुत्या ब्रह्मावबोध्यते ।। २४८ ।।
इतिकर्तव्यतादानं करणादानमेव च ।।
तत्र तत्र विधिः स्थाने प्रहितस्य फलेच्छया ।। २४९ ।।

आप्ताशेषपुमर्थत्वात्त्यक्तानर्थस्य च स्वतः ।।
अनात्मनीव नेच्छेयं कथंचित्स्यादिहाऽऽत्मनि ।।
तन्निवृत्तौ निवर्तेते इतिकर्तव्यसाधने ।। २५० ।।

निरन्तरायतोऽशेषपुमर्थस्याऽऽत्मरूपतः ।।
न चांशत्रयशून्येह भावनेष्टा परीक्षकैः ।। २५१ ।।

भावनातो न चान्यत्र विधिरभ्युपगम्यते ।।
मोहमात्रान्तरायायां मुक्तावस्तु यथोदितम् ।। २५२ ।।

एकदेशो विकारो वा संसारी त्वात्मनो यदा ।।
किं तदाऽप्युक्तमार्गेण मुक्तिः किंवा क्रियाश्रयात् ।। २५३ ।।

निवृत्तावेव निःशेपसंसारस्य तदाऽपि तु।।
आगन्तोरधिकारः स्यान्न प्रवृत्तौ कथंचन ।। २५४ ।।

आत्माज्ञाननिमित्तस्य ह्यन्यत्वानुपपत्तितः ।।
तदाऽप्यविद्याविध्वस्तावधिकारो न कर्मणि ।। २५५ ।।

कर्तव्याभावतेस्त्वेवं विकारेऽपि न कर्मणि ।।
कारणैकत्वसंपत्तेः स्वतःसिद्धत्वहेतुतः ।। २५६ ।।

मृदापत्तिर्घटस्येव विकारस्याऽऽत्मनो ध्रुवम् ।।
अविकारात्मसंपत्तिः सा च तत्त्वावबोधतः ।। २५७ ।।

कार्यकारणयोर्भित्तौ कार्यकारणता कुतः।।
अभित्तौ च तयोरैक्यात्कार्यकारणता कुतः ।। २५८ ।।

विज्ञानात्मविकारस्य कारणैक्यं विमुक्तता ।। २५९ ।।
स्वतस्तस्य च संसिद्धेः कार्यता नोपपद्यते ।।
कर्मानोऽनर्थकं मुक्तावेकदेशविकारयोः ।। २६० ।।

अप्यनर्थाय कर्म स्यात्क्रियमाणं न मुक्तये ।।
प्रतिकूलं विमुक्तेश्चं क्रियमाणमसंशयम् ।।
कर्माऽऽरभेत तेनैतन्मुक्तौ कर्म निरर्थकम् ।। २६१ ।।

विकारोऽत्यान्तेनिर्भिन्नो यदा तु स्याद्विकारिणः ।।
तदाऽपि विकृतेर्नाशो मुक्तिरित्यभिधीयते ।। २६२ ।।

अत्राप्यनर्थकं कर्म तत्फलासंभवत्वतः ।।
कर्मेण ज्ञानमप्यत्र फलाभावादनर्थकम् ।। २६३ ।।

नैवाविद्याकृतैवासौ वास्तवी यदि संसृतिः ।।
स्वरूपनाशदोषः स्यादेकदेशेऽपि पूर्ववत् ।। २६४ ।।

यदा त्वविद्ययाऽध्यस्तं संसारित्वं न वस्तुतः ।। २६५ ।।
विकारेऽवयवे चैव तदा पूर्वोक्त एव तु ।।
पक्षो निर्वहणीयः स्यादस्माभिरपि संमतः ।। २६६ ।।

सर्ववादाविरोधी च नातो विधिरिहेष्यते ।।
तदा हि कल्पनाः सर्वा विकारावयवादिकाः ।।
तृथैवेमा ह्यविद्यैव सर्वाः संपादयिष्यति ।। २६७ ।।

पूर्णं निःश्रेयसं तस्मात्तदपूर्णमविद्यया ।। २६८ ।।
आभासते मृषैवातो यथाभूतात्मविद्यया ।।
प्रध्वस्तायामविद्यायां पूर्णमेवावशिप्यते ।। २६९ ।।

अनर्थको विधिस्तस्मात्सर्वो निःश्रेयसं प्रति ।।
इत्येतन्न्यायतः सिद्धं यत्तु प्राक्चोदितं त्वया ।।
आम्नायस्य क्रियार्थत्वादित्यत्राप्यभिधीयते ।। २७० ।।

तत्राऽऽम्नायाभिधानस्य ह्याम्नायांशाभिधानतः ।।
विध्युक्तीनां क्रियार्थत्वं सिद्धं हेतुतयोच्यते ।। २७१ ।।

क्रियाप्रकरणस्थानां विधिशेषात्मनां सताम् ।।
वचसामक्रियार्थानामानर्थक्याय तद्वचः ।। २७२ ।।

न तूपनिषदां न्याप्यं पार्थनर्थ्यस्य संभवात् ।।
पूर्वोक्तेनैव न्यायेन नातस्तद्विधिशेषता ।। २७३ ।।

विधिना त्वेकवाक्यत्वादिति यच्चापि चोदितम् ।।
तेषामेव तदप्यस्तु तदानर्थक्यचोदनात् ।। २७४ ।।

न तु वेदान्तवचसां दृष्टार्थत्वेन हेतुना ।।
तद्बुद्धेः पृथगर्थत्वमुक्तमेवातिविस्तरात् ।। २७५ ।।

अन्यार्थानुपपत्तेश्च वेदान्तवचसां तथा ।।
अर्थैकत्वगतौ सत्यां वाक्यभेदप्रकल्पना ।।
न न्याय्या सेति दृष्टत्वाद्देवस्य त्वादिवाक्यवत् ।। २७६ ।।

तथैव पृथगर्थत्वगतौ भिन्नवचस्त्वतः ।।
इषे त्वादिषु दृष्टत्वान्न न्याय्यैकार्थकल्पना ।। २७७ ।।

ज्ञानकाण्डार्थशेषत्वं कर्मकण्डस्य यत्पुनः ।।
विनियोजकहेत्वेतत्तयोर्वाक्यैकवाक्यतः ।। २७८ ।।

न्यायेन वक्ष्यमाणेन भूयोऽप्येतत्प्रवक्ष्यते ।। २७९ ।।
पार्थगर्थ्यमतः सिद्धमपास्तविधिलक्षणम् ।।
सर्वोपनिषदां चाऽऽत्मज्ञानं कैवल्यसाधनम् ।। २८० ।।

निःशेषवाङ्भनःकायप्रवृत्त्युपरमात्मिका ।।
तन्निष्ठा चेह विज्ञेया यथोक्तन्यायवर्त्मना ।। २८१ ।।

अधिकारोऽपि तस्यां च सिद्धोऽशेषक्रियात्यजः।।
जिज्ञासोरेव, कर्तुस्तु न सिषाधयिषोः सदा ।। २८२ ।।

ब्रह्मात्मतत्त्वव्युत्पत्तिमात्रेणाप्यधिकारिता ।।
भवत्येवात्र जिज्ञासोरज्ञस्यापि मुमुक्षुतः ।। २८३ ।।

मैवं प्रक्रमसंहारपर्यालोचनया पुरा ।।
वेदस्यैकार्थ्यतात्पर्यमेकवाक्यतयोदितम् ।। २८४ ।।

तेन निःशेषवेदोक्तकारिणोऽत्राधिकारिता ।।
सिद्धे ह्यनेकवाक्यत्वे कल्प्या भिन्नाधिकारिता ।। २८५ ।।

मैवं भिन्नैकवाक्यत्वे प्रागस्माभिः समर्थिते ।।
ततश्च भवदुक्तस्य चोद्यस्येह न संभवः।। २८६ ।।

नापि निःशेषवेदार्थमनुष्ठातुं क्षमो नरः ।।
पुमायुषाऽपि येन स्यादात्मज्ञानेऽधिकारिता ।। २८७ ।।

संपदां चार्थवादत्वं तेन वेदान्तगोचरे ।।
ज्ञानेऽधिकारिणोऽभावात्प्रामाण्यं क्षिप्यते स्वतः ।। २८८ ।।

किंच मानादविज्ञाता विमुक्तिः काम्यते न च ।।
ज्ञातायां स्वात्मरूपत्वात्सुतरां नास्ति कामना ।। २८९ ।।

न युक्तं कामना मुक्तौ पुंसां नास्तीति भाषितुम् ।।
देशकालानवच्छिन्नसुखाद्यर्थित्वदर्शनात् ।। २९० ।।

किंच ज्ञानमदृष्टार्थमग्निहोत्रादिवद्यदि ।।
ततोऽधिकारिचिन्ता स्यात्कृतेऽप्यफलशङ्क्या ।। २९१ ।।

कामिनाऽप्यग्निहोत्रादि शूद्रेणानधिकारिणा ।।
कृतमप्यफलं तेन यत्नात्तत्र निरूप्यते ।। २९२ ।।

अविद्याघस्मरज्ञानजन्ममात्रावलम्बिनः।।
पुमर्थस्याधिकं शास्त्रात्किंचिदत्र तु नार्थ्यते ।। २९३ ।।

कुतस्तज्ज्ञानमिति चेत्तद्धि बन्धपरिक्षयात् ।।
असावपि च भूतो वा भावी वा वर्ततेऽथवा ।। २९४ ।।

अधीतवेदवेदार्थोऽप्यत एव न मुच्यते ।।
हिरण्यनिधिदृष्टान्तादिदमेव च दर्शितम् ।। २९५ ।।

भिद्यते हृदयग्रन्थिद्रिछद्यन्ते सर्वसंशयाः।।
क्षीयन्ते चास्य कर्मणि तस्मिन्दृष्टे परावरे ।। २९६ ।।

इत्यादिनाऽपि विज्ञानं नादृष्टार्थमितीरितम् ।।
तथा स ब्रह्मणः केन स्याद्येनेति प्रदर्शितम् ।। २९७ ।।

आत्यान्तिकसुरवानर्थप्राप्तिविच्छेकाङ्क्षिणः ।।
प्रीत्युत्कर्षोऽपि लोकेऽस्मिन्दृष्टाः स किं न काम्यते ।। २९८ ।।

दृष्टादृष्टार्थसंवन्धिप्रीत्युत्कर्षाविशेषतः।।
नाऽऽनन्दादन्यतो मुख्यात्पण्डितः पर्यवस्यति ।। २९९ ।।

किंतु साधनसाध्यत्वादनित्यं कर्मजं सुखम् ।।
अभिव्यञ्जकतत्रस्तु मोक्षस्तेनाक्षयो मतः ।। ३०० ।।

संस्कारमात्रकारित्वं सर्वेषामपि कर्मणाम् ।।
ज्ञानकाण्डे प्रवेशो वा तेषां नार्थान्तरं ततः ।। ३०१ ।।

एवमत्रैकवाक्यत्वं नानुष्ठेयसमाप्तितः ।। ३०२ ।।
असारफलसंप्राप्तिः पुमर्थो नेष्यते यतः।।
तृष्णया साधयन्प्रीतिं न प्रीतिलवमिच्छति ।। ३०३ ।।

प्रीतेः श्रुतः प्रकर्षोऽपि स्वर्गस्वाराज्यभेदतः ।।
नापि प्रीतेरियत्तायाः स्वर्गशब्दोऽस्ति वाचकः ।। ३०४ ।।

न चाजानन्स्वसाध्यार्थं विद्वान्कश्चित्प्रवर्तते ।।
प्रीतिर्या काचिदिष्टा चेत्स्वर्गशब्देन भण्यते ।। ३०५ ।।

चित्राग्निष्टोमयागादेः पश्वादिफलसंकरः ।।
विशेषो वाञ्छितश्चेत्स्यात्पुत्रपश्वाद्युपाधितः ।। ३०६ ।।

न तावत्संभवेत्स्वर्गो ज्ञातोपाधिवियोगतः ।।
मुक्तौ काम्यफलेऽभीष्टे सकृत्करण एव च ।।
अनवच्छिन्नरूपायाः प्रीतेराप्तौ कृतार्थता ।। ३०७ ।।

प्लवा ह्येते परीक्ष्येति तथा तद्य इहेति च ।।
कर्मभ्यो निर्वृतिर्नास्तीत्यादिवाक्यैः प्रदर्शितम् ।। ३०८ ।।

प्रत्यक्षश्रुतिविध्यन्तविहितानामकारणात् ।।
त्यागोऽतिसाहसं मन्ये ननु यागादिकर्मणाम् ।। ३०९ ।।

प्रत्यक्षोपनिषद्वाक्यविहितायास्ततोऽपि तु ।।
ऐकात्म्यज्ञाननिष्ठायास्त्यागोऽतीव हि साहसम् ।। ३१० ।।

विचार्यमाणे यत्नेन त्वधिकारे यथाश्रुति ।। ३११ ।।
न किंचित्साहसं त्वत्र प्रत्यक्षश्रुतिवाक्यतः ।।
अधिकारविभागस्य प्रसिद्धेरेव कारणात् ।। ३१२ ।।

तस्मात्सिद्धोऽधिकारोऽत्र ब्रह्मरूपं विविक्षिताम् ।।
तस्यास्य कर्मकाण्डेन संबन्ध इति भाष्यकृत् ।।
प्रतिज्ञायापि संबन्धं कस्मात्तन्नोक्तवान्स्फुटम् ।। ३१३ ।।

अभिधीयत इत्यादिवचसाऽपि स नोच्यते ।।
सिद्धे वस्तुनि वेदस्य मानत्वं तेन भण्यते ।।। ३१४ ।।

वेदान्तोक्तेः प्रमाणत्वे सति संबन्ध उच्यते ।।
प्रामाण्यायैव तेनाऽऽदौ सर्वोऽपीत्यादि भण्यते ।। ३१५ ।।

आक्षिप्यते वा संबन्धः संवन्धो नाभिधीयते ।।
सप्तम्यन्तपदच्छेदात्कथं चेदिति भण्यते ।। ३१६ ।।

भिन्नार्थयोर्न संबन्धो ह्यन्योन्यार्थानपेक्षतः ।।
ऐकार्थ्ये चैकवाक्यत्वात्कर्मविज्ञानकाण्डयोः ।। ३१७ ।।

तथा तयोरमानत्वे संबन्धोक्तिर्न युज्यते ।।
द्वयोरेकस्य वा मात्वे न संबन्धादि शस्यते ।। ३१८ ।।

श्रुत्यैव तस्य चोक्तत्वात्तमेतमिति यत्नतः।।
इति चेतसि संधाय संबन्धं नोक्तवान्गुरुः ।। ३१९ ।।

प्रसाध्य वा प्रमाणत्वं वेदान्तानां प्रयत्नतः ।।
संबन्धं कर्मकाण्डेन पश्चात्सम्यक्प्रवक्ष्यते ।। ३२० ।।

वेदानुवचनादीनामैकात्म्यज्ञानजन्मने ।।
तमेतमिति वाक्येन नित्यानां वक्ष्यते विधिः।। ३२१ ।।

यद्वा विविदिपार्थत्वं सर्वेपामपि कर्मणाम् ।।
तमेतमिति। वाक्येन संयोगस्य पृथक्त्वतः ।। ३२२ ।।

लोकतः सिद्धमादाय पशुव्रीह्यादिसाधनम् ।।
इदं कार्यमिदं नेति कर्मकाण्डश्रुतेर्गतिः ।। ३२३ ।।

मानान्तरेण संप्राप्तां साध्यसाधनसंगतिम् ।।
कर्मशास्रं व्यनक्तीति न तु वस्त्ववबोधकृत् ।। ३२४ ।।

वेदो हि सर्व एवायमैकात्म्यज्ञानसिद्धये ।।
अतो नान्याोऽभिसंबन्धः कर्मविज्ञानकाण्डयोः ।। ३२५ ।।

नित्यनैमित्तिकानीह कर्तृसंस्कारतो यतः।।
नान्यत्र पर्यवस्यन्ति ज्ञानादैकात्म्यगोचरात् ।। ३२६ ।।

``प्लवां ह्येते'' ``परीक्ष्येति'' तथा ``तद्य इहेति'' च ।।
निन्दाश्रुतेर्न काम्यानां कार्यताऽध्यवसीयते ।। ३२७ ।।

विधिनिन्दासमावेशो नैवमप्युपपद्यते ।।
फलाभिसंधिमात्रे तु निन्दायामेव युज्यते ।। ३२८ ।।

उपासनं च यत्किंचिद्विद्याप्रकरणे श्रुतम् ।।
तदप्यैकात्म्यविज्ञानयोग्यत्वायैव कल्प्यते ।। ३२९ ।।

विमुच्यमान इत्युक्तेरर्चिराद्युक्तितस्तथा ।।
स्वार्थमात्रावसायित्वं नोपास्तीनां प्रतीयते ।। ३३० ।।

इत्येवमभिसंबन्धः कर्मकाण्डस्य युज्यते ।।
इतोऽन्यथाऽभिसंबन्धे न किंचिन्मानमीक्ष्यते ।। ३३१ ।।

न चोद्गीथादिविषयज्ञानवत्कर्मसंगतिः ।।
ऐकात्म्यबुद्धेस्तद्वुद्धिद्वारं नैव निरीक्ष्यते ।। ३३२ ।।

श्रुत्या नैकात्म्यविज्ञानं विनियुक्तं श्रुतौ क्कचित् ।।
उपस्थानं यथैन्द्र्या स्यान्नापि लिङ्गेन संगतिः ।।
बर्हिर्देवसदनं दामीत्यादौ च यथा तथा ।।। ३३३ ।।

न चापि वाक्याद्विज्ञानं कर्तृद्वारेण गच्छति ।।
कर्मण्यप्रक्रियास्थं सज्जुहूपर्णमयीत्ववत् ।। ३३४ ।।

डुह्वाद्याकृतिसंपत्तिव्यपेक्षापूरणक्षमम् ।।
विशेत्पर्णमयीत्वादि प्रकृत्युपनयात्क्रतुम् ।। ३३५ ।।

कर्मापेक्षितकर्त्रादिरूपविध्वंसकृन्न तु ।।
ऐकात्म्यज्ञानमन्वेति स्वातन् त्र्येऽप्यर्थत्त्वतः ।। ३३६ ।।

जुह्वाद्यव्यभिचारित्वात्प्रत्युपस्थापयेत्क्रतुम् ।।
कर्ताऽन्यत्रापि सद्भावान्नाऽऽक्षेप्ता व्यभिचारतः ।। ३३७ ।।

अऩारभ्योक्तितश्चापि नेह प्रकरणग्रहः ।। ३३८ ।।
सिद्धे सामान्यतो लिङ्गात्संबन्धे कर्मभिस्ततः ।।
विशेषावगतिर्नाम्नः क्रमाच्चेति व्यवस्थितम् ।। ३३९ ।।

इह त्वैकात्म्यधीयोगः काम्ययाज्येष्टिवन्न हि ।।
तस्मात्कर्माभिसंवन्धो नैवैकात्म्यधियोऽमितेः ।। ३४० ।।

न चाप्यस्यार्थवादत्वं विधिना वाक्यभेदतः ।।
दृष्टार्थत्वाच्च तद्वुद्धेः पाठान्नादृष्टकल्पना ।। ३४१ ।।

तमेतमिति वाक्यात्तु यागादेः प्रत्युताङ्गता ।। ३४२ ।।
अन्ये त्वाहुर्न शक्नोति कामसंदूषिताशयः ।।
द्रष्टुं तत्परमद्वैतं सर्वकामासमाप्तितः ।। ३४३ ।।

द्वैतैकत्वमतीहाभिः सूत्रान्तं फलमाप्यना ।।
प्राजापत्यं पदं भुक्त्वा तदैकात्म्यं प्रपद्यते ।। ३४४ ।।

नैवं, न कामसंप्रप्त्या तन्नाशोऽब्दशतैरपि ।।
तत्सेवातोऽतिवृद्धिः स्यान्निवृत्तिर्दोषदर्शनात् ।। ३४५ ।।

न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति ।।
हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्धते ।। ३४६ ।।

निवर्तेतापि कामेभ्यस्तदुपायाप्रसिद्धितः।।
सर्वक्लेशोपशान्त्यात्मज्ञानं चापि समाश्रयेत् ।। ३४७ ।।

अथाऽऽनन्दः श्रुतः साक्षान्मानेनाविषयीकृतः।।
दृष्टानन्दाभिलाषं स न मन्दीकर्तुमप्यलम् ।। ३४८ ।।

कामप्रविलयायातस्तद्विपक्षार्थभावनम् ।।
विधयस्तत्क्रियाणां स्युस्तद्विपर्ययहेतवः ।। ३४९ ।।

द्वारं न नियतं मुक्तेः प्राजापत्यं पदं भवेत् ।।
नह्युपाधिषु तत्त्वस्य विशेषः कश्चिदीक्ष्यते ।। ३५० ।।

नाऽऽकाशस्य विशेषोऽस्ति कुम्भद्रोण्याद्युपाधिषु।।
दूरान्तिकादिभिन्नेषु कल्पिताकल्पितेष्वपि ।। ३५१ ।।

सत्तत्त्वापेक्षयाऽभेदो भावानां नाभ्युपेयते ।।
स्वभावहानादन्योन्यं विशेषो बाह्य एव सः ।। ३५२ ।।

कार्यकारणपक्षेऽपि कार्यं नान्यत्र कारणात् ।।
न च तत्त्वे विशेषोऽस्ति कटकादीव हेमनि ।। ३५३ ।।

अतः प्रजापतौ तत्त्वं कृमौ वा न विशिष्यते ।।
तर्कादागमतश्चापि तद्यो य इति हीदृशात् ।। ३५४ ।।

यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि श्रिताः ।।
अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुते ।। ३५५ ।।

एको देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा ।।
कर्माध्यक्षः सर्वभूताधिवासः साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्च ।। ३५६ ।।

विज्ञानकर्मणोस्रेधा यधुच्येत समुच्चयः ।।
पूर्वोक्तैकात्म्यतात्पर्याद्वेदस्यासौ न युज्यते ।। ३५७ ।।

एकवाक्यावशीभावात्साध्यैक्यायोगतस्तथा ।।
समुच्चयः कुतो द्रव्यगुणवज्ज्ञानकर्मणोः ।। ३५८ ।।

भेदाभेदाश्रयत्वेन ह्यैकात्म्यज्ञानकर्मणोः ।।
परस्परोपकारित्वहानात्कीदृक्समुच्चयः ।। ३५९ ।।

देवताद्रव्ययाथात्म्यज्ञानं कर्माङ्गतां गतम् ।।
तावदेव हि तत्कर्म नाज्ञातद्रव्यदैवतम् ।। ३६० ।।

तद्विशेषेऽङ्गभूयस्त्वात्फलभूयस्त्वमित्यतः ।।
समुच्चयो न तस्य स्यान्नाङ्गेनाङ्गिसमुच्चयः ।। ३६१ ।।

यच्चाप्यैकात्म्यविज्ञानं तदज्ञानैकघस्मरम् ।।
तस्मिन्सति कुतः कर्म का वाऽपेक्षाऽस्य गोचरे ।। ३६२ ।।

ब्राह्मणत्वादिविज्ञानमग्निहोत्रादिकर्मणाम् ।।
यदृष्टं साध्यसिद्ध्यै तु कर्मानुुगुणमेव तत् ।। ३६३ ।।

ऐकात्म्यवस्तुयाथात्म्यबोधे जात्यदिवाधनात् ।।
न केवलं क्रिया न स्यात्कर्मणां प्रत्युताक्रिया ।। ३६४ ।।

अयथावस्तुसर्पादिज्ञानं हेतुः पलायने ।।
रज्जुज्ञानेऽहिधीध्वस्तौ कृतम्यनुशोचति ।। ३६५ ।।

न कर्मव्यापृतिर्मुक्तावाप्त्यादीनामभावतः ।।
न च श्रुत्यादयस्तत्र तेन स्यान्न समुच्चयः ।। ३६६ ।।

अन्तरङ्गं हि विज्ञानं प्रत्यङ्भात्रैकसंश्रयात् ।।
बहिरङ्गं तु कर्म स्याद्वाह्यद्रव्याश्रयत्वतः ।। ३६७ ।।

सत्यन्तरङ्गे विज्ञाने बहिरङ्गं न सिध्यति ।।
संस्कारकं तु कर्म स्याज्ज्ञानात्त्वज्ञाननिहनुतिः ।। ३६८ ।।

यथावस्त्वात्मविज्ञानं, मोहमात्राश्रयाः क्रियाः।।
सम्यग्ज्ञाने कुतः कर्म कर्महेतूपमर्दनात् ।। ३६९ ।।

नित्यप्राप्तं त विज्ञानं प्रतीचः संनिधेः सदा ।।
कर्मानित्यं पृथग्रपं नित्यं चानित्यबाधकम् ।। ३७० ।।

क्षयी कर्मार्जितो लोकः, स्वराडब्रह्मावबोधतः ।।
लब्धे त्रैलोक्यराज्ये ना भिक्षामाद्रियते तु कः ।। ३७१ ।।

भिन्नप्रकरणं ज्ञानं काङ्क्षितं न च कर्मणा ।।
विरोधाच्च स्वतन्त्रं तद्गुणभूतं न कस्यचित् ।। ३७२ ।।

यतो वस्त्वनुरोध्येतन्न ज्ञातृवशवर्त्यतः ।।
अज्ञानोच्छित्तये ज्ञानं स्वतन्त्रं तेन भण्यते ।। ३७३ ।।

अनावृत्तिश्च कर्मभ्यो न क्वचिच्छ्रूयते स्फुटम् ।।
ज्ञानादेव त्वनावृत्तिः श्रूयते बहुशः श्रुतो ।। ३७४ ।।

एकरूपं च विज्ञानमेकरूपात्ममेयतः ।।
भिन्नरूपाणि कर्माणि बहुकारकसंश्रयात् ।। ३७५ ।।

एकरूपस्य मोक्षस्य भिन्नरूपं न साधनम् ।।
एकरूपस्य मोक्षस्य ह्ये करूपं हि साधनम् ।। ३७६ ।।

तस्मात्कर्मफलं नाना नानाकर्मसमुद्भवम् ।।
देवमानुषतिर्यक्षु कर्तुः शास्त्रैर्निदर्शितम् ।। ३७७ ।।

अन्ये तु मन्वते केचिद्गम्भीरन्यायवादिनः ।।
भेदस्य विलयो वेदे गम्यते कस्यचित्कचित् ।। ३७८ ।।

देहात्मभावविलयः स्वर्गकामपदे यथा ।।
देहाद्भिन्नोऽधिकार्यत्र स्वर्गभोग्यवगम्यते ।। ३७९ ।।

गोदोहनेनेत्यत्रापि विलयोऽन्याधिकारिणः ।।
अधिकृताधिकारित्वान्नान्योऽधिक्रियते यतः।। ३८० ।।

रागाद्युत्थप्रवृत्तीनां निषेधेषु लयोऽञ्जसा ।।
विधिष्वपि लयस्तासां कार्यान्तरनियोगतः ।। ३८१ ।।

लोकेऽपि चानभिप्रेतात्पथः साक्षान्निवारणम् ।।
मार्गान्तरोपदेशाद्वा वेदेऽप्येवं प्रतीयताम् ।। ३८२ ।।

एवं रागादिहेतूत्थप्रवृत्तिलयवर्त्मना ।।
आत्मज्ञानाधिकारार्था निःशेषा विधयः स्थिताः ।। ३८३ ।।

नैतदेवं यतोऽशेषा न कर्मविधयः श्रुतौ ।।
स्ववाक्यावगतात्कार्यादपेक्षन्ते फलनन्तरम् ।। ३८४ ।।

वेदेऽनुष्ठानतात्पर्यान्न लयो गम्यते क्वचित् ।।
फलश्रुतेरभावो हि साध्यः स्यादफलः कथम् ।। ३८५ ।।

वस्तुनोऽवगतिर्नापि लयाद्भवति कुत्रचित् ।।
अभावेऽप्युपपन्नत्वात्सुषुप्ते चाप्यनीक्षणात् ।। ३८६ ।।

स्वाभाविकः प्रपञ्चश्चेत्स निरोद्धुंं न शक्यते ।।
कार्यश्चेत्कारणोच्छेदे कार्योच्छेदः स्वतो न हि ।। ३८७ ।।

कृतस्रप्रपञ्चविलयः कर्तुं शक्यो न केनचित् ।।
स्वेन्द्रियादिलयः स्वापे स्वत एव न शास्रतः ।। ३८८ ।।

उत्थितस्य पुनर्भावादनुच्छेदोऽथ शङ्क्यते ।।
आयातस्तिर्ह्यनाश्वासस्त्वदभ्युपगतावपि ।। ३८९ ।।

प्रपञ्चनाश्नेनाथ नाश्यते भेदकारणम् ।।
नैवं न कार्यनाशेन कारणं नश्यति क्वचित् ।। ३९० ।।

कारणस्याप्यविद्याया वस्तुबोधाद्विनाशतः ।।
यतोऽतोऽविद्यानाशार्थं प्रपञ्चविलयोऽफलः ।। ३९१ ।।

रज्जुज्ञानाद्धि सर्पादिप्रपञ्चविलयो यतः ।।
सर्पाभासलयेऽपीयं रज्जुस्तमसि नेक्ष्यते ।। ३९२ ।।

लयनिष्ठे प्रमाणे नो वस्तुगोचरभेदतः ।।
अथ वस्तुनि तन्मानं न लये स्यान्न च द्वये ।। ३९३ ।।

भाव्युच्छेत्तुमशक्यस्ते, भूतोऽप्युपरतः स्वतः ।।
प्रपञ्चो वर्तमानस्तु कार्यत्वान्नश्यति स्वतः ।। ३९४ ।।

श्रुतेर्विलयतात्पर्ये फलमाकस्मिकं भवेत् ।।
फलार्था चेल्लये न स्यान्नोभयं वाक्यभेदतः ।। ३९५ ।।

प्रपञ्चविलयेनैव सर्वानर्थप्रहाणतः ।।
पुरुषार्थस्य संसिद्धेर्विद्या नैष्फल्यमापतेत् ।। ३९६ ।।

अत ऐकात्म्ययाथात्म्यज्ञानादज्ञानहानतः ।।
सिद्धे पुमर्थे विलयकल्पना निष्प्रयोजना ।। ३९७ ।।

स्वकार्योपक्षयादेव विधीनां च परस्परम् ।।
कुत एकाधिकारत्वमपेक्षाभावतो वद ।। ३९८ ।।

विधीनां चापि सर्वेषां निषेधवचसां तथा ।।
नामादिलयनिष्ठत्ये ह्यभ्युपेतेऽप्रमाणके ।।
अऩिमित्तोऽपवर्गोऽपि शास्रं चैवमनर्थकम् ।। ३९९ ।।

स्वर्गादिकार्यमार्गेण मन्यसे यदि कर्मणाम् ।।
सोपानपङ्लिगत्येव हर्म्यपृष्ठाधिरोहणम् ।।
आत्मज्ञानाधिकारानुप्रवोशित्वं भविष्यति ।। ४०० ।।

यथैव नगराध्वस्थग्रामगत्युपदेशनम् ।।
नगराध्वोपदेशस्य शेषत्वं प्रतिपद्यते ।।। ४०१ ।।

नाकामितत्वाद्ग्रामादिरातेर्युक्तैव शेषता ।।
स्वर्गादेर्न तु शेषत्वं पुरुषार्थत्वहेतुतः ।। ४०२ ।।

अथोपच्छन्दनार्थानि स्वर्गादीनि विमुक्तये ।।
नगराप्तौ तदध्वस्थग्रामादिगुणगीरिव ।। ४०३ ।।

नैवं मान्तरतः सिद्धेर्नृवाक्ये तत्समञ्जसम् ।।
वेदे तु वक्त्रभावत्वादभिप्रायाद्यसंभवः ।। ४०४ ।।

यद्वा तत्रैव तात्पर्यं यत्रोपच्छन्द्य नीयते ।।
नगराप्तौ तु माभावात्प्रयतेत पुमान्कुतः ।। ४०५ ।।

यदाऽपि वस्तुवृत्तेन नगरावाप्तिसाधनम् ।।
ग्रामाप्तिर्नगरप्राप्तिस्तदाऽप्यर्थान्न मानतः ।। ४०६ ।।

अर्थादपि न तात्पर्यं द्रव्यार्जनविधेरिव ।।
शब्दमात्रानुसारेण वेदे तात्पर्यधीर्यतः ।। ४०७ ।।

स्वर्गादौ यदि तात्पर्यं न स्यादैकात्म्यबोधने ।।
मुक्तौ चेन्न भवेत्स्वर्गे वाक्यभेदान्न च द्वये ।। ४०८ ।।

न च स्वर्गादिकार्याणां प्रयाजार्थसमानता ।।
अनुप्रवेशः कल्प्येत येन कार्यान्तरं प्रति ।। ४०९ ।।

वक्तव्यं च कथं त्वेते दृष्टेनैवोपकारिणः ।।
आत्मज्ञानाधिकारस्य यदि तावदिदं मतम् ।। ४१० ।।

रागाद्याक्षिप्तदृष्टार्थप्रवृत्तिप्रतिषेधतः ।।
अस्त्वेवं प्रतिषेधेषु निवृत्तेरूपकारतः ।। ४११ ।।

बिधयस्तु कथं रागं निरून्धन्तीति भण्यताम् ।।
न हि ते परिसंख्यार्था नापि चैते नियामकाः ।। ४१२ ।।

अत्यन्ताप्राप्तमर्थं हि विधयो बोधयन्ति नः ।।
प्रप्तार्थो यो विधिः सोऽन्यनिवृत्तिफल इष्यते ।। ४१३ ।।

सेवासांग्रहणीहावत्तुल्यकार्यतया न च ।।
यतोऽनियतकालीनफला वैधी क्रियेष्यते ।। ४१४ ।।

अदृष्टार्था हि दृष्टार्था रागाद्युत्थाः प्रवृत्तयः ।।
ग्रामोपयेन सेवायाः सांग्रहण्याऽविरुद्धता ।। ४१५ ।।

क्रियातः फलमित्येवं शास्त्रमेतावति प्रमा ।।
क्रमेण युगपद्वाऽतः सेवासांग्रहणीहयोः ।।
नानुष्ठाने विरोधोऽस्ति फलभूमार्थिनः क्वचित् ।। ४१६ ।।

रागाद्युत्थप्रवृत्तीनां कार्त्स्न्येन च विरोधतः ।।
नैयोगिक्योऽपि नैव स्युर्द्रव्याभावात्प्रवृ्त्तयः ।। ४१७ ।।

दृष्टादृष्टप्रवृत्त्योश्च न विशेषोऽस्ति कश्चन ।।
उपायत्वेन काम्यानां रागाद्याक्षिप्रहेतुतः ।। ४१८ ।।

प्रपञ्चाभिनिवेशित्वहेतौ तुल्येऽपि चानयोः ।।
कं विशेषमपेक्ष्यैका चेष्टा मुक्त्यनुरोधिनी ।। ४१९ ।।

कामोपायत्वमेवाथ नेष्टं यदि च कर्मणाम् ।।
उक्तो न्यायः प्रहीयेत फलं चाऽऽकस्मिकं भवेत् ।। ४२० ।।

सर्वकामाशनेनाथ कृत्स्रकामलयाध्वना ।।
यान्ति मुक्त्यानुगुण्यं चेद्विधयो वार्त्तमेव तत् ।। ४२१ ।।

यन्निमित्ता प्रवृत्तिः स्यात्सा कथं तन्निवर्तिका ।।
प्रवृत्तोऽपि निवर्तेत न कामोपायकर्मतः ।। ४२२ ।।

उद्विजेताथवा ज्ञानात्सर्वपुंभोगघस्मरात् ।।
अपि वृन्दावने शून्य इति कामिवचस्तथा ।। ४२३ ।।

उक्तं यदपि वेदेऽस्मिन्कस्यचिद्विलयः क्वचित् ।।
तन्नातत्परतस्तूक्तेर्न देहादिलयस्ततः ।। ४२४ ।।

श्रुतेऽपि स्वर्गतात्पर्ये कल्पना चेल्लयेऽर्थतः ।।
तन्न प्रत्यक्षवचनाद्देहादिलयसिद्धितः ।। ४२५ ।।

साक्षाद्धस्तिनि दृष्टेऽपि नहि हस्तिपदानुमा ।।
अस्थूलादिवचः साक्षाद्देहादिप्रतिषेधकृत् ।। ४२६ ।।

विपर्ययेण येऽप्याहुर्यथोक्तज्ञानकर्मणोः ।।
एकाधिकारितां वाच्यं मानं तैर्ज्ञानसंगतौ ।। ४२७ ।।

न तावत्प्रक्रियेहास्ति व्रूह्यादिप्रोक्षणे यथा ।।
प्रकृतापूर्वसंबन्धलक्षणापरतः स्थितेः ।। ४२८ ।।

व्रीहिशब्दस्य हि व्रीहिस्वरूपे तु निरर्थकम् ।।
प्रकृतापूर्वसंबन्धं बोधयेदिति युज्यते ।। ४२९ ।।

नापि वाक्येन संबन्धो जुहूपर्णमयीत्ववत् ।। ४३० ।।
जुह्वाद्यव्यभिचारित्वकर्मसंगतिकारणात् ।।
विनाऽपि प्रक्रियां तेन कर्मोपस्थापयेद्ध्रुवम् ।। ४३१ ।।

वाक्येनैवाभिसंबन्धस्तत्र तस्येति वर्णितम् ।।
आत्मज्ञानं तु नैवं स्यान्न तत्प्रकरणे श्रुतम् ।। ४३२ ।।

नापि चाव्यभिचारित्वमात्मनः कर्मणेक्ष्यते ।।
तेनास्य कर्मसंबन्धो न मानेनोपपद्यते ।। ४३३ ।।

एवं चाज्ञातपारार्थ्ये नार्थवादः फलश्रुतिः।।
पृथगेवाधिकारोऽतो यथोक्तज्ञानकर्मणोः ।। ४३४ ।।

अर्थाक्षेपोऽपि योग्यस्य कर्तुर्भोक्तुश्च युज्यते ।।
न तु विध्वस्तभेदस्य स्यादौपनिषदस्य सः ।। ४३५ ।।

प्रत्यक्षवेदवचनप्रामाण्याद्याश्रयत्वतः ।।
आदौ संन्याससंसिद्धेर्ऋणानीति ह्यपस्मृतिः ।। ४३६ ।।

न च केवलकर्मभ्यो मुक्तिर्युक्त्योपपद्यते ।।
तथाच वक्ष्यते स्पष्टमतो मुक्तिर्न कर्मतः ।। ४३७ ।।

न चैकात्म्यपरिज्ञानमभ्यासापेक्षमिष्यते ।।
मुक्तये भावनार्थं वा तथा चोर्ध्वं प्रवक्ष्यते ।। ४३८ ।।

स्वतोऽनुभवतः सिद्धेरैकात्म्याख्यस्य वस्तुनः।।
न स्यात्सांपादिकं ज्ञानमित्येतच्चापि वक्ष्यते ।। ४३९ ।।

अन्य आहुः पदार्थत्वात्प्रमाणान्तरगम्यताम् ।।
आत्मनो नाऽऽगमात्सिद्धिर्व्रीह्याद्यन्यपदार्थवत् ।। ४४० ।।

अऩ्वयव्यतिरेकाभ्यां जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तितः ।।
विविच्यातः स्वमात्मानं प्रत्यभिज्ञानसस्तथा ।।
माव्यापारसमाप्तत्वान्न भूयस्तदपेक्षिता ।। ४४१ ।।

तद्वासनानिरोधेऽतः पुमाञ्श्रुत्या नियुज्यते ।। ४४२ ।।
मनसो वा निरोधेऽसौ न तु वस्त्ववबोधने ।।
मानान्तरेण तत्सिद्धेर्नात्र व्याप्रियते वचः ।। ४४३ ।।

स्वयंज्योतिःस्वभावत्वान्निरूद्धस्वान्तवासनः ।।
प्रमान्तरानपेक्षोऽपि स्वयमात्मा प्रकाशते ।। ४४४ ।।

एवं कार्यमुखेनैव ज्योतिष्टोमादिवाक्यवत् ।।
वेदान्तानां प्रमाणत्वं, नाक्षवद्वस्तुनीष्यते ।। ४४५ ।।

वासनामात्रहेतुत्वादात्मनोऽनर्थसंगतेः।।
अन्योपाये सत्यसति निरोधादेव मुक्तता ।। ४४६ ।।

संभाव्यं नानपेक्षत्वं नियोगविरहात्कचित् ।।
शब्दप्रवृत्तेः सिद्धे च न नियोगस्य संभवः ।। ४४७ ।।

न च वस्तुनि मानत्व उदाहरणमिष्यते ।।
विधर्गुणार्थस्तस्यापि व्यापारविषयत्वतः ।। ४४८ ।।

किंचानुभूयमानस्य ह्यर्थस्य पुरुषार्थता ।।
सर्वत्र गम्यते वेदे नानुभूतेः कथंचन ।। ४४९ ।।

ततश्च प्रतिभामात्रं शब्दादिति न मानतः।।
प्रतीयमान एवातः पुरुषार्थः प्रसिद्धितः ।। ४५० ।।

अप्युपादीयमानं च सिद्धं वस्तु न कर्मणि ।।
पुमर्थं साधयट्ट्टष्टमनिर्ज्ञाताङ्गभावकम् ।। ४५१ ।।

अनुपादीयमानश्च न च ज्ञाताङ्गभावकः।।
आत्मा चेन्नास्य शेषत्वं विधिं प्रत्युपपद्यते ।। ४५२ ।।

उपासीत स्वमात्मानमिति साक्षाद्वचःश्रवात् ।।
तत्राङ्गभाव इति चेन्मत्पन्थानं भवानितः ।। ४५३ ।।

क्रियाविधिपरत्वेन प्रामाण्यं वचसः स्थितम् ।।
इति व्याचक्षते केचिन्नियोगार्थौकरागिणः ।। ४५४ ।।

नैतत्साध्वभ्यधाय्युच्चैर्नियोगविरहादपि ।।
कामितार्थस्य संसिद्धेर्लौकिकादेव मानतः ।। ४५५ ।।

तद्भावभावतो लिङ्गाद्वासनैकसमाश्रयात् ।।
ज्ञातोऽनर्थेन संबन्ध आत्मनो न तु वास्तवः ।। ४५६ ।।

तस्मात्संसारसंबन्धनिदानस्य प्रसिद्धितः ।।
लिङ्गादेव ततस्तस्य ध्वंसेऽनर्थो निवर्तते ।। ४५७ ।।

अन्तरेणापि वचनं बौद्धादेरिव सिद्धितः ।।
मोक्षस्य पुरुषार्थस्य वचोऽतो निष्फलं भवेत् ।। ४५८।।

व्यतीतानेकजन्मोत्थवासनानामनन्ततः।।
तासां निरोधोऽसंभाव्यो जन्मन्येकत्र मानवै ।। ४५९ ।।

साक्षादात्मावबोधेन प्रत्यग्ध्वान्तच्छिदा न चेत् ।।
दुःखादिभावना ध्वस्ता कथं तद्भावना नुदेत् ।। ४६० ।।

नियोगवर्त्मना चेयं यथा मुक्तिर्न सिध्यति ।।
स्पष्टेन न्यायमार्गेण वक्ष्यामोऽवसरे तथा ।। ४६१ ।।

न पदार्थो न वाक्यार्थ आत्माऽयं वस्तुतो यतः ।।
तत्प्रत्याख्यानश्रुत्यैव तद्याथात्म्यावबोधनात् ।। ४६२ ।।

वासनानामभावेऽपि सुषुप्त्यादौ न मुक्तता ।।
मानव्यापारविरहात्प्रथनं वा दृगात्मनः ।। ४६३ ।।

सर्वानर्थाभिसंबन्धे ह्यविद्यैवास्य कारणम् ।।
वासनानामपि युतौ सैव यस्मादपेक्ष्यते ।। ४६४ ।।

संभाव्यतेऽनपेक्षत्वं नियोगविरहादपि ।।
यथा तथा च वक्ष्यामः स्पष्टेन न्यायवर्त्मना ।। ४६५ ।।

स्वानुभूतिबलादेव भवताऽपि विभाव्यते ।।
नियोगादिः प्रमाणार्थो नानुभूतिर्नियोगतः ।। ४६६ ।।

यस्याप्रसिद्धिर्नाज्ञानात्प्रसिद्धिर्नापि मानतः।।
तस्यानुभवतत्त्वस्य कुतः सापेक्षतोच्यते ।। ४६७ ।।

स्वप्रधानात्मबुद्ध्यैव तदन्यस्य प्रसिद्धितः ।।
कार्यबुद्धिव्यपेक्षातो नानुभूत्यात्मवस्तुनः ।। ४६८ ।।

क्व नु प्रतीयमानस्य पुमर्थत्वं समीक्षितम् ।।
मानान्मानफलस्यैव पुमर्थत्वसमन्वयात् ।। ४६९ ।।

प्रतीतेर्माफलत्वाच्च कथं मेयैकनिष्ठता ।।
माक्रियाफलयोगोऽयं यतो मातरि भोक्तरि ।। ४७० ।।

न चाऽऽत्मानुभावदन्यो विषयः किश्चिदिष्यते ।।
अपि सर्वप्रमाणानां, किमु वेदान्तशासने ।। ४७१ ।।

लौकिको वैदिकः सर्वो व्यवहारो जगत्यपि ।।
भोक्त्रर्थ एऴ नान्योऽतः प्रधानं भोक्तुरिष्यते ।। ४७२ ।।

न वा अरे पत्युरिति तदेतत्प्रेय इत्यपि ।।
निखिलेऽपि जगत्यस्मिन्प्रधानं नाऽऽत्मनोऽपरः ।। ४७३ ।।

न प्रमाता प्रमाणं वा क्रियामेयफलानि वा।।
प्राधान्यायेन कल्पन्ते भोक्तुरेव प्रधानतः ।। ४७४ ।।

आत्मनः कर्त्रवस्थाऽपि भोक्त्रर्थमिति निश्चयः ।।
यतोऽतोऽपरमप्येतद्भोक्त्रर्थं विनियुज्यते ।। ४७५ ।।

नापि चाऽऽत्मातिरेकेण वस्त्वन्यन्मानभूभिगम् ।।
संभाव्यते यथा चैतत्तथोदर्के प्रवक्ष्यते ।। ४७६ ।।

अनादृत्य यथोक्तार्थं नियोगार्थैकरागतः ।।
केचित्कार्यैकनिष्ठत्वं वेदान्तानां प्रचक्षते ।। ४७७ ।।

कार्यैकमात्रनिष्ठत्वात्प्रमाणस्याऽऽगमात्मनः ।।
कुत ऐकात्म्यनिष्ठत्वं त्वया यदुदितं पुरा ।। ४७८ ।।

नहि तस्यानपेक्षत्वं सिद्धवस्त्वबोधनात् ।।
यतो मानान्तरमितं सिद्धं वस्त्विति भण्यते ।। ४७९ ।।

शब्दसामर्थ्यनियमो लोकादेवावगम्यते ।।
लोके मान्तरसिद्धोऽर्थः कार्यायैवाभिधीयते ।। ४८० ।।

न प्रवृत्तिनिवृत्तिभ्यां शून्यस्य वचसो यतः ।।
कश्चिदर्थोऽत्र दृष्टोऽतो वस्तुनि स्यान्न मानता ।। ४८१ ।।

संबन्धावगमो नापि शब्दाद्भूतार्थवाचिनः ।।
प्रवर्तकात्प्रवृत्त्याऽर्थे प्रत्ययो ह्यनुमीयते ।। ४८२ ।।

ततः शब्दस्य सामर्थ्यं प्रतीतेरवधार्यते ।।
कार्यैकविषयैवेयं वाक्यस्यातः प्रमाणतः ।। ४८३ ।।

क्रियाकारकसंबन्धो वाक्यार्थो यैरपीष्यते ।।
अनुवादविसंवादात्तेषामुक्तेरमानता ।। ४८४ ।।

मान्तरानुप्रवेशित्वं कार्यस्य तु न शङ्क्यते ।।
शब्दादेव हि कार्यार्थप्रतिपत्तिर्न लोकतः ।। ४८५ ।।

प्रवर्तनां वदञ्शब्दः प्रवर्तनां वदञ्शब्दः प्रवर्तक इतीर्यते ।।
ज्ञापकत्वात्प्रमाणस्य प्रेरयन्कारको भवेत् ।। ४८६ ।।

शब्दात्प्रवर्तनाबुद्धौ रागादिर्न च शङ्क्यते ।।
रागादिः प्रेरणाकारी प्रेरणाज्ञापको ध्वनिः ।। ४८७ ।।

आज्ञापितार्थनिष्पत्तौ कृतिमत्त्वेक्षणात्प्रभोः ।।
रागाद्यर्थस्य चासिद्धौ कर्तृवृत्तिर्न रागतः ।। ४८८ ।।

स्वामिकोपप्रसादादिहृदयाकूतवेदनात् ।।
नापि श्रोतुः प्रवृत्तिः स्याच्छब्दात्कोपाद्यवेदनात् ।। ४८९ ।।

लिङादयो न कोपादेः स्मर्यन्ते प्रतिपादकाः ।।
मानान्तरमिताः सन्तस्ते हि पुंसां प्रवर्तकाः ।। ४९० ।।

धिगङ्गाद्यभिधानैस्तु लिङ्गभूतैरिहेङ्गिताः ।।
रागादयो नियोगस्य सिद्ध्यै विषयसाधनाः ।। ४९१ ।।

अत एव च रागादिसंसृष्टोऽपि विविच्यते ।।
लोडाद्यर्थो व्रजेत्युक्तो याति स्वर्थं विना यतः ।। ४९२ ।।

ननु दानादिसंबद्धमहावाक्यानुमानतः ।।
गच्छेत्याद्येकदेशोक्तौ लोभादेव प्रवर्तते ।। ४९३ ।।

महावाक्यप्रयोगेऽपि पदार्थप्रविवेचने ।।
पुंस्प्रवृत्तिस्तु दृष्टेयं लोडादेरेव नान्यतः ।। ४९४ ।।

लोडादेरेव श्रवणाद्यत्र रागाद्यसंभवः ।।
बालः प्रवर्तते तत्र ज्ञायते प्रेरणार्थता ।। ४९५ ।।

आह मानान्तरेणासौ किल नार्थोऽवगम्यते ।।
शब्दाच्च ज्ञायतेऽज्ञातसंबन्धादिति चित्रता ।। ४९६ ।।

यद्यनिर्ज्ञातसंबन्धोऽप्यर्थं शब्दः प्रबोधयेत् ।।
को द्वेषोऽस्मासु भवतो येनोपालम्भ ईर्यते ।। ४९७ ।।

यदाऽवगम्यते नान्यत्प्रवृत्तेः कारणान्तरम् ।।
शब्दश्च गम्यते स्पष्टस्तदाऽर्थः प्रविविच्यते ।। ४९८ ।।

अन्वयव्यतिरेकौ तु वाक्यार्थज्ञानपूर्वकौ ।।
वाक्यार्थस्तु तदायत्तो नेत्यन्येभ्यो विशिष्टता ।। ४९९ ।।

कर्तव्यताविवक्षैव नृवाक्येभ्योऽपि गम्यते ।।
विवक्षाया न कार्यत्वं शब्दार्थविषया हि सा ।। ५०० ।।

तद्वशान्न तु शब्दार्थः स हि पूर्वं प्रतीयते ।।
अतः प्रैषादिसंसृष्टोऽप्यर्थः सिद्धो विवेकतः ।। ५०१ ।।

शब्दार्थोपाधयो ह्येते पुरुषाशयपातिनः ।।
प्रैषादयो न शब्दार्था न चानेकार्थता मता ।। ५०२ ।।

अभिप्रायवतोऽभावादभिप्रायानुपातिनः ।।
शङ्क्यतेऽपि न वेदे तु कार्यं वाच्यमिति स्थितम् ।। ५०३ ।।

प्रयोगविधिशेषत्वात्तन्मूला एव नाऽऽशयात् ।।
वेदे प्रैषास्तु ये दृष्टा अग्नीदग्नीनितीदृशाः ।। ५०४ ।।

प्रैषादिभ्यो यथैवेयं भिन्ना कर्तव्यतेक्ष्यते ।।
शब्दशक्तिवशात्तद्वत्क्रियादेरपि वीक्ष्यताम् ।। ५०५ ।।

नानिष्पन्नस्वभावोऽपि भावः कर्तव्यता यतः ।।
लडादिश्रवणात्तस्या अप्रतीतिर्लिङादिवत् ।। ५०६ ।।

ननु कालोपबन्धोऽत्र कार्यबुद्धिविघातकृत् ।।
नैतत्संदेह एवात्र विवेकाभावतस्तव ।। ५०७ ।।

कालोपबन्धः किंत्वत्र कार्यबुद्धिविघातकृत् ।।
किं भावात्कार्यता भिन्ना लडादिर्यां न भाषते ।। ५०८ ।।

कर्तव्यः कट इत्यादावव्यापारेऽपि कार्यता ।।
वीक्ष्यतेऽतः पृथग्भावात्फलाच्च प्राक्प्रतीतितः ।। ५०९ ।।

ननु कर्मणि कृत्योऽयं तयोरेवेति शासनात् ।।
मैवं प्रैषादिवद्यस्मादुपाधित्वादवाच्यता ।। ५१० ।।

प्रैषादिष्वपि कृत्यानां तथाच स्मरणं मुनेः ।।
कृत्यानां युक्तितोऽपि स्यान्नैव कर्माभिधायिता ।। ५११ ।।

यथा कटं करोतीति कर्ममात्रावबोधनम् ।।
कर्तव्यः कट इत्यत्र तथैव स्यान्न चेक्ष्यते ।। ५१२ ।।

कर्तव्यत्वादभीष्टत्वसिद्धौ कर्मार्थलाभतः ।।
साक्षादनभिधानेऽपि न द्वितीया प्रसज्यते ।। ५१३ ।।

न चाभीष्टत्वकार्यत्वमभिन्नं व्यतिरेकतः ।।
इच्छेदेष्टव्यमित्येवं तत्रापि प्रत्ययो यतः ।। ५१४ ।।

तस्मात्कर्तव्यतावेशात्क्रिया वा यदि वा फलम् ।।
कारकं वाऽपि कार्यत्वं लभते न स्वतन्त्रतः ।। ५१५ ।।

लोकवन्ननु वेदेऽपि कार्यमात्रं न गम्यते ।।
साधनेहानुबन्धस्य वेदे कार्यस्य बोधनात् ।। ५१६ ।।

ततश्चोऽऽरोग्यकामस्य पथ्यभोजनवाक्यवत् ।।
मानान्तरप्रवेशेन सापेक्षत्वं प्रसज्यते ।। ५१७ ।।

अतः प्रैषादितुल्योऽयं क्रियाफलनिवन्धनः ।।
नियोगस्तदसंवादाच्चित्रादौ ते विहन्यते ।। ५१८ ।।

मैवं मानान्तरावेशाल्लोके प्रैषाद्युपाधिकम् ।।
कार्यं प्रयोजनार्था च प्रवृत्तिरिति युज्यते ।। ५१९ ।।

साध्यसाधनसंबन्धविषयत्वं पुमर्थतः ।।
नियोगस्यात एवात्र कर्तृत्वेन नियुज्यते ।। ५२० ।।

स्वत एव प्रवृत्तत्वात्कर्तुरेवाधिकारिता ।।
पदं चाऽऽरोग्यकामादि भवेत्कर्तृविशेषणम् ।। ५२१ ।।

वेदे तु सकलाक्षादिप्रमाणागोचरत्वतः ।।
साध्यसाधनताज्ञानं नियोगादेव नान्यतः ।। ५२२ ।।

तथा ह्यकारकः कामी स्वर्गकामपदार्पितः।।
नियोगात्कर्मसंबन्धे पश्चाद्यातीह कर्तृताम् ।। ५२३ ।।

कामस्य च प्रधानत्वात्तत्प्राधान्यानपायतः ।।
पुंविशेषणता तस्माद्भोगी कामी न कारकः ।। ५२४ ।।

अप्रवृत्तप्रवृत्तेश्च कारकत्वं न युज्यते ।।
प्रवृत्तस्य णिचोक्तिः स्यात्पचन्तं पाचयेद्यथा ।। ५२५ ।।

अक्रियाकर्तृसंबन्धे ननु षष्ठी प्रसज्जते ।।
नैवं नाम्नोः सदा योगे षष्ठीयं शैषिकी यतः ।। ५२६ ।।

क्रियाकारकयोगे च द्वितीयादिर्लडादि तु ।।
स्यात्प्रातिपदिकार्थस्य भावार्थेनेत्यसंकरः ।। ५२७ ।।

नीलोन्पले तु नामार्थावपहाय परस्परम् ।।
भेदमेकात्मतां याताविति षष्ठी न संमता ।। ५२८ ।।

लिङर्थे युज्यमानस्य कर्मत्वं न च कामिनः ।।
अक्रियात्वान्नियोगस्य द्वितीया चेद्भवेत्तथा ।। ५२९ ।।

तस्मादकारकः कामी स्वनियोगप्रसिद्धये ।।
नियुज्यमान एवेह विषयं साध्यमीक्षते ।। ५३० ।।

राजादिषु प्रसिद्धश्च नियोगः साध्यगोचरः ।।
भावार्थस्य च साध्यत्वमिति तेनापि युज्यते ।। ५३१ ।।

अविवक्षितमप्येवं लिङ्गसंख्यं विवक्ष्यते ।।
पश्चाद्विषयासिद्ध्यर्थं कारकादि च यच्छ्रुतम् ।। ५३२ ।।

ततश्च स्वर्गकामो यः स्वनियोगं स साधयेत् ।।
केन यागादिनिर्वृत्त्येत्येतच्छास्रात्प्रतीयते ।। ५३३ ।।

न चानपनयन्यागः कामिनः स्वर्गकामिताम् ।।
साधनं स्वाधिकारस्य भवतीह कथंचन ।। ५३४ ।।

अनुन्मृदितकामो हि पूर्वावस्थाविशेषतः ।।
निष्पादिताधिकारोऽपि नियोगार्हः पुनर्भवेत् ।। ५३५ ।।

अधिकारः स्वसिद्ध्यर्थमतः कामस्य साध्यताम् ।।
यागेनाऽऽपाद्य संसिध्यन्विषयस्यैति साध्यताम् ।। ५३६ ।।

नानन्तरफलाभावे विसंवादोऽत्र शङ्क्यते ।।
क्रियासाध्ये फले स स्याल्लिङर्थस्त्वक्रियात्मकः ।। ५३७ ।।

प्रत्यर्थिनि च शब्देऽस्मिन्नाभावोऽनुपलब्धितः ।।
मानाभावे ह्यसौ मानमानन्तर्यं त्वचोदितम् ।। ५३८ ।।

अतः कृताधिकारोऽपि यो विद्यादकृतार्थताम् ।।
तस्य शास्त्रानभिज्ञत्वान्नाधिकारोऽत्र वैदिके ।। ५३९ ।।

मत्रार्थवादनाम्नां च कार्यार्थानुप्रवेशतः ।।
प्रामाण्यं न स्वतस्तस्मात्कार्ये वेदस्य मानता ।। ५४० ।।

वेदान्तानामतो वाच्यं कार्यार्थानुप्रवेशनम् ।।
प्रामाण्यं वा निषेद्धव्यमत्र प्रतिविधीयते ।। ५४१ ।।

निःशेषमातृतद्वृत्तिजन्मनां तद्विलक्षण-
स्वतःसिद्धात्मसंबोधव्याप्तिर्वस्त्वनुरोधतः ।। ५४२ ।।

वियद्वस्तु्स्वभावानुरोधादेव न कारकात् ।।
वियत्संपूर्णतोत्पत्तौ कुम्भस्येव दृशा धियाम् ।। ५४३ ।।

घटदुःखादिरूपत्वं धियां धर्मादिहेतुतः ।।
निर्हेतुत्वात्मसंबोधरूपित्वं वस्तुरूपतः ।। ५४४ ।।

बुद्धितद्वृत्तिभावोऽयमभावश्चाप्यनन्यमात् ।।
यतः सिद्धायते सोऽर्थो ज्ञेयः सिद्धः स्वतः सदा ।। ५४५ ।।

ननु प्रमाणविरहात्स्वतःसिद्धो यदीष्यते ।।
वचसो बुद्धबोधित्वादप्रमाण्यं प्रसज्यते ।। ५४६ ।।

मैवमप्रतिपन्नत्वादनुभूत्यैव वस्तुनः ।।
तद्द्वयुत्पत्तेः पुरा साक्षाद्बोधो व्युत्पत्तिमात्रतः ।। ५४७ ।।

बोधाबोधौ यतो दृष्टौ स्वानुभूत्यनुसारतः ।।
दृष्टे चानुपपन्नत्वं किंबलादभिधीयते ।। ५४८ ।।

सुषुप्तादेश्च संसिद्धिर्मात्रादिविरहेऽपि या ।।
साऽपीहान्तरसंबुद्धमेयमात्रव्यपाश्रयात् ।। ५४९ ।।

न चाभावप्रमाणात्सा सति मातर्यभावमा ।।
मात्राद्यभावसंसिद्धिः कथं मात्रादिपूर्विका ।। ५५० ।।

यमप्रमीयमाणानि नानात्मानं प्रमिण्वते ।।
वस्तुवृत्तानुरोधेन कथं तत्राप्रमा वचः ।। ५५१ ।।

अमीमांसक इत्युच्चैरमीमांसक इत्यतः ।।
आक्षिपन्ति यदज्ञानात्तच्छान्त्या उत्तरं वचः ।। ५५२ ।।

सर्वोऽपि वेद इत्यादि यथोक्तपरिहारकृत् ।।
गुरुराह वचः स्पष्टं दृढन्यायोपबृंहितम् ।। ५५३ ।।

मानस्वभावमाश्रित्य सर्वोऽपीत्याद्युदीरणम् ।।
काण्डद्वयसमाख्या हि तत्प्रमेयानुरोधतः ।। ५५४ ।।

मानं हि व्य़ञ्जकं लोके सिद्धे तच्च स्वकारणात् ।।
स्वतः सिद्धेऽथ वा नित्यं मेयमात्रं विशिष्यते ।। ५५५ ।।

अतः सर्वोऽपि वेदोऽयं प्रमाणत्वैकहेतुतः ।।
प्रकाशनपरो ज्ञेयः सिद्धसाध्यात्मवस्तुनः ।। ५५६ ।।

एकवाक्यत्वतो यद्वा सर्वोऽपीत्यादि भण्यते ।।
पुरुषार्थावसायित्वाद्वेदाधीतिविधेरिति ।। ५५७ ।।

निःशेषसुखसंप्राप्तेः सर्वानर्थइनुतेस्तथा ।।
मुक्तेरर्वाक्पुमर्थोऽन्यो नेह कश्चित्समीक्ष्यते ।। ५५८ ।।

असिद्धार्थस्य वा सिद्धिरनुभूत्येकमात्रतः ।।
सर्वोऽपीति वचः सिद्धिः सर्वा ह्यात्मैकसंविदः ।। ५५९ ।।

यद्वाऽनवगतोऽतोन्यः संभाव्यो नाऽऽत्मनस्ततः ।।
सर्वोऽपीति वचः प्राह तथा चोर्ध्वं प्रवक्ष्यते ।। ५६० ।।

यद्धेतुकं प्रमाणत्वं वेदान्तानां समर्थ्यते ।।
तेनैव हेतुना कर्मकाण्डस्यापि प्रमाणता ।। ५६१ ।।

वेदान्तानाममानत्वं येन वा हेतुनोच्यते ।।
तेनैव हेतुना कर्मकाण्डस्यापि प्रसज्यते ।। ५६२ ।।

अपि सर्वप्रमाणानि स्वप्रमेयाभिसंगतेः ।।
प्रमामेवेह कुर्वन्ति प्रामाण्यं यान्ति नान्यथा ।। ५६३।।

विधिनैवैकवाक्यत्वं यतो मत्रार्थवादयोः ।।
ततो दर्शननिष्ठत्वं न तयोरुपपद्यते ।। ५६४ ।।

अर्थवादोक्तितो याऽपि प्रतिष्ठाकामिकल्पना ।।
विध्यर्थसंगतावेव साऽपि नैव ततोऽन्यतः ।। ५६५ ।।

विध्यर्थशेषभावश्च ततश्चार्थान्तरोक्तिता ।।
ऐकार्थ्याद्वचसोऽशक्या विरुद्धद्व्यर्थकल्पना ।। ५६६ ।।

विरोधे गुणवादः स्यादनुवादोऽवधारिते ।।
भूतार्थवादस्तद्धानादर्थवादस्रिधा मतः ।। ५६७ ।।

विधिशेषोऽपि यद्यर्थमर्थवादः समर्पयेत् ।।
अद्वैतविधिनाऽऽक्षिप्ता वेदान्ता नेति का मितिः ।। ५६८ ।।

प्रत्यक्षाद्यभिधानेन सर्वमानोपलक्षणम् ।।
मान्तरं नाऽऽगमादन्यद्यदैकात्म्यावबोधकृत् ।। ५६९ ।।

सिद्धेऽनवगते यस्मात्पुरस्ताद्व्यापृतिर्मितेः ।।
मानादज्ञाततासिद्धौ स्यादन्योन्यसमाश्रयः ।। ५७० ।।

तत्त्वमस्यादिक्यस्य विरोधोऽतो न केनचित् ।।
सर्वाश्रयत्वात्संवित्तेस्तथाऽऽत्मन्यप्रवृत्तितः ।। ५७१ ।।

कृत्स्रेष्टार्थस्य संप्राप्तिः कृत्स्रानर्थइनुतिस्तथा ।।
आत्मस्वरूपान्नान्यत्र संभाव्या सा हि मानतः ।।। ५७२ ।।

इत्येवमादिभाष्यार्थः क्रमेणैकात्म्यवस्तुनि ।।
यत्नेन वक्ष्यते न्यायात्पूर्वपक्षनिरासतः ।। ५७३ ।।

वेदान्तवचसां स्वार्थे प्रामाण्यं न विहन्यते ।।
मानलक्षणसद्भावाज्ज्योतिष्टोमादिवाक्यवत् ।। ५७४ ।।

नैव कार्यैकनिष्ठानि व्यवहारे वचांसि हि ।।
नियमेन प्रयुज्यन्त इत्यत्र मितिरस्ति ते ।। ५७५ ।।

दिष्ट्या त्वं वर्धसे भद्र जातः पुत्रस्तवर्धिमान् ।।
इति नेदं प्रवृत्त्यर्थं वचो नापि निवृत्तये ।। ५७६ ।।

सुखाद्युत्पत्तिहेतूनि दृश्यन्तेऽकार्यवन्त्यपि ।।
वचनानि व्रज ग्राममित्यादिनि यथा तथा ।। ५७७ ।।

सुख्येधीति न चानेन प्रवृत्तिरुपदिश्यते ।।
सुखीभवनमस्यार्थान्नोपदेशव्यपेक्षया ।। ५७८ ।।

विशेषोऽस्ति प्रवृत्तेश्चेत्तात्पर्यं वचसोऽपि च ।।
नैवं सुखादिसंभूतावर्थवत्त्वोपपत्तितः ।। ५७९ ।।

आनर्थक्यभयादेव श्रुतादन्यत्र कल्प्यते ।।
तात्पर्यं प्रोक्षणाद्युक्तेर्न स्वतत्रेऽधिकारवत् ।। ५८० ।।

किंचोपायेऽप्रवृत्तः सन्पुरुषोऽयं प्रवर्त्यते ।।
ज्ञातोपायत्वतो यद्वा विधिनोपेयसिद्धये ।। ५८१ ।।

तत्रेह तावन्नोपाये पुत्रजन्मादिलक्षणे ।।
तस्य निष्पन्नरूपत्वान्नाप्युपेये सुखे तथा ।। ५८२ ।।

न व्यापारान्तरं यस्मात्सुखार्थं किंचिदीक्ष्यते ।।
पुत्रजन्मोक्तिमात्रेण पुरुषार्थावसानतः ।। ५८३ ।।

किं चाध्यस्ताहिदृष्टस्य तद्विपव्याप्तचेतसः ।।
स्रगियं न फणीत्युक्ते दृष्टा विषनिराक्रिया ।। ५८४ ।।

मा भैषीरिति चोक्तेऽपि न नियोगः प्रतीयते ।।
स्रगुक्तेरेव निःशेषसाध्वसध्वंसलाभतः ।। ५८५ ।।

न्याय्यो नियोगस्तत्रैव यत्र बुद्धाऽस्य कार्यताम् ।।
अनन्तंर प्रवृ्त्तिः स्याद्विषये तस्य सिद्धये ।। ५८६ ।।

इह त्वैकात्म्यवाक्येषु तत्त्वमात्रावबोधतः ।।
सद्यः पुमर्थसंसिद्धेः कार्यसिद्धिर्न वीक्ष्यते ।। ५८७ ।।

कुतूहलवतां तद्वन्निर्वृत्ताख्यानमात्रतः ।।
दृष्टा नराणां निःशेषकुतूहलनिराक्रिया ।। ५८८ ।।

वस्तुमात्रावसायित्वात्तद्वचांसि न कनिचित् ।।
उपादानाय वाऽलं स्युर्नापि हानाय तद्विदः ।। ५८९ ।।

यत्रापि च प्रतीयेते हानादाने वचःश्रवात ।।
अयं चोराकुलः पन्था देशोऽयं निधिमानिति ।। ५९० ।।

तत्रापि नैव शब्दस्य व्यापारः सिद्धवेदनात् ।।
कृतार्थत्वान्नरस्यापि रागादेव प्रवृत्तितः ।। ५९१ ।।

कामैकपाशाकृष्टः सन्निच्छयैव प्रवर्तते ।।
निवर्तते च तद्दूेषान्न शब्दव्यापृतेर्नरः ।। ५९२ ।।

नन्वप्रयुक्तमप्येतद्वक्त्रा वाक्यं विवक्षितम् ।।
न गन्तव्यं पथाऽनेन, गृहाणेमं निधिं तथा ।। ५९३ ।।

मैवं, न वक्त्रभिप्रायाच्छब्दार्थत्वं प्रकल्पते ।।
शब्दसामर्थ्यतो यस्मात्तादर्थ्यं, नान्यहेतुकम् ।। ५९४ ।।

भवद्भिरपि चैवैतदभ्युपेयं प्रयत्नतः ।।
वक्तृतत्रे हि शब्दार्थे न विश्वासः श्रुतेर्भवेत् ।। ५९५ ।।

नानाविधपुमर्थाप्तिरपि वक्तुः समीहिता ।।
तस्या अपि त्वदुक्त्यैवं शब्दार्थत्वं प्रसज्यते ।। ५९६ ।।

प्रवृत्तिं वा निवृत्तिं वा यदाऽभिप्रेत्य चेतसा ।।
किंचिज्जिज्ञास्यते ज्ञात्रा प्रत्यक्षादिप्रमाणतः ।। ५९७ ।।

अभिप्रेताऽपि न तदा प्रवृत्तिर्यदि वेतरा ।।
प्रत्यक्षादिप्रमेयेति शक्या वक्तुं विपश्चिता ।। ५९८ ।।

इतश्चाभ्युपगन्तव्यमेततुल्येऽपि वस्तुनि ।।
एकस्य हानधीस्तस्मिन्नुपादित्सा परस्य च ।। ५९९ ।।

शब्दार्थत्वे हि सर्वेषामादानायैव धीर्भवेत् ।।
नोपेक्षायां, प्रहाणे वा, न चानेकार्थता मता ।। ६०० ।।

न च प्रवर्तकत्वेऽपि वाक्यस्याङ्गीकृते त्वया ।।
शक्यो विधायिनोऽन्येषां पदानां वक्तुमन्वयः ।। ६०१ ।।

किं स्वार्थमात्रनिष्ठत्वमुत कार्यै कनिष्ठता ।।
पदार्थमात्रसंसर्गपरता किं त्वितीर्यताम् ।। ६०२ ।।

स्वार्थमात्रावसायित्वे वाक्यार्थप्रत्ययः कुतः ।।
वैयर्थ्यं त प्रयोगस्य व्यवहाराक्षमत्वतः ।। ६०३ ।।

पदार्थमात्रसंसर्गे कार्यार्थविरहेऽपि ते ।।
व्यवहारस्य संसिद्धेर्व्यर्था कार्यप्रकल्पना ।। ६०४ ।।

कार्यैकव्यतिषङ्गे च वाक्याद्भूतानुवादकात् ।।
प्रतीतिः स्यान्न वाक्यार्थे स्यादुक्तेर्व्यर्थताऽपि च ।। ६०५ ।।

कार्यान्तरस्य चाभावात्कार्यार्थैकाभिधायिनः ।।
संबन्धो न भवेदन्यैः साधनाद्यभिद्यायिभिः ।। ६०६ ।।

कार्यान्वयित्वे सर्वेषामपि चेह परस्परम् ।।
पदार्थानामसंबन्धोऽनपेक्षत्वाद्भवेद् ध्रुवम् ।। ६०७ ।।

नियोगो न प्रतीयेत विशिष्टविषयस्तथा ।।
तदा चैकपदार्थस्य नियोगः साध्यतामियात् ।। ६०८ ।।

अथ सोमादिसंबद्धे यागादौ विपये मतः ।।
नियोगः कस्ततः पूर्वं संबन्धे हेतुरुच्यताम् ।। ६०९ ।।

सिद्धेऽसति विशिष्टे न विपये कार्यमिष्यते।।
अथ क्रियैव प्राक्कार्यात्सिद्धं नो यत्समीहितम् ।। ६१० ।।

तदेतरत्तदर्थमित्येवं चैतत्समञ्जसम् ।।
विषये यदि कार्यत्वं कार्यावगमपूर्वकम् ।। ६११ ।।

कार्ये कार्यान्तराभावात्कार्यवुद्धिः कुतो भवेत् ।।
तदभावादनुष्ठेयो विषयोऽपि न ते भवेत् ।। ६१२ ।।

कार्यार्थता ततश्चेष्टा हीयेतानुष्ठितिं विना ।।
अथ कार्यान्तराभावेऽप्यस्य कार्यत्वमिष्यते ।। ६१३ ।।

विषयस्यापि कार्यत्वं स्वत एव भवेत्तथा ।।
विषयोऽकार्यरूपत्वात्स्वसिद्ध्यै यद्यपेक्षते ।। ५१४ ।।

कार्यं तदपि विषयमीक्षेतासाध्यरूपतः ।।
कार्येऽपि कार्यतैवं च भवेद्विषयहेतुका ।। ६१५ ।।

अन्योन्याश्रयता च स्यान्न च कार्यप्रधानता ।।
पुंव्यापारव्यपेक्षायं स्वासिद्धौ कार्यमुच्यते ।। ६१६ ।।

यागादिः स च नो कार्यं स्वतःकार्यैकरूपतः ।।
कार्यस्यैव न कार्यत्वमकार्थे कार्यतेष्यते ।। ६१७ ।।

न शौक्ल्ये शुक्लतापत्तिः पटादेः सा विधीयते ।।
घटकार्ययजत्यादि स्वस्वभावतया स्थितम् ।। ६१८ ।।

सिद्धसाध्यादिभेदेन स्वशब्देनाभिधीयते ।।
यदा तदा ध्वनेर्न स्यादज्ञातार्थावबोधने ।।
विशेषः कश्चिदित्येवं न प्रवृत्तिर्विधेर्भवेत् ।। ६१९ ।।

अवबुद्धे तु शब्दार्थे पुरुषार्थनुरोधतः ।।
स्वत एव प्रवृत्तिः स्यान्न शब्दान्नार्थतस्तथा ।। ६२० ।।

साधनादित्रयाद्वाह्यं पुरुषार्थबहिष्कृतम् ।।
क एतत्साधयेेद्धीमान्किं वा रूपमितीर्यताम् ।। ६२१ ।।

न तावत्प्रेरणा कार्यं, कार्यार्थविप्रया हि सा ।।
नाऽऽन्तरोऽपि प्रयत्नः स्यान्मानान्तरगतेस्तथा ।। ६२२ ।।

न क्रिया कर्तृसंबन्धात्फलं नानिष्टरूपतः ।।
कारकं नाप्यसिद्धत्वान्नाप्यन्यदनिरूपणात् ।। ६२३ ।।

न च कालत्रयास्पर्शवाच्यत्वं कार्यलक्षणम् ।।
घटशब्दाद्धटे मा भूत्कालास्पर्शेन कार्यता ।। ६२४ ।।

नियोगोऽपि नियोज्यस्य व्यापारः, स कथं भवेत् ।।
अतीन्द्रियो लिङाद्यर्थः सिद्धिश्चास्य कथं भवेत् ।। ६२५ ।।

सिद्धिर्विषयसिद्धौ चेन्नैवं स्यात्कर्मणा न हि ।।
आप्त्युत्पत्त्यादिकं शक्यमनारोप्यस्वभावतः ।। ६२६ ।।

कार्यं स्वेनाऽऽत्मना सिद्धं पुमर्थं साधयेद्यदि ।।
सर्वदा तस्य तादृक्त्वात्पुमर्थः सर्वदा भवेत् ।। ६२७ ।।

पुंव्यापारप्रसिद्ध्याऽथ सिद्धं स्वार्थकरं मतम् ।।
तस्यानाधेयरूपत्वान्न कदाचित्फलं भवेत् ।।। ६२८ ।।

संभाव्यमानसिद्धेर्हि यागादेः कार्यता मता ।।
व्योमतत्पुष्पयोर्न स्यात्सिद्धात्यन्ताप्रसिद्धयोः ।। ६२९ ।।

कर्तव्यो याग इत्येवं यागाद्भिन्ना यथेक्ष्यते ।।
कर्तव्यं कार्यमित्येवं ततोऽपि व्यतिरिच्यते ।। ६३० ।।

कार्यकर्तव्यता कार्येत्येवमेवातिरिच्यते ।।
तस्मान्न वस्तुधर्मोऽयं शब्दादेव प्रकर्षतः ।। ६३१ ।।

अतो यदेव साध्यार्थसाधनत्वेन गम्यते ।।
वेदात्तदेव साध्यत्वात्कार्यं नान्यत्ततः पृथक् ।। ६३२ ।।

लिङादिः प्रेरणावाची कुतः कार्यमितीर्यताम् ।।
विषयत्वेन नाऽऽक्षेपो भावार्थो विषयो मतः ।। ६३३ ।।

प्रेरणाऽपीह नैव स्यादज्ञातज्ञापनात्पृथक् ।।
समस्तकार्यदोषोक्तिप्रसङ्गान्मित्यभावतः ।। ६३४ ।।

न स्वरूपं लिङादीनां प्रेरणाज्ञापकत्वतः ।।
अन्योन्यरूपभेदेऽपि प्रेरणानुगमात्तथा ।। ६३५ ।।

शक्तेरनभिधेयत्वात्तद्व्यापारोऽपि नेष्यते ।।
प्रेरकाभावतो वेदे तद्व्यापारोऽपि नेरणा ।। ६३६ ।।

अतः समीहितोपायतया वस्त्ववबोधयन् ।।
अबुद्धं प्रेरको वेदो ज्ञापना प्रेरणा मता ।। ६३७ ।।

तथा च वस्तुयाथात्म्यज्ञापनेन प्रमाणता ।।
न प्रेरकतया सा स्यात्प्रत्यक्षादेरनीक्षणात् ।। ६३८ ।।

निष्पादितनियोगस्य वेदप्रामाण्यतो यथा ।।
नियमेन फलं तद्वत्साधनानुष्ठितेर्भवेत् ।। ६३९ ।।

विसंवादोऽपि नाऽऽशङ्क्यो नियोगार्थे यथा तथा ।।
वैदिकत्वादुपायेऽपि नृतत्रे व्यभिचारिता ।। ६४० ।।

नानन्तरफलो यागो दृष्टो लोकेऽपि हि क्वचित् ।।
अतः सामान्यतो दृष्टं क्रियात्वादित्यदूषणम् ।। ६४१ ।।

स्वसामर्थ्याद्यथा कार्यं कालास्पृष्टं प्रभाषते ।।
लिङादिर्यागमप्येवं वक्ष्यतीत्यविशिष्टता ।। ६४२ ।।

साक्षादेवं च संबन्धः साध्यसाधनयोर्भवेत् ।।
नातिरिक्तलिङाद्यर्थव्यवधानविडम्बना ।। ६४३ ।।

साक्षादसति संबन्धे पारंपर्यं, न तु क्वचित् ।।
गतौ सत्यां, तदप्यत्र नान्यत्रेवोपलभ्यते ।। ६४४ ।।

श्रुत्या क्रयाभिसंबन्धो व्यवच्छिद्यैव साधनम् ।।
अरुणः साधको दृष्टो नानपेक्षो वृथा च सः ।। ६४५ ।।

यागः कार्याभिसंबन्धोऽप्यनुत्पाद्य फलं न ते ।।
कथंचित्साधयेत्कार्यं तच्च नास्तीत्यसाधकः ।। ६४६ ।।

नचान्या व्यापृतिस्तस्य कार्यसिद्धौ त्वयेष्यते ।।
फलानुत्पत्तितस्तस्मान्न कार्येणापि संगाति ।। ६४७ ।।

अथ शास्रप्रमाणत्वाददृष्टाऽप्यभ्युपेयते ।।
फलोत्पत्तिर्ममाप्येवं तथा सति भविष्यति ।। ६४८ ।।

मम शास्रप्रमाणत्वात्पश्चादपि भवेत्फलम् ।।
पूर्वं तु भवतो न्याय्यं तदभावे ह्यसाधकम् ।। ३४९ ।।

कार्यसिद्ध्या फलावाप्तावशेषफलसंभवः ।।
सकृत्करण एव स्यात्कार्यस्याभेदतस्तव ।। ६५० ।।

अनुबन्धाभिसंबन्धात्फलं चेत्स्याद्व्यवस्थया ।।
तत एव न कार्यात्स्यात्तदा तद्भावभावतः ।। ६५१ ।।

औपाधिकश्च मिथ्या स्यात्साध्यसाधनलक्षणः ।।
व्यवहारः श्रुतेर्ज्ञातः परमार्थैकवादिनः ।। ६५२ ।।

एवं ते कर्मकाण्डेऽपि कार्यं तावन्न युज्यते ।।
ऐकात्म्ये तु यथा नास्ति विशेषेणोच्यते तथा ।। ६५३ ।।

प्रतिपत्तिविधिस्तावन्नाऽऽत्मा द्रष्टव्य इत्ययम् ।।
तस्य भावार्थनिष्ठत्वाद्वस्तुन्यनुपपत्तितः ।। ६५४ ।।

सिद्धेऽसिद्धेऽथ वैकात्म्ये विधिर्नैवोपपद्यते ।।
नाऽऽकाशे नापि तत्पुष्पे पुंव्यापारानपेक्षता ।। ६५५ ।।

न विधिर्दर्शनेऽपि स्यादन्योन्याश्रयदोषतः ।।
दर्शनाद्विधिसंसिद्धेर्विधेर्दर्शनसिद्धितः ।। ६५६ ।।

न च यूपादिवच्छक्यं वेदेनैव समर्पणम् ।।
ऐकात्म्यस्य स्वतः सिद्धेः साध्यत्वाद्यूपवस्तुनः ।। ६५७ ।।

सिद्धं चेद्दर्शयेद्वेदः प्रसिद्धं दर्शनं तथा ।।
तन्निष्ठं च भवेद्वाक्यं व्यर्थता च विधेस्तदा ।। ६५८ ।।

सर्वमात्मेति वाक्यास्य न च वस्तुन्यसंभवः ।।
येनार्थस्यासमाप्तात्वात्क्रियेताध्याहृतिः पदे ।। ६५९ ।।

आत्मा ब्रह्मेति विज्ञानं विधिं नैव व्यपेक्षतेः ।।
यस्मात्तच्छ्रुतवाक्यस्य स्वयमेवोपजायते ।। ६६० ।।

यजेतेतिविधिज्ञानं न विध्यन्तरमीक्षते ।।
विध्यन्तरेऽनवस्था स्यान्न चायं कर्मणि स्थितेः ।। ६६१ ।।

प्रतिपन्ने विधेयार्थे प्रवृत्तिः फलमिष्यते ।।
प्रवृत्तेश्च विधिज्ञानमेवमन्योसंश्रयः ।। ६६२ ।।

बोधेऽस्मिञ्शब्दतो जाते न प्रवर्त्योऽकलत्वतः ।।
अऩुत्पन्ने च नितरां प्रवृत्तेर्हेत्वसंभवात् ।। ६६३ ।।

अथ निश्चयसिद्ध्यर्थमुत्पन्नेऽपि प्रवर्त्यते ।।
स निश्चयो वः किं शब्दादथान्यस्मादितीर्यताम् ।। ६६४ ।।

शब्दाद्यदि तदेदेदमायातं पूर्वदूषणम् ।।
अन्यस्मिन्निष्यमाणे च सापेक्षत्वं प्रसज्यते ।। ६६५ ।।

अविवक्षितनुत्त्यर्थमथात्र विधिरिष्यते ।।
अयं ज्ञेयोऽर्थ इत्युक्तौ स्याद्विवक्षितधीर्यतः ।। ६६६ ।।

नैवमुत्सर्गतो यस्माच्छब्दानां लोकवेदयोः ।।
विशिष्टार्थैकनिष्ठत्वं स्वतो न विधिहेतुतः ।। ६६७ ।।

अविशिष्टश्च वाक्यार्थस्तथा लौकिकवैदिक -
वाक्ययोर्गम्यते यस्माद्विधिर्नातो विवक्षितः ।। ६६८ ।।

अपि दृष्टार्थतैकात्म्ये कर्मस्विव न भिद्यते ।।
वेदाधीतिविधेस्तस्माद्विधिरत्र निरर्थकः ।। ६६९ ।।

विधेर्विध्यन्तरेऽभीष्टे कृत्स्नोऽर्थोऽप्यविवक्षितः ।।
पूर्वोक्तेनैव न्यायेन नैव कल्प्यो विधिस्ततः ।। ६७० ।।

मतं पुमर्थसिद्ध्यर्थः ज्ञानस्य विधिरिष्यते ।।
फलस्य विध्यधीनत्वादुपेक्षाफलताऽन्यथा ।। ६७१ ।।

ज्ञेयव्याप्त्यतिरेकेण न विज्ञानात्फलान्तरम् ।।
इष्यते कर्मवन्नातस्तदर्थं विधिकल्पना ।। ६७२ ।।

यदाऽपि मातरि फलं तदाऽपि विधिनाऽत्र किम् ।।
मातृमानप्रमेयादौ तत्सिद्धेर्विधिना विना ।। ६७३ ।।

अथापि कार्यविरहात्सिद्धार्थमनुवादकम् ।।
वचो नैव प्रमाणं स्यात्तस्य मान्तरसंगतेः ।। ६७४ ।।

विध्यर्थाङ्गीकृतौ त्वेतदनपेक्षं प्रमाणताम् ।।
अश्नुते मान्तराभावाज्ज्योतिष्टोमादिवाक्यवत् ।। ६७५ ।।

वस्तु मान्तरयोग्यं चेद्विधौ सत्यपि तत्तथा ।।
अथ तन्मान्तरायोग्यं विध्यभावेऽपि तत्तथा ।। ६७६ ।।

किं वाक्यस्यानुवादत्वं सिद्धेऽर्थे मान्तरेण वा ।।
मिते तत्र न पूर्वस्मिन्सिद्धेऽप्यर्थेऽनुवादता ।। ६७७ ।।

मानान्तरानधिगतं सिद्धं वस्त्ववबोधयत् ।।
मानं किं नानपेक्षं स्यात्पुमर्थश्च स्वरूपतः ।। ६७८ ।।

पुंबुद्धिविषयो ह्यर्थो मानान्तरमपेक्षते ।।
अभावात्पुरुषस्येह न तु सिद्धोऽपि वैदिकः ।। ६७९ ।।

न च सिद्धत्वमात्रेण शङ्क्यते मान्तरं क्वचित् ।।
शङ्क्य़मानस्य मानस्य तुल्या सापेक्षता यतः ।। ६८० ।।

न च सापेक्षताऽप्यस्ति मितेर्मानत्वतः क्वचित् ।।
मान्तरानवबुद्धं हि बोधयन्मानमुच्यते ।। ६८१ ।।

मानान्तरानपेक्षं चेन्मानं मेयं ज्ञबोधयेत् ।।
मानमेव तदा तत्स्यान्नातोऽन्यन्मानलक्षणम् ।। ६८२ ।।

अथ मानान्तरापेक्षं तन्मानं मेयबोधकम् ।।
द्वयोरेकक्रियावेशात्तथाऽप्यन्यानपेक्षता ।। ६८३ ।।

अथानधिगताभावादुत्तरस्याप्रमाणता ।।
तत्सद्भावात्तु पूर्वस्य ज्ञानस्यास्तु प्रमाणता ।। ६८४ ।।

मातोऽनधिगतत्वस्य सिद्धिः स्यादथवाऽन्यतः ।।
स्वतो वा ज्ञाततायाश्च कुतः सिद्धिरितीर्यताम् ।। ६८५ ।।

अज्ञातत्वस्य माव्याप्तेः पूर्वमेव प्रसिद्धितः ।।
ततश्च मानतः सिद्धिर्नाज्ञातत्वस्य कुत्रचित् ।। ६८६ ।।

मानव्याप्तिक्षमं चेत्स्यादज्ञातत्वं घटादिवत् ।।
वास्तवं स्यात्तदा रूपमज्ञातं च सदा भवेत् ।। ६८७ ।।

तथा संशयमिथ्यात्वबुद्ध्योरेष यथोदितः ।।
न्यायो वाच्यस्ततः सर्वो व्यवहारो न सिध्यति ।। ६८८ ।।

अज्ञातत्वाविशेषेऽपि मानानां यदि मानता ।।
ज्ञातस्याज्ञाततोऽन्यत्वात्तत्र स्यात्किं न मानता ।। ६८९ ।।

एकार्थोपनिपातित्वात्सापेक्षत्वं यदीष्यते ।।
तथाच सर्वमानानां सापेक्षत्वं प्रसज्यते ।। ६९० ।।

एकस्यामपि सत्तायां सर्वाक्षाणां प्रमाणता ।।
द्रव्ये त्वक्चक्षुषोस्तद्वत्प्रसज्येताप्रमाणता ।। ६९१ ।।

नियोगे लोकिके चाऽपि हरीतक्यादिभक्षणे ।।
मानान्तरासंभवेन प्रसज्येतानपेक्षता ।। ६९२ ।।

नैष दोषो नरज्ञानपूर्विका विनियोगधीः।।
येन लोकेऽस्त्यतोऽपेक्षा वेदे तु स्याद्विपर्ययः ।। ६९३ ।।

नैवं सत्यनपेक्षत्वं वचसः कार्यसंश्रयात् ।।
पुंबुद्धिपूर्वकत्वेन यतः सापेक्षतोच्यते ।। ६९४ ।।

नैवं नियोगनिष्ठत्वाद्वेदे तेनानपेक्षता ।।
सापेक्षत्वं च लोके स्याद्विनियोगप्रधानतः ।। ६९५ ।।

नैवं शब्दार्थयोरैक्यं यदा स्याल्लोकवेदयोः।।
तदा न शक्यते वक्तुं वैलक्षण्यं तयोरिति ।। ६९६ ।।

स्वरूपलाभः सिद्धश्चेत्स्वतो वा यदि वाऽन्यतः ।।
स्वरूपेऽनुपयोगित्वान्न प्रमणव्यपेक्षणम् ।। ६९७ ।।

अभिव्यक्तोऽथ सिद्धोऽयं स्वतो वा यदि वाऽन्यतः ।।
अभिव्यक्तस्य भूयोऽपि निष्फलं मान्तरेक्षणम् ।। ६९८ ।।

तस्मान्न सिद्ध इत्येव संभाव्येत प्रमान्तरम् ।।
नरोक्तौ मान्तरापेक्षा तेन मान्तरसंभवः ।। ६९९ ।।

क्रियां विना न संसर्गः पदार्थानामथोच्यते ।।
क्रियैवापेक्ष्यतां तर्हि किं न सिद्धं विधिं विना ।। ७०० ।।

क्रिया चापेक्ष्यमाणाऽपि न या काचिदपेक्ष्यते ।।
योग्यत्वहेतुतस्तर्हि साऽस्त्येवास्यादिका श्रुतौ ।। ७०१ ।।

अकर्मकत्वादस्यादेर्न तावत्कर्म विद्यते ।।
अभूतभवनं चार्थे नित्यत्वादात्मनश्च न ।। ७०२ ।।

असंसृष्टात्मबोधित्वान्नापि संसर्गधीरतः ।।
स आत्मेत्यभिसंबन्धान्नापि सत्ता सतोच्यते ।। ७०३ ।।

शब्दाद्यगोचरोऽर्थोऽतो लक्षणापाश्रयाच्छ्रुतौ ।।
सदित्यादिपदैरात्मा साक्षान्नः प्रतिपाद्यते ।। ७०४ ।।

यदाऽपि मानयोग्यत्वं सत्त्वं तच्च प्रतीयते ।।
तदाऽपि वस्तुपरता नाऽऽगमस्य विहन्यते ।। ७०५ ।।

मान्तरेणापि संबद्धमर्थं वाक्यं प्रबोधयत् ।।
मानतां न जहात्येव जगत्याप्तवचो यथा ।। ७०६ ।।

ज्ञातः सोऽर्थो मयेत्यत्र नाऽऽप्तवाक्यं विहन्यते ।।
मानान्तरव्यपेक्षत्वाद्विहन्येतार्थनिश्चितौ ।। ७०७ ।।

मायोगेऽपि न मानत्वमनाप्तवचसः क्वचित् ।।
तेनाऽऽप्तवाक्यं मायोगे मानादर्थेऽपि निष्ठितम् ।। ७०८ ।।

एवं च सति वेदान्ता यदि मानमलौकिकम् ।।
प्रबोधयन्ति विध्वस्तनिखिलद्वैतगौचरम् ।। ७०९ ।।

कथं तेषाममानत्वं तदा स्यादाप्तवाक्यवत् ।।
अर्थसिद्धिश्च मासिद्धौ सिद्धैवेति न साध्यते ।। ७१० ।।

किंच सिद्धत्वसंबन्धादैकात्म्ये मान्तरानुमा ।।
यथैवं कार्यतायोगान्नियोगेऽप्यनुमा न किम् ।। ७११ ।।

नियोगस्यापि कार्यत्वं प्रेषणाध्येषणादिभिः ।।
समं तद्वर्त्मनैवास्य संबन्धग्रहणं यतः ।। ७१२ ।।

परायत्तात्मलाभत्वं नियोगस्येह कार्यता ।।
कार्यैर्मान्तरगम्यैः सा न कथंचिद्विशिष्यते ।। ७१३ ।।

यत्त्वसाधारणं तस्य कार्यत्वमिति भण्यते ।।
लौकिकेष्वपि कार्येषु तन्नेैव विनिवार्यते ।। ७१४ ।।

अथासाधारणज्ञानपरिच्छेद्यत्वमिष्यते ।।
तच्च सर्वपदार्थानां न दण्डैर्विनिवार्यते ।। ७१५ ।।

प्रमाणायत्तमेतावत्स्वप्रमेयावभासनम् ।।
कार्यताऽकार्यतावत्स्वप्रमेयावभासनम् ।।
कार्यताऽकार्यता वाऽत्र मेयायत्ता, न मानतः ।। ७१६ ।।

सिद्धत्वहेतुको योऽपि दोष ऐकात्म्य उच्यते ।।
नियोगस्यापि संसिद्धौ स दोषो नापनुद्यते ।। ७१७ ।।

यागादिविषयासिद्ध्या न चासौ न प्रसिध्यति ।।
विध्युक्तेस्तदसंसिद्धौ निष्फलत्वं प्रसज्यते ।। ७१८ ।।

ऐकात्म्यवस्तुयाथात्म्यप्रकाशनपटीयतः ।।
वचसस्त्वतिरेकेण किं मानं तद्धुरं वहेत् ।। ७१९ ।।

मात्रादिसव्यपेक्षं सद्यत्र ज्ञानं प्रजायते ।।
तत्रैव मान्तरापेक्षा न तु विध्वस्तभेदके ।। ७२० ।।

विध्यर्थाधीनसंसर्गाः पदार्था वैदिकोक्तिषु ।।
लोके मान्तरसंसिद्धसंसर्गा रचनाबलात् ।। ७२१ ।।

रचना च पदार्थानां विवक्षापूर्विकैव तु ।।
प्रमाणान्तरगम्येऽर्थे विवक्षा च व्यवस्थिता ।। ७२२ ।।

एवं च सति वेेदान्तवाक्यार्थप्रत्ययो भ्रमः ।।
उत्खातविधिको लोके तोयबुद्धिरिवोषरे ।। ७२३ ।।

इत्युक्ते परिहाराय शृणु यद्भण्यतेऽधुना ।। ७२४ ।।
पदार्थसंगतेः कस्माद्विध्यधीनत्वमादृतम् ।।
पदार्थान्तरतत्रत्वं कस्माद्धेतोर्न कल्प्यते ।। ७२५ ।।

संसर्गश्चेत्पदार्थानां विनाऽपि विधिना भवेत् ।।
अनर्थको भवेदेवं विधिर्निर्विषयत्वतः ।। ७२६ ।।

ननु दोषः समानोऽयं विधेरन्यपदेष्वपि ।।
विशिष्टार्थावगत्यर्थं प्रयुज्यन्तेऽपराण्यपि ।। ७२७ ।।

एवं सति विधिः कस्मान्नानर्थक इतीर्यताम् ।।
योगक्षेमसमानत्वादविध्यर्थपदान्तरैः ।। ७२८ ।।

उच्यते विधिशब्दो हि मान्तराज्ञातगोचरः।।
न तस्य विषयाक्षेपं मुक्त्वाऽन्यत्र कृतार्थता ।। ७२९ ।।

मानान्तरप्रसिद्धार्थवादित्वादनुवादकम् ।।
विधेरन्यपदं यस्मान्नाऽऽक्षेपोऽतः प्रतीयते ।। ७३० ।।

अव्युत्पन्नेऽपि संबन्धे विध्यर्थावगमस्तथा ।।
अथ विज्ञातसंबन्धं सिद्धार्थं स्याद्विधायकम् ।। ७३१ ।।

स्वधर्मं च पदं जह्यात्संबन्धज्ञाननिह्नुतौ।।
तस्माद्विज्ञातसंबन्धं पदं सर्वत्र बोधकम् ।। ७३२ ।।

इतोऽन्यथा कल्प्यमाने सर्वं स्यादसमञ्जसम् ।।
वाक्यवाक्यार्थयोगश्चेद्वाच्यवाचकलक्षणः ।। ७३३ ।।

तद्विशेषैकनिष्ठत्वान्न वः संबन्धधीर्भवेत् ।।
न विशेषान्तरे वृत्तिर्विशेषस्यास्ति गोत्ववत् ।।
नैराकाङक्ष्येण तत्सिद्धेः संबन्धोऽतो न गृह्यते ।। ७३४ ।।

संबन्धं मन्यते योऽपि शाब्दबोधानुसारिणीम् ।। ७३५ ।।
दृष्ट्वेहां श्रोतृगां सोऽपि न सम्यगभिमन्यते ।।
श्रोतृस्थकार्यलिङ्गत्वात्कथं शब्दैकगोचरः ।। ७३६ ।।

तस्यापि शब्दपूर्वत्वादिति चेल्लिङ्गपूर्वतः ।।
कस्मान्न शब्दबोधोऽपि ह्यनुमानपुरःसरः ।। ७३७ ।।

नियोग शब्दतो बुद्ध्वा योऽपि श्रोता प्रवर्तते ।।
तस्याप्यनुमितेरेव शब्दार्थप्रत्ययो भवेत् ।। ७३८ ।।

प्रत्यक्षगम्यकार्येण नियोगस्यानुमेयतः ।।
प्रत्थक्षकार्यवत्तस्य लौकिकत्वं प्रसज्यते ।। ७३९ ।।

न चेत्कार्यं नियोगः स्यात्कोऽर्थो यागादिसिद्धितः ।।
सिद्धवस्त्ववबोधत्वं विधेरपि तदा भवेत् ।। ७४० ।।

प्राथम्यं चात्र दुर्लक्ष्यं बीजतत्कार्ययोरिव ।।
शब्दानुमानयोर्नातः शब्दप्रथमतेष्यते ।। ७४१ ।।

यद्वाऽनुमानमेवात्र शब्दात्पूर्वं हि युज्यते ।।
नावित्तसंगतिः शब्दो गमकोऽतोऽनुवादकः ।। ७४२ ।।

बुध्यते योऽनुमानेन शब्दबुद्धं न वेत्ति सः ।
भिन्ने भिन्नेऽपि मेये धीर्नानुवादोऽन्यबोद्धरि ।। ७४३ ।।

प्रवृत्तिहेतुमात्रं च प्रवृत्त्याऽत्रानुमीयते ।।
लोकिकेनापि तत्सिद्धेर्नास्ति मानमलौकिके ।। ७४४ ।।

कार्यबुद्ध्यैव संव्याप्तिः प्रवृत्तेर्न च गम्यते ।।
सर्पादिवस्तुबोधेऽपि प्रवृत्तिर्वीक्ष्यते यतः ।। ७४५ ।।

पुंस्प्रवृत्तेः फलं कार्यं विध्यर्थश्चापि कारणम् ।।
प्रवृत्तिहेतुर्न फलं भवतैवाभिधीयते ।। ७४६ ।।

अपसर्प्यस्य सर्पादेर्न च कार्यं फलं मतम् ।।
अमर्थाभावमात्रत्वान्नचाभावः फलं क्वचित् ।। ७४७ ।।

नियोगोऽथ प्रमारूपो विधिशब्दप्रकाशितः ।।
मानान्तरानपेक्षः सन्नाक्षेपकतया प्रमा ।। ७४८ ।।

आक्षेप्तृत्वं न शब्दोत्थं न च मानान्तरात्तथा ।।
अव्युत्पन्नप्रवृत्तिश्चेत्युक्तदोषप्रसङ्गतः ।। ७४९ ।।

स्वाभ्युपेतनयस्यैव त्यागः प्राप्नोत्यनीप्सितः ।।
प्रामाण्यं चास्य यत्रेष्टं श्रुतेस्तत्रास्त्वनेन किम् ।। ७५० ।।

क्व चेष्टमस्य मानत्वं न यागादौ स्वशब्दमे ।।
लोकिकोऽपि न संसर्गो विध्यायत्तः स्थितो यतः ।।
विध्यभावे हि संसर्गः श्रोतुरस्त्यविधावपि ।। ७५१ ।।

फलसाधनशक्तिश्चेद्विध्यायत्ता भविष्यति ।।
नैवं तत्रापि शब्दस्य सामर्थ्यं केन वार्यते ।। ७५२ ।।

तस्मादितरतुल्यत्वान्न विध्यर्थनिबन्धनः ।।
संसर्गः स्यात्पदार्थानां सुस्थमेवं विधिं विना ।। ७५३ ।।

तस्मात्सर्वपदार्थानामाकाङ्क्षायोग्यसंनिधेः ।।
परस्पराभिसंबन्धाद्विशिष्टार्थावबोधिता ।। ७५४ ।।

ननूत्पत्तिविधिर्यद्वत्कर्मबोधे व्यवस्थितः ।।
आत्मज्ञानविधिस्तद्वदात्मबोधेऽवतिष्ठताम् ।। ७५५ ।।

कर्माधिकारवच्चात्र प्रवृत्तिरपि सेत्स्यति ।।
अप्रवृत्तप्रवृत्तिश्च तथा बुद्धार्थबोधनम् ।। ७५६ ।।

एवं विधिमिहेच्छन्ति विध्ययोग्येऽपि वस्तुनि ।।
विधिरागवशात्केचित्तान्प्रतीदमथोच्यते ।। ७५७ ।।

कर्मस्वरूपबोधे हि व्यापारो नेष्यते विधेः ।।
किं तूत्पन्नस्य सापेक्ष्यादधिकारेण संगतिः ।। ७५८ ।।

अधिकारप्रवेशित्वं नाऽऽत्मज्ञानस्य युज्यते ।।
यस्याधिकारसंबन्धः स आत्मा न विधीयते ।। ७५९ ।।

व्रीह्यादिविषयं यद्वद्यत्नेनापि निरूपितम् ।।
प्रत्यक्षं नाधिकारानुप्रवेशंं प्रतिपद्यते ।। ७६० ।।

अन्योऽप्यनुभवोपायो मननध्यानलक्षणः ।।
सोपायो विहितोऽस्त्येव प्रतिपत्तिविधिं विना ।। ७६१ ।।

दर्शनस्य विधेयत्वात्तत्संबन्धोपलक्षितः ।।
प्रसंख्यानात्मकोऽत्रापि प्रयत्नोऽनुभवंं प्रति ।। ७६२ ।।

शमाद्यङ्गान्वितः सर्वमात्मेतिस्तुतिभूषणः ।।
मननाद्यर्थवत्त्वाय पश्येदिति विधीयते ।। ७६३ ।।

पश्येदिति प्रयत्नश्चेत्फलं स्याद्दर्शनं तदा ।।
लक्षणं न प्रयत्नस्य लक्षणं चेत्कथं फलम् ।। ७६४ ।।

लोके दर्शनसंबद्धं प्रसंख्यानं समीक्षितम् ।।
वेदेऽपि किं तथा तत्स्यान्न वाऽतस्तद्विधीयते ।। ७६५ ।।

सामान्येनौषधं यद्वज्ज्वरनाशोपलक्षितम् ।।
दृष्टं कष्टज्वरेऽप्येवं विशेषेणोपदिश्यते ।। ७६६ ।।

अप्यज्ञातफलं साक्षान्मान्तरैर्विधिसंश्रयात् ।।
अभावनिश्चयाभावात्प्रसंख्यानं फलाय नः ।। ७६७ ।।

पश्चादावेवमेव स्यात्संदिग्धेऽपि विनिश्चयः ।।
खपुष्पे त्वनुपायत्वान्निश्चयोऽस्ति विपर्यये ।। ७६८ ।।

एवं केचिद्व्यवस्थाप्य प्रसंख्यानविधिं पुनः ।।
ऐकात्म्यज्ञानतात्पर्यं तस्यापीच्छन्ति युक्तिभिः ।। ७६९ ।।

विधिस्वातत्रयपक्षे हि किलैकात्म्यं न सिध्यति ।।
तच्छास्रं विधिनिष्ठत्वान्न स्वरूपेऽर्थवादतः ।। ७७० ।।

अपि शास्रात्प्रपन्नोऽस्मिन्पारोक्ष्यानपहारतः ।।
तत्साक्षात्करणायैव प्रसंख्यानं विधीयते ।। ७७१ ।।

मानेन विषयासिद्धौ तद्दिदृक्षावियोगतः ।।
प्रसंख्यानविधिर्न स्यात्सहापि मननादिभिः ।। ७७२ ।।

श्रुतेर्ज्ञातात्मवृत्तान्तोऽननुभूतमपि स्वकम् ।।
स्थानकं वाञ्छतः शास्रात्प्रसंख्यानं विधीयते ।। ७७३ ।।

स्वव्यापारमुखेनैव शास्रं स्वार्थावबोधकृत् ।।
न तु व्यापारविरहान्नातो द्विकरता श्रुतेः ।। ७७४ ।।

स्वव्यापारतिरोधानं कारकाणां न च स्थितम् ।।
तस्मादैकात्म्यतात्पर्ये प्रसंख्यानादि सुस्थितम् ।। ७७५ ।।

बोधयित्वाऽपि चैकात्म्यं नान्तरा पर्यवस्यति ।।
आ पुमर्थावधेः शास्रमप्रामाण्यभयात्स्फुटम् ।। ७७६ ।।

परोक्षवृत्त्या शब्दो हि वदन्स्वार्थं स्वभावतः ।।
संभावयन्प्रमाणत्वं युक्तिं स्वीकृत्य वर्तते ।। ७७७ ।।

याथात्म्यावगमेऽशक्ता धूमोऽग्नाविव साऽपि च ।।
स्वीकृत्यैव प्रसंख्यानं युक्तिर्वस्तुनि वर्तते ।। ७७८ ।।

इत्यादिवर्त्मना शास्रं साक्षाद्वस्तु प्रसाधयत् ।।
विधिं प्रति प्रधानत्वं स्वीकृत्याभ्येति मानताम् ।। ७७९ ।।

संसर्गकल्पनाशून्यमप्यैकात्म्यं प्रबोधयेत् ।।
अनयैव दिशा शास्त्रं संसृष्टार्थाभिधाय्यपि ।। ७८० ।।

यतो वाचो निवर्तन्त इति श्रुत्यैव दर्शितम् ।।
व्यपास्ताशेषसंसर्गकल्पनं ब्रह्म निर्भयम् ।। ७८१ ।।

शास्त्रेणानभिधाने तु नियोगेऽपि न युज्यते ।।
प्रवेशो विषयत्वेन तुल्यं चोद्यमतो द्वयोः ।। ७८२ ।।

विधिं विना श्रुतैकात्म्यस्तदर्थानुभवादृते ।।
उपायाज्ञतया कुर्यात्तच्छास्रस्यार्थवादताम् ।। ७८३ ।।

विधिनिष्ठेंऽपि शास्रे स्यादसिद्धेर्वस्तुनो मितेः ।।
देवताध्यानवत्कल्प्यं फलमैकात्म्यवेदनम् ।। ७८४ ।।

प्रतिपन्नात्मयाथात्म्यः प्रसंख्यानादि नेक्षते ।।
अज्ञस्तु श्रावितोऽप्यस्माद्विना नाऽऽप्नोति तत्फलम् ।। ७८५ ।।

शास्रेऽस्मिन्वस्तुनिष्ठेऽपि प्रसंख्यानविधिं विना ।।
पुमर्थो लभ्यते नैवेत्यसावपि समाश्रितः ।। ७८६ ।।

नान्वयव्यतिरेकाभ्यामैकात्म्यानुभवो भवेत् ।।
तत्सिद्धावेव तौ स्यातां स च ताभ्यामिति श्रयः ।। ७८७ ।।

यथैव विश्वजिद्यागपदे स्वार्थानुपालनम् ।।
कुर्वती स्वर्गकामेन गच्छतः सह मानताम् ।। ७८८ ।।

तथैव शास्रतद्युक्ती स्वाभिधेयार्थपालनम् ।।
कुर्वत्यै मानतां यातः प्रसंख्यानेन नान्यथा ।। ७८९ ।।

एवमैकात्म्यतात्पर्ये शास्रस्येष्टेऽपि युक्तिभिः ।।
केेचित्कर्यमपीच्छन्ति तदर्थं, तन्न युज्यते ।। ७९० ।।

प्रमात्रादित्रयं यस्मात्संविन्मात्रवपुर्भुतः ।।
सिद्धायतेऽप्रसिद्धं सत्तत्सिद्धौ किमपेक्षते ।। ७९१ ।।

परोक्षमपि सद्वस्तु यत्साक्ष्यात्मस्वरूपतः ।।
साक्षादात्मेव चाऽऽभाति तस्मिन्पारोक्ष्यधीः कथम् ।। ७९२ ।।

अप्यज्ञानादि निःशेषप्रमेयव्यवधानकृत् ।।
स्वतः प्रसिद्धात्संसिध्येत्तदसिद्धिः कुतो भवेत् ।। ७९३ ।।

स्वमहिम्नैव यः सिद्धः सर्वप्रत्यक्तमश्च यः ।।
तत्तमोहतितः कार्यं किमन्यत्तत्प्रमाणजम् ।। ७९४ ।।

मात्रादित्रयहानेऽपि हानसाक्षितयेक्ष्यते ।।
येनासावविलुप्ताक्षस्तत्पारोक्ष्यं कथं भवेत् ।। ७९५ ।।

नियोगपक्षमाश्रित्य विध्यर्थासंभवो यथा ।।
ऐकात्म्यसिद्धौ यत्नेन तथाऽत्र प्रतिपाद्यते ।। ७९७ ।।

ऐकात्म्यस्य स्वतो मुक्तेरज्ञानात्तस्य बद्धता ।।
साध्येऽर्थे साधनापेक्षा सिद्धे तन्न व्यपेक्षते ।। ७९८ ।।

तमोमात्रान्तरायत्वादैकात्म्याख्यस्य वस्तुनः ।।
असाध्यसाधने तस्मिन्काऽपेक्षा भावनां प्रति ।। ७९९ ।।

यदाऽनुभवकामस्य कार्यं साध्यं प्रतीयते ।।
प्रसंख्याने तदैकात्म्यतात्पर्यं कथमुच्यते ।। ८०० ।।

कार्यं चान्यपरं चेति द्वयमेतद्विरुध्यते ।।
साध्यं हि सर्वदा कार्यमन्यत्तस्य प्रसिद्धये ।। ८०१ ।।

विशेषणं नियोज्यस्य भवन्ननुभवः फलम् ।।
विषयः सत्प्रसंख्यानमनुभूतेर्न साधनम् ।। ८०२ ।।

भावार्थविषयं कार्यं प्रसंख्याने कथं भवेत् ।।
आवृत्तिर्हि प्रसंख्यानं शब्दयुक्त्योरिति स्थितम् ।। ८०३ ।।

अथ श्रवणभावार्थविषयं कार्यमिष्यते ।।
तदा श्रवणमेव स्याद्विशिष्टो विषयस्तव ।। ८०४ ।।

दाक्षायणादावावृत्तेर्यत्रापि फलमुच्यते ।।
सगुणात्पैर्णमासादेः फलं तत्रापि नो गुणात् ।। ८०५ ।।

गुणो यत्रापि दध्यादिः कार्यावच्छेदको मतः।।
धात्वर्थावेशतः सोऽपि प्राप्ते चास्मिन्न तु स्वतः ।। ८०६ ।।

श्रवणादेर्न च प्राप्तिर्गुणान्न च फलं श्रुतम् ।।
पश्येदिति हि धात्वर्थः केवलो विषयः श्रुतः।। ८०७ ।।

नापि तल्लक्षितावृत्तिर्विधेया श्रुतहानतः ।।
कार्यं यन्नापि भावार्थात्तदावृत्तिगुणात्कथम् ।। ८०८।।

स्वयं प्रबोधितेऽप्यर्थे यदि युक्त्याद्यपेक्षते ।।
शास्रं सापेक्षमेवं स्यात्स्वतः प्रामाण्यवर्जनात् ।। ८०९ ।।

युक्त्यादि मान्तरं नो चेन्मानांशत्वेन तत्स्थितेः ।।
संभूय पादाः सर्वेऽपि ह्यैकात्म्यं बोधयन्ति नः ।। ८१० ।।

न संभूय यतः पादास्तैलवर्त्यग्नयो यथा ।।
मितेः स्वरूपलाभाय न तु मेयोपलब्धये ।। ८११ ।।

संभूय यदि सर्वाणि फलमेकं प्रतन्वते ।।
प्रत्येकं प्रमितेर्वृद्धिरित्येतस्यात्तदा मृषा ।। ८१२ ।।

संभूय फलकारित्वं क्रियाकारकसंगतेः ।।
स्वरूपलाभतो नान्यदभिव्यक्तावपेक्षते ।। ८१३ ।।

तैलवर्त्यग्नयो यस्मात्प्रदीपोत्पत्तिकारणम् ।।
लब्धात्मलाभो दीपोऽर्थं स्वयमेव प्रकाशयेत् ।। ८१४ ।।

शब्देन ज्ञाप्यते यद्वत्तथैव यदि युक्तिभिः।।
व्यर्थताऽथ विशेषश्चेत्संप्राप्ता भिन्नमानता ।। ८१५ ।।

स्वप्नादियुक्तिभिश्चेत्तल्लौकिकीभिः प्रसाध्यते ।।
अवैदिकं भवेद्वस्तु स्याच्च शास्रानुवादता ।। ८१६ ।।

वैदिकत्वेऽपि युक्तीनामागमार्थप्रबोधतः ।।
अनुवादत्वमेव स्यात्स्याच्च शास्रादभिन्नता ।। ८१७ ।।

आवृत्तिश्च प्रसंख्यानं कुर्यात्सातिशयं कथम् ।।
न ह्यावृत्तौ प्रमाणस्य प्रमेयेऽतिशयो यतः ।। ८१८ ।।

यत्रापि चान्धकारादिदोषात्क्रमविनिश्चयः ।।
तत्रापि भिन्नमेयत्वान्नैव संभूयमानता ।। ८१९ ।।

पूर्वं वस्त्वति विज्ञानं प्राण्ययं मानुषस्तथा ।।
पुरुषोऽयमथ श्यामो डित्थ इत्यर्थभिन्नता ।। ८२० ।।

परिच्छेदफलत्वं हि मानत्वं तच्च भिद्यते ।।
तदभावे तु पूर्वेषामुत्तरस्यैव मानता ।। ८२१ ।।

अथ मेयप्रभेदेऽपि प्रमाणैकत्वमिष्यते ।।
वस्तुग्राहितयाऽक्षादेरैकार्थ्येऽभिन्नमानता ।। ८२२ ।।

साध्यमानं प्रसंख्यानं यागवत्साधयेत्फलम् ।।
कारकं ज्ञापकं शास्रं तयोः स्यादेकता कथम् ।। ८२३ ।।

प्रमाताऽऽत्मा न मानाशो यद्ययं व्यावहारिकः ।।
परश्चेत्स प्रमेयः स्यात्कथं चानुभवः फलम् ।। ८२४ ।।

स्वरूपंं यद्यसाध्यं तस्त्वातन्त्र्येण प्रसिद्धितः ।।
तज्ज्ञानं चेत्प्रमाणं तत्तच्च शास्रान्न कार्यतः ।। ८२५ ।।

शास्रमावर्त्यमानं हि स्वभावं नैव मुञ्चति ।।
परोक्षवृत्तिर्युक्तिश्च कथं ते मितिवर्धने ।। ८२६ ।।

प्रमितेश्च प्रमेयस्य वृद्धौ वृद्धिः स्वतो न हि ।।
तस्य वृद्धिर्मितेर्वृद्धावित्यन्योन्यसमाश्रयः ।। ८२७ ।।

उत्पाद्यापि मितिं शास्रं यदि युक्त्याद्यपेक्षते ।।
स्वर्गादावेवमेव स्यात्सापेक्षं च भवेत्तदा ।। ८२८ ।।

व्यपास्तानर्थसंदर्भमात्मानमवगच्छतः ।।
किमाप्यमधिकं शास्राद्येन युक्त्याद्यपेक्षते ।। ८२९ ।।

का वा युक्तिः प्रदीपस्य सर्पाद्याकम्पनाशनम् ।।
रज्ज्वादितत्वविज्ञानं कुर्वतः स्वेन तेजसा ।। ८३० ।।

गुणप्रधानभावो हि विना नैवैकवाक्यताम् ।।
वस्तुकार्यार्थतात्पर्यभेदान्नापीह सा भवेत् ।। ८३१ ।।

न च प्रयोजनैकत्वलक्षणाऽत्रैकवाक्यता ।।
अङ्गप्रधनावद्येन कल्पेतात्रैकवाक्यता ।। ८३२ ।।

स्वतःसिद्धस्य मोक्षस्य न साध्यमुपकारकम् ।।
न चान्यथाऽङ्गता दृष्टा प्रधानानुपकारिणः ।। ८३३ ।।

आत्मलाभे न शास्रं च नित्यत्वात्कार्यमीक्षते ।।
स्वतोभिधानशक्तत्वान्नापि चैकात्म्यबोधने ।। ८३४ ।।

प्रसंख्याने च शास्रार्थे सकृदेव कृते भवेत् ।।
ऐकात्म्यानुभवो नो चेद्विसंवादादमानता ।। ८३५ ।।

न चात्र चोदितः कालः संख्या वा येन निश्चयः ।।
तद्द्वारेण भवेन्नापि संदिग्धे स्यात्पवर्तनम् ।। ८३६ ।।

आरुह्याप्यथवा दूरं विसंवादपराङ्युखः।।
यत्किंचित्कामतः कुर्यादकृतार्थोऽपवा पतेत् ।। ८३७ ।।

अदृष्टफलता वाऽपि कल्प्याऽग्निष्टोमवद्भवेत् ।।
कर्माङ्गता वा क्ल्प्या स्यादुद्गीथविधिवत्तदा ।। ८३८ ।।

ततश्च प्रातिलोम्येन कार्यं स्याच्छास्रबाधनात् ।।
अश्रद्धा च मुमुक्षूणां कार्यबाधोऽपि च स्थितः ।। ८३९ ।।

वस्तुतत्त्वानपेक्षत्वात्कार्यमात्रप्रधानता ।।
शास्राच्च वस्तुनोऽलाभात्कार्यं किंविषयं भवेत् ।। ८४० ।।

यदि तद्वस्तुयाथात्म्यं शास्रं न प्रतिपादयेत् ।।
वस्त्वसिद्धेस्ततः कार्यप्राधान्यादर्थवादता ।। ८४१ ।।

अथैकात्म्यार्थनिष्ठं सच्छास्रं स्यात्प्रतिपादकम् ।।
आपरोक्ष्यात्तदा कार्यं व्यर्थं पारोक्ष्यहानिकृत् ।। ८४२ ।।

शास्रात्कथं च तत्सिद्धिर्याथात्म्यानवबोधकात् ।।
नानश्वरूपे सिद्धेऽपि गव्यश्वस्य प्रसिद्धता ।। ८४३ ।।

शास्राच्छ्रवणमात्रेण कार्याच्चानुभवो यदि ।।
वस्तुन्यनिश्चिते वार्ता साऽर्थवादेऽपि दृश्यते ।। ८४४ ।।

ततश्च कार्यनिष्ठत्वं मुधैव परिवर्जितम् ।।
संपत्परं भवेच्छास्रं वस्तुतात्पर्यवर्जनात् ।। ८४५ ।।

न चाप्याख्यायिकारूपमनुग्राह्यं श्रुतौ मतम् ।।
आदिमत्त्वादिदुष्टत्वात्पुमर्थत्वेन वर्ण्यते ।। ८४६ ।।

पौनरुक्त्यभयाच्चात्र यद्यर्थान्तरकल्पनम् ।।
ऐकात्म्योक्तौ विधिर्व्यर्थ इति द्वैतप्रकल्पनम् ।। ८४७ ।।

न च मानेन विषये बोधितेऽन्वेषणं पुनः ।।
कार्यमुक्त्योः क्वचिदृष्टं स्वतःप्रामाण्यबाधनात् ।। ८४८ ।।

प्रत्यक्षेण घटे बुद्धे का युक्तिः कार्यमेव वा ।।
अदुष्टकारणत्वं षेत्सिद्धं वेदे नृवर्जनात् ।। ८४९ ।।

प्रत्यक्षादिविरोधश्च कार्यपक्षेऽपि तु स्थितः ।।
ऐकात्म्यानुभवो हि स्यात्कथमक्षादिबाधनात् ।। ८५० ।।

तन्निषेधात्तु या सिद्धिर्न सा कार्यप्रसादतः ।।
प्रमाणादेव शास्रात्सा न मेयात्कार्यतो भवेत् ।। ८५१ ।।

का वा कार्येऽस्ति ते युक्तिः शास्रं चेदुभयोः समम् ।।
अज्ञातज्ञापनादन्यच्छास्रान्नेति पुरोदितम् ।। ८५२ ।।

पुमर्थं प्रतिपाद्यापि प्रकृत्यैव श्रुतिः पुनः ।।
तमेव युक्तिभिः सार्धं वदन्ती स्वार्थमीक्षते ।। ७५३ ।।

नैतावताऽपराधेन युक्तयो मानकारणम् ।।
शब्दमात्रादसंसिद्धेरनपेक्षत्वहानतः ।। ८५४ ।।

न वायोः क्षिप्रकारित्वाच्छ्वेतालम्भो विभूतये ।।
विध्युद्देशात्तु तत्सिद्धेः शैघ्रयं तूक्तं प्रवृत्तये ।। ८५५ ।।

जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तेभ्यो यदि नामातिरेकतः ।।
व्यक्तिभ्यो गोत्ववद्दृष्टं ब्रह्मत्वेऽस्य किमागतम् ।। ८५६ ।।

असिद्धं शास्रयुक्तिभ्यामावृत्त्याऽपि न सिध्यति ।।
नैव ह्यावर्तनं हेतुः प्रामाण्येऽन्येष्वनीक्षणात् ।। ८५७ ।।

न चेदृशं प्रमाणत्वं दृष्टमन्यत्र कुत्रचित् ।।
अन्यादृक्षप्रमाणस्य न च नास्त्यत्र संभवः ।। ८५८ ।।

अलौकिकार्थवादित्वादात्मब्रह्मभिधानयोः ।।
संबन्धाग्रहणादात्मा ब्रह्मेति कथमुच्यते ।। ८५९ ।।

ज्ञातार्थसंगतिः शब्दो वाक्यार्थावगमक्षमः ।।
ब्रह्मात्मार्थप्रसिद्धौ च लोकान्मानप्रवेशिता ।। ८६० ।।

नाऽऽत्मन्येवाऽऽत्मशब्दस्य प्रयोगात्स्यादलैकिकः ।।
ब्रह्मार्थेऽपि महत्त्वेन प्रसिद्धो व्यवहारतः ।। ८६१ ।।

एवं पदात्परिज्ञाते पदार्थे लोकमानतः ।।
वाक्यार्थेऽतीन्द्रियो वेदे वाक्यात्केन निवर्त्यते ।। ८६२ ।।

अपूर्वदेवतास्वर्गपदार्थेष्वपि लोकतः ।।
सिद्धेष्वतीन्द्रियोऽप्यर्थो वाक्यादेवावगम्यते ।। ८६३ ।।

नापेक्षापूरणाशक्तेः प्रयोगे समवायिता ।।
पदानां सपदार्थानां वाक्याद्व्यवहृतिर्यतः ।। ८६४ ।।

वाक्यार्थायैव वाक्यं हि सर्वदैव प्रयुज्यते ।।
व्यवहारेषु वुद्धानां संबन्धस्तत्र गृह्यते ।। ८६५ ।।

भागान्तरप्रवेेशेन भागत्यागेन च स्फुटम् ।।
वाक्यवाक्यार्थयोर्भेदे पदार्थानां निमित्तता ।। ८६६ ।।

यद्भागस्याऽऽगमाद्योऽर्थभागः स्यादधिकः क्वचित् ।।
तस्य भागस्य भागोऽसौ निमित्तं स्यान्न तु प्रमा ।। ८६७ ।।

अत एव सभागत्वं वाक्यवाक्यार्थयोर्मतम् ।।
वाचकत्वेऽपि वाक्यस्य संसृष्टार्थाभिधानतः ।। ८६८ ।।

ततश्चैवं समूहस्य वाचकत्वमवस्थितम् ।।
भगवत्त्वं च संसिद्धं वाक्यवाक्यार्थयोरतः ।। ८६९ ।।

एवं च लोकतः सिद्धो वाक्यार्थः स्याच्छ्रुतावपि ।।
लौकिका एव शब्दार्था न्यायेनोक्ताः श्रुतौ यतः ।। ८७० ।।

नृविवक्षाव्यवायेन लोके शङ्का भवेदपि ।।
वेदे त्वपौरुषेयत्वात्साक्षात्स्वार्थे प्रमाणता ।। ८७१ ।।

न च कार्यपरत्वेऽपि पदानां संहतिः स्थिता ।।
अन्यत्रावगमो न स्यात्संबन्धज्ञानवर्जनात् ।। ८७२ ।।

यथा च कार्ये तात्पर्यं कार्यं चापि न विद्यते ।।
पूर्वमेव तथाऽस्माभिर्युक्तिभिः संप्रसाधितम् ।। ८७३ ।।

अनादिवृद्धव्यवहृद्व्युत्पत्त्यैव च तस्त्थितेः ।।
शब्दस्यार्थेन संबन्ध आदिमत्ता न शङ्क्यते ।। ८७४ ।।

प्रथमश्रवणे यत्र न शब्दार्थावधारणम् ।।
तत्राव्युत्पन्नता हेतुः शब्दानां न त्वशक्तिता ।। ८७५ ।।

चक्षुर्द्रष्ट्रपि बाह्यं हि न प्रकाशं विनाऽर्थदृक् ।।
नैतावताऽस्य सामर्थ्यं हन्यतेऽन्यस्य वा भवेत् ।। ८७६ ।।

व्युत्पत्त्या न च संबन्धः क्रियते ह्व्यर्थशब्दयोः ।।
अवस्थिते हि संबन्धे वृद्धेभ्योऽसौ प्रजायते ।। ८७७ ।।

संबन्धकरणाशक्तेस्तत्कर्तुश्चास्मृतेरपि ।।
तद्विना व्यवहाराच्च सिद्धा संबन्धनित्यता ।। ८७८ ।।

जीर्णकूपादिवत्कर्तुर्यदप्यस्मरणं न तत् ।।
अभावगमकं नापि संबन्धेनास्य तुल्यता ।। ८७९ ।।

क्वचिज्ज्ञातेषु दूरादिकारणे संशयोऽपि च ।।
नात्यन्तानुपलब्धेषु त्वभावोऽतोऽस्य निश्चितः ।। ८८० ।।

संनिकृष्टार्थसंसृष्टस्वार्थमात्राभिधानतः ।।
तस्मात्सिद्धोऽन्र वाक्यार्थो लोके वेदे प्रमाणवान् ।। ८८१ ।।

अतोऽवबोधकत्वेन दुष्टकारणवर्जनात् ।।
अबाधाच्च प्रमाणत्वं वस्तुन्यक्षादिवच्छ्रुतेः ।। ८८२ ।।

पुरुषार्थोपदेष्ट्टत्वाद्यद्वत्कार्ये प्रमाणता ।।
तथैकात्म्ये विशेषाद्वा पुमर्थतिशयत्वतः ।। ८८३ ।।

पुमानिष्टस्य संप्राप्तिमनिष्टनस्य च वर्जनम् ।।
इच्छन्नपेक्षते योग्यमुपायमपि तत्परः ।। ८८४ ।।

ग्रामादि किंचिदप्राप्तं प्राप्तुमिष्टमिहेच्छति ।।
हेमादि विस्मृतं किंचित्करस्थमपि लिप्सते ।। ८८५ ।।

परिहार्ये तथाऽनिष्टं कण्टकादि जिहासति ।।
रज्ज्वां सर्पादि किंचिच्च त्यक्तमेव जिहासति ।। ८८६ ।।

नियतोपायसाध्यत्वादवाप्यपरिहार्ययोः ।।
विधितः प्रतिषेधाच्च साधनापेक्षता भवेत् ।। ८८७ ।।

अज्ञानान्तरितत्वेन संप्राप्तत्यक्तयोः पुनः ।।
याथात्म्यज्ञानतो नान्यत्पुरुषार्थाय कल्पते ।। ८८८ ।।

अशेषानर्थविच्छेदं वाञ्छतः श्रुतितः श्रुतेः ।।
त्वं ब्रह्मेति हताशेषक्लेशो मोहप्रहाणतः ।। ८८९।।

वेदस्य सिद्धे प्रामाण्ये ह्यज्ञातार्थावबोधतः ।।
कार्ये यथा प्रमाणत्वमैकात्म्येऽप्येवमिष्यताम् ।। ८९० ।।

कार्याद्यदि तु मानत्वं मानत्वात्कार्यनिष्ठता ।।
अन्योन्याश्रयतैवं स्यादेकस्यासिद्धितोऽन्यतः ।। ८९१ ।।

औदासीन्यान्निषेधेषु न लभ्येत प्रमाणता ।।
औदासीन्यं निवृत्तिर्हि स्वरूपालम्बनं च तत् ।। ८९२ ।।

सोऽरोदीत्यादिवाक्यानां कार्यावेशात्प्रमाणता ।।
अपुमर्थोपदेष्ट्टत्वात्तच्च नात्रेत्यकारणम् ।। ८९३ ।।

न चैकात्म्याभ्युपायस्य मिथ्यात्वमिह शङ्क्यते ।।
उपेयाप्तौ कृतार्थत्वादुपायं प्रत्यनीक्षणात् ।। ८९४ ।।

ऐकात्म्यप्रतिपत्तेः प्राङ्न मिथ्या हेत्वभावतः ।।
पुरुषार्थावसायित्वान्नाप्यूर्ध्वमनपेक्षतः ।। ८९५ ।।

उपेयबोधनं मुक्त्वा मितेर्नान्याऽस्ति सत्यता ।।
सत्यादप्यनुपायत्वाद्धटान्नाग्निर्हि गम्यते ।। ८९६ ।।

धूमाभासात्तु बाष्पादेर्यदग्निर्नावगम्यते ।।
हेतुस्तत्रानुपायत्वमसत्यत्वं पुनर्न तु ।। ८९७ ।।

धूमवत्परमार्थत्वमुपायत्वान्न लभ्यते ।।
वेदान्तानां तथैकात्म्यश्रुतिबाधः स्फुटोभवेत् ।। ८९८ ।।

बाष्पवन्नापि मिथ्यात्वादनुपायत्वमिष्यते ।।
एेकात्म्योबोधबाधेन सिद्धा तूपायसत्यता ।। ८९९ ।।

श्रुतेरैकात्म्यसंवित्तौ चरितार्थत्वतो मितेः ।।
वृथोपायपरीक्षा स्यादुत्तीर्णस्य प्लवे यथा ।। ९०० ।।

बाह्येष्वर्थेष्वनात्मत्वात्पुनः शङ्का भवेदपि ।।
अत्राऽऽत्मत्वादुपेयस्य का शङ्का मानतां प्रति ।। ९०१ ।।

अन्यत्रेव न चाप्यत्र वाक्यार्थो भेदलक्षणः ।।
संसर्गलक्षणो वाऽपि ब्रह्मात्माभेदतो भवेत् ।। ९०२ ।।

ब्रह्मणोऽनात्मतारूपमब्रह्मत्वं तथाऽऽत्मनः ।।
अज्ञानलक्षणं शास्राज्ज्ञानं हन्ति समुत्पतत् ।। ९०३ ।।

नेहान्यत्राऽऽत्मनो ब्रह्म तथाऽऽत्मा ब्रह्मणोऽन्यतः ।।
तादात्म्यमनयोस्तस्मान्नीलोत्पलविलक्षणम् ।। ९०४ ।।

अब्रह्मानात्मने यद्वदत्राज्ञाननिबन्धने ।।
आत्मताब्रह्मते नैवमन्यस्मादित्यतः स्वतः ।। ९०५ ।।

नाम्नोरेवं च संबन्ध ऐकात्म्यात्स्यात्क्रियां विना ।।
षष्ठीं च न क्रियाषष्ठ्योर्विना भेदात्प्रवर्तनम् ।। ९०६ ।।

महत्ता यद्वदाकाशे घटाकाशव्यपेक्षया ।।
पराक्त्वापेक्षया तद्वत्प्रत्यक्ता नाऽऽत्मनीक्ष्यते ।। ९०७ ।।

प्रत्यक्त्वमद्वितीयत्वं बोधवन्नान्यबन्धनम् ।।
अपारार्थ्यान्न बोधो हि स्यादबोधनिरासतः ।। ९०८ ।।

आत्माऽपि सदिदं ब्रह्म मोहात्पारोक्ष्यदूषितम् ।।
ब्रह्मापि संस्तथैवाऽऽत्मा सद्वितीयतयेक्ष्यते ।। ९०९ ।।

आत्मा ब्रह्मेति पारोक्ष्यसद्वितीयत्वबाधनात् ।।
पुमर्ये निष्ठितं शास्रमिति सिद्धं समीहितम् ।। ९१० ।।

ननु भेदाश्रितैर्वाक्यैर्विधायकनिषेधकैः ।।
अक्षादिभिश्च नैकात्म्यं बाधितत्वात्प्रमाणवत् ।। ९११ ।।

न चाप्यैकात्म्यशास्रस्य तैर्वेिकल्पसमुच्चयौ ।।
प्रमाण्यै नापि बाध्यत्वं तेषां तेन कथंचन ।। ९१२ ।।

विरुद्धमानभावेऽपि न हि वस्तु विकल्प्यते ।।
भेदाभेदौ न च स्यातां विरोधाद्युगपत्कचित् ।। ९१३ ।।

भिन्नाभिन्नं न वो वस्तु येन मानाविरोधिता ।।
नेह नानेति भेदानां निषेधात्कनु भेदधीः।। ९१४ ।।

वर्णादिग्रहणोपायो नापीहाक्षादि बाध्यते ।।
संस्काराय च यच्छास्रमात्मज्ञानोपकारकम् ।। ९१५ ।।

उपचारार्थतः शास्रं सावकाशं जपेऽथवा ।।
अक्षादेरकृतार्थत्वात्कथं स्यात्तेन बाधनम् ।। ९१६ ।।

उच्यते, लोरतः सिद्धं भेदमाश्रित्य चोदना ।।
प्रवृत्ता पुरुषार्थाय न तु भेदावबुद्धये ।। ९१७ ।।

भेदस्य चापुमर्थत्वात्तादर्थ्ये स्यादमानता ।।
पुमर्थत्वेन चास्येष्टं प्रामाण्यं वेदवादिभिः ।। ९१८ ।।

वस्तुस्वरूपसंस्पर्शिचक्षुरादिभ्य उत्थितम् ।।
भेदस्पृङ्नाक्षजाद्येवं न तेनैकात्म्यबाधनम् ।। ९१९ ।।

प्रमेयविषयं मानं वस्तुनश्च प्रमेयता ।।
न च भेदस्य वस्तुत्वं वस्तुतत्त्वानपेक्षणात् ।। ९२० ।।

लब्धे हि भूतलेऽलब्धो घटस्तत्र निषिध्यते ।।
मानान्तरेण विज्ञातो नाज्ञातो नाज्ञातः शून्यताप्तितः ।। ९२१ ।।

व्यञ्जकस्य समायोगो वस्तुनो वस्तुनैव हि ।।
नाभावेन निरात्मत्वाद्व्यावृत्त्या वा मितेर्भवेत् ।। ९२२ ।।

नातो वस्तुनि संभेदो वस्तुनोऽभेदरूपतः ।।
न प्रमाणाद्बहिर्वस्तु न मानं वस्तुनो बहिः ।। ९२३ ।।

नाभावयोर्मिथो योगोऽवस्तुत्वाभेदतस्तयोः ।।
अभावभावयोस्तद्वद्भावरूपेषु का भिदा ।। ९२४ ।।

अनित्यत्वस्य धर्मस्य घटादेर्धर्मिणस्तयोः ।।
संयोगः समवायो वा तादात्म्यं वेह संगतिः ।। ९२५ ।।

आधाराधेययोगेषु घटोऽत्रेति यथा मतिः।।
नाभावभावयोगेषु मितेर्धीः कस्यचित्तथा ।। ९२६ ।।

नहि भावातिरेकेण भावाभावः प्रमणभाक् ।।
भावात्मनाऽप्यतो भावो व्यवहाराय कल्पते ।। ९२७ ।।

अथाभावोऽपि वस्त्वेव नास्तीतिमितिजन्मतः ।।
द्वयोर्भावैकरूपत्वात्काऽतिशीतिर्मितेस्तयोः ।। ९२८ ।।

विश्वं सदेव यस्येष्टं तस्याभावः कुतो मितेः ।।
न च भावातिरेकेण भाववत्सिद्धिमश्नुते ।। ९२९ ।।

अभावयोगं भावश्चेत्सहवे नीलयोगवत् ।।
अविरोधादभावेन न भावापह्नुतिर्भवेत् ।। ९३० ।।

योगोऽयं वस्तुनोर्दृष्टः पृथक्सिद्धौ परस्परम् ।।
मेषयोर्मल्लयोर्यद्वन्न भावाभावयोस्तथा ।। ९३१ ।।

न योगोऽभावयोर्दृष्टो वन्ध्यासूनुखपुष्पयोः ।।
न भावाभावयोरेवं विरोधादितरेतरम् ।। ९३२ ।।

क्षितिदेशे घटाभावो घटवन्न प्रमीयते ।।
योगो वा समवायो वा नाभावक्षितिदेशयोः ।। ९३३ ।।

सदात्मतैवं सर्वस्य, नाभावात्मकता सतः ।। ९३४ ।।
अप्यभावात्मकत्वेऽपि सतोऽभावात्मकत्वतः ।।
कुतो भेदावकाशः स्याद्भेदेऽसति कुतो युतिः ।। ९३५ ।।

यावत्किंचिज्जगत्यस्मिन्भेदकं वस्तु लक्ष्यते ।।
अनापन्नादिमध्यान्तं सदेव तदितीष्यते ।। ९३६ ।।

सदेवेदमिति स्पष्टं सन्मूला इति चापरम् ।।
श्रुत्योदाहारि नः साक्षात्सदैकात्म्यावबुद्धये ।। ९३७ ।।

मानाभावस्य मानत्वं मेयाभावस्य मेयता ।।
न्यायं न सहतेऽतीव यथा तदधुनोच्यते ।। ९३८ ।।

बोधकं यदबुद्धस्य तन्मानमिति हि स्थितिः ।।
न च प्रमाणनास्तित्वमीदृक्तस्मान्न युज्यते ।। ९३९ ।।

मेयाभावः प्रमाणानां यद्यभावेन गम्यते ।।
प्रमाणानामभावस्य गमकः को भविष्यति ।। ९४० ।।

नाक्षादिपञ्चकं तस्य बोधकं सत्समन्वयात् ।।
नयतस्तदभावो वा, मेयत्वेनैव तत्स्थितेः ।। ९४१ ।।

नीलादिवदभावस्य यद्यक्षादिविशेषणम् ।।
विशेषणेन तद्व्याप्तेस्तदभावः कुतो मितेः ।। ९४२ ।।

अथाविशेषणोऽभावो भवद्भिरभिधीयते ।।
मेयाभावस्य मानत्वमविशेषात्प्रसज्यते ।। ९४३ ।।

घटाद्यभाव इत्युक्तिर्न सम्यगिति मे मतिः ।।
पदानामसमर्थत्वाद्विरोधाद्वस्तुनोर्मिथः ।। ९४४ ।।

भावाभावाख्यपदयोः सामर्थ्ये चेत्समासता ।।
घटादिनाऽनपेक्षत्वान्न समासः प्रसिध्यति ।। ९४५ ।।

भावस्याभाव इत्यत्र षष्ठ्यर्थः कतमो मतः।।
न कश्चिदपि संबन्धो नीरूपस्यासदात्मनः ।। ९४६ ।।

वस्त्वन्तरमभावश्चेदन्यदन्यद्भवेत्कथम् ।।
अन्योऽपि च्चेद्भवेदन्योऽविरोधो नीलवद्भवेत् ।। ९४७ ।।

संगतावविरोधी चेन्न संबन्धिनिवृत्तिकृत् ।।
न संबन्धिग्रहाभावे संबन्धोऽयं प्रसिध्यति ।। ९४८ ।।

संबन्धिविरहेऽसिद्धौ षष्ठ्यर्थत्वं न सिध्यति ।।
विरोधाद्युगपन्नापि विधानप्रतिषेधनम् ।। ९४९ ।।

क्षणिकत्वाद्धियां नापि स्थायिधर्मः क्रमो भवेत् ।।
अनीलाभावपृष्टेन नापि नीलस्य वेदनम् ।। ९५० ।।

नाह्यदृश्यनिषेधः स्याद्धटादेरिव भूतले ।।
नान्याभावविशिष्टत्वं कृत्स्नाभावगतौ भवेत् ।। ९५१ ।।

अन्याभावस्य भावत्वे स्यादभावः खपुष्पवत् ।।
भावान्तरमभावश्चेत्सिद्धं वस्तु ततः स्वतः ।। ९५२ ।।

तद्ग्राहीणि च मानानि व्यावृत्तिः केन गम्यते ।।
चित्रेऽपि विषये चित्रमेकं वस्त्वेकमानतः ।। ९५३ ।।

प्रत्येकं नीलपीतादिग्रहणे चित्रता कुतः ।।
घस्तुनो भेगरूपत्वे वस्त्वभावः प्रसज्यते ।। ९५४ ।।

अन्यधर्मे त्वभिन्नं स्यात्स्वतो वस्तु प्रमाश्रयम् ।।
भिन्नाभिन्नं विरुद्धत्वान्नैकमानस्य गोचरः ।। ९५५ ।।

वस्त्वात्मनाऽविरोधश्चेद्वस्त्वेव विषयस्ततः ।।
सत्यं वस्तु कथं भिन्द्यात्पुंव्यपेक्षाविनिर्मितः ।।
भेदः, पुत्रादिभावे तु जन्यत्वं वस्तुकल्पितम् ।। ९५६ ।।

दाहपाकप्रकाशादिभेदेऽप्यग्नेरभिन्नता ।।
कार्यतोऽपि न भेदः स्याद्वस्त्वभेदव्यवस्थितेः ।। ९५७ ।।

विभिन्नकार्यकर्त्रीणां शक्तीनां यद्वदाश्रयः ।।
न विरुद्धोऽग्निरेकोऽपि तद्वत्कार्येऽपि किं न ते ।। ९५८ ।।

घटाभावे घटः सिध्येत्पटाभावे पटस्तथा ।।
अन्योन्याभावदृष्टेः स्यादन्योन्याश्रयता तव ।। ९५९ ।।

प्रत्यक्षत्वं पृथक्त्वस्य गुणत्वाद्यैरपीष्यते ।।
तेषामपि गुणे मानं नीलवन्न त्ववस्तुनि ।। ९६० ।।

अथ वस्तु पृथक्त्वेन विशिष्टं गम्यते तदा ।।
शुक्लो शौरितिवन्मानं वस्तुन्येव न भेदगम् ।। ९६१ ।।

अभेदेनैव वर्तेत पृथक्ता यदि वस्तुषु।।
वस्त्वेव तत्ततोऽन्या चेदपृथग्वस्तु तर्हि ते ।। ९६२ ।।

भावाभावपृथक्ताऽपि यद्यभिन्ना ततोऽपृथक् ।।
भावाभावविभिन्ना चेत्पृथक्ता न परस्परम् ।। ९६३ ।।

अन्यापेक्षं पृथक्त्वं चेत्स्वयं तर्ह्यपृथग्घटः ।।
द्विधर्मत्वेऽपि वस्त्वेतदेकं स्यादुत्पलादिवत् ।। ९६४ ।।

धर्मबुद्धिप्रभेदेऽपि धर्म्यभेदः सदेष्यते ।।
अतो गवादेर्भेदेऽपि सन्मात्रमवसीयते ।। ९६५ ।।

गोत्वादिमेयपक्षेऽपि सद्रूपस्यानपायतः ।।
वस्त्वेव मेयं गोत्वादि शाबलेयादिवत्स्फुटम् ।। ९६६ ।।

सद्रूपत्वापरित्यागादवान्तरनिबन्धनाः ।।
व्यवहाराः प्रतीयन्ते सत्तत्त्वं तेष्ववस्थितम् ।। ९६७ ।।

सत्तातोऽपि न भेदः स्याट्ट्रव्यत्वादेः कुतोऽन्यतः ।।
एकाकारा हि संवित्तिः सट्ट्रव्यं सन्गुणस्तथा ।। ९६८ ।।

समवायाच्च संबन्धे नैकरूप्यं विभिन्नयोः ।।
तच्चेत्ततो न विश्वासो, जातावप्येकबुद्धितः ।। ९६९ ।।

संसर्गधर्मता नापि भेदेनानुपलम्भनात् ।।
समवायेन संबन्धे को हेतुरिति नेष्यते ।। ९७० ।।

संयोगश्चेद्वियोगोऽपि समवायेऽनवस्थितिः ।।
स्वतश्चेत्कल्पना व्यर्था द्रव्यस्याप्येकता स्वतः ।। ९७१ ।।

सत्तावगुण्ठिताश्चैते सर्वे भावाः सदैव हि ।।
व्यवहाराय कल्पन्ते भ्रान्तो भेदः सदैव तु ।। ९७२ ।।

येषामपि हि सामान्यभेदवद्वस्तु गृह्यते ।।
तेषामपि कुतो भेदो वस्त्वैक्याद्धर्म्यभेदतः ।। ९७३ ।।

अपि भेदेन या बुद्धिः स्यात्सामान्यविशेषयोः ।।
साऽपि तन्मात्रनिष्ठत्वान्नैव भेदस्पृगिष्यते ।। ९७४ ।।

एकं चेद्भिन्नता नास्ति भेदश्चेदेकता कुतः ।।
चित्रेऽप्यनुगमाभावान्न सामान्यविशेषता ।। ९७५ ।।

स्वरूपपररूपाभ्यां यदा सदसदात्मकम् ।।
वस्त्वेकं मानविषयभावस्ते तदा कुतः ।। ९७६ ।।

प्रत्यक्षादिनिवृत्तिश्चेत्तस्याः किं रूपमुच्यताम् ।।
स्तैमित्यमात्मनश्चेत्स्यात्तद्वस्त्वेवास्मदीहितम् ।। ९७७ ।।

अथ वस्त्वन्तरज्ञानं नितरां तस्य वस्तुता ।।
भावान्तरमभावोऽपि निरूपाख्यः स नेष्यते ।।
तस्माद्वस्त्वेकनिष्ठत्वान्न भेदोऽक्षादिगोचरः ।। ९७८ ।।

घटोऽयमिति संवित्तेर्घटो मेयः प्रतीयते ।।
न व्यावृत्तिः पटादीनामताद्रूप्यात्तथा पटे ।। ९७९ ।।

घटाभावो विरोधित्वान्न घटेऽर्थान्तरेऽपि न ।।
अषष्ठ्यर्थतया तस्माद्विकल्पोऽयं, न वस्तुगः ।। ९८० ।।

घटो हि संविदं कुर्वन्नात्माकारविशेषणम् ।।
आत्मानं लभते तद्वद्व्यावृत्तिं न पटादितः ।। ९८१ ।।

पटसंवेदनेऽप्येवं पटमात्रं विशेषणम् ।।
ईक्षतेऽत्राधिकं नान्यदभावादि यदुच्यते ।। ९८२ ।।

संदिग्धनिश्चयाद्येवं ज्ञानधर्मो विशेषयन् ।।
संविदं भिद्यते मेयात्प्रत्येकं भेदधीर्न तु ।। ९८३ ।।

तथाऽहमेव जानामि माता नान्य इतीदृशाः ।।
मातृधर्माः प्रसिध्यन्ति विशिषन्तः स्वसंविदम् ।। ९८४ ।।

संविदेका स्वतःसिद्धआ प्रत्यग्रूपैकलक्षणा ।।
भावाभावदिरूपाय व्यवहाराय कल्पते ।। ९८५ ।।

अतोऽनुभवमुल्लङ्ध्य न भेदो नाप्यभिन्नता ।।
तत्पृष्ठेन तु मानानि विरोधः किंसमाश्रयः ।। ९८६ ।।

अविज्ञातः प्रमाणानांं विषयो वादिनां मतः ।।
न तस्य मानतः सिद्धिस्तत्सिद्धेः प्राक्प्रमागमात् ।। ९८७ ।।

अमानकं कथं च स्यादज्ञातत्वमिहोच्यताम् ।।
कथं वा तद्विना मानं विषयासंभवाद्भवेत् ।। ९८८ ।।

अज्ञातत्वक्षतिं कुर्वन्मानं मानत्वमश्नुते ।।
मानादज्ञातता चेत्स्यान्न सा तत्फलमिष्यते ।। ९८९ ।।

अतोऽनुभवतो लब्धमज्ञानं ज्ञापयत्सदा ।।
प्रत्यक्षादि प्रमाणं स्यान्न स्वतो नापि चान्यतः ।। ९९० ।।

नाज्ञासिषमहं पूर्वमित्येवं प्रमिते घटे ।।
पूर्वाज्ञातत्वविषयो भूयोऽप्यनुभवो यतः ।। ९९१ ।।

प्रवृत्तं विषये मानमवच्छेदफलं मतम् ।।
ज्ञाताज्ञाते प्रति त्वस्य न व्यापारोऽप्रमाणतः ।। ९९२ ।।

सर्वोऽप्यनुभवात्सिद्धां बालोऽप्यज्ञाततां स्वतः।।
न किंचिज्जान इत्यवं पृष्टो वक्ति प्रमां विना ।। ९९३ ।।

निःशेषकरणग्रामलयेऽप्यनुभवः स्वतः ।।
अलुप्तदृक्सुषुप्तेऽपि जाग्रद्बोधाविशेषतः ।। ९९४ ।।

अत्यन्ताननुभूतेषु हिमवत्पृष्ठवस्तुषु ।।
जाग्रतोऽनुभवोऽप्येवं सुषुप्तान्न विशिष्यते ।। ९९५ ।।

न चात्रानुभवो लुप्तो न जानामीति बोधनात् ।।
अदृष्टमपि दृष्ट्वाऽस्ति बोधो नाज्ञासिषं त्विति ।। ९९६ ।।

पुमान्सुप्तोत्थितोऽप्येवं प्रमात्रादिलयं स्वतः ।।
अनुभूत्यैव संधत्ते नान्तराऽतोऽस्य लुप्तता ।। ९९७ ।।

न चेदानींतनाद्बोधाद्बोधाभावगतिर्भवेत् ।।
सौषुप्ती, नहि बोधस्य कालभेदेन भिन्नता ।। ९९८ ।।

बोधादेव प्रसिध्यन्ति कालावस्थादयो यतः ।।
मातृमानादयश्चापि कुतस्तैरस्य विक्रिया ।। ९९९ ।।

प्रमातृमानतन्मेयेष्वागमापायिषु त्रिषु ।।
अलुप्तानुदितो बोधः प्रथते प्रत्यगेकलः ।। १००० ।।

अभितोऽनुभवाक्रान्ता ज्ञाताज्ञातत्वभूमिषु ।।
नान्यत्रार्थाः प्रसिध्यन्ति लीयन्ते नाप्यनात्मनि ।। १००१ ।।

अतोऽनुभव एवैको विषयोऽज्ञातलक्षणः ।।
अक्षादीनां स्वतःसिद्धो यत्र तेषां प्रमाणता ।। १००२ ।।

तेनानुभवसिद्धानां लोकेऽज्ञानविघातिनाः ।।
मात्वमक्षादयो यान्ति नाज्ञातज्ञाततोऽन्यथा ।। १००३ ।।

घटादयः प्रमासिद्धा मुञ्चन्त्यज्ञाततां न तु ।।
स्वतःसिद्धोऽपि वस्तुत्वान्मुञ्चत्यात्मा प्रमां विना ।। १००४ ।।

प्राग्बाधकागमात्सिद्धिर्लौकिकस्यापि वस्तुनः ।।
वस्तुतत्त्वबलादेव तत्तमोव्यवधानतः ।। १००५ ।।

कृतस्नमात्राद्युपादानतमोबोधस्तु बोधतः ।।
तत्त्वमस्यादिवाक्योत्थात्पूर्णैकात्म्यस्वलक्षणात् ।। १००६ ।।

तेनाऽऽगमस्य तत्र स्यादज्ञातत्वविघातिनः ।।
प्रमाणत्वं पुमर्थश्च स एऴ विदुषां मतः ।। १००७ ।।

ननु दुर्वारसंसारदुःखसंदर्भहानतः ।।
किमन्यत्सुखमिष्टं स्याद्यस्याऽऽप्तेः पुरुषार्थता ।। १००८ ।।

लोकेऽपि व्याधिसंतापविच्छित्तौ सुखितेक्ष्यते ।।
व्यतिरिक्तसुखार्था च न प्रवृत्तिर्विरागिणाम् ।। १००९ ।।

असंवेद्यं सुखं नापि पुमर्थो न च कर्मता ।।
स्वरूपे वेद्यवेत्तृत्वायोगाद्दूैतप्रसङ्गतः ।। १०१० ।।

नैवं भेदेन संसिद्धे सुखदुःखे कथं तयोः ।।
ऐक्यं सुखस्य विच्छेदो दुःखं वा किं न कल्प्यते ।। १०११ ।।

अदुःखिनोऽपि दृश्यन्ते सुखप्राप्तीच्छया यतः ।।
तदुपाये प्रवर्तन्तस्तदभेदे न युज्यते ।। १०१२ ।।

चन्दनादिसुखोपायसंपन्नाः सुखिनोऽप्यलम् ।।
पुत्रजन्मादिवार्ताभिः प्राप्नुवन्ति सुखान्तरम् ।। १०१३ ।।

पुत्राद्यप्राप्तिरूपं च दुःखं तत्र न कल्प्यते ।।
असंवित्तेरवेद्यं हि न दुःखं वैरिदुःखवत् ।। १०१४ ।।

तिर्यञ्चोऽप्यत एवेह कामयन्ते सुखं तथा ।।
अप्रियं विजिहासन्ति न तु जानन्ति साधनम् ।। १०१५ ।।

वेदोऽपि शुद्धमात्मानं सुखं मुख्यं प्रदर्शयन् ।।
अनात्मानं तथा दुःखं पुमर्थत्वेन संमतः ।। १०१६ ।।

तदेतत्प्रेय इत्यादिवाक्येभ्योऽनेकधा श्रुतम् ।।
तथाऽऽत्मनस्तु कामाय तस्मान्नान्यत्सुखं भवेत् ।। १०१७ ।।

पुरुषार्थाभिसंबन्धाद्विरागित्वं यथाऽऽश्रितम् ।।
परानन्दाभिलाषोऽपि तथा चेत्किं निषिध्यते ।। १०१८ ।।

आत्यन्तिकसुखेच्छायां यदि रागित्वमुच्यते ।।
विविक्तदेशसेवादाविच्छायां किं न रागिता ।। १०१९ ।।

अथ ये शतमित्यादिवाक्यैरेतत्प्रपञ्चितम् ।।
एष ह्येवेति च व्यक्तं तैत्तिरीयश्रुतावपि ।। १०२० ।।

स्वानन्दाभिमुखः स्वापे वोध्यमानोऽत एव च ।।
पीड्यते स्त्र्यादिसंपर्कसुखविच्छेदतो यथा ।। १०२१ ।।

आनन्दैकस्वभावत्वाद्वेद्यता तत्र नार्थ्यते ।।
निःसंबोधेऽर्थ्यते सा हि न तु बोधैकलक्षणे ।। १०२२ ।।

अधिकारस्य सौलभ्यप्रतिपत्त्यर्थमीरणम् ।।
सर्वपुंसामिति तथा पूर्वमेव प्रपञ्चितम् ।। १०२३ ।।

स्वर्गादिकाम्यपि यतो मुक्तिं कामयते न तु ।।
मुक्तिं कामयमानोऽन्यत्कटाक्षेणापि वीक्षते ।। १०२४ ।।

सर्वेषामपि च नृणामधिकारोऽनिवारितः ।।
यतोऽतः सर्वतो ऩ़ृणामिति भाष्यकृदब्रवीत् ।। १०२५ ।।

शुक्लां गामानयेत्युक्ते कांचिद्गोकर्मिकां क्रियाम् ।।
कुर्वाणमभिवीक्ष्याज्ञः कुरुते कारणानुमाम् ।। १०२६ ।।

ज्ञातं ध्रुवमनेनैतद्यद्गोकर्मकमीक्ष्यते ।।
प्रागज्ञातस्य निर्वत्तिर्न यतो विक्ष्यते कच्चित् ।। १०२७ ।।

यद्यर्थं कारकाधीनं दृष्ट्वा तत्कारणानुमा ।।
प्रमाणान्तरगम्यत्वाल्लोकिकत्वं तदाऽऽपतेत् ।। १०२८ ।।

न चेत्कारकतन्रोऽर्थो ज्ञातस्यानुष्ठितिः कथम् ।।
न सिद्धो नापि चाभावः कारकापेक्ष ईक्ष्यते ।। १०२९ ।।

आरभ्ये कारकत्वे न बलात्प्रामाण्यमापतेत् ।।
व्यङ्ग्ये तु कार्ये वेदस्य सिद्धेऽर्थे मानता भवेत् ।। १०३० ।।

वाक्यस्य च प्रमाणत्वं नाप्यभावैकगोचरम् ।।
न चेदभावः कार्योऽर्थेः सिद्धेऽर्थे मानता भवेत् ।। १०३१ ।।

अथोभयात्मकं कार्यं सिद्धासिद्धस्वभावकम् ।।
उक्तदोषद्वयासक्तिर्न च वस्तवीदृशं क्वचित् ।। १०३२ ।।

सिद्धस्य व्यञ्जकं मानं न मानं कारकं क्वचित् ।।
चोदना मानकं चेत्तत्कथं कार्यं तदुच्यताम् ।। १०३३ ।।

मतं विषयसंसिद्ध्या कार्यमित्याभिधीयते ।।
यागसिद्धेः पुराऽसिद्धेः कथं चोदनया मितम् ।। १०३४ ।।

प्राक्प्रयोक्त्रभिसंसिद्धौ किं फलं यागसिद्धितः ।।
यागसिद्ध्याऽपि तत्सिद्धौ प्रयोज्यत्वं कुतो यजेः ।। १०३५ ।।

यागाद्यनुष्ठितेरस्य घटादेरिव चेन्मतः ।।
उपकारो नियोगस्य कथं न घटतुल्यता ।। १०३६ ।।

अपुमर्थे नियोगे च तात्पर्यं स्यात्तथा सति ।।
प्रतिर्थिनि पुमर्थे तत्सुधीभिर्गृह्यते कथम् ।। १०३७ ।।

लिङादिश्रवणात्पुंसः कार्यं यत्प्रसमीक्ष्यते ।।
उपकाराद्यपेक्षं तद्वक्तृकर्त्रोः प्रसिध्यति ।। १०३८ ।।

न चेत्संभाव्यते कर्त्रा पुमर्थः कस्यचिद्विधेः ।।
आज्ञोक्तेरेव न तदा कश्चिज्जगति चेष्टते ।। १०३९ ।।

आज्ञार्थमात्रसिद्ध्यर्थं न कश्चित्स्ववशो नरः ।।
दुःखात्मके मनो धत्ते यागादौ चोदनावशात् ।। १०४० ।।

पुमर्थमभिसंधाय यागादावथ चेष्टते ।।
फलं प्रवर्तकं प्रापन्न नियोगस्तथा सति ।। १०४१ ।।

मन्त्रोक्तेरिव लोडादेः प्रवृत्तिरिति चेन्मतम् ।।
प्रायश्चित्ती भवेन्नैव तत्पराधीनवृत्तितः ।। १०४२ ।।

प्रवर्तकत्वं मन्त्रस्य न प्रवर्त्यवशाद्यथा ।।
स्वत एव न यागादेः कार्यासिद्धिस्तथा भवेत् ।। १०४३ ।।

कारकं वा क्रिया वा स्याद्यदि वा स्यात्क्रियाफलम् ।।
तस्य लौकिकमासिद्धेर्लौकिकत्वं प्रसज्यते ।। १०४४ ।।

ऐकात्म्यवस्तुनिष्ठे तु यथोक्तन्यायवर्त्मना ।।
न कश्चिदपि दोषः स्याद्वचस्यस्मिन्मनागपि ।। १०४५ ।।

नेति नेत्यादिवाक्येभ्यो योऽर्थोऽनन्यानुभूतिगः ।।
लौकिकत्वं कथं तस्य सर्वमेयातिलङ्धिनः ।। १०४६ ।।

इत्युक्तमभिसंधाय दृष्टादिवचनं जगौ ।।
लोकिकत्वप्रसिद्धर्यर्थं नियोगस्य घटादिवत् ।। १०४७ ।।

आस्तां वेदान्तमानत्वं त्यक्तं तत्कामतस्तव ।।
वस्तुन्युक्तेर्न चेन्मात्वं कर्मकाण्डेऽपि तद्भवेत् ।। १०४८ ।।

भविष्यद्देहसंबन्धी वाक्यादात्मा न चेन्मितः ।।
मानान्तराच्च कः कुर्याददृष्टार्थाः क्रियाः सुधीः ।। १०४९ ।।

नापि सांख्यप्रमासिद्धमात्मानमवगच्छतः ।।
देहाद्यनभिसंबन्धात्प्रवृत्तिः स्यात्क्रियास्विह ।। १०५० ।।

कर्मकाण्डेऽधिकार्यस्मिन्याट्टक्संभाव्यतेऽञ्चसा ।।
ताट्टक्संप्रतिपत्त्यर्थं न चासतीति भण्यते ।। १०५१ ।।

कर्मभ्यः फलमिच्छद्भिरट्टष्टं ट्टष्टमेव वा ।।
देहावस्थान्तरावेशे प्रमाणं वाच्यमात्मनः ।। १०५२ ।।

कथं च तस्य कर्तृत्वं व्यापित्वान्निष्क्रियत्वतः ।।
न चाकर्तुः फलं गौण्या वृत्या चेत्सुतरां न तत् ।। १०५३ ।।

मुख्यकर्तृत्वपक्षेऽपि ह्यनिर्मोक्षः प्रसज्यते ।।
मानेन नाश्यतेऽज्ञानं, ज्ञापकं हि न कारकम् ।। १०५४ ।।

देहान्तराभिसंबन्धो भावित्वान्नाक्षगोचरः ।।
लिङ्गसाट्टश्यविराहान्नानुमा नोपमा तथा ।। १०५५ ।।

शब्दादात्मनि संसिद्धे पूर्वोक्तन्यायतो न च।।
श्रुतार्थापत्तिरप्यत्र नाभावो मानभावतः ।। १०५६ ।।

न चाहंप्रत्ययात्सिद्धिरात्मनः स्यात्कदाचन ।।
बोधानुभवसंवित्तिवित्तयो ह्यात्मवाचिनः ।। १०५७ ।।

यस्यानुभवसिद्ध्यैव सिद्धिः स्याद्वटसिद्धिवत् ।।
ततोऽहंप्रत्ययात्सिद्धिमीक्षतेऽनुभवः ।। कथम् ।। १०५८ ।।

मानादनुभवः सिद्धो जडः स्याद्धटवन्न चेत् ।।
नैरपेक्ष्यं चिदात्मत्वे,स्याच्चान्योन्यसमाश्रयः ।। १०५९ ।।

आत्मनोऽहंधियः सिद्धिरात्मसिद्धिरहंमते ।।
अन्योन्याश्रयतैवं स्यादहंबुद्ध्यात्मनोर्ध्रुवम् ।। १०६० ।।

अहंधीरात्मनः कार्यं कारणेनाऽऽप्यते सदा ।।
तया तस्य कथं व्याप्तिरव्याप्तौ मेयता कथम् ।। १०६१ ।।

क्रियाकाले गुणीभावात्क्रियासिद्धावसंभवात् ।।
कर्तुः प्रमेयता न स्यादहंबुद्ध्या कथंचन ।। १०६२ ।।

संविद्रूपे प्रमेये च संविदन्या फलं भवेत् ।।
न च संविद्धूयाभासो नानुमेयं फलं क्वचित् ।। १०६३ ।।

घटाद्याकारसंविद्वच्छुद्धायामपि संविदि।।
संविद्विशिष्टा संवित्स्यान्न चासावात्मनीक्ष्यते ।। १०६४ ।।

प्रमातरि च मेये स्यात्फलं कस्येति भण्यताम् ।।
न मातुस्तस्य मेयत्वान्नापि मेये फलं क्वचित् ।। १०६५ ।।

जडत्वात्तत्र मेयस्य फलं मातरि चेन्मतम् ।।
मेयतो जडताऽत्रापि संविच्चेन्न प्रमाणजा ।। १०६६ ।।

धर्मत्वेनाप्यहंबुद्धेर्न भेदो धर्मिणाऽऽत्मना ।।
रूपं द्रव्यात्मनो नान्यट्ट्रसादेस्तद्विभिद्यते ।। १०६७ ।।

द्रव्यादि चाऽऽत्मनो रूपं प्रमेयं यदुदीरितम् ।।
घटवत्तदहंबुद्धेः प्रत्यग्वृत्तेर्न गोचरः ।। १०६८ ।।

अस्मत्प्रत्ययसंभिन्नं प्रत्यक्कर्तरि वेदनम् ।।
ज्ञानस्य यदुपन्यस्तं विशेषस्तत्र नेक्ष्यते ।। १०६९ ।।

ज्ञानबोधेन नैवाऽऽत्मा मितो, नाप्यात्मसंविदा ।।
ज्ञानं, न च द्वयंं, भेदादभेदेऽनुभवः स्वतः ।। १०७० ।।

किं प्रमाणमहंरूपमुताऽऽत्मैवेति कथ्यताम् ।।
प्रत्यक्षत्वान्न तन्मानं नाऽऽत्मा, स्वार्थजडत्वतः ।। १०७१ ।।

न चाप्यात्मन्यविज्ञातेऽहंबुद्धेः सिद्धता तव ।।
येनाऽऽत्मा स्यादहंबुद्धेरनुमेया हि सा स्थिता ।। १०७२ ।।

निरंशस्य न चाप्यंशकल्पनाऽप्युपपद्यते ।।
स्वात्मतन्रे च विषये मानबोधः सदा भवेत् ।। १०७३ ।।

अज्ञातत्वं विना मानं नाहंप्रत्यय आत्मनः ।।
अज्ञातत्वमतो वाच्यमात्मनोऽत्र घटादिवत् ।। १०७४ ।।

तस्याप्यनुभवात्सिद्धिर्यद्युच्येत घटादिवत् ।।
सिद्ध आत्मा पृथङ्यातुर्नो चेन्माता न सिध्यति ।। १०७५ ।।

प्रमाणसंप्लवोऽप्युक्तो दूरादेव निवर्तितः ।।
अन्यत्रापि हि मानानां नैव संप्लवं इष्यते ।। १०७६ ।।

अज्ञातावगमे यद्वत्प्रमातर्यर्पितं फलम् ।।
न मेये पूर्वमानेन तद्वन्मानान्तरैरपि ।। १०७७ ।।

अतोऽनधिगतावेशात्सर्वेषां संप्लवः कुतः ।।
मान्तरैरवबुद्धेऽपि ज्ञातेऽप्यज्ञाततोऽन्यतः ।। १०७८ ।।

अथाप्यवगमो मेये तथाऽपि स्यान्न संप्लवः ।।
पूर्वोऽनधिगते वृत्तः प्रत्ययोऽधिगते परः ।। १०७९ ।।

पूर्वेण निश्चिते चेत्स्यान्नोत्तरस्य प्रमाणता ।।
तथा संदेह एकस्मादन्यस्माद्धि विनिश्चयः ।। १०८० ।।

निःसामान्यविशेषेषु नातः संप्लव इष्यते ।।
यथाऽन्यत्र तथेहापि वेदान्तेष्वभ्युपेयताम् ।। १०८१ ।।

यतो मानानि सिध्यन्ति जाग्रदादित्रयं तथा ।।
भावाभावविभगश्च स ब्रह्मास्मीति बोध्यते ।। १०८२ ।।

यतोऽसिद्धानि सिध्यन्ति, भावाभावौ यदाश्रयौ, ।।
योऽनन्यार्थो यदर्थं च सर्वं, योऽनन्यट्टक्सदा ।। १०८३ ।।

प्रमेयादित्रयं यस्मात्परस्परविलक्षणम् ।।
आत्मानं लभते सत्यः सोऽध्यक्षोत्राभ्युपेयताम् ।। १०८४ ।।

असंकुचितचित्पद्मः प्राज्ञे स्वप्नप्रबोधवत् ।।
तथा प्रफुल्लबोधाब्जः प्राज्ञवत्स्वप्नबोधयोः ।। १०८५ ।।

साक्ष्यसंबन्धतः साक्षी न स्वतः साक्षिताऽऽत्मनः ।।
प्रत्यङ्यात्रैकट्टष्टित्वाद्धियां वाचामगोचरः ।। १०८६ ।।

अस्मत्पक्षे हि कर्तव्यमविद्यामात्रकल्पितम् ।।
तदभावान्न संसारो भूतो भावी न वर्तते ।। १०८७ ।।

स्वाभाविक्यप्यविद्येयमनुभूत्याऽवभासिता ।।
तमः सूर्योदयेनेव ज्ञानेनोत्कृत्य नाश्यते ।। १०८८ ।।

अनादिकालमज्ञानं ज्ञानेनाऽऽदिमता क्षणात् ।।
दृश्यते नाश्यमानं हि न चास्याऽऽवृत्तिरीक्ष्यते ।। १०८९ ।।

एवंभूतोऽप्ययं प्रत्यक्स्वात्मानुभवसंश्रयात् ।।
व्युत्पत्तेः प्रागविज्ञातः सर्वाज्ञानादिसाक्ष्यपि ।। १०९० ।।

तत्त्वमस्यादितस्तस्मादागमादेव नान्यतः ।।
ऐकात्म्यवस्तुनः साक्षाद्व्युत्पत्तिरविचीलिनी ।। १०९१ ।।

तस्यास्य कर्मकाण्डेन संबन्ध इति यः पुरा ।।
प्रश्नस्तन्निर्णयार्थाय सर्वथेत्यादिरुत्तरः ।। १०९२ ।।

ननु सिद्धे यथोक्तार्थे नाऽऽरम्भे हेतुरीक्ष्यते ।।
कृत्स्नप्रयोजनावाप्तेः पूर्वोक्तैरेव कर्मभिः ।। १०९३ ।।

नैतदेवं सुखेप्साया जिहासायाश्च दुःखतः ।।
निदानस्यानिषिद्धत्वात्पूर्वोक्तैः कर्मभिः पुरा ।। १०९४ ।।

निःशेषाहलादसंप्राप्तिः सर्वानर्थनुतिस्तथा ।।
सर्वेषां प्राणिनामेतत्स्वत इष्टं प्रयोजनम् ।। १०९५ ।।

आत्मनस्तचत्त्वमेतच्च सिद्धं चैतन्यवद्यतः ।।
अथैष, यो वै भूमेतिश्रुतिमानानुभूतितः ।। १०९६ ।।

स्वर्गशब्दाभिधश्चायं पुमर्थो यो यथोदितः ।।
स्वर्गमित्यादिभिर्वाक्यैस्रय्यन्तेष्वपि गीयते ।। १०९७ ।।

स्वर्गं पुमर्थमुद्दिश्य सर्वप्राणभृतामियम् ।।
वाङ्यनःकायचेष्टा स्याद्याऽपि तत्साधनोपगा ।। १०९८ ।।

उत्पत्त्याद्यर्थनिष्ठानां सर्वेपामपि कर्मणाम् ।।
स्वर्गे नैवाधिकारोऽस्ति तस्य सिद्धत्वतः स्वतः ।। १०९९ ।।

स्वात्मसाध्यातिरेकेण सर्वमेव हि साधनम् ।।
नालं साध्यान्तरायेह किम्वसाध्यार्थसिद्ध्ये ।। ११०० ।।

यथोक्तपुरुषार्थस्य यद्यप्याप्तस्वभावता ।।
आत्मस्वभावतो नाऽऽप्तिस्तथाऽप्यज्ञानहेतुतः ।। ११०१ ।।

अविद्याव्यवधानस्य नाऽऽत्मज्ञानातिरेकतः ।।
प्रध्वस्तिः कर्मभिः कर्तुं शक्या तेषाममानतः ।। ११०२ ।।

व्यञ्जकं विरहय्यान्यत्साधनं कारकात्मकम् ।।
तदभिव्यक्तये नालं स्वतःसिद्धस्य वस्तुनः ।। ११०३ ।।

कर्मभिर्नापनीतोऽतः प्रत्यङ्भ्योहोऽप्रमाणतः ।। ११०४ ।।
यावच्च सम्यग्विज्ञानवह्निनाऽसौ न दह्यते ।।
न तावत्किं चिदप्याप्तं सुखं दुःखविवर्जितम् ।। ११०५ ।।

नालं विमुक्तये काम्यं यदि नाम तथाऽपि तु ।।
पुंसो वैराग्यहेतुत्वादुपकार्येव तन्मतम् ।। ११०६ ।।

असह्यदुःखफलतः स्वकार्यविनिवृत्तिकृत् ।।
विरक्तिहेतुतः कर्म प्रतिषिद्धं यथा तथा ।। ११०७ ।।

अपि काम्यं कृतं सर्वं दुःखात्मकफलत्वतः ।।
आविरिञ्च्यात्स्वकार्येभ्यः स्यादेव विनिवृत्तये ।। ११०८ ।।

इ्त्युक्तप्रतिपत्त्यर्थमाजगामोत्तरं वचः ।।
एकवाक्यत्वमेवं च वेदस्य स्यादसंशयम् ।। ११०९ ।।

दक्षिणोदगधोगत्या प्रत्यगज्ञानमूढधीः ।।
ब्रम्भ्रमीत्यनिशं दुःखी पुमान्कर्मपुरःसरः ।। १११० ।।

काम्यैर्दक्षिणमन्वेति ज्ञानयुक्तैस्तथोत्तरम् ।।
निषिद्धैश्चाप्यधोजन्म कर्मसंभारसंभृतकः ।। ११११ ।।

धर्माधर्मांशसाम्ये च मनुष्यत्वं प्रपद्यते ।।
ब्रह्माद्या स्थावरान्तैवं प्रत्यगज्ञानहेतुजा ।।
नामरूपेहचित्राऽऽद्या स्वप्नमायेन्द्रजालवत् ।। १११२ ।।

धर्माधर्माद्युपादानसाधना नश्वरी गतिः ।। १११३ ।।
व्याकृतं नामरूपाभ्यां यद्यपीदं श्रुतौ श्रुतम् ।।
आत्मतत्त्वानभिव्यक्तेर्नाभिव्यक्तं तदुच्यते ।। १११४ ।।

अविद्यातिमिरोच्छित्तौ नानाविष्कृतमण्वपि ।।
कार्यकारणवद्वस्तु नानपास्तं तमोऽप्यतः ।। १११५ ।।

यत एवमतः प्रत्यग्याथात्म्यप्रतिपत्तये ।।
प्रारब्धेयं प्रयत्नेन वेदान्तोपनिषत्परा ।। १११६ ।।

यथोक्तफलसिद्ध्यर्थमारब्धोपनिषद्यदि ।।
ब्रह्म वा इदमित्यादि कस्मान्नाऽऽरभ्यतेऽधुना ।। १११७ ।।

येषामनधिकारोऽत्र ह्यश्वमेधक्रतौ भवेत् ।।
इत एव तु विज्ञानातेषां तत्फलकीर्तनम् ।। १११८ ।।

कर्मगोचरतैवात्र विज्ञानस्यापि चेन्मतम् ।।
विकल्पश्रवणान्मैवं कर्मणा विद्ययाऽथवा ।। १११९ ।।

यजते योऽश्वमेधेन यश्चैवं वेद तं क्रतुम् ।।
फलं तुल्यं तयोर्युक्तं कर्मिणो विदुषस्तथा ।। ११२० ।।

उपास्तेरपि कर्मत्वादश्वमेधक्रतोरिव ।।
नातो धियोऽर्थवादत्वं तद्विधेर्नितरां न च ।। ११२१ ।।

एतावदेव चेदत्र भवतैवं विवक्षितम्‌ ।। ११२२ ।।
प्रयोजनं तत्सुकरं विध्युद्देशेऽपि भाषितुम् ।।
विद्याप्रकरणे तस्य त्वाम्नायः किमितीर्यताम् ।। ११२३ ।।

सोऽपि ज्ञानेन संयुक्तो हयमेधो महाक्रतुः ।।
संसारफल एवेति प्रवृत्त्यङ्गतयोच्यते ।। ११२४ ।।

प्रत्यग्बोधातिरेकेण साधनान्तरनिस्पृहाः ।।
निर्ज्ञाताशेषकर्मोत्थफलफल्गुत्वबुद्धयः ।। ११२५ ।।

मुमुक्षवः प्रवर्तेरन्कथं नामाऽऽत्मवेदने ।। ११२६ ।।
संसारफलता काममस्तु काम्यस्य कर्मणः ।।
नित्यानामफलत्वात्तु मुक्तिरेवास्तु तत्फलम् ।। ११२७ ।।

न ह्युत्सर्गेण सर्वेषां फलवत्त्वस्य संश्रवात् ।।
कर्मणा पितृलोकादि नित्यानामेव तत्फलम् ।। ११२८ ।।

फलवत्त्वे हि नित्यानां काम्यत्वमिति चेन्मतम् ।।
नैवं शुद्धिप्रमाणत्वाद्भोगनिष्ठस्य काम्यता ।। ११२९ ।।

काम्येऽपि शुद्धिरस्त्येव भोगसिद्धर्यर्थमेव सा ।।
विड्वराहादिदेहेन न ह्यैन्द्रं भुज्यते फवम् ।। ११३० ।।

नित्येषु शुद्धेः प्राधान्याद्भोगोऽप्यप्रतिबन्धकः ।।
भोगं भङ्गुरमीक्षन्ते बुद्धिशुद्ध्यनुरोधतः ।। ११३१ ।।

तमेतमित्यतश्चोच्चैर्वेदानुवचनादिना ।।
विरक्ताः सर्वसंसाराज्जिज्ञासन्ते परं पदम् ।। ११३२ ।।

आरादेवोपकुर्वन्ति नित्यान्यात्मविशुद्धितः ।।
आत्माज्ञानाविरोधित्वात्साक्षान्न त्वात्मबोधवत् ।। ११३३ ।।

त्यक्त्वा कर्माण्यतोऽसङ्गाः प्रत्यक्प्रवणबुद्धयः ।।
अपास्तरागादिमला ईक्षन्ते ज्ञं स्वमात्मनि ।। ११३४ ।।

अतोऽशेषमहानर्थहेत्वात्माज्ञानहानिकृत् ।।
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानभास्करोदयहेतवे ।।
आरब्धेयं प्रयत्नेन वेदान्तोपनिषत्परा ।। ११३५ ।।

शतानि दश चैकं च चत्वारिंशत्तथाऽष्ट च ।।
श्लोकाः संबन्धभाष्येऽस्मिन्संख्याताः संख्ययाऽखिलाः ।। ११३६ ।।

तत्राश्वविषयं तावदादौ दर्शनमुच्यते ।।
प्राजापत्यत्वहेतोश्चाप्यश्वनामाङ्कितत्वतः ।। १ ।।

अश्वस्य यच्छिरः साक्षात्तदुषा इति चिन्तयेत् ।।
हरेरवयवेष्वेवं योज्या कालादिदृष्टयः ।। २ ।।

संस्कार्यत्वात्पशोरेवं दृष्टीरङ्गेषु योज्येत् ।।
कालादावमरवाङ्गत्वान्नाश्वदृष्टिर्विधित्स्यते ।। ३ ।।

सत्स्वश्वादिषु कालादिदृष्टीरङ्गेषु योजयेत् ।।
असत्स्वात्मानमेवाश्वं कल्पयित्वा नियोजयेत् ।। ४ ।।

कर्तारमश्वमग्निं च चित्यं सर्वं प्रजापतिम् ।।
अश्चमेधफलं चार्कं वेत्ति मृत्युं यथोदितम् ।। ५ ।।

अकर्ताऽप्यश्चमेधस्य ब्राह्मणश्चेह बुद्धिमान् ।।
क्रत्वात्मा मृत्युरस्मीति तादात्म्यं सोऽधिगच्छति ।। ६ ।।

अश्वसंज्ञपनात्पूर्वं तथोर्ध्वं चापि हाटक -
राजतात्मकपात्राभ्यां गृह्येते तत्र यौ ग्रहौ ।।

महिमाख्यौ तयोरेतदहर्वा इति दर्शनम् ।। ७ ।।
व्यत्ययेनाववोद्धव्या प्रथमार्थे च सप्तमी ।। ८ ।।

समुद्र ईश्वरो ज्ञेयो योनिः कारंणमुच्यते ।।
सर्वस्य जगतो यंस्मादीश एवेह कारणम् ।। ९ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके प्रथमं ब्राह्मणम्

अथाग्नेरुच्यते जन्म हयमेधोपयोगिनः ।।
तद्दर्शनविधित्सायैस्तुत्यर्थोत्पत्तिरिष्यते ।। १ ।।

नामवद्रूपवच्चेह कारणं यावदीक्ष्यते ।।
नाभूत्तत्प्राक्समुत्पत्तेः प्राणाद्युत्पत्तिसंश्रवात् ।। २ ।।

कार्यमुत्पत्तिमत्त्वाच्चेत्प्रागुत्पत्तेर्निषिध्यते ।।
कारणस्य त्वनुत्पत्तेरनिषेधस्तथा सति ।। ३ ।।

तथा चानुपलब्धेश्च कार्यस्यैवास्तु नास्तिता ।।
कारणस्य न नास्तित्वमुक्तहेत्वोरसंभवात् ।। ४ ।।

सर्वस्यानुपलब्धेस्तु मैवं वोचो यतः श्रुतिः ।।
नैवेह किंचनेत्याह कारणेतरनिहनुतिम् ।। ५ ।।

नैवं यतः श्रुतिः साक्षात्सत्त्वमेवावदत्स्वयम् ।।
कार्यकारणयोः स्पष्टं मृत्युनैवेति सादरा ।। ६ ।।

मृत्युना कारणेनेदं कार्यं सर्वं समावृतम् ।।
इति नावक्ष्यद्यद्येतदुभयं नाभवत्पुरा ।। ७ ।।

प्राणपिण्डादिकार्याणां समुद्रः परमेश्वरः ।।
बन्धुः कारणमात्मोक्तो मृत्युरत्र स एव तु ।। ८ ।।

ज्ञानमात्रसतत्त्वं यह्ब्रह्माज्ञातसतत्त्वकम् ।।
मृत्युर्जनिमतः साक्षात्तत्र कार्याप्ययत्वतः ।। ९ ।।

सद्बीजं सत्प्रतिष्ठं च सदायतनमेव च ।।
प्रत्यक्षमेत्र सत्सिद्धं सदन्यस्याप्रसिद्धितः ।। १० ।।

असत्सदतिरेकेण यदि वाऽव्यतिरेकतः ।।
व्यतिरेके सदेवासदसद्वा तत्किमुच्यते ।। ११ ।।

नेह सद्व्यतिरेकेण स्वमहिम्ना प्रसिध्यति ।।
सर्वस्य सदपेक्षत्वात्सत्तु नान्यदपेक्षते ।। १२ ।।

मतमव्यतिरेकेण सतोऽसत्सत्तदिष्यताम् ।।
कुतोऽदो लभतेऽसत्त्वं यत्सदात्मनि निष्ठितम् ।। १३ ।।

अन्योन्यव्यतिरेकित्वान्नान्योन्यात्मकता तयोः ।।
विरोधित्वाच्च नान्योन्यं संबन्धस्तापशीतवत् ।। १४ ।।

स्फुरताऽपि सतो नान्यदभिधातुं घटादिवत् ।।
शक्यते नाभिधानेन ह्यसद्वस्तु निरुच्यते ।। १५ ।।

वस्तुनोऽतिशयः कश्चिदभाववचसोच्यते ।।
तस्य तेनाभिसंव्याप्तेर्न कथंचिदपहनुतिः ।। १६ ।।

क्रिया वा तत्फलं वा स्यादभावो नाऽऽत्महेतुहा ।।
यो यतो लभते सत्तां निरुणद्धि स तं कथम् ।। १७ ।।

न नाशो हन्ति नष्टारं गन्तारमिव तद्नतिः ।।
यो यतो लिप्सते सिद्धिं स तं हन्ति कथं वद ।। १८ ।।

विज्ञानाव्यतिरेकी चेदभावः स्यात्सहेतुकः ।।
ध्वंसादव्यतिरेकेऽपि धियो नित्यत्वमापतेत् ।। १९ ।।

अतोऽभावत्वसिद्ध्यर्थमभावेनाप्यपेक्ष्यते ।।
स्वहेतुसिद्धिः कार्योऽर्थो न दृष्टः कारणं विना ।। २० ।।

धर्म्यसिद्धिः प्रतिज्ञायां हेतुश्चानाश्रयो भवेत् ।।
न चास्ति कश्चिहृष्टान्तः सर्वशून्यत्ववादिनः ।। २१ ।।

विज्ञानमात्रं यस्यापि जगदेतश्चराचरम् ।।
प्रतिज्ञाहेतुदृष्टान्तैर्ज्ञानं तेनापि दूष्यते ।। २२ ।।

मानाभेदाच्च मेयस्य नाज्ञातार्थः प्रसिध्यति ।।
तादात्म्येऽपि न चेज्ज्ञातो मानात्कोऽतिशयो मतः ।। २३ ।।

अज्ञाताधिगमं कुर्वन्मानं स्यात्सर्ववादिनाम् ।।
न चेच्छुक्तितमोजस्य ज्ञानस्यापि प्रमाणता ।। २४ ।।

विज्ञानाव्यतिरेकित्वादसिद्धादेस्तथैव च ।।
प्रामाण्यवत्प्रसङ्गः स्यादप्रमात्वेऽपि ते ध्रुवम् ।। २५ ।।

अजमेकं स्वतःसिद्धं प्रत्यंग्रूपमनन्यदृक् ।।
वस्त्वेवं चेदिहाभीष्टं किमर्थं साध्यतेऽपरम् ।। २६ ।।

एवंभूतात्मसिद्ध्यर्थं कारणादि प्रसाध्यते ।।
उपायः सोऽवताराय तथा तज्ज्ञैश्च सूत्रितम् ।। २७ ।।

कारणादिनिषेधेन न चाद्वैतमभीप्सितम् ।।
ऐकात्म्यबोधमात्रेण निषेधस्याप्यपहवात् ।। २८ ।।

सतत्त्वकमिदं सर्वमिति संसाध्य यत्नतः ।।
तस्यापि संविन्मात्रेण पूर्णतैवोच्यते सतः ।। २९ ।।

सदेवाऽऽगमतः सर्वं प्रत्यक्षाच्च सदीक्ष्यते ।।
अनुमानाच्च सत्सर्वं यथा तदधुनोच्यते ।। ३० ।।

अनुमेयं च सत्पूर्वं कारणं कार्यमेव च ।।
जगत्प्रसूतेस्तच्चेह प्रयोगेण प्रदर्श्यते ।। ३१ ।।

विवादगोचरापन्नं सत्कारणमिदं भवेत् ।।
कार्यात्मकं मनोऽवादि कार्यत्वात्कटकुम्भवत् ।। ३२ ।।

हेतुमज्जनिमत्सर्वं कार्यत्वात्पटकुम्भवत् ।।
वियदादि च नः कार्यं तदप्येवं प्रतीयताम् ।। ३३ ।।

असत्कारणकं कार्यं तद्विनाश्यास्य जन्मतः ।।
सर्वं स्वहेतुमुन्मूल्य जायतेऽङ्कुरकुम्भवत् ।। ३४ ।।

स्वकारणं चेदुत्साद्य कार्यं सर्वं प्रजायते ।।
तत्कारणविनाशाय तत्सूतेः प्राक्क्व ईर्यताम् ।। ३५ ।।

स्वहेतूच्छित्तयेऽलं चेदजातमपि सद्यदि ।।
द्वयमप्यभ्युपेतं स्यान्न ह्यसद्धन्यतेऽसता ।। ३६ ।।

विनाशस्यापि कार्यत्वात्सोऽपि सत्कारणो मम ।।
न चेत्कार्यो विनाशः स्यान्नाशोऽकार्येण नेष्यते ।। ३७ ।।

स्वकारणविनाशाय सिद्धं घाऽसिद्धमेव वा ।।
अङ्कुरादि मतं कार्यं नोभयत्रापि युज्यते ।। ३८ ।।

सिद्धं चेत्कारणात्सिद्धमुपमर्दे विनैव तु ।।
उत्पन्नेन च तन्नाश उत्पन्नत्वादनर्थकः ।। ३९ ।।

उपमृद्गाति चेत्कार्यमथासिद्धं स्वकारणम् ।।
तत्कारणं कथं तत्स्यान्न चेत्तस्मात्प्रजायते ।। ४० ।।

उपमर्दोऽपि कार्यत्वात्किं न हन्यात्स्वकारणम् ।।
हन्तर्यसति हानोक्तिर्लक्ष्यते शिशुवक्तृका ।। ४१ ।।

नंष्ट्टतत्रो विनाशोऽपि गन्तृतन्त्र गतिर्यथा ।।
नास्तीह कश्चिद्धात्वर्थो यः स्वहेतुं विनाशयेत् ।। ४२ ।।

निर्हेतुनाशसंव्याप्तेर्न स्यात्कुम्भजनिर्मृदः ।।
न वीजादग्निसंव्याप्तादङकुरोद्भूतिरीक्ष्यते ।। ४३ ।।

घटादेः कारणं पिण्ड इति नाभ्युपगम्यते ।।
मृदेव कारणं यस्मात्पिण्डादेरवगम्यते ।। ४४ ।।

यदेव कारणं मानैरिह साक्षाद्विनिश्चितम् ।।
तदेवोत्तरकार्येषु, न कार्यं कारणं मितेः ।। ४५ ।।

विनाशोऽतिशयः कश्चिद्यदि पिण्डादिवन्मतः ।।
प्रत्यक्षात्तद्द्वयं सत्स्यान्नो चेदस्तु ध्रुवो घटः ।। ४६ ।।

क्रिया वा तत्फलं वा स्याद्वस्त्वन्तरमथापि वा ।।
नाशोऽथ वा न किंचित्स्यात्सत्त्वं नैवमपोद्यते ।। ४७ ।।

क्रियाऽप्यस्ति फलं चास्ति तद्वद्वस्त्वन्तरं च सत् ।।
अथ नाशोऽपि नैवास्ति तं विना सदिदं जगत् ।। ४८ ।।

सन्नेव नाशोऽपीष्टश्चेत्सत्सता न विरुध्यते ।।
ऐकात्म्येऽपि विरोधश्चेन्नाशो नाशेऽपि शङ्क्यते ।। ४९ ।।

पिण्डादिना विनाऽपीदं मृदादेः केवलादपि ।।
घटाद्युत्पद्यमानं तु कार्यं दृष्टमतो ध्रुवम् ।। ५० ।।

मृदाद्येव ततो ग्राह्यं कारणं ह्यन्वयान्मृदः ।।
कार्यमेव तु पिण्डादि तस्य कार्येष्वनन्नयात् ।। ५१ ।।

विरुद्धानेककार्याणां युगपज्जन्म नेष्यते ।।
एकस्मात्कारणात्तस्मात्पिण्डाभावे घटोद्बवः ।। ५२ ।।

पिण्डादिव्यतिरेकेण कारणानुपलब्धितः ।।
असत्त्वं चेन्मृदादेः स्यान्न मानानुपपत्तितः ।। ५३ ।।

पिण्डादिव्यतिरेकेण यदि मानं भवेत्ततः ।।
मृदादि कारणं लब्धं न मानं स्यान्मृदा विना ।। ५४ ।।

पिण्डादिव्यतिरेकेण पिण्डादाविव चेत्प्रमा ।।
सिद्धं कारणमेवं स्यान्न मा मेयं विना यतः ।। ५५ ।।

असाधारणरूपेषु व्यावृत्तेष्वितरेतरम् ।।
बहुष्वेकं यदाभाति प्रत्यक्षं कारणं तु तत् ।। ५६ ।।

सादृश्यादन्वयभ्रन्तिस्तन्निवृत्तावपीति चेत् ।।
नैवं पिण्डस्थदृष्टानां घटादावपि दर्शनात् ।। ५७ ।।

प्रत्यभिज्ञायमानेऽर्थे तदेवेदमिति ध्रुवे ।।
लिङ्गमाभासतामेति प्रत्यक्षार्थविरुद्धमित् ।। ५८ ।।

विरुद्धाव्यभिचारित्वं न च प्रत्यक्षलिङ्गयोः ।।
प्रत्यक्षापाश्रयान्नित्यं नानपेक्षं तदक्षवत् ।। ५९ ।।

विरुद्धाव्यभिचारित्वं समानबलयोर्यतः ।।
दृष्टं सर्वत्र लोकेऽस्मिन्न तु सिंहशृगालयोः ।। ६० ।।

क्षणिकत्वे च भावानां प्रत्यभिज्ञाद्यसंभवः ।।
न ह्यन्यदृष्टं वस्त्वन्यैः प्रत्यभिज्ञायते क्वचित् ।। ६१ ।।

क्षणिकं चेदिदं सर्वं प्रत्यभिज्ञाप्रमाणकम् ।।
अन्यतद्बुद्ध्यपेक्षत्वं तद्बुद्धेर्वः प्रसज्यते ।। ६२ ।।

इदं क्षणिकमित्येतत्क्षणिकत्वे न सिध्यति ।।
इदंक्षणिकताबुद्ध्योर्भिन्नाधिकरणत्वतः ।। ६३ ।।

अज्ञातं ज्ञायते यस्य तथाऽजातं च जायते ।।
प्रत्यभिज्ञामृते तस्य प्रतिज्ञार्थो न सिध्यति ।। ६४ ।।

अनवस्था च दुर्वारा ह्यविश्चासश्च जायते ।।
मृपात्वात्सर्वबुद्धीनां न क्वचिन्निश्चितिर्भवेत् ।। ६५ ।।

संबन्धानुपपत्तिश्च तदिदंज्ञानयोर्ध्रुवम् ।।
संबन्धकर्तर्यसति न च सादृश्यसंश्रयात् ।। ६६ ।।

ध्वंसिनोरिव सादृश्यं स्थायिनोरपि नेष्यते ।।
ग्राहकेऽसति तद्भिन्ने बुद्धीनां चैकरूपतः ।। ६७ ।।

नाशभेदविरुद्धार्थप्रमेये च व्यवस्थिते ।।
प्रत्यर्थिनि हि प्रत्यक्षे तद्विरुद्धः कुतोऽमितेः ।। ६८ ।।

अनुत्पन्नोत्पित्सूत्पन्नोऽनष्टो नाशादिकृत्तथा ।।
एवमष्टक्षणावस्थो भावोऽवश्यं त्वयेष्यते ।। ६९ ।।

अन्योन्याविषयत्वे तु कुतः सादृश्यधीरियम् ।।
सदृशार्थे विनैवेयं क्लृप्ता सादृश्यधीर्यदि ।। ७० ।।

मृगाम्बुधीवन्मिथ्यात्वं स्यादेवं तदिदांधियोः ।।
असद्विषयतैवेह सर्वासमपि चेद्धियाम् ।। ७१ ।।

नैवं बुद्धेरपि तथा ह्यसद्विषयता भवेत् ।।
अस्त्वेवं सर्ववुद्धीनां मृषात्वमिति चेन्मतम्स।। ७२ ।।

नैवं स्यात्सर्वबुद्धीनां मृषात्वे मित्यसंभवात् ।।
कारणस्यास्तिता तस्मात्सिद्धा कार्योद्भवात्पुरा ।। ७३ ।।

कार्यस्यापि यथाऽस्तित्वं तथेदानीं प्रपञ्चयते ।।
सत्त्वपूर्वमिदं कार्यं तमोन्तस्थघटादिवत् ।।
तस्याभिव्यक्तिधर्मत्वादन्यथा स्यान्नृशृङ्गवत् ।। ७४ ।।

सत्यामपि च सामग्र्यां वन्ध्यापुत्राद्यसत्त्वतः ।।
विज्ञानालम्वनत्वं नो न कदाचित्प्रपद्यते ।। ७५ ।।

सर्वं सदेव चेदिष्टमुपलभ्येत ते सदा ।।
सामग्र्यां घटवत्सत्यां सर्वं सद्वादिनो ध्रुवम् ।। ७६ ।।

न विद्यमानमात्रेण ह्यभिव्यक्तिरपीष्यते ।।
सदेव वस्त्वभिव्यक्तं तथाऽव्यक्तं च लक्ष्यते ।। ७७ ।।

अङ्गीकर्तव्यमेतच्च भवद्भिरविशङ्कितैः ।।
न चेद्वः सर्वसिद्धान्तो नश्येत्सैकतकूपवत् ।। ७८ ।।

प्रमाणव्यतिरेकेण प्रमेयोऽर्थो भवन्भवेत् ।।
मानादव्यतिरेके हि मानमेयौ न सिध्यतः ।। ७९ ।।

कारणस्यापि नास्तित्वं कार्यासत्त्वे प्रसज्यते ।।
न हि कार्यमनाश्रित्यं कारणं जगतीक्ष्यते ।। ८० ।।

सत्तामात्रेण किं कार्यं समवाय्यादिकारणम् ।।
साधयेद्व्यापृतं वेदं तथाऽपीष्टं न सिध्यति ।। ८१ ।।

सत्तामात्रेण चेत्कुर्यात्कारणत्रितयं तदा ।।
कार्योत्पत्तिस्थितिलयाः प्राप्नुयुर्युगपत्सदा ।। ८२ ।।

अविशेषाच्च सत्तायाः सर्वतः सर्वसंभवः ।।
सर्व एव न संसिध्येद्व्यवहारश्च लौकिकः ।। ८३ ।।

त्रीण्येव कारणानीति निष्फलाऽवधृतिर्भवेत् ।।
यथा त्रयं तथा सर्वं सत्तया किं न कारणम् ।। ८४ ।।

संभूय कार्यं कुर्याच्चेत्कारणत्रितयं तदा ।।
मेलनस्यापि कार्यत्वात्कथं तत्स्यात्रयं विना ।। ८५ ।।

कारणत्रितये नाथ एकैकस्य प्रसिध्यति ।।
तस्य तस्य तथैवेति साऽनवस्था प्रसज्यते ।। ८६ ।।

वस्तुनः सदसत्त्वाय ह्यभिव्यक्त्येकहेतुतः ।।
ऐश्वर्यं न प्रमाणस्य सत्त्वं वस्तुबलाद्यतः ।। ८७ ।।

द्वैविध्यादावृतेः कार्यं नेक्षते तेन संवृतम् ।।
लब्धात्मकस्य कुड्यादि, प्राक्सूतेः कारणावृतिः ।। ८८ ।।

मृदात्मनोपसंश्लिष्टं कार्यं कारणतामितम् ।।
कारणत्वाद्धि तत्स्थं तत्तदृते कराणं कथम् ।। ८९ ।।

यदि कारणसंस्थं सत्तन्निमित्तं च कारणम् ।।
व्यवधानान्तराभावात्किमर्थं नोपलभ्यते ।। ९० ।।

कार्यान्तरेण संस्थानान्मृदादेर्नोपलभ्यते ।।
सदात्मनोपलब्धिस्तु न कदाचन हीयते ।। ९१ ।।

नष्टोत्पन्नसदभावशब्दप्तत्ययभेदधीः ।।
अभिव्यक्तितिरोभूतिद्वैविध्यापेक्षयैव तु ।। ९२ ।।

कुड्याद्यावरणं दृष्टं भिन्नदेशं सदाऽऽवृतात् ।।
कुम्भाद्यभिन्नदेशस्थं पिण्डाद्यावरणं कथम् ।। ९३ ।।

नैवं पयोघृतादीनामेकदेशत्वदर्शनात् ।। ९४ ।।
अनावरणता चेत्स्यात्कपालादेर्घटात्मनि ।।

अन्तर्भावान्न साध्वेतद्विभक्तानां भवेद्यतः ।। ९५ ।।
आवृतत्वमथ मतं भङ्ग एव प्रसज्यते ।।
यत्नो न तु घटोत्पत्तौ नैवमप्युपपद्यते ।। ९६ ।।

न हि लोकेऽस्ति नियसो र्घटाभिव्यक्तिहेतुकः ।।
अनेकसाधना यस्मादभिव्यक्तिरिहेक्ष्यते ।। ९७ ।।

दीपेनान्यो, मथा चान्यस्तथा चक्रादिना परः ।।
अभिव्यक्तिं प्रयात्यर्थः पुरा सन्नेव सर्वदा ।। ९८ ।।

तमोविनाशनायैव प्रदीपोऽपीति चेन्मतम् ।।
नष्टे तमसि कुम्भोऽपि स्वयमेवोपलभ्य़ते ।। ९९ ।।

किमेवं भवतः सिद्धं यदि नाम तमोहनुतिः ।।
सदेव व्यज्यते सर्वमिति नैवापनुद्यते ।। १०० ।।

अज्ञातत्वापमार्ष्ट्यर्थमुपादित्सन्ति मानिनः ।।
मानानि, मानसंबन्धादज्ञातत्वं च नश्यति ।। १०१ ।।

यतः सति क्रियाभेदे किं पूर्वमिति चोदना ।।
क्रियाभेदे न च न्याय्यं ध्वान्तनाशः क्रियाफलम् ।। १०२ ।।

ज्ञातुर्ज्ञानाभिनिष्पत्तिर्निष्पन्नं मेयमेति सत् ।।
मेयाभिसंगतं तच्च मेयाभत्वं प्रपद्यते ।। १०३ ।।

व्यवधानं तमो यस्माद्धटोऽयमिति संविदः ।।
प्रकाशवद्धटं चर्ते कुतस्तत्तममो हनुतिः ।। १०४ ।।

प्रमाणव्यापृतेर्ज्ञातोऽज्ञातोऽज्ञातत्वहानिकृत् ।।
घटोऽवगत इत्येतत्ततः संपद्यते फलम् ।। १०५ ।।

यद्यावरणभङ्गाय यत्नः स्याद्धटवित्तये ।।
कार्यान्तरं भवेद्भङ्गात्तेनाप्यावृतता घटे ।। १०६ ।।

व्यवधानान्तरं तस्मादन्यदप्यापतेत्तदा ।।
अतो नियत एवात्र व्यापारः फलवान्भवेत् ।। १०७ ।।

अतीतैष्यद्धटज्ञानं सद्धटालम्बनं भवेत् ।।
घटज्ञानत्वतः साक्षादिहत्यघटबोधवत् ।। १०८ ।।

अतीतोऽनागतोऽर्थोऽसन्यदि वाऽभ्युपगम्यते ।।
अतीतानागतज्ञानं मिथ्येशस्य प्रसज्यते ।। १०९ ।।

प्रत्यक्षं नापि चेशस्य केनचित्प्रतिहन्यते ।।
अपविद्धातिशीत्येव तज्ज्ञानं केन हन्यते ।। ११० ।।

घटसत्त्वे पुरोत्पत्तेरनुमा च प्रदर्शिता ।।
तस्मात्सदेव कार्यं स्यात्प्रगुत्पत्तेरपि त्रुवम् ।। १११ ।।

एष्यद्धटनिषेधे च विरोधोऽपि प्रसज्यते ।।
भविप्याति न भाव्यर्थो वर्तमाननिषेधवत् ।। ११२ ।।

गृह्यमाणो घटो नासन्निति यद्वद्विरुध्यते ।।
अतीतैष्यन्मितघटप्रतिषेधस्तथाविधः ।। ११३ ।।

प्रागभावादयोऽभावाः सन्तः स्युरतिरेकिणः ।।
व्यपदेशाद्धटेनैषामन्योन्याभाववद्ध्रुवम् ।। ११४ ।।

एवं च सति संबन्धो न भावाभावयोर्मिथः ।।
विरोधाद्भावयोर्यद्वदेकत्वान्नाप्यभावयोः ।। ११५ ।।

असतश्च न संबन्धोऽकारकत्वात्कथंचन ।।
संबन्धश्च क्रियात्मत्वान्न सिध्येत्कारकं विना ।। ११६ ।।

प्रागभावो घटस्येति घटं एवोच्यते यदि ।।
घट एव घटस्येति व्यपदेशो न युज्यते ।। ११७ ।।

न चासत्त्वं घटस्यैवं, प्रागभावो घटो न च ।।
अवध्यवधिमद्भेदे प्रागभावोऽपि सिध्यति ।। ११८ ।।

अथ प्रकल्प्य संबन्धं घटस्येत्यभिधीयते ।।
क्लृप्तस्यैव ह्यभावस्य व्यपदेशः प्रसज्यते ।। ११९ ।।

अर्थान्तरमभावश्चेदुक्तं संस्मर्तुमर्हसि ।।
शशशृङ्गादिकल्पस्य घटस्य स न युज्यते ।। १२० ।।

स्वहेतुसत्तासंबन्धः संबन्धस्य सदाश्रयात् ।।
अथास्त्वयुतसिद्धानां नासतोऽयुतसिद्धता ।। १२१ ।।

न भावाभावयोर्योगो नापि चायमभावयोः ।।
सतोरेव यतो योगः सिद्ध कार्यमतः सदा ।। १२२ ।।

द्वैतैकत्वात्मकं रूपं वैराजं कार्यमात्मनः ।।
समुद्र एव ह्यस्येति विराट्कारणमब्रवीत् ।। १२३ ।।

संभूय कार्यभूतानि भूतयोनिं यतो विभुम् ।।
जन्मस्थितिलयान्यान्ति समुद्रस्तेन विश्वकृत् ।। १२४ ।।

तत्समुद्रं परं ब्रह्म संविन्मात्रसतत्त्वकम् ।।
अविज्ञातात्मयाथात्म्यं हेतुत्वेनेह शब्द्यते ।। १२५ ।।

इदं जगदुपादानं सर्वशक्त्यजमव्ययम् ।।
स्वात्मैकाज्ञानवृत्तेन ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ।। १२६ ।।

स्वाभासवर्त्मनैवैतत्स्वात्माज्ञानजभूमिषु ।।
इतं बहुत्वमेकं सद्वियद्यद्वद्धटादिषु ।। १२७ ।।

अकारणं सदज्ञानात्कारणत्वं यथैत्यजम् ।।
सर्वकारकतामेवं क्रियातत्फलतामपि ।। १२८ ।।

साध्यसाधनता तस्मादज्ञानैकव्यपाश्रयाम् ।।
उच्चैरनूद्य तत्तत्त्वं वेदान्ताः प्रत्यपीपदन् ।। १२९ ।।

अकारणमकार्ये सत्कार्यकारणतामगात् ।।
मोहादेव ततः शास्रं तदुच्छित्तौ प्रवर्तते ।। १३० ।।

अपीताशेषसंसारं शुद्धसंस्कारसंश्रयम् ।।
अव्याकृतमिदं ब्रह्मह्यन्तर्यामीति चोच्यते ।। १३१ ।।

अज्ञानानुपमर्देन व्याकृतिर्याऽस्य जायते ।।
स्वप्नविज्ञानवन्नासौ सत्यमेयव्यपाश्रया ।। १३२ ।।

सम्यग्ज्ञानसमुत्पत्तौ हेतुत्वं तु निगच्छति ।।
निद्रं हत्वा यतः स्वप्नज्ञानादपि विबुध्यते ।। १३३ ।।

उपेयप्रतिपत्त्यैव प्रमाणानां प्रमाणता ।।
वस्तुस्थित्या न सत्यत्वमिति पूर्वमवादिषम् ।। १३४ ।।

नामरूपादिना येयमविद्या प्रथतेऽसती ।।
माया तस्याः परं सौक्ष्म्वं मृत्युनैवेति भण्यते ।। १३५ ।।

मृत्युर्वै तम इत्येवमाप एवेदमित्यपि ।।
अविद्या प्रथते मौली व्यक्ताव्यक्तात्मनाऽनिशम् ।। १३६ ।।

एतेभ्योऽसौ समुत्थाय स्वाभासानात्मजन्मना ।।
याति क्षेत्रज्ञतामीशः कूटलस्थोऽपि ह्यविद्यया ।। १३७ ।।

आपो ह्यणुतराः सत्यमसृजन्तेति हि श्रुतिः ।।
क्रियाविज्ञानशक्त्यात्मा सोऽपि ब्रह्मासृजत्परः ।। १३८ ।।

विराड्व्रह्माथ ससृजे मनुं देवं प्रजापतिम् ।।
मनुर्देवान्मनुष्यांश्च स्थास्नु कृत्स्नं चरिष्णु च ।। १३९ ।।

साध्यसाधनवत्कृत्स्नकार्यरूपविवक्षया ।।
श्रुतिः प्रववृते सेयं नैवेहेतीह यत्नतः ।। १४० ।।

अशनायापिपासाभ्यां मृत्याो रूपं प्रचक्षते ।।
प्राणस्य तत्र संवर्गाद्वागादध्यात्मदैवयोः ।। १४१ ।।

एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च ।।
स्वं वायुर्ज्योतिरापश्च पृथ्वी विश्वस्य धारिणी ।। १४२ ।।

सृष्टिमेतां समुद्दिश्य तन्मनोऽकुरुतेति या ।।
श्रुतिः प्रवृत्ता निर्वक्तुं यावदव्याकृतं परा ।। १४३ ।।

यद्वा विराजमुद्दिश्य संकल्पमकरोन्मनः।।
आत्मन्वी स्यामिति तथा साकूतः सृष्टिकारणः ।। १४४ ।।

स्वविभूतीक्षणं सृष्टौ विभोरर्चनमुच्यते ।।
आपोऽजायन्त इति च सर्वभूतोपलक्षणम् ।। १४५ ।।

विद्योत्पत्तिप्रधानत्वात्सृष्टिर्वा न विवक्ष्यते ।।
तथाच प्रतिवेदान्तं सृष्टिर्नानाविधेक्ष्यते ।। १४६ ।।

अर्चतो मे यतो जज्ञे कमम्भः सुखकृत्ततः ।।
अर्काभिधोऽथ संवृत्तः प्राणो मृत्युः प्रजापतिः ।। १४७ ।।

उपासनमतोऽस्यापि नाग्नेरेवेति निश्चितिः ।।
अर्कनामाभिसंबन्धो नोपासनमृते यतः ।। १४८ ।।

यदि वाऽग्नेरिदं नाम तस्य प्रकरणित्वतः ।।
आपो वा अर्क इति तु चित्यनामार्थमेव तत् ।। १४९ ।।

शर असीदिति गिरा शक्त्यवस्था विवक्ष्यते ।।
सा पृथिव्यभवच्चेति विराजो जन्मशब्दनम् ।। १५० ।।

तपोऽप्सु तप्यमानासु ह्यण्डं जज्ञे हिरण्मयम् ।।
इति श्रुतिर्जगादार्थं यथैवेह प्रपञ्चयते ।। १५१ ।।

एवं व्यष्टिसमष्ट्यात्मा वैराजं देहमात्मनः ।।
प्राचीक्लृपदथेदानीं सृष्टिस्तस्य विवक्ष्यते ।। १५२ ।।

श्रान्तस्येति तु देहस्य कर्मायोग्यत्वमुच्यते ।।
श्रमहेतुरतस्तापस्तप्तस्येत्यभिशब्द्यते ।। १५३ ।।

भास्वज्ज्ञानं भवेत्तेजो रसः प्राणो विवक्षितः ।।
क्रियाविज्ञानशक्तित्वात्प्रकृतस्य प्रजापतेः ।। १५४ ।।

अनवच्छिन्नवपुषः पिण्डावच्छेदहेतुतः ।।
रवस्य कुम्भादिनेवासोर्निरवर्तत शब्दनम् ।। १५५ ।।

नामरूपादिमद्देहसंबन्धात्तद्विधर्मकः ।।
अरूपोऽपि हि सूत्रात्मां लक्ष्यते रूपवानिव ।। १५६ ।।

सूक्ष्मस्थूलशरीराभ्यां चिदाभाभ्यामविद्यया ।।
संवृतः परमेशोऽपि त्रैलोक्यात्माग्निरूच्यते ।। १५७ ।।

अशरीरं शरीरेष्वनवस्थेष्ववस्थितम् ।।
महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति ।। १५८ ।।

विराडदेहावनद्धोऽसुरध्यात्माद्याधिगः रववत् ।।
व्यष्टितामेति तद्धीनः समष्टित्वेन तिष्ठति ।। १५९ ।।

उर्व्यामुत्पादितायां तु श्रमात्तापात्प्रजापतेः ।।
निरवर्ततेवास्याऽऽत्सा परिच्छेदाभिमानतः ।। १६० ।।

स्थूलदेहपरिच्छिन्नः स एवाऽऽद्यः प्रजापतिः ।।
अग्निरेष यतस्तस्मादुपास्योऽयं प्रयत्नतः ।। १६१ ।।

स वै शरीरी प्रथमः स वै पुरुष उच्यते ।।
आदिकर्ता स भूतानां ब्रह्माऽग्रे समवर्तत ।। १६२ ।।

अनुपारल्यतनुः सोऽयंं व्यवहारप्रसिद्धये ।।
आत्मानं व्यभजत्स्थूलैस्रिधा वाय्वग्निभानुभिः ।। १६३ ।।

स्वरूपानुपमर्देन स विराड्देवतात्मभिः ।।
उपासनादिसिद्ध्यर्थमात्मानं व्यभजत्स्वयम् ।। १६४ ।।

मूलात्मैव त्रिधाऽऽत्मानमभिनत्स प्रजापतिः ।।
इत्यस्य प्रतिपत्त्यर्थे स एष इति भण्यते ।। १६५ ।।

तस्य प्रथमजस्यागेर्विराजोऽर्कस्य वाजिवत् ।।
दर्शनस्य विधानार्थं तस्य प्राचीति कीर्त्यते ।। १६६ ।।

यस्मात्कारणमुलङ्ध्य कार्यं नान्यत्र वर्तते ।।
अप्सु कारणभूतासु तस्मादग्निः प्रतिष्ठितः ।। १६७ ।।

अप्प्रतिष्ठागुणं देवमुपास्ते योऽनिशं नरः ।।
यत्र क्व चैति तत्रासौ प्रतिष्ठां लभते शूभाम् ।। १६८ ।।

योऽबादिपरिपाठ्यैवं विराजमसृजत्स्वयम् ।।
कीदृग्व्यापारसंयुक्तः सोऽस्राक्षीदिति भण्यते ।। १६९ ।।

अत्तृसर्गोऽथवोक्तः प्रागन्नसर्गोऽधुनोच्यते ।।
अशनायावतो यस्मान्नास्त्यन्नविरहात्स्थितिः ।। १७० ।।

त्रेधा व्यभजदात्मानमित्येतद्वा प्रदर्श्यते ।।
अग्निप्राणौ पुरैवोक्तावथ संवत्सरोद्भवः ।। १७१ ।।

मनसा ज्ञाननिर्देशस्रयी वागिति भण्यते ।।
सर्गक्रमं स वेदोक्तं ज्ञानेनाऽऽलोचयत्प्रभुः ।। १७२ ।।

ज्ञानेनाप्रतिघेनासौ वेदोक्तां सृष्टिपद्धतिम् ।।
समन्वालोचयच्छभुः सिसृक्षुर्विविधं जगत् ।। १७३ ।।

आलोच्यालोचकयोर्हि योगो मिथुनमुच्यते ।।
प्रसिद्धं मिथुनं चात्र न कथंचन युज्यते ।। १७४ ।।

अनन्तराग्निसंबन्धप्रसङ्गविनिवृत्तये ।।
अशनायेति हि प्राह मूलकारणसंगतिम् ।। १७५ ।।

जगतः प्रक्रियाबीजं यदवैषीत्पुरा गृही।।
द्वैतैकत्वात्मकं ज्ञानं कर्म च ज्ञानसंभृतम् ।।
भावना च तयोरेतत्रयं रेतोऽभिधीयते ।। १७६ ।।

सृष्ट्यालोचनहेत्वेतत्सृष्टावाविरभूद्विभोः ।।
तद्भावभाब्यपः सृष्ट्वा रेतोबीजेन स प्रभुः ।। १७७ ।।

सर्वलोकैकबीजेन गर्भ्यर्ण्डन बभूव ह ।।
अप एव ससर्जाऽऽदौ तासु वीर्यमवासृजत् ।। १७८ ।।

तदण्डमभवद्धैमं सहस्रांशुसमप्रभम् ।।
इत्येवं मनुनाऽप्युक्तः श्रौतोऽयं सर्गविस्तरः ।। १७९ ।।

आपो ह वा इति तथा ह्ययमेव क्रमः श्रुतौ ।।
ज्ञानकर्मादिवीजस्य गर्भ एवं प्रजापतेः ।। १८० ।।

स संवत्सरोऽभवदिति परिमाणोऽयमुच्यते ।।
अशनायादिमत्त्वात्स स्वभावबलचोदितः ।। १८१ ।।

सृष्ठ्वाऽऽद्यं घस्मरः पुत्र तमभिव्याददात्क्षुधा ।।
भिनत्ति सर्वमर्यादां नान्वयाद्यप्यपेक्षते ।। १८२ ।।
अस्य दग्धोदरस्यार्थे को न कुर्यादसांप्रतम् ।। १८३ ।।

अन्न एव यतो वृत्तिरत्तुरन्नाद एव च ।।
अन्नस्य युक्तमेवातस्तमभिव्याददादिति ।। १८४ ।।

जन्मान्तरसमभ्यस्तविद्याकर्मादिहेतुतः ।।
जन्यकर्मप्रयुक्तः सञ्शिञुर्भाणित्यथाकरोत् ।। १८५ ।।

यथोक्तहेतुवशगः स्वभावप्रहितोऽप्यसुः ।।
कुमारोत्थरवत्रस्तः स्वभावं चिच्छिदे भयात् ।। १८६ ।।

अत्यन्तमपि शूराणां स्वस्वभावैकहेतुतः ।।
तित्तिरादिसमुत्पाते वेपथुर्जायते भयात् ।। १८७ ।।

एवं स शिशुसंरावसंलब्धालोचनक्षणः ।।
ऐक्षतेह न कामार्तः कश्चिदालोचने क्षमः ।। १८८ ।।

मन्यतिश्चाभिपूर्वोऽयं हिसार्थः स्यात्प्रसिद्धितः ।।
यदीममभिहिंसिप्ये कनीयोऽन्नं भवेद्ध्रुवम् ।। १८९ ।।

कारणादल्पमेव स्यात्तद्व्याप्तेरदितिर्यतः ।।
अन्नमल्पं ततोऽप्यल्पात्कनीयोऽन्नं भवेदतः ।। १९० ।।

लोकेऽपीदं सुप्रसिद्धमाङ्गनाबालपण्डितम् ।।
जग्धनिःशेषवीजस्य तत्फलं नाऽऽप्यतेऽण्वणि १९१ ।।

कुमारवक्त्रोद्नतया वाचर्गादीन्ससर्ज सः ।।
पश्वादींश्च कुमारेण ह्यात्मनाऽजीजनज्जमत् ।। १९२ ।।

स्रष्ट्रत्रोः कार्यभक्ष्याभ्यामन्योन्याव्यतिरेकतः।।
स्रष्ट्टत्वात्स सृजत्येव रवाद्यतेऽन्नं सदाऽऽद्यतः।। १९३ ।।

सर्वमत्ति यतः सृष्टं तस्माददितिरुच्यते ।।
नामज्ञस्तमुपासीनः सर्वस्यात्ताऽदितिर्भवेत् ।। १९४ ।।

सर्वात्तृत्वेन सिद्धेऽर्थे सर्वान्नोक्तिः किमीर्यते ।।
अन्नमेव भवेदन्नं नान्नमत्रस्य कुत्रचित् ।। १९५ ।।

प्राणात्माऽत्तैव सोऽवश्यमुपासनवलाद्भवेत् ।।
य एवमभिधानज्ञ उपासीतादितिं सदा ।। १९६ ।।

अश्वाश्वमेधनाम्नोऽथ कारणप्रतिपत्तये ।।
सोऽकामयत इत्यादिः परो ग्रन्थोऽवतार्यते ।। १९७ ।।

यज्ञेन भूयसा यक्ष्य इत्येवं स प्रजापतिः ।।
अश्वमेधो भवेद्भूयान्भूयोदक्षिणको हि सः ।। १९८ ।।

यजेय भूयोऽपीत्येवमकामयत भावितः।।
क्रत्वात्मेत्यभिमानेद्धः पूर्वजन्मन्यभूत्प्रभुः ।। १९९ ।।

पूर्वजन्माभिनिर्वृत्तप्रयोगापेक्षयोच्यते ।।
भूयो यजेयेति वचः सदा तद्भावभावनात् ।। २०० ।।

क्रत्वात्मैवाभिसंपन्नो द्वैतैकत्वात्मकः प्रभुः ।।
इह तत्फलतां यातो भूयोवाग्युज्यते ततः ।। २०१ ।।

कारणप्रवणं सर्वं कार्यं दृष्टं जगत्यपि ।।
प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति ।। २०२ ।।

यशोवीर्यैकहेतुत्वात्प्राणा यश इहेष्यताम् ।।
यशः प्रकाशरूपेण वीर्यं तद्बलहेतुतः ।। २०३ ।।

उदक्रामद्यशो वीर्यं विराजः श्रमकर्शितात् ।।
लिङ्गात्मेह यशो वीर्यमुभयं हि तदुद्भवम् ।। २०४ ।।

पूर्वदेेहेऽभिषङ्गोऽभूदपविद्धतनोरपि ।।
सङ्गत्यागो ह्यसंभाव्यो विनैकात्म्याववोधनात् ।। २०५ ।।

जातदेहाभिषङ्गः सस्तादात्म्यप्रतिपित्सया ।।
मेध्यमित्यादिकं कामं सोऽकामयत कामुकः ।। २०६ ।।

अपविद्धयशोवीर्ये शरीरं कवियोगतः ।।
यतोऽश्वयदतोऽश्वोऽसुः संवृत्तः स प्रजापतिः ।। २०७ ।।

व्यपेतसद्यशोवीर्यममेध्यं मेध्यतामगात् ।।
तत्प्रवेशाद्यतोऽतोऽयमश्चमेधोऽभवत्प्रभुः।। २०८ ।।

अश्वाश्वमेधावेवं च प्राजापत्यात्मनाऽञ्जसा ।।
अभिष्टुतौ कथं नाम भवेतामिति भण्यते ।। २०९ ।।

काललोकादिवपुषस्त्वश्चस्याग्नेश्च सांप्रतम् ।।
समस्योपासनं वाच्यमित्यर्थो ग्रन्थ उत्तरः ।। २१० ।।

विधायकपदाभावादसंगानं परस्परम् ।।
पदानामिति मा प्रापदित्यर्थेयं परा श्रुतिः ।। २११ ।।

एष एवं यथातत्त्वमश्वमेधं विवेद यः ।।
वक्ष्यमाणेन रूपेण वेद विद्यादतस्तथा ।। २१२ ।।

आत्मानमश्वं संकल्प्य काललोकादिधर्मिणम् ।।
तथाविधशरीरः सन्सर्वलोकपितामहः ।। २१३ ।।

यजेयमश्वमेधेन भूयोऽपीत्यभ्यमन्यत ।।
भूर्लोकाद्यात्मकं सोऽश्वमात्मानं निरवग्रहम् ।। २१४ ।।

यावदब्द मुमोचाश्वं स्वच्छन्दं मुक्तबन्धनम् ।।
ततः संवत्सरादूर्ध्वं तं चाप्यालभताऽऽत्मने ।। २१५ ।।

स्वात्मावयवभूताभ्यो देवताभ्यो यथायथम् ।।
ग्राम्यारण्यान्पशून्प्रादादन्याभ्यः स प्रजापतिः ।। २१६ ।।

यतोऽकरोद्विराडेवं तस्मादेवेह याज्ञिकाः ।।
प्रोक्षितं सर्वदेवत्यं प्राजापत्यं तुरंगमम् ।। २१७ ।।

आलभन्ते यतस्तस्माद्यथाव्याख्याततत्त्ववित् ।।
कुर्यादेवं यथोक्तार्थं मृत्युत्वप्रतिपित्सया ।। २१८ ।।

कर्मोपासनमुक्त्वाऽथ तत्फलोपदिदिक्षया ।।
एष वा इति यत्नेन ह्याजगामोत्तरा श्रुतिः ।। २१९ ।।

दर्शनाद्यभिनिर्वृत्तो यस्त्वेवं हयसाधनः ।।
प्रत्यक्षं फलरूपेण स एष इति दर्श्यते ।। २२० ।।

अश्वमेधक्रियापूर्वपरिणामैकवर्त्मना ।।
अश्वमेधो रविः साक्षादुषा इत्यादिनोदितः ।। २२१ ।।

तस्य संवत्सर आत्मा तस्याऽऽदित्यैकहेतुतः ।।
तस्य क्रत्वात्मनश्चित्यो योऽङ्गभूतः पुरोदितः ।। २२२ ।।

फलात्मकः स एवैष पार्थिवोऽग्निः प्रदर्श्यते ।।
आत्मान एते तस्यापि त्रयो लोका यथोदिता ।। २२३ ।।

क्रतुतत्साधनात्मानावादित्याग्नाी यथोदितौ ।।
निर्वृत्तात्माधिकारौ तावेकैवासौ भवेदसुः ।। २२४ ।।

अशनायावती योक्ता मृत्युः सर्वान्नघस्मरा ।।
सैवाऽऽत्मा विदुषः साक्षादात्मा स्यादजरोऽमरः ।। २२५ ।।

नैनमाध्यात्मिको मृत्युस्तन्मृत्युत्वादवाप्नुयात् ।।
सकृन्मृत्वाऽसुदेहेन मुच्यते सर्वबन्धनात् ।। २२६ ।।

अग्न्यादिभेदभिन्नानां देवतानामशेषतः ।।
आत्माऽभिन्नो भवत्येष यथोक्तोपासनादुधः ।। २२७ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके द्वितीयमश्वमेधब्राह्मणम्

शास्रोक्तज्ञानयुक्तानां कर्मणां ज्ञानतस्तथा।।
सर्वत्र वेदशास्रेऽस्मिन्मृत्युभावः फलं श्रुतम् ।। १ ।।

आध्यात्मिकपरिच्छेदव्यावृत्तिर्यत्समाश्रयात् ।।
स मृत्युर्मृत्युशब्देन फलभूतोऽत्र भण्यते ।। २ ।।

या त्वश्वमेधगत्युक्तिः सोपलक्षणसिद्धये ।।
कर्मज्ञानान्तराणां स्यान्नाश्चमेधगृहीतये ।। ३ ।।

अल्पीयःफलसंप्राप्तिरल्पीयोज्ञानकर्मतः।।
अल्पत्वमभिभूतेः स्यात्तयोरासुरपाप्मभिः ।। ४ ।।

कुतस्तस्याभिभूतस्य रागाद्यासुरपाप्मभिः ।।
उद्भूतिः कर्मणोऽत्यर्थं ज्ञानस्य च निगद्यताम् ।। ५ ।।

मृत्युं साक्षादवाप्नोति ज्ञानयुक्तेन कर्मणा ।।
इत्येतद्बहुशोऽश्रावि पूर्वग्रन्थेषु चाऽऽगमैः ।। ६ ।।

तज्ज्ञानोत्पत्तिविघ्नाय ध्वस्तिकृज्ज्ञानलब्धये ।।
उद्गीथदेवतावाप्त्यै प्रारब्धेहोत्तरा श्रुतिः ।। ७ ।।

ननु मृत्योरतिक्रान्तेरूद्गीथज्ञानकर्मणोः ।।
फलस्य संश्रवान्नातो मृत्युप्राप्तिस्तयोः फलम् ।। ८ ।।

नाग्न्यादिदेवतात्मत्वतत्फलावगमाच्छ्रुतेः ।।
स्वाभाविकासङ्गमृत्योरतिक्रान्तिः पृथक्फलम् ।। ९ ।।

कोऽसौ स्वाभाविकः पाप्मा तस्योद्भ्यूतिस्तथा कुतः ।।
तस्मान्निवृ्त्तिः केन स्यात्कथं वेत्येतदुच्यते ।। १० ।।

यथोक्तार्थप्रसिद्ध्यर्थं श्रुतिरारव्यायिकात्मिका ।।
द्वया हेत्येवमाद्येयं प्रचक्राम परीक्षितुम् ।। ११ ।।

प्राजापत्यं पदं यो यो ह्यधिकारी परीप्सति ।।
तन्निर्धार्यानया श्रुत्या पदमाप्नोत्युपासनात् ।। १२ ।।

पूर्वजन्मनि यद्वृत्तं वर्तमानप्रजापतेः ।।
तदवद्योतको हेति निपातोऽत्र प्रयुज्यते ।। १३ ।।

भविष्यद्वृत्तिमाश्रित्य यजमानः प्रजापतिः ।।
इहाभीधीयतेऽन्यस्तु न कश्चित्सप्रयोजनः ।। १४ ।।

ज्ञानकर्मोपदेशो हि नरं प्रत्येव सर्वथा ।।
सर्वः श्रौतो यतस्तस्मात्स एवेहाभिधीयते ।। १५ ।।

तत्कर्मज्ञानजत्वाच्च तत्प्राणाः शुद्ध्यशुद्धिजाः ।।
प्राजापत्या इहोच्यन्ते वागाद्युक्तेश्च लिङ्गतः ।। १६ ।।

उद्गीथोपास्तिसंबन्धाद्दूया हेत्यादिकस्य च ।।
उपास्यार्थविशुद्ध्यार्था प्रवृत्ताऽऽख्यायिका ततः ।। १७ ।।

अभ्यारोहजपस्येह प्राण एवास्तु देवता ।।
कस्माद्वागादयो नेति तत्परीक्षाऽत ईर्यते ।। १८ ।।

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां प्राणप्राधान्यसिद्धये ।।
प्रवृत्ताऽऽख्यायिका यत्नाद्वागादीन्द्रियनिन्दया ।। १९ ।।

शास्रस्वभावजज्ञानकर्मसंस्कारहेतुतः ।।
देवासुरत्वं प्राणानां निरुद्धोपाधिकारणात् ।। २० ।।

सहस्रादिर्यथा भेदः प्राणस्यैकस्य शब्द्यते ।।
भूयोधिकारभेदेन वागादीनां तथा भिदा ।। २१ ।।

सहजं सर्वभूतानां वृत्तमासुरमिष्यते ।।
यत्नाधेयं यतो दैवं ज्यायांसः स्युस्ततोऽसुराः ।। २२ ।।

इह वागादयः शब्दा देवतार्थाभिधायकाः ।।
मर्त्यत्वान्न तु गृह्यन्ते करणस्थानगोचराः ।। २३ ।।

देवतैकात्म्यमेवेह दैवज्ञानक्रियाफलम् ।।
अध्यात्मादिपरिच्छेद आसुरत्वान्न गृह्यते ।। २४ ।।

हिंसाभिप्रवणं चेतः प्रायेण श्रेयसामपि ।।
भूयांसोऽतोऽसुरा देवाः कनीयांसोऽतियत्नजाः ।। २५ ।।

धर्माधर्मैकसाध्यत्वाह्ब्रह्मादेः स्थावरावधेः।।
अस्पर्धन्त ततोऽन्योन्यं दैतेेयां विबुधैः सह ।। २६ ।।

आसुरेभ्योऽधिकारेभ्यो व्युत्थाप्येह प्रजापतिम् ।।
दैवीर्भूमीर्नयामैनमिति देवचिकीर्पितम् ।। २७ ।।

दैवेभ्य एनमाच्छिद्य कामक्रोधादिसाधनाः ।।
आनयामाऽऽसुरीर्भूमीरिति दैतेयनिश्चितिः ।। २८ ।।

यत्रायत्रसमुत्थाभ्यां वृत्तिभ्यां देवदानवाः ।।
दैव्यासुरीभ्यामन्योन्यमस्पर्धन्त विरोधतः ।। २९ ।।

भूयो बलेन ते देवा आसुरेण निराश्रयाः ।।
अर्द्यमाना न शरणं लेभिरेऽल्पत्वकारणात् ।। ३० ।।

अनीक्षमाणास्ते शर्म संभूयोचुः परस्परम् ।।
क्रियतामविचारेण हन्तेत्यनुमतौ पदम् ।। ३१ ।।

अस्मज्जिगीषूनसुराञ्जित्वोद्गात्रात्मसंश्रयात् ।।
अतिलङ्घ्याऽऽसुरं भावं देवतात्मानमाप्नुमः ।। ३२ ।।

उद्गीथदेवतावाप्तिर्ज्ञानकर्ममुच्चयात् ।।
अभ्यारोहजपः कर्म ज्ञानं त्विह परीक्ष्यते ।। ३३ ।।

विधिशेषार्थवादत्वान्नेदं ज्ञाननिरूपणम् ।।
इति चेन्नैतदेवं स्यादेवं वेदेति तद्विधेः ।। ३४ ।।

उद्गीथविधिशेषश्चेदुद्गीथप्रकृतौ श्रवात् ।।
नातत्प्रकरणान्न्याय्यमितोऽन्यत्र च तद्विधेः ।। ३५ ।।

विद्याप्रकरणत्वाच्च नेहोद्गीथो विधीयते ।।
जपस्य चाप्यनित्यत्वात्स्यादेवांवित्प्रयोज्यता ।। ३६ ।।

उदारफलवद्यस्मादपि ज्ञानमिह श्रुतम् ।।
तद्धैतदित्यतो ज्ञानं फलवत्त्वाद्विधित्सितम् ।। ३७ ।।

शुद्ध्यशुद्धयुक्तितश्चेह प्राणोपासा विवक्षिता ।।
वागादिनिन्दया मुख्यप्राणोपासा न चेदिह ।। ३८ ।।

विधित्सिताऽथ तन्निन्दा स्तुतिश्चानस्य किंफला ।।
अतोऽर्थवादाद्धि विधिर्लिङ्गादत्रानुमीयते ।। ३९ ।।

प्राणस्वरूपापत्तिश्च यतोपासाफलं श्रुतम् ।।
उपासनमतोऽनस्य विधित्सितमितीक्ष्यताम् ।। ४० ।।

उपासनमसोः काममस्तु सूक्तोपपत्तितः ।।
शुद्ध्यादिगुणवत्ता तु न मानादुपपद्यते ।। ४१ ।।

गुणवत्ताऽप्यसोरस्तु यथाऽस्योपासनं तथा ।।
प्रामाणिक्युभयत्रापि प्राप्तिर्यस्मादिहेक्ष्यते ।। ४२ ।।

ननु स्तुत्यर्थतैवास्य शुद्ध्यादेरवगम्यते ।।
उपासाविधिशेषत्वादर्थवादोऽत ईक्ष्यताम् ।। ४३ ।।

प्रामाणिकोऽभिसंबन्धो यस्मात्प्राणस्य गम्यते ।।
किंबलं समुपाश्रित्य शुद्ध्यादेरर्थवादता ।। ४४ ।।

नहि मानं विहायेह साध्यसाधननिश्चितौ ।।
चक्षुरन्यत्प्रपश्यामो यद्बलात्स्यादयं मृषा ।। ४५ ।।

आसन्यत्वादयोऽन्यस्य न च योषाग्निवद्यतः ।।
तेषां प्रत्यक्षतः सिद्धेरतः शुद्ध्यादिमानसुः ।। ४६ ।।

अक्षाद्यविषया ये तु गुणा आगमतो मताः ।।
मानाविरोधात्केनैषां शुद्ध्यादीनां मृषार्थता ।। ४७ ।।

श्रोत्रादिवत्प्रमाणानामसाधारणमेयता ।।
तन्मेयप्रथने मानं न किंचिदनुभूतितः ।। ४८ ।।

परमार्थातिरेकाद्वाऽभेदाद्वा परमार्थतः ।।
वस्तुनः स्यान्मृषात्मत्वं नैवमप्युपपद्यते ।। ४९ ।।

लभते व्यतिरेकं चेत्परमार्थात्ततोऽपरम् ।।
स्वमहिम्नैव तत्सिद्धेः किमिव स्यान्मृषार्थता ।। ५० ।।

परमार्थात्मकत्वे तु न किंचिद्वितथं क्वचित् ।।
असत्यस्याप्यसत्यत्वं परमार्थसादात्मना ।। ५१ ।।

सत्यासत्यविभागोऽयमविभागात्मवस्तुनि।।
प्रत्यगज्ञानहेतूत्थस्तद्वोधादेव तद्धतिः ।। ५२ ।।

स्वाभासफलकारूढस्तदज्ञानजभूमिषु ।।
तत्स्थोऽपि तदसंबद्ध ईश्वराद्यात्मतां गतः ।। ५३ ।।

तदज्ञानं तदुत्थं च जगत्कृत्स्रं तदात्मकम् ।।
यतोऽतस्तदनूद्याऽऽह ह्यात्मैवेति श्रुतिः स्फुटम् ।। ५४ ।।

ऐकात्म्यमेव मानानां सर्वेषां मेयमिष्यते ।।
यथा तथा प्रवक्ष्याम उदर्केऽप्युपपत्तिभिः ।। ५५ ।।

मिथ्येतिप्रत्ययोत्पत्तिस्तथा कारणदोषतः ।।
बाध्यज्ञानस्य हेतुः स्यान्नातोऽन्यद्वाध्यकारणम् ।। ५६ ।।

न चेहोभयमप्यस्ति कुतो मिथ्येति भण्यते ।।
मितेर्मेये समाप्तत्वान्मिथ्यात्वं न मितेर्भवेत् ।। ५७ ।।

तस्मादविपरीतार्थज्ञानाच्छ्रेयो ह्यावाप्यते ।।
विपरीतार्थतायास्तु न हेतुर्जगतीक्ष्यते ।। ५८ ।।

वस्तुनिष्ठैव मा यस्मान्न तदज्ञानजाश्रया ।।
तस्मात्तन्मोहविध्वस्तौ ध्वस्तिः स्यान्मोहजस्य च ।। ५९ ।।

न चैवं सति मानानां द्व्यर्थता स्यात्कथंचन ।।
यथाभूतार्थबोधित्वमेवमेत्र मितेर्भवेत् ।। ६० ।।

ईश्वरादिविकल्पानां प्रत्यग्वस्त्वविकल्पितम् ।।
विषयो, न मृषाबुद्धिः परमार्थे विना यतः ।। ६१ ।।

यावत्किंचिन्मितेः प्राप्तं न तन्मिथ्या मितत्वतः ।।
मिथ्येति ग्राहयच्छास्रमनर्थार्थं यतो भवेत् ।। ६२ ।।

नाम्नि ब्रह्मेति दृष्टं चेन्न भेदप्रतिपत्तितः ।।
प्रतिमावद्धि नामादौ ज्ञाते ब्रह्मेति धीरियम् ।। ६३ ।।

यथा निर्ज्ञातभेदे हि विष्णुधीरुपलान्मनि ।।
विधीयते तथा नाम्नि ब्रह्मबुद्धिविंधीयते ।। ६४ ।।

अज्ञातरज्जुतत्त्वाो हि रज्जुं सर्पधियेक्षते ।।
नामादौ तु यतो नैवं तस्मादसदिदं वचः ।। ६५ ।।

ब्रह्म नैवेह वस्त्वस्ति, दृष्टिरेवेति चेन्मतम् ।।
नर्गादिषु सतामेव सत्सु दृष्टिसमन्वयात् ।। ६६ ।।

गौणस्य मुख्यापेक्षत्वान्मुख्यं ब्रह्म विना न सत् ।।
गौणं ब्रह्म यथा गौणो वह्निर्मुख्याग्निपूर्वकः ।। ६७ ।।

न चासद्विषया काचिद्वुद्धिर्जगति वीक्ष्यते ।।
सर्वार्थव्यभिचारेऽपि संविदव्यभिचारिणी ।। ६८ ।।

न चापीहाऽऽगमाभासोऽचोदनालक्षणत्वतः ।।
क्रियार्थैरविशिष्टत्वाद्विद्यार्थोक्तेः परात्मनि ।। ६९ ।।

ज्योतिष्टोमादिका यद्वद्विशिष्टानेकसाधना ।।
एवंक्रमप्रयुक्ताङ्गा तथा चैवंफला क्रिया ।। ७० ।।

अन्यप्रमाणाविषया वाक्यादेवावगम्यते ।।
यथा तथेहापूर्वादिवस्तूक्तेरेव गम्यते ।। ७१ ।।

न च वाक्याद्विपर्यस्ता यदि वा संशयात्मिका ।।
बुद्धिरुत्पद्यतेऽस्माकं यथाभूतार्थबोधिनः ।। ७२ ।।

कार्याभावादयुक्तं चेन्नोक्तिर्बुद्धेस्तथार्थतः ।।
भावनार्थस्य नैवेह भाव्यर्थत्वात्तथार्थता ।।

किंतु मानार्पितत्वात्सा यथा भूतार्थतेप्यते ।। ७३ ।।
नापि तद्धिषणायाश्च कार्यत्वात्स्यात्तथार्थता ।।

प्रमाणाभिजनादेव यथाभूतार्थता धियः ।। ७४ ।।
अन्योन्याश्रयतादोषः कार्यप्रामाण्यवादिनः ।। ७५ ।।

प्रमाणाधिगतौ सत्यां पुंसो मेयानुरोधतः ।।
अनुष्ठेयोऽननुष्ठेय इति पश्चान्मतिर्भवेत् ।। ७६ ।।

एकरूपं यतो मानं विरुद्धानेकरूपिणाम् ।।
भानुवद्बोधकं दृष्टं नातोऽनुष्ठेयतो मितिः ।। ७७ ।।

नन्ववाक्यप्रमाणत्वमननुष्ठानतो भवेत् ।।
पदानां संहतिर्यस्मान्न दृष्टेह क्रियां विना ।। ७८ ।।

पदार्थत्वे च तत्सिद्धिर्लिङ्गप्रत्यक्षसंश्रयात् ।।
आगमैकप्रमाणत्वान्ना पदार्थत्वमिष्यते ।। ७९ ।।

अस्यस्मीत्यभ्युपेतत्वान्नैवमप्युपपद्यते ।।
अस्ति मेरुर्यथा वर्णचतुष्टयविशेषणः ।। ८० ।।

अकार्येऽपि हि मेर्वादावस्ति मेरुरिति श्रुतेः ।।
सम्यग्धीर्जायते यद्वत्तथा तत्त्वमसीत्यतः ।। ८१ ।।

मेर्वादिज्ञानवच्चेत्स्यान्निष्फलत्वादमानता ।।
नैवं तत्फरलसाक्षात्त्वाज्ज्ञानोद्भूतेरनन्तरम् ।। ८२ ।।

भिद्यते हृदयग्नन्थिर्ब्रह्माप्येतीति च श्रुतेः ।।
न चार्थवादतैतस्यां जुह्रामिव फलश्रुतेः ।। ५३ ।।

निषिद्धानिष्टसंबन्धो वाक्यादेवानगम्यते ।।
न चानुष्ठेयता तस्य मनागप्युपपद्यते ।। ८४ ।।

निषेधसंस्कृतधियो निषिद्धविषये न च ।।
पलाण्ड्वादावकरणादन्या धीर्जायते श्रुतेः ।। ८५ ।।

यथा निषेधवाक्येभ्यो नान्याऽकरणतो मतिः ।।
तत्त्वमस्यादिवाक्येभ्यस्तद्वदेवेति निश्चयः ।। ८६ ।।

मृगतोये प्रवत्तस्य तृडार्तस्योषरेक्षणात् ।।
तमोध्वस्तौ निवृत्तिः स्यात्तथाऽऽत्मज्ञानतोऽपि नः ।। ८७ ।।

तस्मान्निषेधशास्रस्य यथा भूतार्थनिष्ठता ।।
पुंव्यापारस्य गन्धोऽपि न तत्रास्तीति निश्चयः ।। ८८ ।।

आत्मयाथात्म्यविज्ञाननिष्ठता तद्वदीक्ष्यताम् ।।
तत्त्वमस्यादिवाक्यानां नानुष्ठानं मनागपि ।। ८९ ।।

कलञ्जभक्षणस्येव ननु न श्रौतकर्मणः ।।
अज्ञानहेत्वनर्थार्थकारिता गम्यते मितेः ।। ९० ।।

नैवमज्ञानहेतुत्वानर्थार्थत्वेन तुल्यता ।।
कलञ्जभक्षणेनातस्तन्निवृत्तौ निवर्तते ।। ९१ ।।

शास्रमात्रनिमित्तत्वान्नित्यानां नैवमिप्यते ।।
मिथ्याज्ञानादिहेतुत्वं काम्यानामिव चेन्मतम् ।। ९२ ।।

नाविद्यारागद्वेपादिदोषवृष्टस्य तद्विधेः।।
स्वर्गादिकामिनो यद्वदग्निहोत्रविधिस्तथा ।। ९३ ।।

मोहकामादिदुष्टस्य नित्यं कर्म विधीयते ।।
न स्वतः काम्यनित्यत्वविवेकोऽस्तीह कर्मणः ।। ९४ ।।

कर्तृस्थेन हि स्वर्गादिकामदोषेण काम्यता ।।
अतो नान्येन काम्यत्वं कर्मणः स्यात्कथंचन ।। ९५ ।।

आविरिञ्चाद्विरक्तस्य तद्विविक्तात्मकामिनः ।।
मोक्षे पुंसोऽधिकारः स्यान्न कामापहृतात्मनः ।। ९६ ।।

पराचः कामानित्येवं कामानित्यपरं तथा ।।
योऽकाम इति तद्वच्च श्रुतिः कामनिषेधनी ।। ९७ ।।

अविद्याया न चोच्छित्तौ ज्ञानादन्यदपेक्ष्यते ।।
ज्ञानोत्पत्तौ न चैवान्यच्छमादिभ्यो ह्यपेक्ष्यते ।। ९८ ।।

शमाद्युत्पत्तये नान्यद्बुद्धिशुद्धेरपेक्ष्यते ।।
बुद्धिशुद्धौ च नित्यादिकर्मभ्यो नान्यदिष्यते ।। ९९ ।।

आत्माज्ञानैकहेतुत्वाद्वाह्मनः कायकर्मणाम् ।।
आत्मज्ञानेन तद्बाधात्कर्मापेक्षा कुतो भवेत् ।। १०० ।।

यदज्ञानात्प्रवृत्तिर्या तज्ज्ञानात्सा कुतो भवेत् ।।
प्रत्यग्ज्ञानोद्भवे तस्मात्समाप्तिः सर्वकर्मणाम् ।। १०१ ।।

न चोच्छिन्नात्ममोहस्य सदैवाऽऽत्मधियः स्थितेः ।।
प्रतीच्यवसरोऽस्तीह वाङ्मनःकायकर्मणाम् ।। १०२ ।।

कर्मणोऽवसरश्चेत्स्यात्त्वद्भिक्षावसरो यथा ।।
नाऽऽत्मवस्तुनिमित्तत्वात्सम्यग्बुद्धेः सदा स्थितेः ।। १०३ ।।

न वस्त्ववसरापेक्षं स्वतःसिद्धत्वकारणात् ।।
क्रियैवावसरापेक्षा तस्याः कारकतन्रतः ।। १०४ ।।

सम्यग्ज्ञानशिरिवप्लुष्टं कुतोऽज्ञानं पुनर्भवेत् ।।
शुद्धदोषोद्भवत्वाच्च न तु कर्मैवमिष्यते ।। १०५ ।।

क्षुधादिदोषहेत्वेव त्वस्मद्भुज्यादि नो मतम् ।।
नियतानेकहेतुत्वान्नातो भुजिसमा क्रिया ।। १०६ ।।

दोषहेतावपि तथा कालादिनियमस्तथा ।।
भवद्भिक्षाटनादौ सादिति चेन्नैतदेव तु ।। १०७ ।।

नैवायं नियमोऽस्माकं परिसंख्या हि सा यतः ।।
क्रियाप्रयोक्त्री नाप्येषा, तस्माद्विषममुच्यते ।। १०८ ।।

नातोऽपवादकृत्सा स्यादैकात्म्यज्ञानजन्मनः ।।
सर्वकर्माधिकाराणां निषेधायाऽऽत्मधीभवः ।। १०९ ।।

निषेधविधिवत्तस्मात्प्रत्यग्याथात्म्यधीविधिः ।।
प्रत्यह्मोहैकहेतुत्वाद्वाड्मनःकायकर्मणाम् ।। ११० ।।

तस्माद्वस्त्वेकनिष्ठस्य प्रामाण्यं वचसो ध्रुवम् ।।
प्रतिषेधविधेर्यद्वदुभयोरविशेषतः ।। १११ ।।

स्वाभाविकैकदोषांत्यां व्यवहार इहाऽऽसुरः ।।
शास्रैकहेतुर्दैवः स्यात्तयोः स्पर्धा विरोधतः ।। ११२ ।।

प्राकृतासङ्गविज्ञानकार्ये ह्यधिकृतिः स्वतः ।।
सुरद्विषां सुराणां तु शास्रोत्थज्ञानदीपितः ।।
कर्मज्ञानाधिकारः स्यात्संग्रामस्तद्विरोधतः ।। ११३ ।।

उत्कर्षो मानुषाद्वर्ध्वं पुंसः केवलधर्मतः ।।
अधोभावस्त्वधर्मात्स्याद्द्वाभ्यां मानुष्यसंभवः ।। ११४ ।।

आग्रजस्थाणुपर्यन्तशरीरग्रहणान्यतः ।।
लोकेष्विति श्रुतिर्वक्ति विरोधस्तन्निबन्धनः ।। ११५ ।।

अधोलोकफलेष्वेव प्राकृतज्ञानकर्मसु ।।
यत्नादासञ्जनीयोऽयं पितेत्यसुरनिश्चयः ।। ११६ ।।

प्राकृतासङ्गतो मुक्त्वा पिताऽयं दैवसाधनैः ।।
उत्कृष्टव्यो यथाशक्ति विबुधानां चिकीर्षितम् ।। ११७ ।।

नरप्रजापतितनावेवं देवासुरा मिथः ।।
स्वस्वभावानुरोधेन तेऽस्पर्धन्त स्ववृत्तिभिः ।। ११८ ।।

यदोद्भवति शास्रोत्था दैवी वृत्तिस्तदाऽऽसुरी।.
व्येति यस्मात्ततोऽशेषं देवानां स जयः स्मृतः ।। ११९ ।।

आसुरी तु यदा सेना कामक्रोधपुरःसरा ।।
जायते ह्यजयस्तेषामसुराणां जयस्तु सः ।। १२० ।।

स्वाभाविकत्वादासुर्या भूयस्या सेनयाऽर्दिताः।।
न शर्म लेभिरे देवाः स्वात्मत्राणासमीक्षणात् ।। १२१ ।।

स्वभूमेश्चाव्यमानानां सुराणामसुरैस्तदा ।।
प्रादुरासीन्मतिः साध्वी दैतेयभयनाशिनी ।। १२२ ।।

उद्गीयं समुपाश्रित्य ज्योतिष्टोमक्रताविह ।।
तिरस्कृत्याऽऽसुरं दैवं भावं यामोऽधुना वयम् ।। १२३ ।।

कर्तृत्वादीह यत्सिद्धं वागादिद्वारमीक्ष्यते ।।
आत्मनस्तदविद्योत्थं निरविद्ये निषेधतः ।। १२४ ।।

लौकिको वैदिकः सर्वो व्यवहारश्च वक्ष्यते ।।
अन्नत्रयाधिकारे हि मनआदावनात्मनि ।। १२५ ।।

भूतेहानुविधायित्वात्क्षेत्रज्ञस्य तमस्विनः ।।
कूटस्थात्मातिरेकेण रूपमन्यन्न लक्ष्यते ।। १२६ ।।

एवं ताः संप्रधार्योचुरुद्गीथं साधनं परम् ।।
तत्परीक्षां प्रयत्नेन चक्रुः संभूय देवताः ।। १२७ ।।

वाचं संभावयामासुरियं ह्युद्गीथकर्मणि ।।
अत्यर्थे व्यापृता दृष्टा वाचमूचुस्ततः सुराः ।। १२८ ।।

त्वं न उद्गीय उद्गानं त्वत्प्रधानं भवत्विदम् ।।
उद्गीथ इति चोद्गानं कर्मैवेहाभिधीयते ।। १२९ ।।

स्तोत्रेणास्याभिसंबन्धाद्भक्तिमात्रं न तु क्वचित् ।।
वागभिमानिनी चेह वाक्शब्देनाग्निरुच्यते ।। १३० ।।

विषयोऽध्येषणाया हि चेतनावान्यतो मतः ।।
उपासिक्रियया योगो देवताया इहेष्यते ।। १३१ ।।

अतोऽपि देवतैवेह वाक्शब्देनाभिधीयते ।।
तद्भूतेः पुरुषार्थत्वाद्देवता हीश्वरा परा ।। १३२ ।।

सैवातः प्रतिपत्तव्या सर्वासु ध्यानभूमिषु ।।
न त्विह प्रतिपत्तव्याः करणस्थानगोचराः ।। १३३ ।।
पारार्थ्याचेतनत्वाभ्यां मर्त्यत्वाच्चापि कारणात् ।। १३४ ।।

एवं वागादयः शब्दा देवतार्थाभिधायिनः ।।
सर्वत्र प्रतिपत्तव्या यत्रोपासा विवक्षिता ।। १३५ ।।

जपमन्राभिधेयेयं वागित्येवं विनिश्चिताः ।।
उपासांचक्रिरे देवा एषैवोद्गीथदेवता ।। १३६ ।।

देवाभ्युदय उद्गानं देवेभ्योऽर्थाय वागियम् ।।
यथाशक्त्युदगायत्तं यो भोगो वाङ्निबन्धनः ।। १३७ ।।

येन भोगेन वाग्देवांश्चक्षुरादीनहर्निशम् ।।
साक्षादवति तं भोगमुदगायदशेषतः ।। १३८ ।।

पवमानेषु सोद्गात्री याजमानं यथाविधि ।।
फलमुद्गाय शेषेषु ह्युदगायदथाऽऽत्मने ।। १३९ ।।

स्तोत्रेषु परिशिष्टेषु वागागायदथाऽऽत्मने ।।
यत्कल्याणं वदत्येषा ह्यात्मने तदचीक्लपत् ।। १४० ।।

यथाशास्रं यथायोगं वर्णदोषविवर्जितम् ।।
वर्णोच्चारणसामर्थ्यं ममैवास्तु तदीदृशम् ।। १४१ ।।

कल्याणवदनोत्थं यत्कृत्स्नं देवेभ्य एव तत् ।।
फलं वदनमात्रं तु वाच एव न दैविकम् ।। १४२ ।।

तमस्युत्सार्यमाणे तु वाचोद्गात्रा सुरद्विषाम् ।।
स्वाधिकाराच्च्याव्यमानास्ते विदुर्देवहृद्गतम् ।। १४३ ।।

अनेन वाचोद्गात्रा नो बलं ध्वान्तं तु देवताः ।।
ज्योतिषा स्वेन निर्जित्य यास्यन्त्यग्न्यादिरूपताम् ।। १४४ ।।

महन्नो भयमायातमिति बुबुधिरेऽसुराः ।।
कर्मण्यनुचिते तेषां प्रहीणमनसां तदा ।।
वदनादावभिष्वङ्ग आत्मसंभावनादभूत् ।। १४५ ।।

यत्कल्याणमिति च्छिद्राद्विदुः सुरचिकीर्षितम् ।।
अनेन वै न उद्गात्रा वाचाऽत्येष्यन्ति स्वं वपुः ।। १४६ ।।

इति ज्ञात्वा ह्यभिद्रुत्य स्वैरासङ्गशरोर्मिभिः ।।
विविधुस्तानथोद्गातृंस्ते विद्धास्तत्यजुः क्रियाः ।। १४७ ।।
नानादन्यस्य सामर्थ्यं विद्यतेऽसुरनाशने ।। १४८ ।।

अनेनाप्रतिरूपेण वचसा कार्यशायिना ।।
पाप्मादिदोषसंपर्कः कारणस्थोऽनुमीयते ।। १४९ ।।

व्युत्थायाऽऽख्यायिकारूपाच्छ्रुतिः स्ववपुषाऽधुना ।।
आचष्टे कारणे वृत्तं कार्यगेणासुरात्मना ।। १५० ।।

दृष्टेनाप्रतिरूपेण कार्यगेणानुमीयते ।।
कारणे पाप्मवेधोऽभूद्यो वाचि प्राक्प्रजापतेः ।। १५१ ।।

स यो वाच्यसुरैः क्षिप्तः पाप्मा कार्ये स दृश्यते ।।
प्रमाविरोधि यद्वाक्यं तत्तत्कार्यसमाश्रयम् ।। १५२ ।।

स एव स इति ह्युक्तिः कार्यकारणसंस्थयोः ।।
प्रजासु साक्षाद्यः पाप्मा यश्च तत्कारणाश्रयः ।। १५३ ।।

घ्राणं चक्षुस्तथा श्रोत्रं मनश्चैवमनुक्रमानु ।।
वत्रुर्देवा यथा वाणीं विद्धाः सर्वे तथाऽसुरैः ।। १५४ ।।

कर्मेन्द्रियाणां सर्वेषां वागेवात्रोपलक्षणम् ।।
चक्षुःश्रोत्रे धीन्द्रियाणां मनो बुद्धेस्तथैव च ।। १५५ ।।

कृत्स्रं जगदनादाय नैकस्यापीष्यते क्रिया ।।
प्राणस्य किमु वक्तव्यं कृत्स्नाध्यात्मेन्द्रियग्रह ।। १५६ ।।

यद्यपीदं जगत्कृत्स्नं गृह्यते संहतत्वतः ।।
तथाऽपि चोदितोऽत्रार्थ उपास्यो नाऽऽगतोऽर्थतः ।। १५७ ।।

कल्याणेतररूपेण परिशिष्टेष्वपीक्ष्यते ।।
विभाग आसुरो वेधस्तेन तेप्वनुमीयते ।। १५८ ।।

अतस्तदर्थमाहेयमेवम्विति पुनः श्रुतिः ।।
यथा वागादयो विद्धास्तद्वज्ज्ञेयास्त्वगादयः ।। १५९ ।।

सिद्धान्वागादिदृष्टान्तान्पुरस्कृत्यात उच्यते ।।
एवम्वित्युक्तशेषाणां पाप्मविद्धत्वसिद्धये ।। १६० ।।

अविध्यन्निति योऽर्थोऽस्य तद्व्याख्यानाय यत्यते ।।
स्वैः स्वैस्तानिन्द्रियासङ्गैः पाप्मभिस्त उपासृजन् ।। १६१ ।।

यत्संसर्गे पुरा चक्रुरविध्यंस्तदिहोच्यते ।।
या विद्धा देवतास्तासां प्रक्रियासंहृतिः पृथक् ।। १६२ ।।

आसङ्गपाप्मभिर्विद्धा यस्माद्वागादयोऽसुरैः ।।
वर्जनीयास्ततस्ताः स्युर्नोपास्याः श्रेय ईप्सुभिः ।। १६३ ।।

एवं निराशाः पूर्वासु देवतास्वसुरार्दनात् ।।
पारिशेष्यादथाऽऽजग्मुर्मध्यमं प्राणमादरात् ।। १६४ ।।

अथेत्यनन्तरोक्तिः स्यात्तथाऽभिनयवृत्तये ।।
इममित्यप्रसिद्धत्वात्प्राणस्येह त्वगादिवत् ।। १६५ ।।

अस्ति यस्मादसुर्नित्यमासन्योऽयमतो मतः ।।
वागादिभ्यो विभागार्थं विशेषणमसोरिदम् ।। १६६ ।।

जपमन्राभिधेयोऽत्र पारिशेष्यात्प्रतीयताम् ।।
उद्गीथदेवता प्राण इत्यभूत्सुरनिश्चयः ।। १६७ ।।

मत्र्रप्रयोगे सर्वेषां संनिधौ तत्प्रकाशितम् ।।
भारमुत्सहते वो़ढुं योऽनो यामस्तमाश्रयम् ।। १६८ ।।

परीक्षमाणास्ते त्राणं यथोक्ताख्यानवर्त्मना ।।
क्रमेणाऽऽसेदुरासन्यं प्राणं पाप्मपराभावत् ।। १६९ ।।

श्रेयोर्थिनां मनुष्याणामुपास्यप्रतिपत्तये ।।
इयमारव्यायिका चक्षुर्नान्यथोपास्यनिश्चितिः ।। १७० ।।

यः प्राणे भोग इति न पूर्ववद्भण्यतेऽत्र किम्‌ ।।
वागादीनामिव यतो नासोर्भोगो विशिष्यते ।। १७१ ।।

अकृत्स्नभोगतो युक्तं वागादिषु विशेषणम् ।।
सर्वस्यैवासुभोगत्वात्किं कुतोऽत्र विशिष्यते ।। १७२ ।।

अभिसंधिरविव्यत्सन्नित्यभूत्सुरविद्विषाम् ।।
अनिष्ठितकि्रयारम्भोऽविव्यत्सन्निति भण्यते ।। १७३ ।।

विव्यत्सोद्देशमात्रेण प्राणो हन्ता सुरद्विषाम् ।।
इत्यर्थप्रतिपत्त्यर्थमीदृग्दृष्टान्त उच्यते ।। १७४ ।।

बिभित्सायै यथा वेगाल्लोष्टः क्षिप्तोऽश्मनोऽन्तिकात् ।।
नश्येत्स्ववेगाच्छतधा ह्यारवणाश्मसमागमात् ।। १७५ ।।

अप्रधृष्यं तथा प्राणमृत्वा नेशुः सहस्रधा ।।
दैत्यास्तन्नाशतो देवा देवा एवाभवन्सदा ।। १७६ ।।

अत एव मनुष्यत्वहेतवोऽप्यसुराः समम् ।।
विनेशुर्विष्वग्गतयो लोष्टः क्षिप्तो यथाऽश्मनि ।। १७७ ।।

प्राणस्वभावसंपत्तेः प्राणवद्देवता अपि ।।
देवा एवाभवन्दैत्यकृत्स्नपाप्मविनाशतः ।। १७८ ।।

वागादीन्द्रियसंघातो यजमानो यथा पुरा ।।
प्राणात्मभावाद्धत्वाऽऽगो वैराजं रूपमाप्तवान् ।। १७९ ।।

तथा यस्तमुपासीत यथोक्तारव्यानवर्त्मना ।।
विराजैवाऽऽत्मना हत्वा पापं भवति सोऽचिरात् ।। १८० ।।

जीवाविष्ट उपास्योऽत्र देवताविग्रहः सदा ।।
प्राणो हिरण्यगर्भात्मा यावत्तदभिमानता ।। १८१ ।।

भावनोपचयाद्धत्वा परिच्छेदं स्वमासुरम् ।।
देवतान्मानमेत्याशु सदा तद्भावभावितः ।। १८२ ।।

तत्तमोमात्रविध्वंसान्नतु प्राणादिराप्यते ।।
कार्यत्वात्कारणं मुक्त्वा न हि तत्कार्यसंभवः ।। १८३ ।।

देवो भूत्वेह देवोऽसौ भावनोपचयाद्भवेत् ।।
पुंव्यापारोद्भवत्वं नः श्रुत्याऽपि प्रतिपादितम् ।। १८४ ।।

ब्रह्मैवाप्येति ब्रह्मैव प्रागप्यासीद्यतोऽद्वयम् ।।
तन्मोहमात्रविध्वंसादित्यपि श्रुतिशासनम् ।। १८५ ।।

स्वतःसिद्धौ तदन्येषां श्रुतिकोपः प्रसज्यते ।।
अतोऽन्यदार्ते तद्वच्चाप्येकमेवेति च श्रुतिः ।। १८६ ।।

नाव्याकृतादेः संसिद्धौ परमात्मातिरेकतः ।।
ब्रह्मवन्मानमस्तीह तथा निर्मोक्षताऽऽपतेत् ।। १८७ ।।

अथाऽऽत्माविद्याऽव्यक्तादिरूपेण प्रथते तदा ।।
तन्निवृत्तौ निवृत्तिः स्यान्निवृत्तिः केवलात्मता ।। १८८ ।।

प्राणस्येव पराभूतो द्विषन्पाप्माऽऽसुरोऽखिलः ।।
उपासीनस्य तं प्राणं कृत्स्नो नश्येत्तथाऽऽसुरः ।।
द्विषंश्चाप्यद्वषञ्छत्रुरासुरादन्य इष्यते ।। १८९ ।।

नित्यविघ्नकृदेवैष प्राणाप्तावासुरो मतः ।।
अतो विशेष्यते श्रुत्या द्विषन्भ्रातृव्यरूपया ।। १९० ।।

उक्तासुरपराभूतौ नान्योऽरिरवशिष्यते ।।
य एवं वेदेति विधिः फलोक्तेरर्थवादतः ।। १९१ ।।

अानुषङ्गिफलोक्त्या वा तदुपासा विमुक्तये ।।
आत्मविद्याधिकारेऽस्मिंस्तदुपासाविधानतः ।। १९२ ।।
आत्मविद्योपकारित्वं तस्माद्वाक्याच्च गम्यते ।। १९३ ।।

अथायास्याङ्गिरोदूर्भिर्विशिष्टमसुकर्मकम् ।।
उपासनं विधास्यामीत्यारब्धैषोत्तरा श्रुतिः ।। १९४ ।।

अनुवादाद्विधिर्ज्यायाननुवादे वृथा श्रमः ।।
पुरुषार्थाभिसंबन्धादतो विधिरिहाऽऽश्रितः ।। १९५ ।।

श्रूयते फलसंवन्धो यासूपासासु तास्विह ।।
दध्नेन्द्रियादिवज्ज्ञेयो विधिर्गुणसमाश्रयः ।। १९६ ।।

प्रधानफलसंबन्धो यत्र तु स्याच्छ्रुतेर्मुखात् ।।
विशिष्टः स विधिर्ज्ञेयो यथाऽऽग्नेयादयस्तथा ।। १९७ ।।

अवाप्ताग्न्यादिरूपास्ते प्राणालिङ्गनसंश्रयात् ।।
कृतोपकारं स्मृत्वोचुः प्राणा वागादयस्तदा ।। १९८ ।।

अनन्ताग्न्यादिभावेन यो नः सञ्जितवानसुः ।।
क्व न्वसौ वर्तते ह्यात्मा योऽस्मच्छत्रुविनाशकृत् ।। १९९ ।।

वितर्कयन्तस्ते प्राणा उक्त्वैवं प्रत्यगात्मसु ।।
कुर्वाणमुपकारं तं ददृशुः प्रागिवाऽऽदरात् ।। २०० ।।

लोकेऽपि हि विचार्यार्थमथ संविदते जनाः ।।
यथा वागादयस्तद्वद्विजव्रुः प्राणमात्मनि ।। २०१ ।।

सामान्योक्तावास्य इति तद्विशेषणमुच्यते ।।
अन्तरित्यन्यथा मा भूत्प्रसङ्गः प्राणनिश्चितौ ।। २०२ ।।

त्वगादयोऽपि सन्त्यास्ये यतोऽतस्तद्विशेषणम् ।।
विशिनष्टि ततः प्राणमास्यान्तर्विलचारिणम् ।। २०३ ।।

आस्यपर्यन्तशायीनि त्वगादीनि न मध्यतः ।।
प्राणस्तु मध्य आस्यस्य तस्मादन्तर्विशेषणम् ।। २०४ ।।

सर्वेन्द्रियाणामथवा प्राण आत्मेति कथ्यते ।।
अयमास्येऽन्तरित्येवमरनाभिनिदर्शनात् ।। २०५ ।।

अयमास्येऽन्तरित्येवं प्राणं दृष्ट्वा यतः पुरा ।।
व्याजहरुरमरास्तस्मात्प्राण आयास्यसंज्ञितः ।। २०६ ।।

अङ्गानां करणानां च रसः सारो यतस्ततः ।।
प्राण आङ्गिरसः प्रोक्तस्तद्विद्भिस्तद्गुणाश्रयात् ।। २०७ ।।

कथमाङ्गिरसः प्राण इत्यस्य प्रतिपत्तये ।।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यामुपरिष्टात्प्रवक्ष्यते ।। २०८ ।।

तथाऽन्यांऽपि गुणोऽनस्य दूरिति प्रतिपाद्यते ।।
उदारफलसिद्ध्यर्थं सा वा एषेत्यतः श्रुतिः ।। २०९ ।।

उपास्तिक्रमसिद्ध्यर्थं क्रमभङ्गोऽयमिष्यते ।।
यतोऽतोऽङ्गिरसं त्यक्त्वा दूरित्येवाभिधीयते ।। २१० ।।

विशिष्टोपास्तिरेवेयं प्रधानफलकीर्तनात् ।।
नायं गुणविधिर्ज्ञेयस्तत्फलस्याश्रुतत्वतः ।। २११ ।।

क्रियायां गुणभूतोऽर्थो देवतेत्युपदिश्यते ।।
अस्त्युपासिक्रियायोगो देवताऽतोऽन उच्यते ।। २१२ ।।

दूरमेवंविदः पाप्मा कथमध्यवसीयते ।।
एवंवित्त्वविरोधित्वाद्दूरं पाप्मा भवेदतः ।। २१३ ।।

विषयेन्द्रियसंबन्धजो हि पाप्माऽऽसुरो यतः ।।
श्रौतानन्तादहंमानात्परिच्छिन्नो विरुध्यते ।। २१४ ।।

चक्षुरादिपरिच्छेदः प्राकृतज्ञानहेतुतः ।।
युक्तोऽध्यात्मैकरूपस्य बाधः शास्राभिमानतः ।। २१५ ।।

परिस्पन्दात्मिका वृत्तिः श्रोत्रादिष्वपि विद्यते ।।
प्राणस्याथेन्द्रियाणां तु शब्दाद्यर्थावलेहिनी ।। २१६ ।।

शब्दादिग्राहिणी वृत्तिः स्वैरासङ्गात्मपाप्मभिः ।।
दूषिता न परिस्पन्दो दूरं मृत्युरसोस्ततः ।। २१७ ।।

मृत्युर्दूरं यथा प्राणात्तदात्मत्वात्तथाऽऽसुरः ।।
तद्विदश्च भवेन्मृत्युर्दूरमित्युपदिश्यते ।। २१८ ।।

दिशामन्त इह ग्राह्मो मध्यदेशोपलक्षितः ।।
अनन्ताकाशदेशत्वान्नाञ्जसाऽन्तो दिशां यतः ।। २१९ ।।

श्रुतिस्मृतिसदाचारसंस्कृताशयवज्जनम् ।।
अवधीकृत्यान्तत्वोक्तेर्नतु दोपो मनागपि ।। २२० ।।

मध्यदेशावधिस्तस्माद्दिगन्त इति गृह्यते ।।
प्रात्यन्तिकजनोद्देशः पापीयोजनसंश्रयात् ।।
वर्ज्यतेऽत्रः प्रयत्नेन तद्विद्भिरधुनातनैः ।। २२१ ।।

तेषु प्रत्यन्तदेशेषु तन्निवासिषु चाऽऽसुरान् ।।
यतो विन्यदधात्प्रणस्तस्मात्तद्वर्जयेद्द्वयम् ।। २२२ ।।

जनो विशिष्टो देशेन देशो जनविशेषितः ।।
पाप्मोपस्पृष्टमुभयं शिष्टास्तद्वर्जन्त्यतः ।। २२३ ।।

समाहारोऽथवा भेदो नेदित्येतत्पदं भवेत् ।।
अनीप्सितानिवृत्तिः स्यात्समाहारेऽविवक्षिते ।। २२४ ।।

इत्थं न चेदहं कुर्यां प्रतिषेधश्रुतीरितम् ।।
अन्ववायानि पाप्मानं प्रतिषेधातिलङ्घनात् ।। २२५ ।।

इति भेदविवक्षायां व्यारव्या कार्या पदद्वये ।।
माङर्थस्तु तथाऽभेदे व्याख्येयः प्रतिषेधकृत् ।। २२६ ।।

सामान्यविपयश्चायं निषेधो नानविद्गतः ।।
वलवन्प्रक्रियातो हि वाक्यं सामान्यमात्रगम् ।। २२७ ।।

आसुरेणावरुद्धास्तान्वागादीन्हतपाप्मनः ।।
देवत्वं प्रापयत्प्राणः कथमित्येतदुच्यते ।। २२८ ।।

ज्ञानतोऽज्ञानहानिः स्याद्देवत्वं भावनाबलात् ।।
आनन्तर्ये क्रियाद्वित्वादथशब्दो भवेद्ध्रुवम् ।। २२९ ।।

मृत्युमत्यवहत्प्राणः सामान्योक्तेर्विशेषतः ।।
विशिष्टदेवतावाप्तिर्वागादीनां प्रपञ्च्यते ।। २३० ।।

नेदीयसी यतोऽन्येभ्यो वागेवोद्गीथकर्मणि ।।
प्राणस्य तेन सोद्गातुः प्रथमेत्यभिधीयते ।। २३१ ।।

वागाद्यग्न्याद्यवाप्त्यैवं पाप्मनोऽपास्य सर्वतः ।।
वैराजं पदमेत्येवं यजमानः सुभावितः ।। २३२ ।।

कल्याणासङ्गसंबन्धाद्वागाद्यधर्मकारणम् ।।
त्यक्त्वाऽनं मुख्यमात्मानमाश्रयेन्मृत्युवर्जितम् ।। २३३ ।।

वागाद्यैः पञ्चभिर्युक्तं विराजं साधिभौतिकम् ।।
हित्वाऽध्यात्मपरिच्छेदं ततस्तं प्रतिपद्यते ।। २३४ ।।

साधिभूताधिदैवं च नामरूपक्रियात्मकः ।।
सूत्रं प्राणोऽङ्गिराः सत्यमृक्सामेत्यन उच्यते ।। २३५ ।।

तमेकं सर्वभूतेषु ज्ञानकर्मफलाश्रयम् ।।
आस्वभावात्मविज्ञानादुपास्ते यः स तं व्रजेत् ।। २३६ ।।

उक्तमभ्युदयार्थे यद्वागादीनामथाधुना ।।
आगानमवशिष्टेषु स्तोत्रेषूद्गातुरुच्यते ।। २३७ ।।

सामान्यभोज्यविषयस्त्वन्नशब्दो यतस्ततः ।।
आद्यमित्युच्यते तस्य विशेषणतया वचः ।। २३८ ।।

यत आदाविदं वृ्त्तमन्नागानमनात्मनि ।।
तस्मात्तत्कार्यभूतासु प्रजास्वद्यापि दृश्यते ।। २३९ ।।

यद्धि किंचेति सर्वार्थमेवेत्यत्रावधारणम् ।।
प्राणेनैव तु तत्सर्वं लोकोऽन्नं ह्यत्ति सर्वदा ।। २४० ।।
अन्नोपकारः सर्वेषामविशिष्टः समीक्ष्यते ।। २४१ ।।

अथावधारणं कस्मादनेनैवेति भण्यते ।।
प्राणद्वारक एवैषामुपकारो न तु स्वतः ।। २४२ ।।

कथं तद्दूारकस्तेषामुपकार इतीर्यते ।।
ननु दूरिति हि प्राण उक्तो वागादिवत्कथम् ।।
आत्मार्थान्नाद्यसंगीतेर्विद्धो नाऽऽसुरपाप्मभिः ।। २४३ ।।

स्थितिमात्राभिसंबन्धान्नायं दोष इहेष्यते ।। २४४ ।।
असावन्नं स्थितं यस्माद्देहं प्राणानवत्यतः ।।
यत्नाच्छ्रुतिरतो वक्ति त्विहान्नं प्रतितिष्ठति ।। २४५ ।।

स्थितिमात्रं ह्यसोरन्नं यद्वासङ्गो न शङ्क्यते ।।
भर्ता श्रेष्ठः पुरो गन्ता ह्यन्नादोऽधिपतिस्तथा ।।
इत्यादिगुणविध्यर्थं परो ग्रन्थोऽवतार्यते ।। २४६ ।।

अयं गुणविधिर्ज्ञेयः प्रत्येकं तत्फलश्रुतेः ।। २४७ ।।
जग्धमन्नं यतो देहलिङ्गभावेन याति नः ।।
परिणामं व्रजत्तस्मादेतावदिति भण्यते ।। २४८ ।।

त्वयैषाऽऽत्मार्थमागीते त्वय्येवान्नमतोऽखिलम् ।।
वयं चान्नमृते स्थातुं नालं क्षणमपीश्चर ।। २४९ ।।

सतर्प्यातः स्वमात्मानमन्नेनास्मानपीश्वर ।।
आभाजयस्व क्षुधितांश्छान्दसत्वाण्णिचोऽश्रवः ।। २५० ।।

मामृतेऽन्नं न वः शक्तं पोष्टुं क्षणमपि क्वचित् ।।
अन्नार्थिनोऽतो मां सर्वेऽप्यभिसंविशताऽऽशुवै ।। २५१ ।।

तेनैता देवताः सर्वास्तृप्यन्त्यन्नेन सर्वशः ।।
इत्यर्थस्य कुतः सिद्धिरिति चेदुच्यते यतः ।। २५२ ।।

त्रिधा जग्धं भवत्यन्नं परिणामविशेषतः ।।
स्थवीयान्मध्यमोऽणीयानित्येवं कालतोऽग्नितः ।। २५३ ।।

स्थवीयान्यात्यधोभागो रसादिक्रमशोऽपरः ।।
स्थूलं ह्युपचिनोतीमं कुड्यं मृत्स्नेव सर्वदा ।। २५४ ।।

यस्त्वणीयान्नसः सूक्ष्मः स ऊर्गमृतमुच्यते ।।
नाडीः सूक्ष्माः प्रविश्यासौ देवताः प्रीणयत्यथ ।। २५५ ।।

स्वाम्यर्थ एव चोत्तम्भस्तृप्तिरापूर उच्यते ।।
ततस्तु या सुखोद्भूतिर्विज्ञानात्मन एव मा ।। २५६ ।।

ता एता देवताः सप्तदश ज्ञानक्रियात्मिकाः ।।
सोऽयं सप्तदशग्रामो भोक्तुः करणलक्षणः ।। २५७ ।।

बुद्धीन्द्रियाणि पञ्चैव तथा कर्मेन्द्रियाण्यपि ।।
वायवः पञ्च बुद्धिश्च मनः सप्तदशं विदुः ।। २५८ ।।

अपास्ताध्यात्मरूपाणां देवतानां समाश्रयाः ।।
भूतपञ्चकमेवेदं साधारण्याद्भवेत्सदा ।। २५९ ।।

पयोम्भोवदिदं लिङ्गं नानारूपैः समन्वितम् ।।
आविर्भावतिरोभावैः कारणात्मनि वर्तते ।। २६० ।।

कूटस्थबोधतन्मोहचिदाभासैकमात्रया ।।
जाग्रत्स्वप्नावयं पीत्वा ह्यास्ते प्राणात्मनां प्रभुः ।। २३१ ।।

अपास्ताशेषबाह्यार्थस्तज्जवासनयाऽञ्चितः ।।
अध्वस्तप्रत्यगज्ञानो विरिञ्चः पर उच्यते ।। २६२ ।।

जाग्रत्काले विसेषेण स्थित्वा हृदयसद्मनि।।
द्वासप्ततिसहस्राणि नाडीर्व्याप्यावतिष्ठते ।। २६३ ।।

स एष परमात्मैव स्वात्ममोहसहायवान् ।।
प्राणात्मना करोत्येष पश्यत्यग्न्यात्मना तथा ।। २६४ ।।

इन्द्राग्नी ताविमावुक्तौ प्राण इन्द्रस्तयोर्मतः ।।
प्रकाशकत्वाद्वागग्निरेवमेकः प्रजापतिः ।। २६५ ।।

अत्र्राद्यभेदतो द्वौ वा यदि वाऽध्यर्ध उच्यते ।।
यदि वाऽयं यत्रस्रिशद्द्वासप्ततिरथापि वा ।। २६६ ।।

अनन्तभेदभिन्नो वा एक एवान उच्यते ।।
सर्वोऽप्येष विकल्पश्च पुनरेकैकशस्तथा ।। २६७ ।।

देवासुरादिभेदेन जातिरूपक्रियागुणैः ।।
एकैकोऽनन्ततां याति पुनरेकात्मतामतः ।। २६८ ।।

समस्तव्यस्ततैवेह प्रत्यगज्ञानभूमिका ।।
न त्वपास्तसमस्तान्धअये नेति नेति परात्मनि ।। २३९ ।।

सर्वेणैव विकल्पेन यथोक्तेनावतिष्ठते ।।
यथाधिकारं सर्वत्र परो जगति सर्वथा ।। २७० ।।

न हि कृत्स्नमनादाय जगदेतन्मनागपि ।।
क्रियायै कारकं किंचित्तस्मात्सर्वात्मनेहते ।। २७१ ।।

कारणात्मा जगत्कृत्स्नं श्रौतदर्शनसाधनः ।।
यतः प्रागकरोत्कर्म तत्कार्येऽपि तथा ततः ।। २७२ ।।

एकापूर्वप्रयुक्तत्वात्समस्तव्यस्तरूपिणाम् ।।
सर्वः सर्वमुपादाय सर्वत्रातः प्रवर्तते ।। २७३ ।।

अध्यात्माद्यधिभूताधिदैवतं सर्वदाऽखिलम् ।।
सर्वं सर्वक्रियाः कुर्यादेकापूर्वप्रयुक्तितः ।। २७४ ।।

यतः प्रजापतिः पूर्वमेतस्मिन्दर्शने स्थितः ।।
यज्ञेन कर्मणाऽस्राक्षीज्जगदेतच्चराचरम् ।। २७५ ।।

नाड्योऽस्य रश्मयोऽनन्ता हृदयं मण्डलं रवेः ।।
अहोरात्राणि तावच्च शतसंवत्सरायुषः ।। २७६ ।।

एतया संपदा पूर्वं यजमानेन तद्विदा ।।
अग्नयोऽर्काश्चिता आसन्षद्व त्रिंशत्सहस्रशः ।। २७७ ।।

एकैकस्मिन्परिस्पन्द एवं सर्वाऽपि देवता ।।
एका चानेकरूपा च ह्यध्यात्मादिविभागतः ।। २७८ ।।

विभ्वी सर्वगताऽनन्ता समाप्ता च प्रतिक्रियम् ।।
प्रतिद्रव्यफलं कृत्स्ना खण्डादौ गोत्ववत्स्थिता ।। २७९ ।।

एष प्रजापतेरुक्तो महिमा तद्वदेव तु ।।
यजमानोऽपि तादात्म्यात्तथैव भवति ध्रुवम् ।। २८० ।।

गुणोपास्तिफलोक्त्यर्थमेवं हेति श्रुतिः परा।।
यथोक्तार्थमुपासीनं प्रति प्रववृतेऽधुना ।। २८१ ।।

वागादयोऽभिसंविष्टा जीवनार्थमनं यथा ।।
ज्ञातयोऽभिविशन्त्येवं तद्विदं जीवनार्थिनः ।। २८२ ।।

भर्ता च संनिविष्टानां श्रेष्ठश्च गुणतो भवेत् ।।
यथोक्तगुणवैफल्यं पुर एता न चेद्भवेत् ।। २८३ ।।

सर्वमेतद्वृथैव स्यान्न चेद्दीप्ताग्निमान्भवेत् ।।
अन्नाद इत्यतो वक्ति साफल्यप्रतिपत्तये ।। २८४ ।।

द्विषत्सु स्वेषु च न चेदाधिपत्यं तथाऽपि च ।।
प्रोक्तवैफल्यमाशङ्क्य ह्याहाधिपतितां फलम् ।। २८५ ।।

प्राण आत्मेत्युपासीनो यथोक्तं फलमश्नुते ।।
तज्ज्ञातयोऽपि फलिनो यथा वागादयस्तथा ।। २८६ ।।

प्राणसंस्पर्धिनो यद्वद्विनेशुरसुरास्तथा ।।
प्राणविद्विद्विषः सर्वे नालं भार्येभ्य एव च ।। २८७ ।।

उद्बुभूषति यो द्वेषात्स्वेषु प्राणविदं प्रति ।।
प्रतिस्पर्धी न सोऽलं स्याद्भरणाय कथंचन ।। २८८ ।।

नासौ श्रेष्ठः पुरोगन्ता नान्नादोऽसुरवद्भवेत् ।।
न च ज्ञातिष्वधिपतिः स्पर्धमानोऽनवेदिना ।। २८९ ।।

सोऽग्रास्याङ्गिरसः प्रोक्तस्तत्रायास्यो यथा तथा ।।
निर्णीतः प्रागथेदानीमाङ्गिरस्त्वविनिर्णयः ।। २९० ।।

पूर्वोक्तस्यानुवादोऽयं सोऽयास्येत्याद्युपक्रमः ।।
श्रुत्याऽऽङ्गिरस्त्वसिद्ध्यर्थमुच्यते न्यायपूर्वकम् ।। २९१ ।।

सिद्धोऽङ्गानां रसः प्राणः प्राणोऽङ्गानां रसः कथम् ।।
हीति हेतावतः प्राह तद्व्याख्यानाय चोत्तरः ।। २९२ ।।

यस्मात्कस्माच्चिदङ्गाद्धि प्राण उत्क्रामतीह नुः ।।
नीरसं मत्तदेवाङ्गमाशु शुष्यति तत्र च ।। २९३ ।।

यत एवमिदं दृष्टमन्वयव्यतिरेकः ।।
तस्मादाङ्गिरसः प्राणो ज्ञेय आत्मेति पण्डितैः ।। २९४ ।।

कार्यस्य रूपभूतस्य कर्मणः करणस्य च ।।
न केवलं प्राण आत्मा नाम्नोऽप्यात्मेति भण्यते ।। २९५ ।।

एवं सर्वात्मकत्वेन स्तुवन्प्राणं प्रयत्नतः ।।
आदरं कुरुते शास्रमुपास्यत्वाय देहिनाम् ।। २९६ ।।

बृहस्पत्यादिभिर्धर्मैरसोरन्यदुपासनम् ।।
विशिष्टमभिधित्स्वाह शास्रं पूर्ववदेव च ।। २९७ ।।

वाग्व्यापृततमा दृष्टा यत उद्गीथकर्मणि ।।
देवता सैव न प्राण इत्याशङ्क्येदमुच्यते ।। २९८ ।।

कौष्ठ्याग्निप्रेरितो वायुर्नानास्थानसमाहतः ।।
वर्णतामेति येनातः प्राण एव बृहस्पतिः ।। २९९ ।।

यजुर्ब्रह्मेति श्रवणादन्ते साम्नो ग्रहादपि ।।
ऋग्यजुःसामनिर्देशः क्रमेणेति प्रतीयते ।। ३०० ।।

सेति वाचोऽभिधानं स्यादमः प्राणाभिधा तथा ।।
सामोभयं समुदितं गुणप्राधान्यरूपतः ।। ३०१ ।।

एकार्थवृत्तिता यस्मात्तेनैकवचनं कृतम् ।।
शब्दयोः सामयोस्तस्मात्प्राणः सामाभिधीयते ।। ३०२ ।।

इतरस्यापि सामत्वं प्राणनिर्वर्त्यतो मतम् ।।
प्राण एव ततः साम युक्तो वागुपसर्जनः ।। ३०३ ।।

निःशेषभूतसाम्याद्वा साम प्राणोऽभिधीयते ।।
प्रत्यगज्ञानहेतुत्वात्तज्जस्यऽऽनन्त्यमुच्यते ।। ३०४ ।।

अतिसूक्ष्मशरीरा हि पुत्तिका प्लषिरुच्यते ।।
पुत्तिकादिशरीरेण समः प्राणस्तदाश्रयात् ।। ३०५ ।।

मशकेभविराइदेहैः समः प्राणो यथोदितः ।।
तथा हैरण्यगर्भेण लिङ्गात्मा सम एव तु ।। ३०६ ।।

वाय्वात्मनि समाप्तत्वात्करणानामशेषतः ।।
सर्वदेहसमत्वं स्यात्प्राणिकर्मानुरूपतः ।। ३०७ ।।

प्रतिप्राणिपरिच्छेदो ज्ञानकर्मानुरोधतः ।।
धर्माधर्मानपेक्षः सन्नानन्त्येनावतिष्ठते ।। ३०८ ।।

साम्न आप्नोति सायुज्यमैकात्म्यं प्राणरूपताम् ।।
समानलोकताऽनेन सालोक्यमिति शब्द्यते ।। ३०९ ।।

विकल्पासंश्रवाद्विद्वानश्नुतेऽतः फलद्वयम् ।।
वैचित्र्याद्भावनादेर्वा त्रिविधं फलमुच्यते ।। ३१० ।।

भूयोल्पीयः फलत्वं चेत्तुल्यसाधनयोर्न तत् ।।
योगैश्वर्यात्समा सिद्धिः कालादेरीश्वराद्यतः ।। ३११ ।।

एकमेव जगद्वीजमीशाभिप्रायहेतुतः ।।
भूरिनानाप्रभेदेन प्रत्यात्मं व्यवतिष्ठते ।। ३१२ ।।

कुर्यान्मेरावणुधियमणौ मेरुधियं तथा ।।
सर्वत्राप्रतिधात्येव प्रत्यगज्ञो महेश्वरः ।। ३१३ ।।

अतत्त्वज्ञस्य तमसो रज्ज्वज्ञानोरगादिवत् ।।
अष्टावस्थाप्रभेदेन मिथ्याज्ञानं प्रजायते ।। ३१४ ।।

प्रत्यगज्ञानविध्वस्तौ रज्ज्वज्ञानहताविव ।।
तत्कल्पितनिवृत्तिः स्यादष्टावस्थस्य बोधतः ।। ३१५ ।।

अनात्मवस्तु सकलं प्रत्यगज्ञांनहेतुजम् ।।
यथा तथोत्तरत्रापि युक्तिभिश्चाभिधास्यते ।। ३१६ ।।

औद्गात्रमेव चोद्गीथो भक्तिर्वा काचिदिष्यताम् ।।
प्रसिद्धेरिति चेन्मैवमुद्गीथो ह्यसुरेव तु ।। ३१७ ।।

उपसर्ग उदित्येप स चात्यन्तक्रियाश्रितः ।।
संयोज्य क्रिययाऽतस्तं व्याचष्टे श्रुतिरञ्जसा ।। ३१८ ।।

उत्तब्धं विधृतं यस्मात्प्राणेन जगदित्वरम् ।।
उत्प्राणोऽतः प्रसिद्धस्तु गुणादुद्गीथ उच्यते ।। ३१९ ।।

अनया गीयते यस्माद्गीथा वाक्तेन भण्यते ।।
उच्च गीथा च तद्योगादुद्गीथ इति शब्द्यते ।। ३२० ।।

उद्गाता नैमिषीयाणामयास्योपासनादभूत् ।।
अयास्यनामा सोऽगायद्वाचा प्राणप्रधानया ।। ३२१ ।।

बृहस्पत्यादिभिर्धर्मैरुपास्यानमनो भवेत् ।।
भावनोत्कर्षतोऽतोऽयं विचारस्तं प्रतीष्यते ।। ३२२ ।।

हृदयेनाभिसंबन्धाद्देवताऽत्र प्रजापतिः ।।
Line २ miss ।। ३२३ ।।

वागीश्वरत्वादिन्द्रो वा यदि वा वर्णदेवता ।।
पदवाक्यस्वरस्थाननादादिविषयाऽपि वा ।। ३२४ ।।

एवं विप्रतिपन्नेपु नानावादिषु निश्चितः।।
प्राणप्रधानया वाचा ह्ययास्योऽगायदित्यतः ।।
ब्रह्मदत्तश्चकारोच्चैः शपथं वादिनः प्रति ।। ३२५ ।।

यदितोऽनप्रधानाया वाचो ह्यन्येन केनचित् ।।
देवान्तरेण सोऽगायदयास्यः प्राणविग्रहः ।। ३२६ ।।

सर्वप्रमाणभूतोऽभूदुद्गाता सत्रिणां पुरा ।।
विसंवादस्त्वभूत्तेषामुद्दिश्योद्गीथदेवताम् ।। ३२७ ।।

उद्गाता नैमिषीयाणां मदभ्युपगताद्यदि ।।
प्राणवाग्द्वयतोऽन्येन देवेनासौ प्रयत्नवान् ।। ३२८ ।।

उदगायत्तदा सोमो भक्ष्यमाणः शिरो मम ।।
मिथ्याभिवादिनः साक्षाद्विपातयतु सत्वरः ।। ३२९ ।।

श्रुतिः समर्थयामास वाचेति शपथक्रियाम् ।।
शपथस्यापि मानत्वमस्मादेव तु कारणात् ।। ३३० ।।

वाचः प्राणस्य च यत उद्गीथे व्यापृतिः स्फुटा ।।
प्राधान्येन तदन्येषां न तथा लक्ष्यते सदा ।। ३३१ ।।

आकृत्यर्थाभिसंबन्धादभिधानस्य न श्रुतेः ।।
ब्रह्मदत्ताभिसंबन्धादनित्यत्वं प्रसज्यते ।। ३३२ ।।

उद्गीथदेवतामेवं परीक्ष्याथाधुना श्रुतिः ।।
स्वादिधर्माभिसंबन्धं प्रचक्राम प्रभाषितम् ।। ३३३ ।।

याजमानमिदं ज्ञानं स्वादेः प्राग्यत्समीरितम् ।।
पञ्चमाद्युक्तिदृष्ट्याऽस्य ह्येकवाक्यत्वहेतुतः ।। ३३४ ।।

स्वसुवर्णप्रतिष्ठाधीरुद्गातुरिति गम्यते ।।
ऋत्विङ्नामाभिसंबन्धान्न त्वसौ यजमानगा ।। ३३५ ।।

एष एवंविदुद्गातेत्यमुतो लिङ्गतो भवेत् ।।
उद्गातुरपि विज्ञानं दृष्टार्थत्वाच्च कारणात् ।। ३३६ ।।

कर्त्राश्रितं स्वं विज्ञेयं माधुर्यादीह सामनि ।।
यतस्तद्धनवत्तस्मात्स्वरार्थं यत्नमाचरेत् ।। ३३७ ।।

धनवन्तं यथा यत्नाद्दिदृक्षन्तीह संघशः ।।
तथा यत्नात्समीक्षन्ते स्वरसंपत्समन्वितम् ।। ३३८ ।।

बाह्यवित्तेन संबन्धमुक्त्वाऽथान्तर्धनात्मना ।।
संबन्धं वक्तुकामेयं प्रचक्रामोत्तरा श्रुतिः ।। ३३९ ।।

बाह्योऽस्य धर्मः सौस्वर्यं सौवर्ण्यं त्वान्तरं धनम् ।।
तदन्तरतमोऽनस्य प्रतिष्ठागुण उच्यते ।। ३४० ।।

जिह्वामूलीयकादीनि ह्यष्टौ स्थानानि वागिह ।।
गानप्रतिष्ठाहेतुत्वाद्धीति हेतुवचस्तथा ।। ३४१ ।।

अन्नप्रतिष्ठमागानमेक आहुर्विपाश्चितः ।।
अनिषेधाद्दूयोरेका प्रतिष्ठेहावसीयताम् ।। ३४२ ।।

अन्नस्य परिणामेऽनः स्थितो गीतित्वमेति हि ।।
अनप्रतिष्ठा देहोऽतः श्रुत्येह प्रतिपाद्यते ।। ३४३ ।।

उपासनं विकल्पेन वागन्नास्व्यप्रतिष्ठयोः ।।
वाक्प्रतिष्ठमुपासीत यदि वाऽन्नप्रतिष्ठितम् ।। ३४४ ।।

यदर्थमतियत्नेन महिमाऽनस्य कीर्तितः ।।
अभ्यारोहजपः सोऽथ प्राप्तावसर उच्यते ।। ३४५ ।।

यथोक्तज्ञानवत्तायामिदं कर्म विधित्स्यते ।।
कार्त्स्न्येन तस्य चोक्तत्वादतस्तदभिधीयते ।। ३४६ ।।

एवं विद्वत्प्रयोज्यत्वादत एव न सूत्रितम् ।।
नित्यकर्मेव सूत्रेषु तेन विद्वत्प्रयोज्यता ।। ३४७ ।।

उद्गीथलिङ्गसंयोगाद्गानमात्रेऽस्य शक्तितः ।।
नियमोऽस्यैवकारेण पवमानेषु कथ्यते ।। ३४८ ।।

ततोऽपि कालसंकोचं स वा इत्यादिनाऽनदत् ।।
प्रस्तोता प्रस्तुयाद्यत्र तदैतानि जपेदिति ।। ३४९ ।।

एतानीति च निर्देशाद्यजूंषीत्यवगम्यते ।।
श्रुतावेव च दृष्टत्वात्स्वरः शातपथो जपे ।। ३५० ।।

जपकर्माभिधा चेयमभ्यारोह इतीष्यते ।।
योगिकी चाभिधा ज्ञेया क्रियायोगस्य संभवात् ।। ३५१ ।।

हित्वाऽध्यात्मपरिच्छेदं दैवं वीजमतः परम् ।।
अभ्यारोहत्यनेनातो ह्यभ्यारोहो जपः स्मृतः ।। ३५२ ।।

तिरोहितार्थरूपत्वान्मन्त्राणां न नृधीगतिः ।।
मन्त्रार्थं स्वयमेवातो व्याचष्टे श्रुतिरञ्जसा ।। ३५३ ।।

पूर्वं पदार्थान्व्याख्याय पश्चाद्वाक्यार्थमव्रवीत् ।।
फलं पश्चाद्यथोक्तस्येत्येष व्याख्याक्रमः श्रुतेः ।। ३५४ ।।

यत्स्यात्स्वाभाविकं ज्ञानं यच्च कर्म स्वभावजम् ।।
तदधःपातहेतुत्वान्मन्त्रेऽसदिति भण्यते ।। ३५५ ।।

सद्देवभावहेतुत्वाच्छास्रीये ज्ञानकर्मणी ।।
सत्पदेनाभिधीयेते मन्त्रेऽस्मिन्प्राग्यथोदिते ।। ३५६ ।।

असन्मृत्युस्तयोर्ज्ञेयः पूर्वयोर्मृत्युहेतुतः ।।
अमृतं मृत्युघातित्वाच्छास्रीये ज्ञानकर्मणी ।। ३५७ ।।

आसुरज्ञानकर्मभ्यां मां व्युत्थाप्याथ तज्जितेः ।।
गमयाऽऽशु ततो दैवे शास्रीये ज्ञानकर्मणी ।। ३५८ ।।

मन्त्रार्थे यत्नमाहाथ ह्यमृतं मामिति श्रुतिः ।।
द्वितीयमन्त्रानूक्तिः स्यात्तमसो मेत्युदीरणम् ।। ३५९ ।।

आपेक्षिकत्वान्मृत्युः स्याच्छास्रीये ज्ञानकर्मणी ।।
स्वार्थं फलमपेक्ष्यैते परार्थत्वात्तमो मते ।। ३६० ।।

साधनात्तमसो मां त्वं ज्योतिः साध्यं नायमृतम् ।।
फलाप्त्यैव तमोध्वंसादमृतं मेत्यतोऽवदत् ।। ३६१ ।।

पूर्वयोर्मन्त्रयोर्योऽर्थो विस्तरेणोदितः पुनः ।।
मन्त्रेण स तृतीयेन संक्षेपेणाभिधीयते ।। ३६२ ।।

प्रसङ्गमुत्तरे मन्त्रे पूर्वयोरिव वीक्ष्य हि ।।
तिरोहितार्थतामाह नात्रेत्यादिवचः श्रुतिः ।। ३६३ ।।

यथाप्रार्थितमागाय याजमानं फलं परम् ।।
त्रिष्वेव पवमानेषु यथा वागादिभिः पुरा ।। ३६४ ।।

अथ यानीतराणीति ह्युद्गाताऽन्नाद्यमात्मने ।।
आगायेद्वचनात्कर्तुः कामयोगोऽपि गम्यते ।। ३६५ ।।

कस्मादात्मन आगायेदिति हेतुरिहोच्यते ।।
यस्मात्स एष एवंविदुद्गाताऽतोऽन एव सः ।। ३६६ ।।

अतोऽलमात्मने कामानागातुं स्वामिने तथा ।।
यस्मादीश्वर उद्गाता कामावाप्तावतः शुभम् ।। ३६७ ।।

तस्मात्तेषु वरं कामं यजमानो यथारुचि ।।
नवसूद्गीयमानेषु तं वृणीताविचारयन् ।। ३६८ ।।
प्रयोगानुगमे चैतद्दर्शनं येन चोद्यते ।। ३६९ ।।

तस्मात्स्याद्देवतावाप्तिर्ज्ञानकर्मसमुच्चयात् ।।
तस्मान्न काचिदाशङ्का कर्मिणं प्रति विद्यते ।। ३७० ।।

कर्महीनेऽपि विदुषि स्यान्न वेत्यतिशङ्क्यते ।।
तदाशङ्कापनुत्त्यर्थं तद्धैतदिति हि श्रुतिः ।। ३७१ ।।

इहैव देवभूतत्वादाशङ्का किंनिबन्धना ।।
जपकर्मानवोधाभ्यां लोकप्राप्तौ हि शङ्क्यते ।।
ज्ञानादेव भवेन्नेति तद्धैतदिति हि श्रुतिः ।। ३७२ ।।

जीवतो देवभूतस्य भावनोपचयात्कुतः ।।
देवाराप्तौ भवेच्छङ्का मनुष्यस्य तदाप्तिवत् ।। ३७३ ।।

कर्मिणोऽपि हि देवाप्तिर्ज्ञानादेव न कर्मणः ।।
समुच्चयात्तु तत्प्राप्तावागमादेव निश्चितिः ।। ३७४ ।।

तद्धैतत्प्राणविज्ञानं यथाव्याख्यातरूपकम् ।।
भवेल्लोकजिदेवेह कर्मशून्यमपि ध्रुवम् ।। ३७५ ।।

न हैवालोक्यतायै नुरस्याऽऽशाऽपीह विद्यते ।।
इहैव लोकभूतत्वादप्राप्तेऽर्थे हि शङ्क्यते ।। ३७६ ।।

इहैवाऽऽसुरभावस्य प्राणोऽस्मीत्यभिमानतः ।।
प्रध्वस्तत्वात्कुतः शङ्का तन्मूलासंभवाद्भवेत् ।। ३७७ ।।

इदमत्र विचिन्त्य स्याज्ज्ञानकर्मसमुच्चयात् ।।
देवभावः किमुद्गातुर्यजमानस्य वाऽथ किम् ।। ३७८ ।।

न समुच्चय उद्गातुः कर्माभावादिहेष्यते ।।
परकर्मप्रवेशात्स्यादुद्गाता न स्वकर्मणि ।। ३७९ ।।

क्रियायोगाच्च तन्नाम्नो ज्ञानाभ्यासोऽपि दुर्लभः ।।
साक्षात्कृतिश्च संतत्या संततिश्च न विद्यते ।। ३८० ।।

न च धीजन्ममात्रेण परमात्मप्रबोधवत् ।।
संभाव्यो देवभावोऽस्य देवो भूत्वेति च श्रुतेः ।। ३८१ ।।

उद्गतुर्विदुषो नापि परकीयेन कर्मणा ।।
समुच्चयप्रसिद्धिः स्यात्तयोर्भिन्नाश्रयत्वतः ।। ३८२ ।।

यजमानस्य कर्मास्ति ज्ञानं तूद्गातृसंश्रयम् ।।
समुच्चयोऽतस्तस्यापि भिन्नाधिष्ठानतो न च ।। ३८३ ।।

मतं तद्याजमानं स्याज्ज्ञानं यत्प्रागुदीरितम् ।।
स्वयमेव कृतार्थत्वात्काऽपेक्षाऽस्यर्त्विजं प्रति ।। ३८४ ।।

कर्मण्युद्गात्रपेक्षावज्ज्ञानेऽपीति मतं यदि ।।
उद्गातुरपि तत्तुल्यं नोद्गातर्ते क्रियां यतः ।। ३८५ ।।

याजमानं यथा कर्म ह्याश्रित्य फलवद्भवेत् ।।
अन्नाद्यागानमुद्गातुस्तज्ज्ञानं तद्वदाश्रितम् ।। ३८६ ।।

समुच्चयाच्चेदुभयोरुद्गातृयजमानयोः ।।
देवभावः किमर्थेयं तद्धैतदिति हि श्रुतिः ।। ३८७ ।।

सर्वाश्रमाणां तर्हीदं सामान्येनाभिधीयते ।।
तद्धैतदिति सिद्धत्वादुद्गातृयजमानयोः ।। ३८८ ।।

देवभावेन विज्ञानं संस्करोत्येव तद्धियम् ।।
परार्थमपि सत्कस्मादनपेक्षं न सिद्धये ।। ३८९ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके तृतीयं ब्राह्मणम्

ज्ञानकर्मफलं चैतत्कर्मकाण्डप्रचोदितम् ।।
आत्मैवेत्यादिशास्रेण सृष्ट्यादौ कर्तृतोच्यते ।। १ ।।

जगदुत्पत्तिसंहारस्थित्यादौ जगदात्मनः ।।
क्रियाधीफलभूतस्य स्वातन्त्र्यमुपवर्ण्यते ।। २ ।।

स्तुत्याऽनया च वेदोक्तक्रियाज्ञानस्तुतिर्भवेत् ।।
कृता विवक्षितं त्वत्र सर्वमप्येतदीरितम् ।। ३ ।।

वैदिकं साधनं ज्ञेयं ज्ञानकर्मात्मकं पुरा ।।
महानर्थफलायैव न मोक्षायेति निश्चितिः ।। ४ ।।

वैदिकं साधनं सर्वमविद्योत्थत्वकारणात् ।।
तीव्रानर्थफलायेति ब्रह्मविद्याधिकारतः ।।
विवक्षितोऽर्थो यत्नेन तद्वैराग्यविधित्सया ।। ५ ।।

यतोऽविरक्तः संसारान्नाऽऽत्मज्ञानाय कल्पते ।।
तदेतदात्मतत्त्वं हि पदनीयमितीरणात् ।। ६ ।।

पुत्रादिभ्यस्तथा प्रेयानिति वक्ष्यति सादरम् ।। ७ ।।
वेदोक्तं निखिलं पुंसः सत्त्वशुद्धिफलं स्मृतम् ।।
कर्म ध्यानादिकं यत्नाच्छ्रेयोर्थिभिरनुष्ठितम् ।। ८ ।।

सम्यक्संशुद्धधिषणः संसारं वेत्ति तत्त्वतः ।।
दृष्टसंसारतत्त्वश्च वैराग्यं संसृतेर्व्रजेत् ।। ९ ।।

आविरिञ्चाद्विरक्तो हि संसारान्निविवृत्सति ।।
न चोक्तज्ञानकर्मभ्यः सा निवृत्तिः प्रसिध्यति ।। १० ।।

वाह्मनःकायकर्मभ्यस्तत्साध्यकटुकत्वतः ।।
व्युत्थायानर्थनिःसारसाधनान्यनुमार्गति ।। ११ ।।

नित्यान्यपि च कर्माणि तत्संस्कारफलाश्रयात् ।।
परित्यजति सर्वाणि कृत्स्नसंसारदोषदृक् ।। १२ ।।

संसारवह्निजं दुःखं संभावयति ना परम् ।।
भूयो दुःखं किमन्यत्स्यान्नित्यानुष्ठानहानितः ।। १३ ।।

मुक्तेर्बिभ्यत इत्यादि तथाच श्रुतिशासनम् ।।
तन्मूला च स्मृतिः साक्षाद्वेदानित्यादिका स्फुटा ।। १४ ।।

अविज्ञातं परं तत्त्वं जनिमत्कारणं श्रुतौ ।।
आन्त्यात्कार्यात्तदेव स्यात्सर्वकार्यविशेषणम् ।। १५ ।।

तेन तेनाऽऽत्मकार्येण स्वात्माभासतमोवधिः ।।
विशिष्टः समृजे विष्णुस्तेजोबन्नादि मायया ।। १६ ।।

अविद्ययाऽस्य स्रष्ट्वत्वं कूटस्थस्यापि सर्वदा ।।
यथावस्तुधियः सूतेः प्राङ्नित्यं तेन तन्मतम् ।। १७ ।।

ज्ञानकर्मादितन्त्रं सत्सूवं जज्ञे ततो विभोः ।।
ज्ञानक्रियाशक्तिमद्यद्यत्रेदं जगदाहितम् ।। १८ ।।

विराडपि ततो जातस्रैलोक्यात्मकदेहवान् ।।
यथोक्तज्ञानकर्मभ्यां मनोर्जन्म ततोऽपि च ।। १९ ।।

या महाप्रलयात्सृष्टिः सा विरिञ्चस्य वक्ष्यते ।।
आन्तरप्रलयाद्या तु विराजोऽधीयमुच्यते ।। २० ।।

स वै शरीरी प्रथमः स वै पुरुष उच्यते ।।
आदिकर्ता स भूतानां ब्रह्माऽग्ने समवर्तत ।। २१ ।।

प्रत्यग्भूतः परार्थेभ्यो योऽनन्यानुभवं प्रति ।।
प्रथते स इहाऽऽत्मेति जगत्यस्मिन्निगद्यते ।। २२ ।।

आत्माभासैकसंसिद्धेस्तदज्ञानसमुद्भवम् ।।
आत्मैव भण्यते मोहात्तदात्माव्यतिरेकतः ।। २३ ।।

एवेत्यवधृतावेतदात्मीयार्थनिषेधकृत् ।।
मन्वादि जन्मनः पूर्वमात्मैवेदमभूज्जगत् ।। २४ ।।

अध्यात्मादिविभागे स्यादात्मात्मीयादिभेदधीः ।।
तस्मिन्नसति सा न स्यादपेक्षाविरहाद्विभोः ।। २५ ।।

मिथोपास्तव्यपेक्षं हि नामरूपादिमज्जगत् ।।
प्रत्यह्मात्रप्रमाणं स्यात्पराङेवैति चित्रताम् ।। २६ ।।

अपामार्गलतेवायं विरुद्धफलदो भवः ।।
प्रत्यग्दृशां विमोक्षाय संसाराय पराग्दृशाम् ।। २७ ।।

व्याकृताव्याकृतं विश्वं प्रत्यक्प्रत्ययमात्रकम् ।।
मोहोत्थाहमितिज्ञानाद्भयारत्यादिमद्भवेत् ।। २८ ।।

अहंममेतिविज्ञानं विद्यया ध्वंमितं यदा ।।
तदाऽद्वये दृशौ दृष्टे न भयादि तमोहतेः ।। २९ ।।

इदं धीनामगम्यं यच्चित्रं सत्प्रथते हिरुक् ।।
मन्वादि सृष्टेस्तत्पूर्वमात्मैवाभूदिदं जगत् ।। ३० ।।

एतावद्वास्तवं वृत्तं मोहोत्थं भण्यतेऽधुना ।।
कोशपञ्चकतां यातः प्रत्यगज्ञानतो यतः ।। ३१ ।।

स एष परमोऽप्यात्मा कामाविद्याद्युपप्लवात् ।।
संवृत्तः पुरुषाकार इत्यनुक्रोशतीव नः ।। ३२ ।।

आनन्दाद्यन्नपर्यन्तान्कारणेतररूपिणः ।।
पुरुषादिप्रकारांस्तान्प्रत्यक्तत्त्वानलक्षयत् ।।
पुरुषविध इत्युक्त्या ह्यूर्ध्वं चैवं प्रवक्ष्यते ।। ३३ ।।

वाह्मनःप्राणकोशांस्रीन्विराडन्नमयः स्वयम् ।।
तद्धेदमिति चाऽऽनन्दो नैवेहेति तथोच्यते ।। ३४ ।।

अग्निर्मूर्धेति च तथा मन्त्रेणापि प्रकाशितः ।।
सामानाधिकरण्यं च तद्धेदमिति युक्तिमत् ।। ३५ ।।

पृथिव्याद्यक्षरान्तश्च प्रश्नो वाचक्नवस्तथा ।। ३६ ।।
प्रत्यग्दृष्ट्यनुविद्धाहंप्रत्ययैकप्रमाणकः ।।
सोऽनुवीक्ष्याऽऽत्ममोहोत्थदृष्ट्याऽविद्योत्थरूपकम् ।। ३७ ।।

यदभ्यस्तं पुराऽस्याभूदहमेवेदमित्यदः ।।
दर्शनं तदपेक्ष्यायमनुशब्दः प्रयुज्यते ।। ३८ ।।

अहमेवेदमस्मीति दर्शनं यत्सुभावितम् ।।
तत्फलं यत्तदन्वीक्ष्य नाऽऽत्मनोऽन्यद्ददर्श सः ।। ३९ ।।

तस्मादर्थान्तरासूतेरेकपिण्डात्ममात्रतः ।।
नापश्यदपरं किंचित्सोऽहमित्यभ्यधादथ ।। ४० ।।

त्रैलोक्यात्मकदेहात्मा नापश्यदपरं पृथक् ।।
भिन्नार्थानभिसंवन्धात्प्रतीच्येवास्य धीरभूत् ।। ४१ ।।

सशब्दं दर्शनं यादृक्प्रागभ्यस्तं तथैव सः ।।
व्याजहार फलावस्थो ह्यहमित्यात्मवाचकम् ।। ४२ ।।

उपासनार्थं नामास्य तस्योपनिषदित्यतः ।।
अतोऽहमित्यनेनैव ह्यात्मनाऽऽत्मानमभ्यधात् ।। ४३ ।।

अहमित्यभ्यधादग्रे यस्मादात्मानमात्मना ।।
अहंनामाभवत्तस्माद्विराडेष प्रजापतिः ।। ४४ ।।

तत्कार्यगेण लिङ्गेन ज्ञापयन्कारणाभिधाम् ।।
तस्मादपीति वक्त्येतां प्रसिद्धिं लोकसाक्षिकीम् ।। ४५ ।।

यथोक्तमहिमः कस्मात्संवृत्तः पुरुषो विराट् ।।
इतिहेतूपदेशाय स यदित्यादि भण्यते ।। ४६ ।।

मिथो जिगीषतां पुंसां ज्ञानकर्मादिसाधनैः ।।
पुरा देवात्मतां योऽगात्प्लुष्टास्तेनेतरे जिताः ।। ४७ ।।

वैराजपदसंप्रेप्सोर्यजमानमहाजनात् ।।
एनांस्यौषद्यतोऽग्रेऽतः संवृत्तः पुरुषाभिधः ।। ४८ ।।

औषत्स्वान्पाप्मनः पूर्वं ज्ञानाद्यतिशयाग्निना ।।
वैराजपदलिप्सुभ्यस्तेनासौ पुरुषाभिधः ।। ४९ ।।

यथोक्तोपासनफलं वक्ष्यामीत्युत्तरं वचः ।।
ओषतीत्यादिकं ज्ञेयं वेदोपासीत यः सदा ।। ५० ।।

योऽसावतीन्द्रियोऽग्राह्यः सूक्ष्मोऽव्यक्तः सनातनः ।।
सर्वभूतमयोऽचिन्त्यः स एव स्वयमुद्वभौ ।। ५१ ।।

पुरुषोऽस्मीत्युपास्त्यर्थं पुरुषार्थोऽयमुच्यते ।।
ओषतीत्युक्तितः साक्षाद्गुणोपास्तिफलश्रवात् ।। ५२ ।।

अभिष्टुतं प्रयत्नेन फलं यज्ज्ञानकर्मणोः ।।
एवंमहिममप्येतत्संसारं नात्यवर्तत ।। ५३ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानविरहादन्यसाधनः ।।
यावत्किंचित्फलं नादः सर्वानर्थनिवृत्तये ।। ५४ ।।

निरस्तातिशयं कर्म ज्ञानं चाऽऽप्यापि बालवत् ।।
यतोऽबिभेदविद्यावानतोऽसावस्मदादिवत् ।। ५५ ।।

न ह्यविद्यामनादाय वस्तुयाथात्म्यसंश्रयात् ।।
कश्चिद्बिभेत्यबिभेच्च तेनाविद्वान्प्रजापतिः ।। ५६ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यविद्यैव निःशेषपुरुषार्थकृत् ।।
इत्येतत्प्रतिपत्त्यर्थं विराट्स्थानस्य कुत्सनम् ।। ५७ ।।

यतोऽविभेद्विराद्पूर्वमेकाक्यस्मीति मूढवत् ।।
तस्मात्तत्कार्यभूतोऽज्ञ एकाक्यद्य बिभेति ना ।। ५८ ।।

एवं भयाभिभूतः स ईक्षांचक्रेऽथ लोकवत् ।।
भयाहेतु यथातत्त्वदर्शनं कृतवान्विभुः ।। ५९ ।।

स्रजीव कल्पिताहिर्ना तत्र्रासादाकुलेन्द्रियः ।।
आलोचयेद्यथातत्त्वं भीध्वस्तौ तद्वदीश्वरः ।। ६० ।।

आलोचयन्यथातत्त्वमपास्तध्वान्ततद्भवम् ।।
अनन्यानुभवं साक्षाद्ददर्शैकात्म्यमात्मनि ।। ६१ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानशिखिप्लुष्टमहत्तमाः ।।
आप्ताशेषपुमर्थोऽथ सोऽमन्यत ततो विराट् ।। ६२ ।।

देहेन्द्रियमनोबुद्धिभावाभावादिसाक्षिणम् ।।
प्रत्यञ्चं मदिति प्राह तदृष्ट्या नेक्षते द्वयम् ।। ६३ ।।

प्रतीच्येव यदेहाऽऽत्मा प्रत्यगात्मानमीक्षते ।।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां ब्रह्मस्मीति तदेक्षते ।। ६४ ।।

प्रत्यग्दृष्ट्या तदज्ञानतज्जं नैवेक्षते स्वतः ।।
ब्रह्मप्रतीचोरैकात्म्यात्तदूरीकृत्य गर्जति ।। ६५ ।।

प्रत्यक्तां मदिति प्राह त्वन्यन्नास्तीति चैकताम् ।।
कस्मादिति च हेतूक्तिर्भीत्याचिक्षिप्सया परम् ।। ६६ ।।

प्रत्यक्ता ब्रह्मणो यस्माद्ब्रह्मता चाऽऽत्मनः स्वतः ।।
एवं सति कुतो मे भीरिति विद्वांस्रपायते ।। ६७ ।।

ब्रह्मविद्यामृते नान्यद्भयहेतुविनाशकृत् ।।
संभाव्यमिति नः प्राह तत एवेति च श्रुतिः ।। ६८ ।।

प्रत्यगज्ञानमेवैकं भीतिहेतुर्भवेद्यदि ।।
तत एवेति वचनं तदेवं स्यात्समञ्जसम् ।। ६९ ।।

कस्माद्ध्यभेष्यदिति च पूर्वोक्तार्थसमर्थनम् ।।
श्रुत्याऽकारि कुतो भीतिर्ध्वस्ताज्ञानतदुद्भवे ।। ७० ।।

प्रजापतेराविरभूत्कुत एकत्वदंर्शनम् ।।
शास्राचार्यादितद्धेतोरसत्त्वात्तदसंभवः ।। ७१ ।।

अन्यानपेक्षं तदभूदिति चेन्नैवमिष्यते ।।
अस्मदादेरपि तथा प्रसङ्गः स्यान्न चेक्ष्यते ।। ७२ ।।

मतं जन्मान्तराभ्याससंस्कारोत्थमिदं यदि ।।
नैरर्थक्यप्रसक्तिः स्यात्सम्यग्ज्ञानस्य सर्वतः ।। ७३ ।।

दग्धाशेषान्तरायस्य विराजोऽपि महत्तमः ।।
नाधाक्षीदात्मविद्या नः काऽऽशाऽविद्यापनुत्तये ।। ७४ ।।

अन्त्य एव तमोघाती प्रत्ययश्चेन्मतं यदि ।।
स्यादनैकान्तिको हेतुरन्यान्त्येष्वसमीक्षणात् ।। ७५ ।।

नान्त्योऽविद्यापनुद्बोध इति सर्वत्र गम्यताम् ।।
ऐकात्म्यवस्तुबोधित्वादुपान्त्यप्रत्ययो यथा ।। ७६ ।।

स्याद्वा सत्साधनोत्पत्तेर्लोकवज्ज्ञानमात्मनः ।।
यथेह कार्यकरणैः पुण्यकर्मोद्भवैर्नृणाम् ।। ७७ ।।

प्रज्ञा मेधा स्मृतिः स्थैर्ये ज्ञानादाववसीयते ।।
वैशारद्यं तथैव स्याद्विराजोऽपि महाधियः ।। ७८ ।।

ज्ञानमप्रतिघं यस्य वैराग्यं च जगत्पतेः ।।
ऐश्वर्यं चैव धर्मश्च सहसिद्धमिति स्मृतिः ।। ७९ ।।

सहैव सिद्धं चेज्ज्ञानं भीतिहेतोरसंभवः ।।
ध्वान्तापध्वंसिरविणा न तमः सह जायते ।। ८० ।।

नैवमन्योपदेशार्थप्रतिषेधपरत्वतः ।।
सहसिद्धगिरस्तस्मान्नैष दोषः प्रसज्यते ।। ८१ ।।

श्रद्धातात्पर्यशुश्रूषाप्रणिपातादि साधनम् ।।
विद्याजन्मैकहेतूनां वैफल्यं चेन्न तद्यतः ।। ८२ ।।

गुणवद्दोषवद्रूपविकल्पितसमुच्चितम् ।।
विद्याजन्मैकहेतुत्वाल्लोकवत्स्यात्समञ्जसम् ।। ८३ ।।

रूपादिज्ञानसंभूतौ तद्धेतूनामनेकधा ।।
विकल्पो दृश्यते लोके तथेहापीति निश्चितिः ।। ८४ ।।

गुणवद्दोषवत्त्वं च तथैव च समुच्चयः ।।
प्रबोधोत्पत्तिहेतूनां दृष्टो बोधादिकार्यकृत् ।। ८५ ।।

वृषदंशादयो रात्रौ नेत्रगोचरसंगति -
मात्रेण रूपं वीक्षन्ते नापेक्षन्ते ततोऽपरम् ।। ८६ ।।

अतीतानागताद्यर्थज्ञानोत्पत्तौ च हेतुताम् ।।
योगिनां मन एव स्यादस्माकं सर्व एव तु ।। ८७ ।।

दोषवद्गुणवत्त्वेन विकल्पोऽनेकधा पुनः ।।
मातृमानप्रमेयाणां गुणावद्दोषवत्त्वतः ।। ८८ ।।

नातिक्रान्तभवे त्वासीह्ब्रह्मविद्या प्रजापतेः ।।
इत्येतद्गम्यतेऽविद्याभयारत्यादिमत्त्वतः ।। ८९ ।।

विद्यायां चेन्न मोक्षोऽभूत्कस्याऽऽशा नो वृथा भवेत् ।।
मोक्षे भयश्रुतेर्नार्थस्तत्र को मोह इत्यतः ।। ९० ।।

एकाकिनो विराजो वाऽविद्यासंवीतचेतसः ।।
पूर्वजन्मोत्थसंस्काराद्भयमाविरभूदिह ।। ९१ ।।

भयप्रध्वंसिनं हेतुमीक्षांचक्रेऽथ जातभीः।।
मत्तो यन्नान्यदस्तीति ह्यथ कस्माद्विभेम्यहम् ।। ९२ ।।

एक एवाहमस्मीह द्वितीयाद्धि भयोत्थितिः ।।
द्वितीयो न मदन्योऽस्ति कस्माद्धोतोयं मम ।। ९३ ।।

तत एव विराडैक्यविज्ञानादेव तद्भयम् ।।
वीयाय न परज्ञानादतोऽरतिरपीष्यते ।। ९४ ।।

एकाक्यस्मीतिविज्ञानात्र्रैलोक्यात्मैकगोचरात् ।।
अगाद्भयं यतोऽतोऽभूदरतिस्तस्य कामिनः ।। ९५ ।।

सम्यग्विज्ञानविध्वस्तावविद्यायाः कुतोऽरतिः ।।
ध्वस्तान्ध्यस्यापि सा चेत्स्यादनिर्मोक्षः प्रसज्यते ।। ९६ ।।

नाविद्याघातिविज्ञानाद्भयध्वस्तिरभूद्विभोः ।।
अरत्युद्भूतिलिङ्गेन ह्ययमर्थोऽवसीयते ।। ९७ ।।

न चेहावसरोऽस्त्यस्य सम्यग्ज्ञानस्य कश्चन ।।
पिण्डसृष्टौ प्रवृत्तायां नाकस्माज्ज्ञानगीः शुभा ।। ९८ ।।

प्रक्रियानुचितं वस्तु सुसाध्वपि समीरितम् ।।
अकालकुसुमानीव नैव प्रीतिकरं सताम् ।। ९९ ।।

मिथुनारतिमोहादेः प्रत्यग्याथात्म्यवेदिनः ।।
आगमैस्तु निषिद्धत्वात्कुतस्तस्येह संभवः ।। १०० ।।

आत्मक्रीड आत्मरतिक्रियावानिति चाऽऽगमः ।।
तथाऽऽत्ममिथुन इति यस्त्वात्मरतिरित्यपि ।। १०१ ।।

कार्यकारणसंबन्धः साविद्यस्यैव युक्तिमान् ।।
अपूर्वानपराद्युक्तेर्न ध्वस्तान्ध्यस्य युज्यते ।। १०२ ।।

अप्युत्पन्नात्मबोधानामधिकारासमाप्तितः ।।
अरत्यादि यथा दृष्टं तथैव स्यात्प्रजापतेः ।। १०३ ।।

अप्रविष्टस्वभावस्य सशब्देन परिग्रहात् ।।
स एष इत्यत्र वाक्ये नैवाऽऽकस्मिकशब्दनम् ।। १०४ ।।

असंतोषाक्षमाहेतोश्चेतसो याऽनवस्थितिः ।।
सा विध्वस्तात्ममोहस्याप्यरतिः संबभूव ह ।। १०५ ।।

यतोऽरतिग्रहग्रस्तधिषणोऽभूत्प्रजापतिः ।।
एकाकी तेन तत्सृष्टावेको न रमते नरः ।। १०६ ।।

श्रौत्वाऽनया प्रसिद्ध्या तु कार्यलिङ्गेश्च कारणम् ।।
सदाऽनुमिन्वते सांख्यास्तथा चान्येऽपि वादिनः ।। १०७ ।।

अरत्यपनुनुत्सुः सन्स द्वितीयं यथारूचि ।।
विराडैच्छदृतेऽविद्यां नेच्छेशस्योपपद्यते ।। १०८ ।।

सोऽरत्यतिग्रहाविष्टस्तदपध्वस्तये विराट् ।।
संसक्तजायापुंमानो यावांस्तावान्वभूव ह ।। १०९ ।।

स्रीपुमांसौ परिष्वक्तौ यावन्मानौ बभूवतुः ।।
स तावत्परिमाणोऽभूद्योगेन परमेश्वरः ।। ११० ।।

इच्छामात्रमरत्युत्थं पुंस्यलब्धस्थिति स्रियम् ।।
प्रयुङ्के योग्यतस्तस्यास्तदलब्ध्वाऽरतिः प्रभोः ।। १११ ।।

उपस्थिते च मनसि तस्य योषिदभूत्क्रतोः ।।
सत्यसंकल्पहेतोः स स्रीसक्त इव चाभवत् ।। ११२ ।।

मिथुनद्वारिका याऽस्य सृष्टिः सैवैधुनोच्यते ।।
यतोऽसाविममेवाथ द्विधाऽऽत्मानमपातयत् ।। ११३ ।।

इममेवेत्यवधृतेर्न विराजो द्विधाऽभिधा ।।
यः स्रीपुंस्परिमाणोऽभूत्स एवातो द्विधाकृतः ।। ११४ ।।

पातनादेव निर्वृत्तेः पतिपत्न्यौ जगत्यपि ।।
योषिद्विदलवद्भाति पुंसः शुक्त्यादिभागवत् ।। ११५ ।।

स्त्याकाङ्क्षो हि तु भागोऽयं पुमाकाशस्ततः स्रिया ।।
सम्यगापूर्यते व्योम शुक्तिसंपुटवद्ध्रुवम् ।। ११६ ।।

विराजममृजद्ब्रह्मा सोऽसृजत्पुरुषं विराट् ।।
पुरुषं तं मनुं विद्धि यस्येयं मानवी प्रजा ।। ११७ ।।

तां स्रियं मैथुनेनाथ मनुः समभवत्तदा ।।
स्वकर्मभिर्नियुक्तः संस्तथा चोत्पाद्य कर्मभिः ।। ११८ ।।

भूरिजात्यभिसंबन्धो जन्यकर्मवशात्स्रियाः ।।
मनोश्चैवं समर्जेदमापिपीलिकमात्मनः ।। ११९ ।।

द्वंद्वयुक्तं जगत्यस्मिन्यावत्किंचित्समीक्ष्यते ।।
तदस्राक्षीन्मनुः सर्वे स्रीपुंद्वंद्वप्रयोगतः ।। १२० ।।

मनोः सशतरूपस्य पिण्डसृष्टिरिहोदिता ।।
सोमाग्नीन्द्रादिका याऽपि साऽप्युक्तवदपेक्ष्यसः ।। १२१ ।।

जगत्सृष्ट्वाऽऽत्मनः साक्षाज्ज्ञानकर्मादिसाधनः ।।
अवेत्सृष्टं जगत्स्रष्टा ह्यहं वावाखिलं जगत् ।। १२२ ।।

अहं वाव जगत्सृष्टं यतोऽसृक्ष्यहमेव तत् ।।
सृष्टिनामा मनुर्जात एतस्मादेव कारणात् ।। १२३ ।।

यथा मनुरिदं सृष्टमहमस्मीत्यबुध्यत ।।
एवमन्योऽपि यो वेद सृष्टिकृत्स्यादसावपि ।। १२४ ।।

मृष्टानामथ भूतानामग्न्यादिप्रमुखा इमाः ।।
अनुग्रहीत्रीर्वक्ष्यामीत्यतः प्रववृते श्रुतिः ।। १२५ ।।

भेदादधिकृतेरेषामग्न्यादीनामनेकधा ।।
भेदो वर्णेष सर्वेष ब्रह्मक्षत्र्रादिलक्षणः ।। १२६ ।।

अनुग्राहकदेवानां सर्गोऽयं प्रस्तुतो महान् ।।
तत्राग्नेरुदितोत्पत्तिर्न त्विन्द्रादेरिहोत्यते ।। १२७ ।।

अविद्याधिकृतौ तेषां सृष्टिरूर्ध्वे प्रवक्ष्यते ।।
कर्माधिकृतिसंबन्धप्रतिपत्त्यर्थमेव तु ।। १२८ ।।

तं सर्गमुक्तवत्सर्वमपेक्ष्येहोपसंहृतिः ।।
अविद्वद्देवताभित्तिप्रतिषेधाय सांप्रतम् ।। १२९ ।।

गुणोत्पत्तिक्रियारूपस्तुतिनामाद्युपाधिभिः ।।
विभित्सन्ति स्वतोऽभिन्नां देवतां मूढदृष्टयः ।। १३० ।।

यदिदं कर्मिणः प्राहु कर्मभूमावमेधसः ।।
अमुमग्निममुं सोमं यजेति यजिसंश्रवात् ।। १३१ ।।

यजेति लिङ्गान्निन्दैषा कार्मिणामेव गम्यते ।।
न तु विध्वस्तमोहानां प्रत्यङ्भात्रैकशायिनाम् ।। १३२ ।।

यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः ।।
आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते ।। १३३ ।।

उत्पन्नैकात्म्ययाथात्म्यभास्वद्विज्ञानभास्कर -
संप्लुष्टाविद्याबहुलतमसां कर्मनिह्नुतिम् ।। १३४ ।।

सर्वकर्माधिकाराणां निषेधं प्रत्यपीपदत् ।।
पुराणः शाश्चतो विष्णुः प्रपन्नाय किरीटिने ।। १३५ ।।

मिथो भिन्नं यदाहुस्त एकैकं देवमध्वरे ।।
तदसत्प्रतिपत्तव्यं यतोऽभिन्नैव देवता ।। १३६ ।।

भेदग्राहि न नो मानं घटादावपि विद्यते ।।
किमु निःशेषभिन्नार्थव्यापिन्यात्मन्यसौ मयि ।। १३७ ।।

नाभावारादिवद्विश्चमध्यात्मादिविभागवत् ।।
ओतप्रोतात्मना तस्थौ विराट्मूत्रादिवस्तुषु ।। १३८ ।।

विविधाऽस्यै व सा सृष्टिरिता हेतुसमीरणम् ।।
कारणं न विहायेह कार्यमन्यत्र वर्तते ।। १३९ ।।

यत एवमतो देवाः सर्वेऽपि स्युः प्रजापतिः ।।
तस्यां तस्यामधिकृतौ तत्तद्रूपं प्रपद्यते ।। १४० ।।

एक एव तु विश्वात्मा मायया मोहयञ्जगत् ।।
एकतां बहुतामेति कुम्भवन्मणिसंश्रय़ात् ।। १४१ ।।

अभिन्न एव भूतात्मा प्रतिभूतसमाप्तितः ।।
एकधा बहुधा चैव दृश्यते जलचन्द्रवत् ।। १४२ ।।

अत्र विप्रतिपद्यन्ते तदन्यात्मनिषेधिनः ।।
हिरण्यगर्भ एवाऽऽत्मा यः परात्मेति गीयते ।। १४३ ।।

संसार्येवेह स इति तथाऽन्येऽपि प्रचक्षते ।।
पक्षयोरनयोः श्रेयान्कः पक्ष इति चिन्त्यते ।। १४४ ।।

विरिञ्च एव तु परो मन्त्रब्राह्मणवाक्यतः ।।
इन्द्रमित्यादिमन्त्रोक्तिरेष ब्रह्मेति च श्रुतिः ।। १४५ ।।

एतमेके वदन्त्यग्निं योऽसावितिस्मृतेरपि ।।
संसार्येव स विज्ञेयः श्रुतिमन्त्रस्मृतीरणात् ।। १४६ ।।

पाप्मदाहारतिभीतिमर्त्यत्वादिश्रुतेर्मितेः ।।
हिरण्यगर्भमिति च स्मार्तान्यपि वचांसि नः ।। १४७ ।।

ब्रह्मा विश्वसृजो धर्म इति कर्मफलात्मता ।।
स्मृत्याऽप्यभाणि बहुशः कस्य संसारिरूपता ।। १४८ ।।

मिथोविरुद्धवादित्वाद्दूयोरागमयोरपि ।।
अप्रामाण्यप्रसक्तिश्चेन्न क्लृप्त्यन्तरसंश्रयात् ।। १४९ ।।

प्रत्यगज्ञानजाऽनेकविविधोपाधिसंगतेः ।।
विरुद्धार्थत्ववचसां स्यादेकत्रापि संभवः ।। १५० ।।

अपास्ताविद्यातज्जत्वादस्थूद्युक्तिगोचरः ।।
स्वाभासाविद्योपाधिः सन्साक्ष्यन्तर्यामितां व्रजेत् ।। १५१ ।।

तथा हिरण्यगर्भत्वं बुद्ध्युपाधिः स एव तु ।।
तमःसत्त्वरजोयोगाद्याति क्षेत्रज्ञतामजः ।। १५२ ।।

अभिन्नबुद्ध्याऽभिन्नत्वं भिन्नधीभिश्च भिन्नताम् ।।
एति चित्स्वतमोहेतोर्म किंचिदपि दुःस्थितम् ।। १५३ ।।

अशनायावदुत्पत्तेरुत्पन्नाः प्राणिनोऽखिलाः ।।
अत्तारोऽतोऽन्नविरहान्नालं स्थानाय संहताः ।। १५४ ।।

तस्मात्सोमान्नसृष्ट्यर्थं परो ग्रन्थोऽवतार्यते ।।
यत्किंचेदं जगत्यस्मिन्नार्द्रं वस्तूपलक्ष्यते ।।
रेतसस्तत्ससर्जेश उत्पन्नस्थितयेऽशनम् ।। १५५ ।।

जगत्कारणरूपिण्य आपो रेतोभिधा इह ।।
सोम एवेत्यवधृतेरग्नीषोमव्यवस्थितिः ।। १५६ ।।

नानाक्रियाभिसंबन्धादग्निः सोमश्च गम्यताम् ।। १५७ ।।
सोम एवेति तं विद्याद्यद्यग्निरपि हूयते ।।
सोमोऽप्यग्निरिति ज्ञेयो यदि तत्रापि हूयते ।। १५८ ।।

द्वेधा भिन्नं जगत्सर्वमन्नमन्नाद एव च ।।
अन्नं चराचरं कृत्स्नमन्नादः प्राण उच्यते ।। १५९ ।।

फलाभिधित्सयेदानीं देवसृष्टिविदः श्रुतिः ।।
प्रवर्ततेऽथ सैषेति तत्स्तुतिस्तावदुच्यते ।। १६० ।।

अनुग्राहकदेवानां या सृष्टिरुदिता पुरा ।।
अतिसृष्टिरनुग्राह्यसृष्टेः सा स्यात्प्रजापतेः ।। १६१ ।।

अश्रेयोभ्योऽनुग्राह्येभ्यः ससर्ज श्रेयसः सुरान् ।।
यतोऽतिसृष्टिस्तेनेयं यैषेहाग्न्यादिरीरिता ।। १६२ ।।

मर्त्यो वा यजमानः सन्नस्राक्षीदमृतान्सुरान् ।।
अतिसृष्टिरतः प्रोक्ता साऽतिसाध्वीति निश्चिता ।। १६३ ।।

प्रजापतिरिवैतस्यां सृष्टौ स्यात्सर्गकृन्नरः ।।
यथोक्तसृष्टिविद्यः स्यात्तस्यैतत्फलमीरितम् ।। १६४ ।।

अविद्यापटसंवीतचक्षुषामियदेव तु ।।
वैदिकं साधनं ज्ञेयं ज्ञानकर्मस्वभावकम् ।। १६५ ।।

कर्त्रादिकारकापेक्षं विरिञ्चान्तफलप्रदम् ।।
व्याकृतं तदशेषेण श्रुत्या व्याख्यायि यत्पुरा ।। १६६ ।।

अथैतस्य यथोक्तस्य साध्यसाधनरूपिणः ।।
जगतो व्याकृतस्याभूद्बीजावस्थाऽविनश्चरी ।।
तन्निर्दिदिक्षया यत्नात्प्रवृत्तैषा परा श्रुतिः ।। १६७ ।।

संसृत्यनर्थस्य यतो निदानं सैव नापरम् ।।
यतो मूलमनर्थानामात्माज्ञानं जगत्यपि ।। १६८ ।।

तद्ध्वंसादेव निःशेषपुमर्थाप्तिरतो भवेत् ।।
जिहासितस्यानर्थस्य हेतुः स्यात्सशरीरता ।। १६९ ।।

न वै सशरीरस्येति श्रुतेरध्यवसीयते ।।
धर्माधर्मौ च देहस्य योनिरित्यागमाश्रयात् ।। १७० ।।

विहितं प्रतिषिद्धं च कर्म मूलं तयोरपि ।।
न ह्यक्रियस्य संबन्धो धर्मोणास्तीतरेण वा ।। १७१ ।।

नाकारकस्य जगति क्रियया संगतिस्तथा ।। १७२ ।।
तद्भावभावहेतुत्वात्कारकत्वस्य कारणम् ।।
रागद्वेषौ, न तौ मुक्त्वा जगत्यन्यत्प्रवर्तकम् ।। १७३ ।।

स यथाकाम इत्युक्त्वा क्रत्वादेः प्रसवं श्रुतिः ।।
कामाभावे च तद्धानिं योऽकामश्चेति चावदत् ।। १७४ ।।

साध्वसाध्विति चाध्यासौ मूलं विद्या तयोरपि ।।
रागद्वेषौ यतो दृष्टौ नैवर्ते साध्वसाधुनी ।। १७५ ।।

अन्तरेण प्रमेयार्थं नापि ते साध्वसाधुनी ।।
साध्वसाध्विति वा ज्ञानं ज्ञातमेयस्य जायते ।। १७६ ।।

प्रमातृत्वादिसंबन्धो नासदात्मकवस्तुनि ।।
नञ्घटाद्यर्थविज्ञानं सत्येव जगतीष्यते ।। १७७ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यसंमोहमृते सत्त्वं न कुत्रचित् ।।
प्रत्यग्याथात्म्यसंबुद्धौ न सत्तन्नासदुच्यते ।। १७८ ।।

असाधारणमज्ञानं प्रतीच्येव यतः स्थितम् ।।
एतत्प्रमेयमेवातः प्रमाणं नान्यदिष्यते ।। १७९ ।।

एवं प्रमेयसिद्ध्यर्थं प्रवृत्तैषोत्तरा श्रुतिः ।।
क्रियाकारकरूपेऽस्मिन्व्यवहारे तमोन्वयात् ।।
अक्रियाकारकं वस्तु पारोक्ष्यान्नैव लभ्यते ।। १८० ।।

तद्ध्यदृष्टं सदज्ञानकार्यं स्रगिव पन्नगम् ।।
सर्वं बिभर्त्यसक्तं सदसक्तमिति च स्मृतेः ।। १८१ ।।

अपूर्वाद्यात्मकं वस्तु यत्र साक्षात्प्रसिध्यति ।।
तत्कार्त्स्न्याल्लभ्यते तत्र व्यवहारो न मोहजः ।। १८२ ।।
यथासिद्धानुवादेन पूर्वं नो ह्यभ्यधात्स्फुटम् ।। १८३ ।।

पदानीह तदर्थांश्च प्रसिद्धानेव लोकतः ।।
आदाय कर्मशास्रं तन्निषेधविधिवोधकृत् ।। १८४ ।।

इतः परं वस्तुतत्त्वपरीक्षणकृतक्षणा ।।
श्रुतिः प्रवृत्ताऽतस्तावत्प्रमेयोऽर्थोऽत्र चिन्त्यते ।। १८५ ।।

संसाराख्यमहाव्याधेः किं मूलमिति चिन्त्यते ।।
तद्ध्वस्तये चिकित्सेयं तदा फलवती भवेत् ।। १८६ ।।

ऊर्ध्वमूल इति तथा मन्त्रवर्णोऽपि विद्यते ।।
गीतास्वपि तथैवैतदूर्ध्वमूलमितीरणम् ।। १८७ ।।

अशेषानर्थमूलस्य प्रत्यगज्ञानरूपिणः ।।
ध्वस्तौ ध्वस्तिरनर्थानां पुमर्थश्च समाप्यते ।। १८८ ।।

निरस्तातिशयानन्दरूपता प्रत्यगात्मनः ।।
अथैष यो वै भूमेति श्रुत्यैव प्रतिपाद्यते ।। १८९ ।।

स्वत आनन्दयाथात्म्यात्कुतो दुःखेन संप्लुतिः ।।
तथाऽपि निह्नुते शास्रं न लिप्यत इतीरणात् ।। १९० ।।

अज्ञातात्मैकसंसिद्धबीजावस्थमिदं जगत् ।।
तदित्यनेनाभ्यधायि परोक्षार्थाभिधायिना ।। १९१ ।।

अव्याकृतस्य जगतो भूतकालाभिसंगतेः ।।
सुखावबुद्धये हेति निपातोऽत्र प्रयुज्यते ।। १९२ ।।

नामरूपादिविकृतं पराह्भानैकगोचरः ।।
सहस्रभेदवत्साक्षादिदमा जगदुच्यते ।। १९३ ।।

सामानाधिकरण्यस्य तदिदंपदयोः श्रुतेः ।।
कार्यकारणयोर्नित्यमभेदोऽध्यवसीयते ।। १९४ ।।

न क्रियाकार्यविरहे कारणं सिध्यति क्वचित् ।।
निष्क्रियं कारणं चेत्स्यात्तद्वन्नित्यं फलोत्थितिः ।। १९५ ।।

तयोश्च युगपद्भावे न स्यात्कारणनिश्चितिः ।।
क्रियान्तरप्रसक्तेश्च तत्कार्यत्वेऽनवस्थितिः ।। १९६ ।।

कार्यं चाक्रियमाणं सन्न कार्यत्वं समश्नुते ।।
अकर्तृकं चेत्कार्यं स्यात्कारणं कार्यतां व्रजेत् ।। १९७ ।।

कारणत्वान्सदन्यस्य कार्यत्वाच्च सतस्तथा ।।
अन्योन्याव्यतिरेकाच्च कुतो नाशादिसंभवः ।। १९८ ।।

क्रिया वा तत्फलं वा स्यात्कारकं वा न किंचन ।।
निरन्वयोऽयं नाशः स्यादेषामन्यतमोऽपि न ।। १९९ ।।

क्रियायाः फलरूपेण ध्वस्तिर्नावस्थितेर्भवेत् ।।
तेन तेन विशेषेण कारणं प्रथते सदा ।। २०० ।।

यता जन्मादिकर्तृत्वाद्वीजं नैव विनश्यति ।।
नाशेऽपि तस्य नंष्ट्वत्वान्न नंष्टुः स्याद्विनाशिता ।। २०१ ।।

एवं चेन्न सतो नाशो नोत्पत्तिरसतस्तथा ।।
अव्याकृताभिधानाच्च कार्यस्य स्यात्कदाचन ।। २०२ ।।

तत्त्वबोधातिरेकेण न नाशोऽन्यो यथा तथा ।।
महताऽतिप्रयत्नेन ह्युदर्केऽपि प्रवक्ष्यते ।। २०३ ।।

नामरूपाद्यभिव्यक्तेः प्राक्तनः काल उच्यते ।।
तर्हीति ह्यनभिव्यक्तमव्याकृतगिरोच्यते ।। २०४ ।।

अविद्याकर्मसंस्कारास्तेजोप्क्ष्मासूत्रसंश्रयाः ।।
खे लीनास्त्वस्तितामात्रा अव्यक्ताख्याः सहाऽऽत्मना ।। २०५ ।।

कार्यकारणभेदेन प्रपञ्चो यः पुरोदितः ।।
यश्चोर्ध्वं वक्ष्यते तस्मात्परस्तादेतदुच्यते ।। २०६ ।।

प्रथते वैश्वरूपेण यतोऽविद्यैव सर्वथा ।।
अविद्यामात्रयाथात्म्यादतस्तद्धेदमुच्यते ।। २०७ ।।

मा भूद्व्याकृतधीः पुंसां नामरूपात्मवस्तुनि ।।
ऐकात्म्यव्यक्तितोऽन्यत्र तस्मादेवेति गीरियम् ।। २०८ ।।

सामानाधिकरण्योक्तिर्व्यक्तस्याव्यक्तसिद्धये ।।
न हि कार्त्स्न्यमभिव्यक्तेर्व्यक्तस्याकार्त्स्न्यदर्शनात् ।। २०९ ।।

प्रमात्रादिनिषेधेन श्रुत्याऽव्याकृतमुच्यते ।।
तद्वित्तिसाधनाभावात्कथं तदवगम्यते ।। २१० ।।

विधूताशेषसंबन्धमनन्यानुभवात्मकम् ।।
कूटस्थसंविन्मात्रैकं ब्रह्मास्मीतिस्वभावकम् ।। २११ ।।

अतिरोहितसंवित्कं सदानस्तमितोदितम् ।।
निःसामान्यविशेषं तत्प्रत्यगात्मैकनिष्ठितम् ।। २१२ ।।

स्वतोऽवबुद्धं तद्यस्मान्निरविद्यमतः सदा ।।
संगतिर्निरविद्यस्य नाविद्याहेतुजैर्मलैः ।। २१३ ।।

एवंस्वभावमप्येतदविज्ञातं स्वभावतः ।।
तमोवृत्तमपेक्ष्यैतन्न तु यद्वास्तवं स्वतः ।। २१४ ।।

स्वानुभूत्यनुसारेण यथोक्तोऽर्थोऽवसीयताम् ।।
मानहेत्वतिवर्तित्वान्नेह मात्रादिसंभवः ।। २१५ ।।

तस्मिन्नपहतध्वान्तेऽप्यविद्या स्वानुभूतितः ।।
स्वानुभूतिर्न वेद्मीति प्रागैकात्म्यप्रबोधतः ।। २१६ ।।

ज्ञातात्मतत्त्वो जानाति त्रिकालं तदसंभवम् ।।
अन्यतः संगतिः सेयमविचारितसिद्धिका ।। २१७ ।।

स्वभावव्यतिरेकाभ्यां ध्वान्तसिद्धेरसंभवात् ।।
न चेत्प्रमाणतः सिद्धिरस्याव्याकृतरूपिणः ।।
न चैकात्म्यस्वभावेन कुतस्तन्मानगोचरः ।। २१८ ।।

तद्धेदमित्यनेनोक्तिर्व्याकृताव्याकृतात्मनोः ।।
प्रमाणयोग्यतैवोक्ता न त्वैकात्म्यमितात्मता ।। २१९ ।।

अव्याकृतमविज्ञातं प्रमाणाविषयं मतम् ।।
प्रमाणानभिसंबद्धं प्रमाणाच्चेति साहसम् ।। २२० ।।

अविज्ञातार्थगन्तृणि प्रमाणानीतिवादिनाम् ।।
सर्वेषामभ्युपेतोऽर्थः कुतोऽसाविति चिन्त्यते ।। २२१ ।।

ज्ञातो वाऽर्थोऽथवाऽज्ञात उभयं वा न चोभयम् ।।
प्रमाणानां प्रमेयः स्यात्सर्वमेतद्विचार्यते ।। २२२ ।।

मेयमानत्वसंभित्तौ न पश्यामोऽत्र साधनम् ।।
ज्ञातस्याव्यतिरेकित्वादज्ञातस्याप्यमानतः ।। २२३ ।।

जगत्यर्थो हि यः कश्चिज्ज्ञात एव स बुद्धिवत् ।।
मानादेव स विज्ञात इत्येतत्स्यात्कुतोऽमितेः ।। २२४ ।।

मानातिरेकासंसिद्धेर्मेय एव तथा न किम् ।।
न हि दीपान्तराद्दीपो भारूपत्वं प्रपद्यते ।। २२५ ।।

ज्ञातरूपातिरेकेण नान्यद्रूपं समीक्ष्यते ।।
एवं चेन्मानतो मेयो विज्ञात इति का प्रमा ।। २२६ ।।

न चापर उपायोऽस्ति मेयसद्भावसिद्धिकृत् ।।
मानेभ्यस्तत्फलासूतेरन्धकारप्रनृत्तवत् ।। २२७ ।।

स्वत एव प्रसिद्धश्चेत्प्रमेयोऽर्थस्तथाऽपि न ।।
अनन्यायत्तसंसिद्धेर्मेयत्वं किंनिबन्धनम् ।। २२८ ।।

निःसाधनो न साध्योऽस्ति नासाध्यं साधनं क्वचित् ।।
तुल्यशक्तिमतां नापि मिथोपेक्षाऽस्ति कुत्रचित् ।। २२९ ।।

नासिद्धयोः स्वतोऽपेक्षा सिद्धयोश्चापि नेष्यते ।।
नापेक्ष्यापेक्षकत्वं हि लोकेऽप्यतिशयं विना ।। २३० ।।

नापि सिद्धः स्वतोऽसिद्धं नृशृङ्गवदपेक्षते ।।
तथाऽसिद्धः स्वतः सिद्धं नात्यन्ताभावरूपतः ।। २३१ ।।

अपेक्षते चेत्सिद्धोऽसौ नासिद्धोऽपेक्षितुं क्षमः ।।
येनातोऽज्ञानतः सिद्धिं स्वतःसिद्धोऽप्यपेक्षते ।। २३२ ।।

विश्वेश्वरोऽपि प्राहैतत्प्रपन्नाय किरीटिने ।।
भावाभावत्वमज्ञानादतद्वत्येव कल्पिम् ।। २३३ ।।

नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः ।।
उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः ।। २३४ ।।

ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वाऽमृतमश्नुते ।।
तथा न जायत इति विध्वस्ताशेषकल्पनम् ।। २३५ ।।

वासुदेवः सर्वमिति प्रत्यक्षश्रुतिपूर्वकम् ।।
अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा ।। २३६ ।।

सत्यज्ञानादिरूपस्य प्रत्यगात्मन एव च ।।
कारणत्वं सुविस्पष्टं श्रुतौ हि बहुशः श्रुतम् ।। २३७ ।।

अज्ञातात्मातिरेकेण ब्रुवतः कारणं तथा ।।
सम्यग्ज्ञानान्न मुक्तिः स्यान्न ज्ञानं वस्तुनुत्कचित् ।। २३८ ।।

कर्मभ्योऽपि न मुक्तिः स्यात्कर्मापि न हि वस्तुनुत् ।।
तस्यानित्यफलोत्पत्तौ प्रभविष्णुत्वकारणात् ।। २३९ ।।

कूर्मलोमादिवच्चेत्स्यादबुद्धत्वं तथाऽपि वः ।।
स्वतः सर्वज्ञतैव स्यान्न वस्त्वज्ञातमस्ति हि ।। २४० ।।

न च मानात्प्रसिद्धिः स्यात्कूर्मलोमादिवस्तुनः ।। २४१ ।।
ज्ञातार्थव्यतिरेकेण मानानां मानता यतः ।।
मेयार्थापह्नुतिश्च स्यान्नाज्ञातमिति जल्पतः ।। २४२ ।।

ततश्च वेदसिद्धान्तसंत्यागः कारणादृते ।।
न भिद्यते प्रमेयोऽर्थो मानाद्येषां च वादिनाम् ।।
तेषां दुःशकमत्यन्तमबुद्धार्थावबोधनम् ।। २४३ ।।

ज्ञानमेयप्रभेदेऽपि मानस्य स्वार्थरूपिणः ।।
बोद्धराद्धान्तसक्तिः स्यात्स्वार्थस्य क्षणिकत्वतः ।। २४४ ।।

स्वार्थं प्रत्येव संसिद्धेः परार्थस्येह वस्तुनः ।।
स्वप्नादिवदनात्मार्थो मृषा स्यात्क्षणिकोऽपि वा ।। २४५ ।।

न च सौगतसिद्धान्तस्तत्सिद्धौ मित्यभावतः ।।
मेयमानैकतोऽभावादज्ञातत्वस्य तत्क्षणे ।। २४६ ।।

अथाभ्युपेयतेऽज्ञातः प्रमेयाव्यतिरेकतः ।।
एकत्रापि प्रमाणत्वप्रसिद्ध्यर्थं क्षणात्मनि ।। २४७ ।।

मानात्मकेऽपि मेयेऽर्थे यद्यबुद्धत्वमिष्यते ।।
अज्ञातत्वापनुन्मानात्किमन्यदिति कथ्यताम् ।। २४८ ।।

स्वतो वा परतो वेदमज्ञातत्वं भवद्भवेत् ।।
स्वतश्चेत्तत्तमोवत्स्याज्ज्ञातत्वं रज्जुसर्पवत् ।। २४९ ।।

अथान्यतस्तदज्ञातं किंरूपं वस्त्वितीर्यताम् ।।
मानादवगतं तच्चेन्मैवमव्यतिरेकतः ।। २५० ।।

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां यथोक्तोऽर्थः प्रसिध्यति ।।
ताभ्यां विना कुतोऽज्ञायि त्वेवं रूपमितीर्यताम् ।। २५१ ।।

न चेह वास्तवं रूपं तदध्यासेन बाध्यते ।
रज्जुसर्पधिया लोके न रज्जुरितिधीहुतिः ।। २५२ ।।

स्वसंवित्तित्वमात्रे च न तमःसंभवः क्वचित् ।।
तथाऽभ्युपगमे तस्य नापनुत्तिः कुतश्चन ।। २५३ ।।

दुर्वलानां विरुद्धानां बलवद्भिरपाक्रिया ।।
विरुद्धैरेव दृष्टा सा तदैकात्म्ये कथं भवेत् ।। २५४ ।।

बाध्यबाधकयोर्योगः स्वशक्त्यनपहारतः ।।
योऽन्यथा संगतिं ब्रूते चर्मवद्वेष्टयेत्स खम् ।। २५५ ।।

न च जा़ड्यातिरेकेण ह्यविद्या काचिदिष्यते ।।
अविद्यां गमयित्वेति श्रुतितोऽप्यवसीयताम् ।। २५६ ।।

अज्ञातं न यथा मानान्मिथ्याधीसंशयौ तथा ।।
न्यायः पुरोदितः सर्वो यस्मादस्ति तयोरपि ।। २५७ ।।

अपि सर्वप्रमाणानामज्ञातत्वादिसिद्धये ।।
नेक्ष्यतेऽन्यतमं मानं स्वतःसिद्धं न चापि तत् ।। २५८ ।।

न तावदिह संभाव्यं प्रत्यक्षं, तदसंभवात ।।
विषयेन्द्रियसंबन्धविरहात्तदसंभवः ।। २५९ ।।

न च दुःखादिधीवत्स्याज्ज्ञातस्यैवानुभूतितः ।।
प्रत्यक्षार्थवदेवैषा मिथ्याधीरनुभूयते ।। २६० ।।

प्रत्यक्षादिफलं ज्ञानं कथं तस्य प्रमेयता ।।
माफलं न च मेयस्थं क्रियाफलवदिष्यते ।। २६१ ।।

अपि मानाभिसंबन्धो मेयार्थेनैव युक्तिमान् ।।
माफलस्य तु मात्रैव ह्यतोऽन्यत्र वृथा श्रमः ।। २६२ ।।

माफलस्य तु मेयत्वे प्राप्नोतीहानवस्थितिः ।।
प्रमाफलाभिसंबन्धः किंमान इति कथ्यताम् ।। २६३ ।।

इहापि चानवस्थेति नानुमाऽतोऽत्र युज्यते ।।
न च रागादिसंसिद्धौ मानव्यापार ईक्ष्यते ।। २६४ ।।

रागादेर्नापि चाभावो भावात्तदनुभूतितः ।।
न च कश्चित्फले भेदो मेयमानप्रमातृषु ।। २६५ ।।

मानकार्यं फलं चेत्स्यान्न स्यात्तन्मातृमानयोः ।।
तदभावे च माभावात्कुतस्तत्स्यात्प्रमां विना ।। २६६ ।।

प्रमात्रादेरभावे च नाप्यभावः प्रमेष्यते ।।
सुषुप्ते, मातृपूर्वत्वात्सर्वमाव्यापृतेरिह ।। २६७ ।।

न प्रत्यक्षानुमानाभ्यामतोऽर्थापत्तितोऽपि न ।।
न हि दृष्टं श्रुतं वर्ते साऽर्थापत्तिः प्रसिध्यनि ।। २६८ ।।

सादृश्यासंभवाच्चेह नोपमानस्य संभवः ।।
मिथ्याज्ञानादिसंसिद्धौ न चाभावोऽपि शङ्क्यते ।। २६९ ।।

अत्यन्तापूर्वदृष्टेऽर्थे प्राङ्नाद्राक्षमिमं नगम् ।।
प्रत्यभिज्ञायते साक्षादृष्टपूर्वो यथा तथा ।। २७० ।।

न च मात्रादिसद्भावस्तस्यात्यन्तमदृष्टतः ।।
न प्रमाणान्न चाभावात्प्रत्यभिज्ञात इष्यते ।। २७१ ।।

तस्मात्प्रमाप्रमाभासाप्रमाणानामशेषतः ।।
स्वार्थानन्यप्रमाणात्स्यात्प्रसिद्धिस्तमसस्तथा ।। २७२ ।।

आन्तरं मेयमाश्रित्य स्वतःसिद्धमनन्यमम् ।।
भावाभावादिमद्विश्वं सर्वमेतत्प्रसिध्यति ।। २७३ ।।

मेयार्थानभिसंबन्धान्न यथावस्तुधीरियम् ।।
ज्ञातत्वात्तदभावोऽपि, प्रत्यक्ष्यान्नेष्यते स्मृतिः ।। २७४ ।।

इदं रजतमित्येवंरूपं वस्तु न कुत्रचित् ।।
न न्नुक्तौ रजतज्ञानं नेदंता रजतेऽस्ति नः ।। २७५ ।।

तदन्यत्र द्वयाभावात्साक्ष्यादावपि नेष्यते ।।
न चेहार्थावबोधोऽस्ति मिथ्याज्ञानत्वकारणात् ।। २७६ ।।

मिथ्याज्ञानादिसंसिद्धौ क उपाय इतीर्यताम् ।।
सम्यग्धीतोऽथ तत्सिद्धिर्न, तस्या मेयसंगतेः ।। २७७ ।।

मेयप्रमामृते कार्यं मानानां नान्यदिष्यते ।।
न च सत्त्वादिमात्रेण रूप्यादिमितिसंभदः ।। २७८ ।।

तस्यासाधारणात्मोत्थविज्ञानविषयत्वतः ।।
तस्माद्रजतसंस्कारसंस्कृतात्स्वान्ततः स्मृतिः ।। २७९ ।।

प्रथतेऽविकृतात्मैकनित्यदृष्टेः परात्मनः ।। २८० ।।
ज्ञानज्ञात्रतिरेकेण तमस्यपि न विद्यते ।।
मेयं वस्तु ततोऽज्ञानं प्रत्यक्षं सप्रमातृकम् ।। २८१ ।।

न हि संविदनारूढः प्रमात्रादिः प्रसिध्यति ।।
संविन्मात्रैकयाथात्प्रमात्रादेरनात्मनः ।। २८२ ।।

ज्ञातोऽयमर्थोऽज्ञातो वा धीरियं कर्तृसंश्रया ।।
स्मृतिः, सा न यथावस्तु, नेतासावप्रमोदिता ।। २८३ ।।

न हि वस्त्वनुरोध्येतज्ज्ञाताज्ञातत्वलक्षणम् ।।
रूपं वस्त्वपरिज्ञानसमुत्थं ज्ञातृसंश्रयम् ।। २८४ ।।

ज्ञाताज्ञातविभागोऽतः स्वतःसिद्धात्ममातृकः ।।
संविदा ज्ञाततासिद्धिर्मितेरपि न मात्मना ।। २८५ ।।

वस्त्वज्ञातं समुद्धिश्य तत्प्रमित्सन्ति मानिनः ।।
ज्ञातत्वकार्यतश्चातः सिद्धं तत्फलतोऽथवा ।। २८६ ।।

यतोऽज्ञातत्वसंसिद्धर्ज्ञातत्वस्यापि चाञ्जसा ।।
तत एव च मानत्वं संविदर्ते न तत्र्रयम् ।। २८७ ।।

षष्ठगोचरवन्नेदमज्ञातत्वं, समीक्ष्यते ।।
न च प्रत्यक्षवस्तिद्धं, स्वानुभूतिसमाश्रयात् ।। २८८ ।।

प्रमात्रादिविविक्तार्थमनुभूयोत्थितस्ततः ।।
नावेदिपमिति प्राह स्वानुभूत्यनुसारतः ।। २८९ ।।

प्रमात्राद्युत्थितेः पूर्वं चिदन्यानन्वयात्तमो -
विशेषणा चिदेवैका स्वानुभूत्यैव गम्यते ।। २९० ।।

आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम् ।।
अप्रतर्क्यमविज्ञेयमित्येतत्स्वानुभूतितः ।। २९१ ।।

प्रथते यः स्वयं साक्षादज्ञातत्वादिभूमिषु ।।
स प्रमेयः स्वयंज्योतिः प्राक्प्रसिद्धेः प्रमातृतः ।। २९२ ।।

एष एवानवगतः स्वतोऽवगततत्त्वकः ।।
एतावन्मात्रसंव्याप्तेरज्ञानादेः पुरा मितेः ।। २९३ ।।

यथेह घटविज्ञाने घटाकारोऽनुभूयते ।।
ज्ञातृतत्साक्षिणौ चैवं नाज्ञाने साक्षिणोऽपरम् ।। २९४ ।।

अज्ञातत्वं न मानेभ्यो ज्ञातत्वं तत्कृतं यतः ।।
तैरप्यज्ञातता चेत्स्यात्काऽतिशीतिर्मितेर्भवेत् ।। २९५ ।।

स्वानुभूत्यैव संसिद्धेर्नाज्ञातः खरशृङ्गवत् ।।
संवित्तेरप्यसंबोधात्स्यात्तन्मानव्यपेक्षिता ।। २९६ ।।

प्रत्यक्षकुम्भवत्साक्षात्सुषुप्तेऽनन्यबोधगम् ।।
आत्मा ह्यात्मानमैकात्म्यादात्मना वेत्त्यकारकः ।। २९७ ।।

पराक्प्रवणया दृष्ट्या धीस्थो ज्ञोऽज्ञानमात्मनि ।।
व्योमकार्ष्ण्यादिवत्तज्जं संभावयति न स्वतः ।। २९८ ।।

नैवाज्ञानं मृषाज्ञानं संशयज्ञानमीक्ष्यते ।।
प्रत्यक्प्रवणया दृष्ट्या जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु ।। २९९ ।।

न सुषुप्तगविज्ञानं नाज्ञासिषमिति स्मृतिः ।।
कालाद्यव्यवधानत्वान्न ह्यात्मस्थमतीतभाक् ।। ३०० ।।

न भूतकालस्पृक्प्रत्यङ्न चाऽऽगामिस्पृगीक्ष्यते ।।
स्वार्थदेशः परार्थोऽर्थो विकल्पस्तेन स स्मृतः ।। ३०१ ।।

न हि प्रत्यक्षविज्ञानादतीतत्वं समीक्ष्यते ।।
न चानागतता मेये मिथ्याज्ञानमतो भवेत् ।। ३०२ ।।

यत्तत्त्वकं स्याद्यद्वस्तु न तत्तदतिवर्तते ।।
नाज्ञातरज्जुजः सर्पो रज्जुमुल्लङ्घध्य वर्तते ।। ३०३ ।।

तस्मात्तिसृष्ववस्थासु ह्यागमापायिनीष्वजः ।।
स्वतोऽलुप्तदृशा यस्मादात्माऽऽत्मानं सदेक्षते ।। ३०४ ।।

देहान्तरेष्वपि तथा ह्यन्योन्यव्यभिचारतः ।।
प्रत्यक्प्रत्यय एवैकः सर्वत्राव्यभिचारवान् ।। ३०५ ।।

चैतन्यमात्ररूपं सत्प्रथतेऽज्ञानमात्मनि ।।
प्रत्यक्कूटस्थानिष्ठत्वात्तद्वाध्यं कारणेतरम् ।। ३०६ ।।

नैवं तत्स्यात्स्वकार्येषु, तेषां ताद्रूप्यहेतुतः ।।
जडस्वभावतो नान्यद्रूपं कार्येषु गम्यते ।। ३०७ ।।

एवं चेत्कोऽनयोर्भेदः कार्यकारणयोर्मितेः ।।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां न जाड्यमतिवर्तते ।। ३०८ ।।

कार्यकारणरूपाभ्यामतद्वत्तत्त्विका ततः ।।
आत्माविद्यैव सर्वत्र प्रथते स्वात्मसाक्षिका ।। ३०९ ।।

नैवाऽऽत्मना स्वभावेन स्वात्मानं लभते जडः ।।
यतोऽतः स्वार्थदेशः स स्वार्थश्चानन्यसिद्धिकः ।। ३१० ।।

स्वतोबुद्धे कुतोऽविद्या तामृते संसृतिः कुतः ।।
इतिबुद्धात्मतत्त्वस्य गीरियं न तमस्विनः ।। ३११ ।।

यथोच्छिन्नात्ममोहस्य निह्नोतुरपि निह्नुतिः।।
एवं प्रागात्मसंबोधादद्वयैकात्म्यनिह्रुतिः ।। ३१२ ।।

काकोलूकानिशेवायं संसारोऽज्ञात्मवेदिनोः ।।
या निशा सर्वभूतानामित्यवोचत्स्वयं हरि ।। ३१३ ।।

तस्मान्न वास्तवं रूपं तद्ध्वान्ताद्यपनोदकृत् ।।
तस्मिन्सत्येव मोहादिव्युत्पत्तेः प्रागभूद्यतः ।। ३१४ ।।

प्रमाणारूढमेवैतद्धन्त्यविद्याद्यशेषतः ।।
ब्रह्मविद्भिरतो यत्नात्प्रमाणमिह संश्रितम् ।। ३१५ ।।

उताविद्वानिति तथा प्रश्नपूर्वं स्वयं श्रुतिः ।।
निर्णेनेक्ति स्फुटं वस्तु यथोक्तेनैव वर्त्मना ।। ३१६ ।।

आत्मासाधारणार्थोत्थरूपमात्रसमाश्रयात् ।।
तन्मानमपि मानत्वं लभते, न तु केवलम् ।। ३१७ ।।

तावन्मात्रैकयाथात्म्यप्रत्यगात्मत्वकारणात् ।।
पराक्ष्विव न भेदोऽत्र मात्रादेः प्रत्यगात्मनि ।। ३१८ ।।

वचिदाभासवन्मोहपृष्ठेनैवैति कर्तृताम् ।।
टस्थोऽपि स्वतः प्रत्यङ्नाऽऽत्मवृत्तव्यपेक्षया ।। ३१९ ।।

सर्वधीविक्रियासाक्षिण्येवं सिद्धे स्वतो दृशौ ।।
कार्यं येऽनुभवं प्राहुर्वाच्यं तैः कार्यसाधनम् ।। ३२० ।।

न जायतेऽज इत्यादि विज्ञानघन इत्यपि ।।
कृत्स्नपुंविक्रियोत्सारि वाक्यं कस्मादुपेक्ष्यते ।। ३२१ ।।

प्रमात्राद्युत्थितेः पूर्वं कारकं दुर्लभं मितेः ।।
तदभावात्क्रियाभावस्तामृते कार्यता कुतः ।। ३२२ ।।

एतच्चानुभवादेव भवताऽप्यभ्युपेयते ।।
कारकव्यापृतिस्तत्र निपुणेनापि नेक्ष्यते ।। ३२३ ।।

अकुर्वत्कारणं चेत्स्यात्तद्वत्कार्यं सदा भवेत् ।।
कार्येतरानवसितिः संभूतौ युगपत्तयोः ।। ३२४ ।।

विरुद्धानेककार्याणामेकस्मादेव कारणात् ।।
अकुर्वतः प्रसक्तिः स्यादकुर्वत्त्वाविशेषतः ।। ३२५ ।।

अथ कुर्वदभीष्टं तत्तत्कार्यं तर्हि भण्यताम् ।।
अकार्यं कारकमिति सुप्तोन्मत्तप्रभाषितम् ।। ३२६ ।।

मयाऽध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम् ।।
इति श्रीमत्सुरेशस्य वाक्यमेवं समञ्जसम् ।। ३२७ ।।

प्रमेये च क्रियायां च प्रमाणेऽथ प्रमातरि ।।
तच्छक्त्युपाधिहेतुत्वाज्जायमानेव चिद्ध्रुवा ।। ३२८ ।।

यथा सद्व्यतिरेकेण न किंचिद्वस्तु सिध्यति ।।
तद्वदव्यतिरेकेण घटाभावाद्यसंभवात् ।। ३२९ ।।

न हि सद्व्यतिरेकेण त्वसद्वस्त्वपि सिध्यति ।।
तस्यापि सदपेक्षत्वात्किमन्यत्स्यात्सता विना ।। ३३० ।।

यथैवं संविदर्तेऽसन्नैति संभावनामपि ।।
सदप्यभावरूपं वा तद्वदव्यतिरेकतः ।। ३३१ ।।

अविद्या वाऽथ तत्कार्यं नाभेदान्नातिरेकतः ।।
सिद्धायते यतोऽतः स्यादविचारितसिद्धिकम् ।। ३३२ ।।

नीलोत्पलदलाभं खं द्विरेफोदरवत्तमः ।।
अविचारितमिद्ध्येवं तमस्तज्जं च वीक्ष्यताम् ।। ३३३ ।।

स्वमहिम्ना न संसिध्येत्स्वतोऽनवगतात्मकम् ।।
भावाभावौ न वस्त्वेति प्रत्याख्यातं यदात्मना ।। ३३४ ।।

तस्मादजायमानैव जायमानेव लक्ष्यते ।।
अनूभूतिस्तदज्ञानहेतूत्थानात्मजन्मना ।। ३३५ ।।

तद्विनाशेऽषि तत्साक्ष्याद्विनश्यन्तीव लक्ष्यते ।।
यतोऽतः कार्यतां तस्या नेश्वरोऽपि प्रसाधयेत् ।। ३३६ ।।

स्वात्मसाक्षिकतां मुक्त्वा भावाभावात्मवस्तुनः ।।
यतोऽसिद्धिरतः प्रत्यङ्निरस्ताखिलविक्रियः ।। ३३७ ।।

कार्यं सर्वं यतो दृष्टं प्रागभावपुरःसरम् ।।
तस्यापि संवित्साक्षित्वात्प्रागभावो न संविदः ।। ३३८ ।।

प्रमात्राद्यतिरेकेण ह्वसंविदितरूपकम् ।।
मेयं सिद्धमिहैवैतन्न वेदादन्यतः क्वचित् ।। ३३९ ।।

वस्तुवृत्तमपेक्ष्यैतन्न स्वतः परतस्तमः ।।
तज्जं वा तत्तमोऽपेक्ष्य ह्यव्याकृतगिरोच्यते ।। ३४० ।।

चिदाभासं तमो ज्ञेयं, नाज्ञासिषमितीक्षणात् ।।
जगज्जनिस्थितिलया एवंभूते परात्मनि ।। ३४१ ।।

तमःप्रधानः क्षेत्राणां चित्प्रधानश्चिदात्मनाम् ।।
परः कारणतामेति भावनाज्ञानकर्मभिः ।। ३४२ ।।

यावत्कार्यगतं किंचिद्भावनादि समीक्ष्यते ।।
तमसा बीजभूतं तद्व्यज्यते संस्कृतेः पुनः ।। ३४३ ।।

तमो नियामकं यस्मात्स्वकार्याणां तदन्वयात् ।।
ऊर्ध्वं व्यक्तेः पुरा, चैव तदेवातो नियामकम् ।। ३४४ ।।

नियम्यं कार्यमापेक्ष्य नियन्तैष तमोवधिः ।।
तेष्वेव चित्स्वभावः सन्साक्षितां प्रतिपद्यते ।। ३४५ ।।

निगीर्णं सज्जलूकादि दुष्टं देशं यथाऽऽश्रयेत् ।।
भावनाज्ञानकर्माणि तथा यान्ति तमस्विनम् ।। ३४६ ।।

उत्पत्तिस्थितिनाशेषु कारणं नातिवर्तते ।।
कार्यं सर्वं यथा लोके तथेहाप्यवसीयताम् ।। ३४७ ।।

कार्येष्वपि च सर्वेषु कर्तुत्वं यत्समीक्ष्यते ।।
अस्यैव तद्विजानीयादतः सर्वकृदुच्यते ।। ३४८ ।।

तत्तेज ऐक्षत इति तेजोदेहं सदेव तु ।।
उत्तरोत्तरकार्याणां श्रुत्या स्रष्ट्टतयोच्यते ।। ३४९ ।।

तथा संवर्गविद्यायामप्राणः प्राणतां गतः ।।
अध्यात्ममधिदैवं च प्राणवायुतयोदितः ।। ३५० ।।

नामोपक्रममाशान्तमरनाभिनिदर्शनात् ।।
ओतप्रोतं जगत्सर्वं प्राण एवोपदिश्यते ।। ३५१ ।।

तथैवाऽऽकाशशब्देन तत्र तत्रैष एव तु ।।
तदेतत्सत्यमिति च सबीजः पर उच्यते ।। ३५२ ।।

प्राणो ह्येष सर्वभूतैरिति चाऽऽथर्वणे वचः ।।
प्राणबन्धनं सोम्येति सर्वकारणमुच्यते ।। ३५३ ।।

एष स्वकार्यं संश्रित्य नानाभेदान्प्रपद्यते ।।
स्वोत्सृष्टतोयधाराद्यैर्वैश्वरूप्यं रविर्यथा ।। ३५४ ।।

प्राणभूतादिजन्मैव जन्माऽऽत्मन इहोष्यते ।।
वियतोऽजन्मनो जन्म यथा कुम्भादिजन्मना ।। ३५५ ।।

एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च ।।
नाव्याकृतं परादन्यदागमादवगम्यते ।। ३५६ ।।

स्वकार्याण्येव संश्रित्य मृदसाधारणा यथा ।।
सामान्यरूपतामेति स्वकार्यैः कारणं तथा ।। २५७ ।।

तदेतन्नित्यमज्ञानं तज्जकालाद्यनाप्लुतेः ।।
सर्वकालानुवर्त्येव लोके नित्यमितीर्यते ।। ३५८ ।।

नित्यस्यानुच्छित्तिरिति चोद्यस्यापि न संभवः ।।
नित्याज्ञानसमुच्छित्तौ यतः प्रामाण्यमाश्रितम् ।। ३५९ ।।

प्रमान्तरैरविज्ञातं प्रमेयं वस्तु भण्यते ।।
तत्तत्त्वमात्रगं तत्स्थध्वान्तनुन्मानमुच्यते ।। ३६० ।।

आगन्तु चेदिहाज्ञानमनिर्मोक्षः प्रसज्यते ।।
पुरेवानागतं भूयो नैष्यतीत्यत्र का प्रमा ।। ३६१ ।।

कार्यकारणरूपेण द्वयोरव्यतिरेकतः ।।
गुणप्रधानरूपेण कार्यकारणगीरियम् ।। ३६२ ।।

न कारणं विना कार्यं न कार्यं कारणं विना ।।
अन्योन्यापेक्षतः सिद्धेर्विनाऽन्योन्यं न तद्वूयम् ।। ३६३ ।।

भावनाज्ञानकर्मादि कार्योत्पत्तेः प्रयोजकम् ।।
तद्भूतौ तदभिव्यक्तेस्तत्स्वापेऽव्याकृतात्मता ।। ३६४ ।।

स्वकर्तुरुपभोगार्थं कर्माव्याकृतरूपकम् ।।
व्यक्तीभूतं प्रयुङ्के क्ष्माबग्न्यन्तं साधनत्रयम् ।। ३६५ ।।

वाय्वाकाशौ समाश्रित्य पूर्वेषां साधनात्मता ।।
त्रयाणामप्यतस्तानि वाय्वाकाशौ प्रयुञ्जते ।। ३६६ ।।

प्रयोजकप्रयोज्यत्वं कर्मसाधनयोर्भवेत् ।।
स्वस्वामिभोगसिद्ध्यर्थमेवं व्याकृततेष्यते ।। ३६७ ।।

व्यक्तिर्नियतकालैष जगतोऽव्यक्तारूपिणः ।।
अन्तर्यामिकृता चैषा नान्यः संभाव्यते प्रभोः ।। ३६८ ।।

वायोरिव प्रवृत्तिः स्यात्तथा चैवोपसंहृतिः ।।
निर्निमित्तात्तथैवेशाज्जगज्जन्मस्थितिक्षयाः ।। ३६९ ।।

न प्रयोज्यो यदा भोगः स्वाम्यर्थः कर्मणस्तदा।।
हित्वा कर्माखिला व्यक्तीरविशेषात्मतां व्रजेत् ।। ३७० ।।

अस्य द्वैतेन्द्रजालस्य यदुपादानकारणम् ।।
अज्ञानं तदुपाश्रित्य ब्रह्म कारणमुत्यते ।। ३७१ ।।

अज्ञानमात्रोपाधित्वादविद्यामुपितात्मभिः ।।
कौटस्थ्यान्निर्द्वयोऽप्यात्मा साक्षीत्यध्यस्यते जडैः ।। ३७२ ।।

ज्योतिषामपि तज्ज्योतिरसद्धीपरिमोषणात् ।।
तमोरूपामिवाऽऽभाति भानुर्नक्तंदृशामिव ।। ३७३ ।।

मोहतत्कार्यनीडं यत्कूटस्थाभासरूपकम् ।।
ज्ञानं तदविनाभूतः परः साक्षीति भण्यते ।। ३७४ ।।

इदं तत्सर्ववेदेषु यथाभूतार्थवित्तये ।।
सदेवेत्यादिभिर्वाक्यैः कारणं ब्रह्म गीयते ।। ३७५ ।।

सर्वज्ञः सर्वशक्तिश्च सर्वात्मा सर्वगो ध्रुवः ।।
जगज्जनिस्थितिध्वंसहेतुरेष सदेश्चरः ।। ३७६ ।।

यः पृथिव्यामितीशोऽसावन्तर्यामी जगद्गुरुः ।।
हरिर्ब्रह्या पिनाकीति बहुधैकोऽपि गीयते ।। ३७७ ।।

कूटस्थस्य न साक्षित्वं द्वितीयासंगतेर्भवेत् ।।
नाशिनोऽपि न साक्षित्वं नाशेनाव्यतिरेकतः ।। ३७८ ।।

अज्ञानमात्रहेतौ तु सर्वमेतत्समञ्जसम् ।।
कर्तृत्वाद्यन्यथाज्ञानहेतुत्वादात्मरूपिणः ।। ३७९ ।।

प्रत्यग्रूपस्य स्थास्रुत्वाज्ज्ञातुर्मोहेन चान्वयात् ।।
कूटस्थस्यापि साक्षित्वमागमापायिनं प्रति ।। ३८० ।।

आत्मात्मवत्त्वसंबन्ध आत्मात्माज्ञानयोर्मतः ।।
परोऽविवेको भूतानामात्मााविद्येति कथ्यते ।। ३८१ ।।

ईशादिविषयान्तं यत्तदविद्याविजृम्भितम् ।।
मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम् ।।
इति वेदशिरःसूक्तिस्तथा चोद्घुष्यते स्फुटा ।। ३८२ ।।

दैवी ह्येषा गुणमयी मम मायेति च स्मृतिः ।।
वैष्णवी खल्वियं मायेत्यपि लोकेऽपि गीयते ।। ३८३ ।।

मानान्तरानधिगतं मेयं तावन्निरूपितम् ।।
स्वानुभूत्यनुसारेण प्रत्यड्मत्रसतत्त्वकम् ।। ३८४ ।।

एतन्निदानमधुना मिथ्याज्ञानं निरूप्यते ।।
यतो बिभ्यति भूतानि संसारानर्थलक्षणात् ।। ३८५ ।।

यदेव नित्यमज्ञानं मिथ्याज्ञानं तदेव तु ।।
कारणेतररूपेण तयोरव्यभिचारतः ।। ३८६ ।।

हेत्वन्तरानपेक्षं सत्तदव्याकृतरूपकम् ।।
व्यक्ततां स्वयमेवैति, निमित्तं नास्त्यसंहृतम् ।। ३८७ ।।

सुषुप्तादुत्थिती राज्ञः स्वयमेव यथा तथा ।।
जग्धाशेषजगन्मूर्तेरव्यक्ताद्व्याकृतिर्मुहुः ।। ३८८ ।।

अनिश्चिता यथा रज्जुरिति न्यायोपबृंहितम् ।।
स्फुटार्थं गौडपादीयं वचोऽर्थेऽत्रैव गीयते ।। ३८९ ।।

तदिदं नामरूपाभ्यामनामकमरूपकम् ।।
एवं व्याक्रियताज्ञानहेतुमात्रव्यपाश्रयात् ।। ३९० ।।

अभिधानाकृतिर्नामशब्देनेहाभिधीयते ।।
अभिधेयाकृतिस्तद्वद्रूपमित्युपदिश्यते ।। ३९१ ।।

एवं द्वाभ्यां प्रकाराभ्यामीशो व्याकृतजन्मनाम् ।।
व्यवहाराय पर्याप्तो न त्वव्यक्तात्मना यतः ।। ३९२ ।।

नाम्नः सामान्यमात्रस्य त्वसाविति समीरषम् ।।
विशेषनाम्ना संयोज्य देवदत्तादिनोत्यते ।। ३९३ ।।

तदूद्रूपस्य सामान्यं रूपमित्युपदिश्यते ।।
तदुपात्तविशेषं सच्छुक्लकृष्णादिनोच्यते ।। ३९४ ।।

एवेत्यवधृतावेतदात्मवृत्तव्यपेक्षया ।।
आत्माविद्यासमुत्थाभ्यामेव व्याक्रियते परः ।। ३९५ ।।

न तु विध्वस्तनिःशेषप्रत्यगज्ञानतद्भव -
सामान्यभेदैकात्म्याख्यतदनन्यप्रमात्मना ।। ३९६ ।।

आदावव्याकृतं तत्त्वं नामरूपक्रियात्मना ।।
स्वयं तद्व्याकृतिमगाद्यथैतर्हि तथैव तत् ।। ३९७ ।।

नामरूपाभ्यामेवेति न समुच्चयनिश्चितौ ।।
समस्तव्यस्तरूपाभ्यां लोकेऽपि व्याकृतिर्यतः ।। ३९८ ।।

जातितो बधिरस्येह व्यक्तिः स्याद्रूपमात्रजा ।।
जात्यन्धादेश्च नाम्नैव तथा चोभयथाऽप्यसौ ।। ३९९ ।।

अज्ञातात्मैकहेतूनां मिथोपेक्षात्मनां श्रुतौ ।।
नेयत्ताऽस्तीह तत्त्वानामानन्त्यान्न क्रमस्तथा ।। ४०० ।।

प्रक्रियानियमो नापि पुंव्युत्पत्तिप्रधानतः ।।
प्रतिश्रुतिविगीतिश्च प्रक्रियाणां समीक्ष्यते ।। ४०१ ।।

यया यया भवेत्पुंसां व्युत्पत्तिः प्रत्यगात्मनि।।
सा सैव प्रक्रियेह स्यात्साध्वी सा चानवस्थिता ।। ४०२ ।।

उद्भूतिस्थितिहानीनां न कचित्संभवो यथा ।।
मुख्यां वृत्तिं समाश्रित्य तथोदर्केऽपि वक्ष्यते ।। ४०३ ।।

न जायते जन्यते वा नापि हन्ति न हन्यते ।।
तमःसंवृतदृष्टीनां पाड्विकारादिवीक्षणम् ।। ४०४ ।।

यदर्थं सर्वशास्राणां प्रवृत्तिरतिविस्तरा ।।
आत्मज्ञानावतारार्थः सर्वशास्रसमुद्यमः ।। ४०५ ।।

विरोधः सर्वशास्राणां स्वाभिधेयव्यपेक्षया ।।
निवृत्त्यर्थेऽविरोधित्वादत एतत्समीरितम् ।। ४०६ ।।

स्वत एव यतः पुंसां प्रवृत्तिः स्वार्थसिद्धये।।
तत्रानुवादि शास्रं स्यान्निवृत्तावेव तन्मिति ।। ४०७ ।।

अपि वात्स्यायनादीनां शास्राणामुक्तहेतुतः ।।
प्रामाण्यमविरुद्धं स्यादैकात्म्यज्ञानजन्मने ।। ४०८ ।।

प्रवर्तमानः पुरुषः शास्रोद्दीपितवर्त्मना ।।
प्रवृत्तिविषयं दुष्टं दृष्ट्वाऽतो विनिवर्तते ।। ४०९ ।।

अनित्यदुःखशून्यत्वं पदार्थानां ब्रुवन्स्फुटम् ।।
बुद्धोऽपि रागापुच्छित्तौ यतते नाऽऽत्मनिहुतौ ।। ४१० ।।

त्याग एव हि सर्वेषां मोक्षसाधनमुत्तमम् ।।
त्यजतैव हि तज्ज्ञेयं त्यक्तुः प्रत्यक्परं पदम् ।। ४११ ।।

एकवाक्यत्वतो यद्वा ऐकात्म्यज्ञानजन्मने ।।
वेदशास्रस्य कृत्स्नस्य तथा पूर्वमवादिषम् ।। ४१२ ।।

प्रमाणानि च शास्राणि तत्प्रामाण्यं न चान्यतः ।।
अज्ञातात्मावबोधित्वात्तथा पूर्वमवादिषम् ।। ४१३।।

यस्मिंश्चाविद्ययाध्यासः संसारानर्थलक्षणः ।।
स्वाभाविक्या कृतो मिथ्या शुक्त्यादौ रजतादिवत् ।। ४१४ ।।

ननु सामान्यविज्ञानविशेषाज्ञानसंश्रयात् ।।
जातरूप्यस्मृतेर्लोके मिथ्याज्ञानं प्रसिध्यति ।। ४१५ ।।

यत्राध्यासो यदध्यस्तं भेदसिद्धौ तयोर्मृषा ।।
ज्ञानं जगति संसिद्धं सा चैकात्म्येऽतिदुर्लभा ।। ४१६ ।।

समस्तव्यस्तमैकात्म्यं येपां चापास्तभेदकम् ।।
चोद्यमेतत्समानं स्यादुभयोरपि पक्षयोः ।। ४१७ ।।

न नः परिहृतेनार्थश्चोद्येनानेन कश्चन ।।
प्रत्यङ्भोहैकहेतुत्वात्सर्वानर्थमृषामतेः ।। ४१८ ।।

अज्ञानमेव वाध्यं नो मानस्येह यतस्ततः ।।
तच्चोद्यपरिहारोऽतः क्रियते नाफलत्वतः ।। ४१९ ।।

मिथ्याज्ञानातिरेकेण नान्यदज्ञानमिष्यते ।।
येषां तान्प्रति चोद्यं स्यान्न त्वज्ञातात्मवादिनाम् ।। ४२० ।।

नन्वज्ञानमवस्तुत्वात्कथं संसारकारणम् ।।
मिथ्याज्ञानस्य वस्तुत्वात्तदेवास्त्विह कारणम् ।। ४२१ ।।

तथाच युक्तिमद्यत्नान्महद्भिरपि भाषितम् ।।
अप्रामाण्यं पुनस्रेधेत्यत एतत्सुसंस्थितम् ।। ४२२ ।।

किं भोः सदपि मानेन वस्तु साक्षान्निरस्यते ।।
तस्मिन्निरस्ते किं शेषं यस्मिन्मानस्य मानता ।। ४२३ ।।

व्यञ्जकत्वात्प्रमाणानां मेयाभिव्यक्तितोऽपरम् ।।
कार्यान्तरं न संभाव्यं नितरां वस्त्वपाक्रिया ।। ४२४ ।।

मिथ्याज्ञानं कथं वस्तु न हि मिथ्येति वस्तु सत् ।।
मिथ्या तद्वस्तु चेत्युक्तिर्महतामेव शोभते ।। ४२५ ।।

स्वतोऽपि यदि सा वस्तु रज्ज्वां सर्पादिका मतिः ।।
रज्ज्वात्मना तथाऽपीयमवस्त्वेवात्र वाध्यते ।। ४२६ ।।

मिथ्याज्ञानस्य कार्यत्वाक्तिं तत्कारणमुच्यताम् ।।
अकारणं सत्कार्यं चेडिम्भकैरपि हस्यते ।। ४२७ ।।

रागादिकारणं चेत्स्यात्कार्यंं सत्कारणं कथम् ।।
अवस्त्वपि च वस्त्वेव वस्तुरूपात्तदन्यतः ।। ४२८ ।।

उपात्तमेयरूपत्वं मानानां सत्यतोच्यते ।।
तद्वलेनैव मेयस्थं घ्नन्ति मोहादि नान्यतः ।। ४२९ ।।

तद्विपर्ययतो मिथ्या सर्वं मोहादि भण्यते ।।
वस्त्वसाधारणं रूपं मोहादेर्न प्रमीयते ।। ४३० ।।

न च वस्तु सतत्त्वं तद्वाधात्तस्य प्रमाणतः ।।
मेयप्रबोधनं मुक्त्वा न मितेः सत्यताऽन्यतः ।। ४३१ ।।

कारकाणां हि सत्यत्वं स्वकार्यापेक्षयेष्यते ।।
इतोऽन्यथा तत्सत्यत्वं निष्फलं न च लभ्यते ।। ४३२ ।।

यद्वस्तु स्वात्मनैवास्ति तत्परार्थं न बोधवत् ।।
पारार्थ्येनैव सद्यच्च तत्परस्माद्धिरुङ्न सत् ।। ४३३ ।।

सर्वमन्यानपेक्षं सदीक्ष्यमाणं स्वमात्रया ।।
स्वात्मरूपात्पृथग्रपं न वस्तूत्प्रेक्ष्यतेऽण्वपि ।। ४३४ ।।

आत्मनैव स्वभावेन वस्त्वात्मानं विभर्ति हि ।।
नाऽऽत्मनो विद्यतेऽपेक्षा वस्तुनोऽन्यसमाश्रया ।। ४३५ ।।

तस्मादविद्यासंभूतं नानात्वं प्रत्यगात्मनि ।।
ब्रह्मास्मीति हि तद्ध्वंसान्न कचिद्भेदधीर्यतः ।। ४३६ ।।

मित्युत्पत्तावनुत्पत्तिर्विरोधाद्बाध्यते यतः ।।
तद्बाधे नाप्यपेक्षाऽस्ति मिथ्याधीबाधनं प्रति ।। ४३७ ।।

मिथ्याधियोऽपि बाध्यत्वमज्ञानैकसमन्वयात् ।।
मूलध्वस्तौ हतं तच्चेन्मिथ्याधीः किं करोति नः ।। ४३८ ।।

मेयरूपानुरोधित्वं मिथ्यासंशययोर्यदि ।।
सम्यग्ज्ञानात्तयोर्भेदो गम्यतां केन हेतुना ।। ४३९ ।।

अज्ञानं संशयत्वान्नो मिथ्याज्ञानात्तथैव च ।।
तयोस्तत्त्वविवक्षायामज्ञानं तत्त्वमुच्यते ।। ४४० ।।

अज्ञात एव यद्यत्र ज्ञाते तस्मिन्न तद्भवेत् ।।
सर्वत्रासिद्धिरूपत्वान्मिथ्याज्ञानमिदं मतम् ।। ४४१ ।।

मिथ्याज्ञानस्य वस्तुत्वं येनैव स्यात्सदात्मना ।।
अज्ञानस्यापि तेनैव सत्यत्वं केन वार्यते ।। ४४२ ।।

रज्जुसर्पो यथा रज्ज्वा सात्मकः प्राग्विवेकतः ।।
अवस्तु सन्नपि ह्येष इति पूज्यैरपीरितम् ।। ४४३ ।।

स्वतस्तु सत्यता साक्षान्नोभयोरपि विद्यते ।।
अविचारितसिद्धित्वान्न स्वतः परतोऽपि ते ।। ४४४ ।।

तदेवानुप्रविश्येति तत्त्वं यत्पारमार्थिकम् ।।
सच्च त्यच्चादिकां भित्तिं मोहात्प्रापदिति श्रुतिः ।। ४४५ ।।

न चापि त्रयसद्भावे मिथ्याज्ञानं जगत्यपि ।।
मोहमात्रप्रयुक्तत्वान्न सामान्यात्स्मृतेश्च तत् ।। ४४६ ।।

सामान्यान्तरनिर्मुक्तं तथाऽसाधारणैरपि ।।
असामान्यत्वमेवैति शौक्ल्यमन्यानपेक्षतः ।। ४४७ ।।

न चेदं स्मरणाज्जातं नापि सामान्यहेतुजम् ।।
शुक्लस्य गृह्यमाणत्वात्पुरोदेशावलम्बिनः ।। ४४८ ।।

एवं प्रत्यक्ष एतस्मिञ्शुक्तिकोदरवर्तिनि ।।
तद्विरुद्धमभूज्ज्ञानं रजताभमबोधजम् ।। ४४९ ।।

अप्रत्यक्षं मतं येषां ज्ञानं तान्प्रति भण्यते ।।
इदं रजतमित्येतज्ज्ञानं शुक्तौ कुतोऽन्वभूत् ।। ४५० ।।

विशिष्टाकृतिदेशेहाकालधर्मं प्रतीयते ।।
शुक्तिकाज्ञानतो नर्ते वस्त्वीदृक्साध्यतेऽन्यतः ।। ४५१ ।।

असाधारणधर्मोत्थो न साधारणकारणः ।।
रजतं शुक्तिकेत्यादिव्यपदेशोऽप्रसिद्धितः ।। ४५२ ।।

न चेह राजता धर्माः कुतो ज्ञानं तदाकृति ।।
न ह्याकारमनालिङ्ग्य ज्ञानमाकारवत्क्वचित् ।। ४५३ ।।

शुक्तिकानुविधायित्वान्नेदं स्मर्तव्यसंश्रयम् ।।
अनालिङ्गितबाह्यार्था बुद्धावेव स्मृतिर्यतः ।। ४५४ ।।

धर्मादिहेतुकं येऽपि परिणामं प्रचक्षते ।।
सम्यग्ज्ञानेऽपि तुल्यत्वादनाश्वासस्तथा सति ।। ४५५ ।।

भूतकालोपलब्धोऽर्थः स्मृतेश्चेद्गोचरो मतः ।।
नासौ भूतात्मनाऽज्ञायि भूतज्ञानमनाश्रयम् ।। ४५६ ।।

स्वोत्पत्तिव्यतिरेकेण ज्ञानकालोऽपि नेष्यते ।।
अगत्वरं सद्विज्ञानं भूतार्थं ढौकते कथम् ।। ४५७ ।।

अविलुप्तार्थविज्ञानो यद्यात्माऽभ्युपगम्यते ।।
सर्वेषां सर्वबिज्ञानात्सर्वज्ञत्वं भवेद्ध्रुवम् ।। ४५८ ।।

आश्रिताश्रयसंबन्धः कार्यकारणयोः स्मृतः ।।
वर्तमानात्मगं ज्ञानमतीतार्थं स्पृशेत्कथम् ।। ४५९ ।।

सम्यग्ज्ञानेऽपि चास्त्येतत्र्रयं यद्भवतेरितम् ।।
प्रत्यभिज्ञाय तदिदमज्ञातं वस्त्ववैति हि ।। ४६० ।।

तथा सति मृषाज्ञानं सर्वत्रैव प्रसज्यते ।।
मुक्त्वैकं प्रत्यगात्मानं, न तत्रास्ति त्रयं यतः ।। ४६१ ।।

यस्मिन्सत्येव यत्कार्यं न भवेदेव चासति ।।
तत्स्वकार्ये स्वतन्त्रत्घादुच्यते कारणं बुधैः ।। ४६२ ।।

स्वत आकारवत्किंचित्परतश्चापि दृश्यते ।।
शुक्तिमृत्स्फटिकाद्येवं ज्ञातं किं नाभ्युपेयते ।। ४६३ ।।

नापि व्यभिचरेज्ज्ञानं यदि स्मर्तव्यपृष्ठगम् ।।
साक्षाद्वस्त्वेकनिष्ठत्वाद्यथेयं शुक्तिकामतिः ।। ४६४ ।।

न च प्रत्यक्षविज्ञानात्स्मृतेर्भेदं लभेमहि ।।
प्रध्वंसात्तस्य चार्थस्य नातोऽर्थस्पर्शिनी स्मृतिः ।। ४६५ ।।

किं त्वेतदिति जिज्ञासोर्निषिद्धेऽप्यन्यथाग्रहे ।।
तावतो व्यवधानत्वाद्गुभुत्सा च न युज्यते ।। ४६६ ।।

शुक्तिकेयमिति ह्युक्ते यथार्थं प्रतिपद्यते ।।
रजताद्यन्यथाज्ञानप्रतिषेधादृतेऽपि हि ।। ४६७ ।।

नीलोत्पलदलाभं खं सामान्येतरवर्जितम् ।।
न पश्येयुस्रयासत्त्वान्न हि तच्चाक्षुषं यतः ।। ४६८ ।।

दिग्विभागादिवद्व्योम प्राग्यानं च रवौ तथा ।।
स्वप्ने नानाप्रपञ्चाढ्यं मिथ्याज्ञानमृते त्रयात् ।। ४६९ ।।

यत एवमतो ग्राह्यं शुक्तिकाज्ञानमेव तु ।।
रजताद्यन्यथाज्ञानकारणं युक्तिगौरवात् ।। ४७० ।।

कर्मज्ञानादिहेतुत्वान्नियमस्य यथा तव ।।
सामान्याद्यविशेषेऽपि नियमोऽप्येवमिष्यताम् ।। ४७१ ।।

भूरिसामान्यविज्ञानाच्छौक्ल्यमेध करोति किम् ।।
सदप्यन्यदुदास्ते किं स्वाश्रयग्रहणं प्रति ।। ४७२ ।।

अनेकार्थाभिसंबन्धाच्छौक्ल्यस्य रजते च कः ।।
पक्षपातो विना हेतुं बलाकाज्ञानकृन्न किम् ।। ४७३ ।।

स्वाकारमात्रनिष्पत्तेर्नालं कार्यान्तराय हि ।।
सामान्यं वा विशेषो वा नातः स्याद्राजती स्मृतिः ।। ४७४ ।।

न ह्यसंनिहितं बोद्धुर्वस्तु बुद्धौ करोति हि ।।
ज्ञानमाकारवल्लोके सर्वाकारपसक्तितः ।। ४७५ ।।

पदार्थान्तरसद्भावमपेक्ष्यान्यस्य वस्तुनः ।।
यस्य सिद्धिर्मृषा तत्स्याद्रज्जुसर्पद्विचन्द्रवत् ।। ४७६ ।।

प्रमात्रादीह यत्किंचित्प्रत्यगज्ञानहेतुजम् ।।
अन्योन्यापेक्षसिद्धित्वान्मिथ्या तदपि पूर्ववत् ।। ४७७ ।।

आत्मन्यध्यासरूपोऽयं संसारः प्रतिपादितः ।।
अध्यासश्च विना हेतुं न लोक उपपद्यते ।। ४७८ ।।

तस्माद्धेतूपदेशाय यः कारणमितीर्यते ।।
यस्मिन्नविद्ययेत्येवं ननु कारणमीरितम् ।। ४७९ ।।

प्रधानवादमाशङ्क्य यस्माद्भूयोऽपि भण्यते ।।
अज्ञात आत्मा जगतः कारणं न गुणत्रयम् ।। ४८० ।।

श्रुतितो युक्तितश्चापि स्वयमेव प्रवक्ष्यति ।।
उदर्क इममेवार्थं नातोऽन्यत्कारणं ततः ।।। ४८१ ।।

यदात्मके नामरूपे इत्यज्ञानात्मता तयोः ।।
भण्यतेऽतोऽप्रमाणत्वं शुक्तिकारजतादिवत् ।। ४८२ ।।

न कारणातिवर्त्यस्ति कार्यं जगति कुत्र चित् ।।
स्वकारणाविशिष्टत्वे सलिलादितिहेतुगीः ।। ४८३ ।।

वस्तुवृत्तं न पर्याप्तं तदज्ञानापनुत्तये ।।
अनुपात्तप्रमाणं सदित्यर्थप्रतिपत्तये ।। ४८४ ।।

स्वतो बुद्धमिदं यस्मादतः शुद्धमसद्दूयम् ।।
द्वितीयसंगतिर्यस्माल्लोकेऽशुद्धेः प्रयोजिका ।। ४८५ ।।

यथोक्ततत्त्वे नाविद्यामृते स्याहूयसंगतिः ।।
अतोऽशुद्घिनिषेधोक्तिस्तदविद्यानिषेधतः ।। ४८६ ।।

ईश्वराव्याकृतप्राणविराङ्भूतेन्द्रियादिकम् ।।
नाविद्योपाश्रयं मुक्त्वा संभाव्यं प्रत्यगात्मनि ।। ४८७ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यदृष्ट्या तन्निपुणोऽपि न वीक्षते ।।
न च प्रत्यग्धियं मुक्त्वा पराग्बुद्धिर्मितिर्भवेत् ।। ४८८ ।।

पराञ्चि खानीत्येतच्च साटोपमभिधीयते ।।
प्रत्यड्भानैकमेयत्वं वेदान्तेष्वात्मवस्तुनः ।। ४८९ ।।

इतो विरुद्धमानत्वं स्वतोपास्तद्वयात्मनः ।।
शक्यं वैश्वानरवरात्प्रवक्तुं, न तु मानतः ।। ४९० ।।

नित्यशुद्धश्च बुद्धश्च यस्मादात्मा परः स्वतः ।।
मुक्तश्चातोऽवसेयोऽसौ सद्वेदान्तोक्तिमानिना ।। ४९१ ।।

एवंभूतोऽप्यसंबुद्धस्वात्मतत्त्वो महेश्चरः ।।
आपेदे कारणात्मत्वं नामरूपादिसर्जने ।। ४९२ ।।

स एष इत्यनेनापि सुविरुद्धात्मतां ब्रुवन् ।।
विरुद्धबस्तुसंसृष्टि ब्रूतेऽज्ञानैककारणम् ।। ४९३ ।।

व्याकुर्वन्निति वाक्येन स्वतो ज्ञोऽपि तमोन्वयात् ।।
ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तं कार्यं प्राविशदुच्यते ।। ४९४ ।।

स्वानुभूत्यनुरोधेन योऽज्ञातार्थः पुरोदितः ।।
प्रकृतार्थावलेहित्वात्सर्वनाम्ना स उच्यते ।। ४९५ ।।

परामृश्य स इत्येवमव्याकृतसतत्त्वकम् ।।
तथारूपः स्वकार्यस्थः प्रात्यक्ष्यादेष उच्यते ।। ४९६ ।।

विरुद्धरूपयोरेवं निर्द्वयद्वयरूषतः ।।
स एष इति निर्देशः कथं स्यात्कृष्णसर्पवत् ।। ४९७ ।।

कारणान्नान्यतः कार्यं तथा कार्याच्च कारणम् ।।
इत्युक्तन्यायहेतुत्वान्न विरोधोऽत्र कश्चन ।। ४९८ ।।

अज्ञातवस्तुतत्त्वस्य दुष्करं नास्ति किंचन ।।
नीलीकृतं नभः पश्येच्चक्षुषा नीलवस्त्रवत् ।। ४९९ ।।

योग्यायोग्यव्यपेक्षेयं मानव्यवहृतौ भवेत् ।।
कल्पनामात्रनिष्पत्तेर्नापेक्षाऽज्ञानभूमिषु ।। ५०० ।।

इत्युक्तप्रतिपत्त्यर्थं हेतुरेषोऽभिधीयते ।।
प्रविष्ट इत्यनेनात्र स्वाभासैकतमोन्वयात् ।। ५०१ ।।

ब्रह्मादावित्यनेनापि जनिमत्सर्वमुच्यते ।।
कृत्स्नसंसारधर्मार्थे देहेष्विति च भण्यते ।। ५०२ ।।

ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तं देहेष्विति तथोच्यते ।।
क्रियाफलाभिसंबन्धो देहेष्वेवेति नाऽऽत्मनि ।। ५०३ ।।

प्रत्यङ्भोहमरुद्बुद्धिचक्षुर्देहादिरूपिणाम् ।।
प्रविष्टवचसैकात्म्यं गुणप्राधान्यमुच्यते ।। ५०४ ।।

न ढौकते पराचीनं प्रत्यक्त्वासङ्गतः परः ।।
नेहाज्ञानमनादाय ह्यात्माऽनात्मानमीक्षते ।। ५०५ ।।

स्थाण्वज्ञानमनादाय न चोरादीक्षणं यथा ।।
आत्माज्ञानमनादाय तद्वन्नानात्मवीक्षणम् ।। ५०६ ।।

येनान्वितोऽयं संसारी सुषुप्ते कर्मणः क्षयात् ।।
तत्स्वाभाव्यावशेषः स्यात्तत्कार्यत्वाद्धटादिवत् ।। ५०७ ।।

स्वात्माभासप्रवेशो यः प्रत्यड्भोहनिबन्धनः ।।
तज्जेष्वपि स एव स्यान्मरुद्बुद्ध्यादिरूपिषु ।। ५०८ ।।

पयोम्भोवत्सूत्ररूपं क्रियाविज्ञानशक्तिमत् ।।
कर्तृस्थभावकं स्थास्रु चलं कर्मस्थभावकम् ।। ५०९ ।।

बुद्ध्यात्मनोऽभिनिर्वत्तिर्व्यवसायात्मनस्ततः ।।
हिरण्यगर्भं यं प्राहुरुपादानं जगद्धियाम् ।। ५१० ।।

वैराजं स्थानमासाद्य क्ष्मादिदेशविभागवान् ।।
देवताकरणो देव एष एवोच्यते विराट् ।। ५११ ।।

तथा च मन्त्रवर्णोऽत्र ह्यग्निर्मूर्धेति दृश्यते ।।
तदुपादानमात्राः स्युर्देवताः स्वाभिमानजाः ।। ५१२ ।।

आधिभौतिकभूतानां तथैवाध्यात्मरूपिणाम् ।।
पूर्वोक्तानां परिच्छेदो ह्यविद्याकामकर्मभिः ।। ५१३ ।।

सूत्रादिस्थाणुपर्यन्तं जगत्सृष्ट्वाऽऽत्ममायया ।।
स्वाभासैकसहायात्मा तदेव प्राविशद्धरिः ।। ५१४ ।।

ननु व्याक्रियतेत्युक्तं स्वयमेव जगत्पुरा ।।
कर्मकर्त्रुक्तितोऽकस्मात्कथं कर्ताऽभिधीयते ।। ५१५ ।।

परात्मनः प्रवेशोऽपि न्यायं संगच्छते न च ।।
नेहासौ प्रकृतो यस्मादतो नासौ प्रवेशभाक् ।। ५१६ ।।

नैष दोषः परस्यापि ह्यव्यक्तजगदात्मना ।।
विवक्षितत्वादाक्षिप्तनियन्त्राद्यभिधीयते ।। ५१७ ।।

इदंशब्दाभिधानेन ह्येकाधिकरणश्रवात् ।।
अव्याकृतपदस्यातो यथोक्तोऽर्थोऽत्र युज्यते ।। ५१८ ।।

इदं जगान्नियन्त्रादिविभिन्नानेकरूपवत् ।।
यथाऽधुना निश्चिनुमः प्रागप्येतदभूत्तथा ।। ५१९ ।।

नामरूपाद्यभिव्यक्तेः प्राग्व्यक्तापह्नवेऽप्यभूत् ।।
अव्यक्ताध्यक्ष एकाकी व्यक्तं यत्साक्षिकं जगत् ।। ५२० ।।

जगज्जनिस्थितिध्वंसनृत्तसाक्ष्यतिरेकतः ।।
शिष्टस्येह प्रवेश्यत्वात्पर एवाऽऽविशेदतः ।। ५२१ ।।

विवक्षातश्च शब्दानां प्रयोगो जगतीक्ष्यते ।।
यथा ग्रामादिशब्दानां तथेहाप्यवसीयताम् ।। ५२२ ।।

निवासश्च निवासी च तथा चोभयमुच्यते ।।
ग्रामशब्देन लोकेऽस्मिंस्तथेहापि जगद्गिरा ।। ५२३ ।।

कचिदात्मैव निर्देश्योऽनात्मैव कचिदुच्यते ।।
तथोभयविवक्षाऽपि व्याकृताव्याकृतोक्तितः ।। ५२४ ।।

यत्र नाशादिमद्वस्तु प्राधान्येन विवक्ष्यते ।।
तत्रानात्मैव वाच्योऽर्थः प्रत्यगात्मोपसर्जनः ।। ५२५ ।।

अस्थूलोऽजोऽजरः शुद्धो यत्र चाप्यभिधीयते ।।
प्रत्यगात्मविवक्षैव तत्र ज्ञेयाभिधानतः ।। ५२६ ।।

अव्यक्तं व्याकृतं विश्वं यत्र चाप्यभिधीयते ।।
आत्मानात्मद्वयार्थैव विवक्षा तत्र गम्यते ।। ५२७ ।।

यन्मदन्यदिति चोक्तेः परस्य प्रकृतत्वतः ।।
सशब्देन परामर्शः परस्येह भवेदतः ।। ५२८ ।।

अव्यावृत्ताननुगतयाथात्म्यादात्मवस्तुनः ।।
ननु प्रवेशस्तस्येह कथं श्रुत्योपदिश्यते ।। ५२९ ।।

अप्रविष्टं यतो वेश्म परिच्छिन्नेन शक्यते ।।
प्रवेष्टुं पुरुषेणैवं न खेनैतद्विधर्मतः ।। ५३० ।।

सर्वगाणामपि यथा भूतानां परिणामतः ।।
सर्पादीनां प्रवेशः स्यादुपलादौ मतं यदि ।। ५३१ ।।

युतसिद्धनिवृत्त्यर्थं सहजोक्त्याऽभिधीयते ।।
अश्मनः परिणामत्वात्सर्पादेः परिपाकतः ।। ५३२ ।।

दृश्यतेऽन्तस्थतोयानां बहिष्ठः परिपाकतः ।।
परिणामः पदार्थनां क्रिमिसर्पादिलक्षणः ।। ५३३ ।।

नैवं यस्मादनापन्नधर्मान्तर इहोच्यते ।।
कार्ये प्रविष्टः स्रष्टैव पुमान्वेश्मेव तत्कृतम् ।। ४३४ ।।

यथा भुक्त्वैति नगरं भुज्येतिक्रिययोर्नरः ।।
अविशिष्टो भवेत्कर्ता भिन्नकालस्थयोस्तथा ।। ५३५ ।।

सृष्ट्वेदं सकलं विश्वं पश्चात्तत्प्राविशद्विभुः ।।
अनुपात्तान्यधर्मः सन्न तु पाषाणसपवत् ।। ५३६ ।।

न चानवच्छिन्नतनोर्निर्विभागात्मवस्तुनः ।।
पूर्वस्थानवियोगेन स्थानान्तरसमागमः ।। ५३७ ।।

मतं प्रवेशश्रवणादस्तु सावयवः परः ।।
इति चेन्नैतदेवं स्यादागमोक्तिविरोधतः ।। ५३८ ।।

दिव्यो ह्यमूर्तः पुरुषो नेति नेतीति चासकृत् ।।
गीर्मनोगम्यधर्माणां सर्वेषामात्मनिहुतेः ।। ५३९ ।।

सविविम्बादिवत्तर्हि प्रवेशोऽस्तु परात्मनः ।।
नैतन्न्याय्यमसद्भावात्तत्संयोगवियोगयोः ।। ५४० ।।

संयोगश्च वियोगश्च यस्य येनेह वीक्ष्यते ।।
प्रतिबिम्बप्रवेशोऽयं तत्र न त्विह युज्यते ।। ५४१ ।।

गुणप्रवेशवदृ्रव्य इति चेन्नानपाश्रयात् ।।
द्रव्यैकपरतन्त्राणां गुणानामेव युक्तिमान् ।। ५४२ ।।

तादृक्प्रवेशो नेशस्य स्वातन्न्यादुपपद्यते ।।
एष सर्वेश्वर इति स्वातत्र्यं श्रूयतेऽसकृत् ।। ५४३ ।।

बीजवत्स्यात्प्रवेशश्चेन्नैवमप्युपपद्यते ।।
जन्मादिविक्रियाधर्मप्रसक्तेरात्मवस्तुनः ।। ५४४ ।।

स्थूलादिविक्रियाषट्कप्रतिषेधश्रुतेर्न च ।।
प्रवेशो ब्रह्मणोऽयुक्तः फले बीजादिवत्सदा ।। ५४५ ।।

ननु पाषाणसर्पेण पुनरुक्तमिदं कथम् ।।
फले बीजवदित्युक्तं नैष दोषो भवेत्कुतः ।। ५४६ ।।

भागभाग्यभिसंबन्धः ख्यातो बीजफलात्मनोः ।।
आधाराधेयसंबन्धस्तत्राश्मोरगयोः स्फुटः ।। ५४७ ।।

परस्मादन्य एवेह संसारी प्राविशज्जगत् ।।
परिच्छिन्नस्य लोकेऽपि प्रवेश उपपद्यते ।। ५४८ ।।

स्रष्ट्टप्रवेष्ट्रोरेकत्वान्नैवमप्युपपद्यते ।।
सृष्ट्वा जगत्सृष्टिमनु तदेव प्राविशच्छ्रुतेः ।। ५४९ ।।

पर एव प्रविष्टश्चेत्प्रविष्टानामनेकतः ।।
तदनन्यत्वतः प्रापन्महेशस्याप्यनेकता ।। ५५० ।।

नैष दोषो यतो नेह भेदेनेशस्य संगतिः ।।
आत्मत्वरूपतस्तस्य ह्यात्मा चाभेदसंगतेः ।। ५५१ ।।

अनन्यत्वं प्रविष्टैः स्यान्नानात्वमिति दुर्भणम् ।।
बहूनामेकयोगित्वादेकत्वं किं न चोद्यते ।। ५५२ ।।

न च नानात्वकृल्लोके संयोगोऽभेदकारणात् ।।
तथाऽऽगमविरोधश्च बहुत्वं चेत्परात्मनः ।। ५५३ ।।

एको देवो बहुधेतिमन्त्रब्राह्मणयुक्तितः ।।
वियद्वदेकलस्तस्मादीश्वरोऽभ्युपगम्यताम् ।। ५५४ ।।

आस्तां तावत्प्रवेशोऽयं न्याय्योऽन्याय्यो यथा तथा ।।
दोषान्तरमिह प्राप्तं तत्तावत्प्रविचार्यते ।। ५५५ ।।

संसारित्वात्प्रविष्टानां परस्य तदभेदतः ।।
संसारित्वं प्रसक्तं चेन्न क्षुदाद्यत्ययश्रुतेः ।। ५५६ ।।

सुखिदुःखित्वमोहादिदर्शनान्नेति चेन्मतम् ।।
नैवं वेदान्तवाक्येषु न लिप्यत इति श्रुतेः ।। ५५७ ।।

ननु प्रत्यक्षमानेन साक्षाद्दुःखादिदर्शने ।।
प्रत्यक्षबाधसिद्ध्यर्थं न न्याय्योक्तिपरंपरा ।। ५५८ ।।

नोपाध्याश्रयजनितविशेषविषयत्वतः ।।
प्रत्यक्षाभासतासिद्धेस्तेन नोक्तिविरोधिता ।। ५५९ ।।

दुःखी यदि भवेदात्मा कः साक्षी दुःखिनो भवेत् ।।
दुःखिनः साक्षिताऽयुक्ता साक्षिणो दुःखिता तथा ।। ५६० ।।

मर्ते स्याद्विक्रियां दुःखी साक्षिता का विकारिणः ।।
धीविक्रियासहस्राणां साक्ष्यतोऽहमविक्रियः ।। ५६१ ।।

सुखदुःखादिसंबद्धां यथा दण्डेन दण्डिनम् ।।
राधको वीक्षते बुद्धिं साक्षी तद्वदसंहतः ।। ५६२ ।।

शरीरेन्द्रियसंघात आत्मत्वेन गतां धियम् ।।
नित्यात्मज्योतिषा दीप्तां विशिंषन्ति सुखादयः ।। ५६३ ।।

पराञ्चयेव तु सर्वाणि प्रत्यक्षादीनि नाऽऽत्मनि ।।
प्रतीच्येव प्रवृत्तं तत्सदसीति वचोऽञ्चसा ।। ५६४ ।।

विज्ञातारमरे केन न दृष्टोरिति च स्फुटम् ।।
अन्यदेवेति वाक्याच्च प्रत्यक्षं नाऽऽत्मगोचरम् ।। ५६५ ।।

किंतु बुद्ध्याद्युपाधौ तदात्मच्छायैककर्मकम् ।।
तथा दुःख्यहमित्यादौ प्रत्यक्षमुपचारतः ।। ५६६ ।।

सामानाधिकरण्यस्य तथैवेहोपचारतः ।।
अयं दुःख्यहमस्मीति विषयेण तदीक्षणात् ।। ५६७ ।।

नासिकाग्ने महद्दुःखं पादाङ्गष्ठाग्र एव च ।।
देहावयवदुःखादेः प्रात्यक्ष्यान्नाऽऽत्मदुःखिता ।। ५६८ ।।

प्रतीचि चेद्भवेद्दुःखं व्यापि चैतन्यवद्भवेत् ।।
द्रष्ट्टस्थत्वान्न कर्मस्थं द्र्ष्ट्रा दृश्येत बोधवत् ।। ५६९ ।।

स्वात्मनस्त्वेव कामाय ह्यात्मार्थत्वश्रुतेर्भवेत् ।।
आत्मैकविषयं सौख्यमिति चेन्मन्यसे न हि ।। ५७० ।।

यत्र वा अन्यदित्युक्तेरविद्याविषयं तु तत् ।।
दुःखित्वं नाऽऽत्मनि ज्ञेयं यत्र त्वस्येति निह्नुतेः ।। ५७१ ।।

मम तावदिदं बुद्धौ भवद्भ्यो यन्न रोचते ।।
प्रत्यक्प्रवणया दृष्ट्या संसारो नाऽऽत्मनीक्ष्यते ।। ५७२ ।।

मतं तार्किकसमयविरोधश्चेत्प्रसज्यते ।।
इच्छाद्वेषादिमानात्मा यतस्तैरभ्युपेयते ।। ५७३ ।।

नैवं निःशेषतर्कैश्चेदविरोधोऽभ्युपेयते ।।
सिद्धान्तो दुःस्थितोऽत्यर्थं तदा वः प्राप्नुयाद्ध्रुवम् ।। ५७४ ।।

न च तार्किकयुक्त्याऽपि प्रतीचीहासुखात्मता ।।
यतोऽवगम्यते तस्मान्निर्भीतिः सुखमास्यताम् ।। ५७५ ।।

पराक्प्रत्ययगम्येन दुःखेन स्याद्विषेषणम् ।।
न प्रत्यङ्भात्ररूपस्य विरोधादुष्णशीतवत् ।। ५७६ ।।

प्रत्यक्षाविषयत्वं च प्रतीचः प्रागवादिषम् ।।
तच्छायापाश्रयाद्यस्मात्प्रत्यक्षस्यापि मानता ।। ५७७ ।।

यो यतो लिप्सते नासावकिंचित्को ह्यनर्थिने ।।
भिक्षां दातुमलं तद्वज्ज्ञेयं स्वार्थपरार्थयोः ।। ५७८ ।।

प्रत्यक्षमन्तरेणापि भवेद्दुःखविशेषणः ।।
वियच्छब्दगुणं यद्वत्प्रत्यक्चेन्नैवमिष्यते ।। ५७९ ।।

एकमानानधिगतेर्नु सुखग्राहिणाऽऽत्मनः ।।
नित्यानुमितरूपस्य गृहीतिः स्यान्मनागपि ।। ५८० ।।

एकत्वादात्मनश्चैवं विषयीकरणे सति ।।
असंभवात्तदन्यस्य द्रष्ट्रभाषः प्रसज्यते ।। ५८१ ।।

विषयित्वमथैकस्य विषयत्वं च दीपवत् ।।
मतं चेन्नैतदेवं स्याद्युगपद्भूत्यसंभवात् ।। ५८२ ।।

न व्यनक्ति प्रदीपोऽपि स्वतो भास्वररूपतः ।।
विषयत्वाच्च पुंबुद्धेर्न दीपस्योभयात्मता ।। ५८३ ।।

प्रतीचश्च निरंशत्वान्न दीपेन सधर्मता ।।
म्राह्यग्राहकतैतेन विज्ञानस्याप्यपोदिता ।। ५८४ ।।

तथा गुणगुणित्वेन हक्षलिङ्गाधिगम्ययोः ।।
दुःखात्मनोर्मिथोयोगे नानुमानप्रमाणता ।। ५८५ ।।

नित्यमक्षजगम्यत्वाहुःखस्योत्पलनीलवत् ।।
रूपाद्यक्षजगम्यैश्च सामानाधिकरण्यतः ।। ५८६ ।।

दुःखस्याऽऽत्मनि संयोगजत्वाभ्युपगमेऽपि च ।।
सभागविक्रियानित्यत्वादिदोषः प्रसज्यते ।। ५८७ ।।

नाविकृत्य हि संयोगि गुणो द्रव्यं कदाचन ।।
उपयन्नपयन्वेह लोके दृष्टः प्रमाणतः ।। ५८८ ।।

न चानवयवं वस्तु क्वचिदप्युपलभ्यते ।।
विक्रियामाप्नुवन्नापि नित्यं ध्वंसिगुणाश्रयम् ।। ५८९ ।।

आकाशस्य च नित्यत्वं नेष्टमागमवादिभिः ।।
तत्कार्यश्रवणान्नापि दृष्टान्तोऽस्ति ततोऽपरः ।। ५९० ।।

विक्रियावदपि द्रव्यं तत्प्रत्ययसमन्वयात् ।।
नित्यमेवेति चेन्नैवमन्यथात्वातिरेकतः ।। ५९१ ।।

अनित्यत्वं कचिन्नास्ति यथाऽन्येषां प्रवादिनाम् ।।
सन्नेवाभावरूपोऽपि त्विष्टः शून्यत्ववादिनाम् ।। ५९२ ।।

संवित्प्रमाणसत्त्वेन विना वस्तु न लौकिकम् ।।
प्रमाणवादिभिर्दृष्टमनन्यायत्तसिद्धिकम् ।। ५९३ ।।

भागान्यथात्वाद्द्रव्यस्य नानित्यत्वं क्वचिन्मितम् ।।
निर्भागत्वात्प्रतीचस्तत्कया युक्त्योपपद्यते ।। ५९४ ।।

अथ सावयवत्वेऽपि नित्यं स्यात्कुलिशादिवत् ।।
संयोगपूर्वतो नैवं तद्विभागावसानतः ।। ५९५ ।।

वजादेरषिभागश्चेत्तस्यासंयोगपूर्वतः ।।
नानुमेयत्वतोऽस्त्येव तस्यावयवसंयुविः ।। ५९६ ।।

न हि साषयवं किंचिदृतेऽवयवसंयुतिम् ।।
घटादिवद्यतो दृष्टमतोऽदुःखित्वमात्मनः ।। ५९७ ।।

निर्दुःखित्वे परस्येष्टे तदन्यस्पाप्यभावतः ।।
कस्य दुःखनिवृत्त्यर्थं प्रारब्धोपनिषत्त्वया ।। ५९८ ।।

प्रत्यगज्ञानहेतूत्थदुःखित्वमतिविभ्रम -
ध्वंसमात्रस्य सिद्ध्यर्थमारब्धोपनिषन्मया ।। ५९९ ।।

नवसंख्येयमात्रेक्षी दशमो विभ्रमाद्यथा ।।
न वेत्ति दशमोऽस्मीति स्वीक्षमाणोऽपि तान्नव ।। ६०० ।।

निःशेषाननात्मदृक्तद्वदनिर्ज्ञातात्मतत्त्वकः ।।
न वेत्यैकात्म्यमस्मीति वीक्षमाणोऽप्यनात्मनः ।। ६०१ ।।

दशमोऽसीतिवाक्योत्थसम्यग्ज्ञानानलार्चिषा ।।
प्लुष्ट्वाऽऽत्मदशमाज्ञानं दशमोऽस्मीति वीक्षते ।। ६०२ ।।

यथा तत्त्वमसीत्यादिवाक्योत्थज्ञानवह्निना ।।
प्लुष्ट्वेहाऽऽत्मतमस्तज्जं तथैकात्म्यं प्रपद्यते ।। ६०३ ।।

प्रत्यगज्ञानहेतूत्थशास्राचार्यादिसाधनः ।।
तद्विरुद्धमथैकात्म्यं प्रत्यपद्यत मायया ।। ६०४ ।।

शास्राचार्यादयो यद्वन्मोहोत्थत्वान्न वस्तुतः ।।
प्रवेशोऽप्यस्य तादृक्स्यादैकात्म्यप्रतिपत्तये ।। ६०५ ।।

व्याकृताव्याकृतावस्थे जगतोऽस्य स्वभावतः ।।
अनूद्य, लोकतो दृष्टे, तद्याथात्म्यं प्रबोध्यते ।। ६०६ ।।

यत एवमतोऽपास्तरागद्वेपादिधीमलः ।।
उदारधिषणः प्राह भाष्यकृन्न्यायवद्वचः ।। ६०७ ।।

अप्रविष्टस्वभावस्य दिग्देशाद्यनभिप्लुतेः ।।
प्रवेशो व्याकृते क्लृप्तो जलपात्रार्कबिम्बवत् ।। ६०८ ।।

विम्बात्मना प्रवेशस्य ननु दूषणमीरितम् ।।
विप्रकृष्ट्याद्यभावोक्त्या भूयः कस्मात्स आश्रितः ।। ६०९ ।।

संभवाद्विप्रकृष्ट्यादेरदुष्टो दूषितः पुरा ।।
कथं तदिति चेदत्र युक्तिलेशोऽभिधीयते ।। ६१० ।।

निर्धूताशेषनावात्वतद्धेतुरविभागवान् ।।
अनन्यसाक्षिकः प्रत्यङ्ङासीन्नामादिजन्मतः ।। ६११ ।।

द्रष्ट्रादिरूपतस्तावद्व्यतिरेकोऽभवत्पुरा ।।
नामादिजन्मनि द्रष्टेत्यादिरूपान्वयोऽप्यभूत् ।। ६१२ ।।

अप्पात्रोत्थापिताद्भानोर्दिवि भानुर्यथेक्ष्यते ।।
सुषुप्तस्थस्तथा धीस्थात्कर्तृभोक्तृत्वलक्षणात् ।। ६१३ ।।

द्रष्ट्टश्रोत्रादिरूपश्च यश्च द्रष्ट्रादिसाक्ष्यषि ।।
दुद्धितत्कारणोपाधी क्षेत्रज्ञेश्वरसंज्ञकौ ।। ६१४ ।।

स्वप्ननिद्रायुताघाद्यौ प्राज्ञस्त्वस्वप्ननिद्रया ।।
इत्यादिस्थानभेदोऽपि वेदान्तोक्तौ विनिश्चितः ।। ६१५ ।।

जिघ्राणीममहं गन्धमिति यो वेत्त्यविक्रियः ।।
तद्भावाभावसाक्ष्यात्मा ह्येतश्च श्रुतिमस्तके ।। ६१६ ।।

अर्थान्तरनिरासार्थं दूषणं चोदितं पुरा।।
तदभावाददुष्टत्वात्प्रवेशो मुखबिम्ववत् ।। ६१७ ।।

दर्पणाभिहता दृष्टिः पर्यावृत्य स्वमाननम् ।।
व्याप्नुवन्त्यविभागेन भ्रान्तिं नो जनयेद्यथा ।। ६१८ ।।

इहापि कारणोपाधिः केवलोऽप्यविवेकतः ।।
बुद्ध्यादिकार्यगैर्धर्मैः प्रतिविम्ववदीक्ष्यते ।। ६१९ ।।

यथोक्तार्यप्रसिद्ध्यर्थं वचांसि सुबहून्यपि ।।
त्रय्यन्तेषूपपद्यन्ते तत्सृष्ट्वेत्यादिकानि च ।। ६२० ।।

दिग्देशकाशून्यस्य प्रवेशो विलसर्पवत् ।।
न त्वाञ्चसः परस्यास्ति तेनाविद्याप्रकल्पितः ।। ६२१ ।।

अग्निः सूर्यो मरुद्यद्वत्प्रविष्ट भुवनं तथा ।।
अप्रविष्टस्वभावोऽपि कार्यमात्माऽविशज्जगत् ।। ६२२ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यदृक्सिद्धिहेतुत्वाच्च भवेदिदम् ।।
जगज्जनिस्थितिध्वंसप्रवेशानां प्रयोजनम् ।। ६२३ ।।

तदृष्टेः पुरुषार्थत्वश्रवणादसकृच्छ्रुतौ ।।
ब्रह्म वेदेत्येवमादौ क्लृप्ताः सृष्ट्यादयस्ततः ।। ६२४ ।।

युक्त्या नैषोपपद्यन्ते जगत्सृष्ट्यादयो यतः ।।
प्रत्यगज्ञानमात्रोत्या जगत्सृष्ट्यादयस्ततः ।। ६२५ ।।

नासतो जन्मना योगः सतः सत्त्वान्न च्चेष्यते ।।
कूटस्थे विक्रिया नास्ति तस्मादज्ञानतो जनिः ।। ६२६ ।।

तथा रूपं रूपमिति मन्त्रवर्णोऽपि चाऽऽत्मनः ।।
याथात्म्यदर्शनायैव सृष्ट्यादि प्रत्यपीपदत् ।। ६२७ ।।

व्याप्तिः प्रवेशशब्देन भण्यते कारणात्मनः ।।
बुद्ध्यादिकार्यविषया व्यापिव्याप्यत्वमेतयोः ।। ६२८ ।।

असाधारणतो न स्यात्कालदिग्देशभिन्नयोः ।।
मिथोऽसंगतितो व्याप्तिर्हिमवद्विन्ध्ययोरिव ।। ६२९ ।।

मिथोऽविभिन्नयोर्नासौ नापि सैकात्म्य इष्यते ।।
भिन्नसामान्ययोस्तद्वत्तदसाधारणात्मनः ।। ६३० ।।

कार्यकारणयोरेवं भिन्नाभिन्नविकल्पतः ।।
वस्तुवृत्तेन संव्याप्तिर्न युक्त्येहोपपद्यते ।। ६३१ ।।

यत्र कार्त्स्न्येन वृत्तिः स्याद्रज्जुसर्पादिवद्द्वयोः ।।
व्याप्तिर्मुख्याऽस्तु तत्रैव तथाऽऽत्मानात्मनोरपि ।। ६३२ ।।

तमसैव यथा सर्पं स्रक्प्रविष्टा न तु स्वतः ।।
प्रत्यगज्ञानहेतूत्थमात्मैवं मायया जगत् ।। ६३३ ।।

कया मर्यादया कार्यं मायावी माययाऽविशत् ।।
आनखाग्रेभ्य इत्युक्त्या मर्यादाऽतोऽस्य भण्यते ।। ६३४ ।।

नखाग्रावधिका यस्मात्संवित्पुसोऽभिजायते ।।
अतः सामान्यवृत्त्यात्मा प्राविशद्देहमीश्वरः ।। ६३५ ।।

दृष्टान्ताभ्यामिमां वृत्तिं व्याचष्टे प्रत्यगात्मनः ।।
कृत्स्नकारणतत्कार्यवृत्त्युपाधिसमाश्रयात् ।। ६३६ ।।

मिथो विभक्ता एकत्र क्षुरधाने यथा क्षुराः।।
क्षुरधानाद्विभज्यन्ते तथाऽऽत्मा नाडिभेदतः ।। ६३७ ।।

ओतप्रोतात्मना तस्थुरर्वाग्या भूमयोऽक्षरात् ।।
तत्तद्भूमिपरिच्छेदात्क्षेत्रज्ञः पर एव सन् ।। ६३८ ।।

सूक्ष्मताव्यापिते ज्ञेये भूम्यादेर्यावदक्षरम् ।।
पूर्वपूर्वप्रहाणेन तन्निष्ठा वियदात्मना ।। ६३९ ।।

विश्चंभरोऽग्निर्विज्ञेयो विश्वस्य भरणादिह ।।
डारू कृत्स्नमभिव्याप्य यथाऽग्निर्दारुणि स्थितः ।। ६४० ।।

संव्याप्य तद्वदखिलं देहमात्मा व्यवस्थितः ।।
तस्थावसंव्याप्य यथा क्षुरधानं क्षुरस्तथा ।। ६४१ ।।

श्रोत्रादिनाडीमध्यस्थ आत्माऽव्याप्य तनुं स्थितः ।।
वृत्ती द्वे प्राप्नुतेऽतद्वान्स्वप्नजाग्रदवस्थयोः ।। ६४२ ।।

सामान्यमात्रवृत्तिं स सुषुप्ते प्रतिपद्यते ।।
प्रत्यग्याथात्म्यसंमोहान्न त्वसौ परमार्थतः ।। ६४३ ।।

महासत्ता वियज्ज्ञेियं कृत्स्नार्वाग्भूमिसंप्लुतेः ।।
व्यक्तयोऽन्त्या विशेषाः स्युस्तदसाधारणत्वतः ।। ६४४ ।।

सामान्यानि विशेषाश्च तन्मध्यपतितानि च ।।
सामान्यात्मविशेषत्वं तदुपाधिरगात्परः ।। ६४५ ।।

श्रोत्रत्वगादिनाडिस्थं शब्दाद्यालोचनादिभिः ।।
चेष्टितं नामरूपाभ्यां देहेऽमुष्योपलभ्यते ।। ६४६ ।।

असाधारणसामान्यरूपाभ्यामीक्ष्यमीक्षते ।।
सर्वमानैः प्रसिद्धत्वादतो व्युत्थाप्यते ततः ।। ६४७ ।।

अयं मेयः प्रामातांऽहं मानमेतदितीक्षणे ।।
मिथ्याज्ञाने जनस्तुष्टः स्वप्नमायेन्द्रजालवत् ।। ६४८ ।।

यतो मिथ्याववोधोऽयमतस्तदपनुत्तये ।।
न पश्यन्ति तमित्याह ये पश्यन्ति यथोदितम् ।। ३४९ ।।

वस्त्वज्ञानैकनिष्ठत्वान्मिथ्याधीर्न हि वस्तुनि।।
न पश्यन्तीत्यतो युक्तं नेक्षन्ते वस्तु तत्परम् ।। ६५० ।।

यद्यप्यत्राभिमानोऽस्ति निष्क्रियाकारकात्मनि ।।
पश्यामीत्ययथार्थत्वान्मिथ्याधीरेव सा मता ।। ६५१ ।।

नन्वप्राप्तनिषेधोऽयं न पश्यन्तीति भण्यते ।।
नैवं सृष्ट्यादिवाक्यानां प्रत्यग्बोधैकहेतुतः ।। ६५२ ।।

मन्त्रोऽप्याहेममेवार्थे रूपं रूपमिति स्फुटम् ।।
तद्दर्शनात्समस्तस्य पुरुषार्थस्य सिद्धितः ।। ३५३ ।।

पश्यन्तोऽपि न पश्यन्ति विरुद्धं कथमुच्यते ।।
मेयासंस्पर्शिदृष्टित्वान्न पश्यन्तीति भण्यते ।। ६५४ ।।

सदेवेत्यादिवाक्येभ्यः कृत्स्नं वस्तु यतोऽद्वयम् ।।
संभवस्तद्विरुद्धस्य कुतोऽकृत्स्नस्य वस्तुनः ।। ६५५ ।।

अव्यावृत्ताननुगतं प्रत्यग्वस्तु स्वतो मितेः ।।
तद्विरुद्धेह या दृष्टिर्मिथ्यारूपा न साऽन्यथा ।। ६५६ ।।

आत्माऽनात्मानमाप्नोति यतः प्रत्यक्तयाऽखिलम् ।।
तदन्यानवशिष्टत्वादकृत्स्नः स्यादतोऽन्यथा ।। ६५७ ।।

अनात्मा नाऽऽत्मरूपेण प्रत्यक्त्वात्सिद्धिमर्हति ।।
प्रत्यङ्भात्रैकयाथात्म्यात्कुतस्तद्व्यतिरेकतः ।। ६५८ ।।

देशतः कालतो रूपाद्वस्त्ववस्थादितोऽपि च ।।
व्यभिचारोऽस्य संसिद्धस्तद्विरद्धात्मसाक्षिकः ।। ६५९ ।।

प्रतिज्ञार्थस्य सिद्ध्यर्थं न पश्यन्तीति भण्यते ।।
अकृत्स्नो हीति हेतूक्तिः साऽपि चैवं समर्थ्यते ।। ६६० ।।

तदकृत्स्नत्वसंसिद्ध्यै प्राणन्नेवेत्युदीरणम् ।।
अन्योन्यव्यभिचारित्वं प्राणादेरीक्ष्यते यतः ।। ६६१ ।।

यस्मिन्दृष्टेऽप्यदृष्टोऽर्थः स तदन्यश्च शिष्यते ।।
तथाऽदृष्टेऽपि दृष्टः स्यादकृत्स्नस्तादृगुच्यते ।। ६६२ ।।

आविष्करिष्यन्हेत्वर्थमकृत्स्नत्वप्रसिद्धये ।।
न ह्यसौ कृत्स्रतामेति चक्षुःश्रोत्रादिसंहतः ।। ६६३ ।।

परस्परानभिव्याप्तेर्नामरूपक्रियात्मनाम् ।।
व्यभिचारादकृत्स्नत्वं स्यादनात्मैकरूपिणाम् ।। ६६४ ।।

असंहतः संहतः सन्प्रत्यङ्भोहैकहेतुतः ।।
प्राणनादिक्रियाः कुर्वन्प्राण इत्यभिधीयते ।। ६६५ ।।

तस्मिश्च प्राणने वायोर्व्यापारः करणात्मना ।।
उत्सृज्यमानः कर्मत्वं विज्ञानात्मन एति सः ।। ६६६ ।।

साक्षादात्मोत्सृजन्वायुं तस्मिन्प्राणनकर्मणि ।।
अपेतकारकग्रामः प्रतीचैवानुभूयते ।। ६६७ ।।

कर्त्रादिकारकाण्यस्मिन्नसाधारणरूपतः ।।
अतद्धर्मक आभान्ति ह्यागमापायसाक्षिणि ।। ६६८ ।।

साक्षिरूपं स्वतःसिद्धं तेनैष्वव्यभिचारतः ।।
कर्त्रादि तु तमोन्तस्य रूपं धर्माद्यपेक्षया ।। ६६९ ।।

अनित्यहेतुतोऽनित्यं तेन कर्त्रादि लक्ष्यते ।।
निर्हेतु प्रत्यगज्ञानं लक्ष्यते तेन नित्यवत् ।। ६७० ।।

प्रत्यगज्ञानमात्रैकनीडत्वान्नान्यरूपता ।।
क्रियाकारकरूपाणां नित्यानित्यमतिः कुतः ।। ६७१ ।।

अतस्तद्व्यभिचारेण नामरूपक्रियात्मनाम् ।।
अकृत्स्नव्यपदेशेन मिथ्याज्ञानत्वमुच्यते ।। ६७२ ।।

अज्ञातायां यथा रज्ज्वां तदध्यस्तैकरूपिणाम् ।।
व्यभिचारः स्रगादीनां प्रतीच्येवमनात्मनाम् ।। ६७३ ।।

प्राणाग्नयः पुरा बुद्धेः सुप्तेष्वन्येषु जाग्रति ।।
अतस्तद्विपया तावत्कर्तृतेहोच्यते प्रभोः ।। ६७४ ।।

नामतो रूपतश्चैवं प्राणनादिषु कर्मसु ।।
लक्ष्यतेऽविद्यया तद्वात्रज्जुः सर्पादिभिर्यथा ।। ६७५ ।।

प्राणन्नेवेत्यवधृतेस्तदर्थान्तररूपतः ।।
प्राणाद्यकृत्स्नतासिद्ध्यै व्यभिचारः प्रदर्श्यते ।। ६७६ ।।

कर्मैतदेव कुर्वाणः काले चात्रैव भण्यते ।।
अत्रैव च क्रियायोगे तद्रूपादृः स इष्यते ।। ६७७ ।।

तद्वानसमकालं तु प्राणनादिक्रियोत्थितेः ।।
प्रागूर्ध्वं च तदन्येषु प्राणासंभवहेतुतः ।।
न तन्नामा न तद्रूपस्तदन्यत्र च कर्मणि ।। ६७८ ।।

प्राणनानन्तरं यस्मात्क्रियाशक्तेः समुद्भवः ।।
वदन्वागित्यतः प्राह क्रमयोगानुरोधतः ।। ६७९ ।।

वक्तीति वाग्भवेदात्मा ह्युच्यते वाग्भवेद्ध्वनिः ।।
तथोच्यतेऽनयेत्यस्मात्करणं वागुदाहृता ।। ६८० ।।

पश्यंश्चक्षुस्तथा द्रष्टा शृण्वञ्श्रोत्रं तथैव च ।।
त्रिधा त्रिधा व्यवच्छिन्न एवं सर्वत्र लक्षयेत् ।। ६८१ ।।

चक्षुरालोचनायैव संशयं कुरुते मनः ।।
बुद्धिरध्यवसानाय साक्षी क्षेत्रज्ञ उच्यते ।। ६८२ ।।

यैव ज्ञानविकाशेषु साक्षिता सैव नान्यथा ।।
क्रियाशक्तिविकाशेषु ह्यन्योन्यव्यभिचारिषु ।। ६८३ ।।

निरस्तावयवे व्योम्नि मिथोभिन्नप्रदेशिनाम् ।।
न संभाव्या यथा सिद्धिः प्रतीच्येवं तमोवताम् ।। ६८४ ।।

प्राणन्वदन्नित्युक्तानि नामरूपाणि यानि तु ।।
कर्मजान्येव तान्यस्य न तु चैतन्यवत्स्वतः ।।। ६८५ ।।

अन्योन्यापेक्षसंसिद्धेरन्योन्यव्यभिचारतः ।।
अपराधीनसंसिद्धौ भानाविव तमो भवेत् ।। ६८६ ।।

यत एवमषिद्योत्थं प्राणाद्यस्यातदात्मनः ।।
नामरूपमतस्ताभ्यां पश्यन्नपि न पश्यति ।। ६८७ ।।

तत्रैवं सति यो द्रष्टा प्राणनादिक्रियं परम् ।।
उपास्त इति जानाति न, स्वभावादुपासनम् ।। ६८८ ।।

न यतो युगपत्कृत्स्नवस्तुज्ञानं क्रमेण वा ।।
अस्त्येकैकमतोऽनूक्तिः प्राप्ता दृष्टिरनूद्यते ।। ६८९ ।।

नानेकदृष्टिविध्यर्थमेकैकोपास्तिकुत्सनम् ।।
मृत्योः स मृत्युमित्येवं तदृष्टिरषि कुत्स्यते ।। ६९० ।।

सर्व एकमिति ह्युक्तेरिहाप्यैकात्म्यदर्शनम् ।।
विधीयते यतो नातः समस्तव्यस्तदर्शनम् ।। ६९१ ।।

समस्तव्यस्ततां तस्मान्मानान्तरमितत्वतः ।।
अनूद्यापूर्वमैकात्म्यं विधेयमुपपत्तिमत् ।। ६९२ ।।

समुद्रतरुगोपिण्डदृष्टान्तैः परमात्मनः ।।
व्याचक्षते बलात्केचित्समस्तव्यस्तदर्शनम् ।। ६९३ ।।

नानावयवसंभेदभिन्नार्थश्चेन्नगादिवत् ।।
सिद्धः कुतश्चिन्मानाकत्स्यादनुवादस्तथा सति ।। ६९४ ।।

निःशेषभेदसामान्यदृष्ट्यावृत्तिरुपासनम् ।।
विधित्सितं चेत्तादृक्षं कल्पकोट्याऽपि दुःशकम् ।। ६९५ ।।

प्रत्यग्दृष्टेर्हि विषयः स्यादात्मेत्यनुभूतितः ।।
तदवोधमृते तत्र कुतः पिण्डादिदर्शनम् ।। ६९६ ।।

तं परादादिति तथा प्रतीच्यज्ञानकल्पितम् ।।
मिथ्याज्ञानापनुत्त्यर्थमात्मैवेत्यब्रवीच्छ्रुतिः ।। ६९७ ।।

पराञ्चीत्यपवादाच्च न पिण्डादीक्षणं श्रुतेः ।।
प्रत्यग्दृष्ट्या विरुद्धत्वान्न परागर्थदर्शनम् ।। ६९८ ।।

अनन्यमेयतन्मानमातृ वस्त्वविभागवत् ।।
अमेयमानमात्रेकं तदात्मेति प्रचक्षते ।। ६९९ ।।

संसारदर्शनाभ्यासात्तन्मुक्तिं ये प्रचक्षते ।।
नाकार्यं विद्यते तेषां वैश्वानरवराश्रयात् ।। ७०० ।।

वयं तु वरहीनत्वाच्चर्मवद्वेष्टितुं वियत् ।।
न शक्नुमो, विना युक्तीरतो न श्रद्दधामहे ।। ७०१ ।।

उक्तं च वक्ष्यमाणं च समस्तव्यस्ततां प्रति ।।
श्रुत्यक्षरानुरोधेन दूषणं दूषितात्मनाम् ।। ७०२ ।।

नादूषितात्मभिर्यस्मात्प्रतीचोऽन्यन्मनागपि ।।
प्रत्यग्दृष्ट्येक्षितुं शक्यं वस्तु स्वप्नदृशा यथा ।। ७०३ ।।

प्राणन्वदन्निति द्वाभ्यां क्रियाशक्तिसमुद्भवः ।।
पश्यञ्शृण्वन्निति तथा ज्ञानशक्त्युद्भवः कृतः ।। ७०४ ।।

नामरूपातिरेकेण न ज्ञेयं वस्तु विद्यते ।।
उपलब्धौ तयोरुक्ते कारणे श्रोत्रचक्षुषी ।। ७०५ ।।

नामरूपप्रकाश्या च क्रिया प्राणात्मिका तथा ।।
नामाभिव्यक्तिकृद्वाक्स्यादेवं सर्वत्र योजना ।। ७०६ ।।

श्रोत्रादिकरणैर्यद्यत्प्रथते तत्तदुच्यते ।।
रूपं व्याक्रियते यत्तु तन्नामेत्युपदिश्यते ।। ७०७ ।।

ज्ञानशक्तिविकाशानां मनः साधारणं मतम् ।।
क्रियाशक्त्युद्भवानां च करणं तत्र्रिकालदृक् ।। ७०८ ।।

प्राणनादिकृतां मध्य एकैकं यः समीक्षते ।।
न स जानात्यकृत्स्नत्वात्पूर्ण्पं वस्तु यतः स्वतः ।। ७०९ ।।

यावदेवमयं वेद प्राणितीत्यादिकर्तृकम् ।।
अक्रियाकारकं वस्तु न तावद्वेद तत्त्वतः ।। ७१० ।।

अव्याकृतेऽनभिव्यक्तेर्न चेत्तत्तत्त्वमीक्ष्यते ।।
व्यक्तौ च हेतुकार्याभ्यां कथं तर्हीक्ष्यतां परम् ।। ७११ ।।

कार्यकारणबुद्धौ ताविष्येते विश्चतैजसौ ।।
प्राज्ञः कारणवद्धस्तु द्वौ तु तुर्ये न सिध्यतः ।। ७१२ ।।

विस्फारिताक्षो जानाति शब्दाद्येव न तत्परम् ।।
अपीतकरणग्रामः शब्दाद्यपि न वेत्ति हि ।। ७१३ ।।

कथं पश्यंस्तमात्मानं साक्षाद्वेदेति चोदिते ।।
आत्मेत्येवेति नो वक्ति चोद्यहेतुनिवृत्तये ।। ७१४ ।।

अतिरोहितरूपं यज्जगत्यव्याकृते तथा ।।
तत्साक्षित्वाच्च तद्व्यक्तौ यदक्षौर्व्यज्यते न च ।। ७१५ ।।

प्रत्यक्तया यः प्रथते स्वयंज्योतिःस्वभावकः ।।
मातृमानक्रियामेयविभागैर्न विभज्यते ।। ७१६ ।।

जिघ्राणीममहं गन्धमिति यो वेत्त्यविक्रियः ।।
स आत्मा तत्परं ज्योतिः शिरसीदं वचः श्रुतेः ।। ७१७ ।।

अभिधाज्ञानगम्यत्वनिषेधायेतिशब्दनम् ।।
यतो वाचो निवर्तन्त इति च श्रुतिशासनम् ।। ७१८ ।।

व्याकृताव्याकृतात्मत्वनिराकरणसिद्धये ।।
एषेत्याहान्यदेवेति तथा चोच्चैः श्रुतीरणम् ।। ७१९ ।।

उपेति सामीप्यवचस्तन्निष्ठा प्रत्यगात्मनि ।।
कार्यकारणभूताभ्यां प्रत्यङ्नेदीय ईक्ष्यते ।। ७२० ।।

व्याकृताव्याकृतात्मभ्यां यो भिन्नोऽज्ञानहेतुतः ।।
प्रत्यक्तत्त्वधिया हत्वा तावुपैत्यात्ममात्रताम् ।। ७२१ ।।

व्युत्थाय कारणात्कार्यात्तत्तत्त्वज्ञानवर्त्मना ।।
उपेत्य कूटस्थमजमासीतापरिणामवान् ।। ७२२ ।।

व्यक्ताव्यक्तविभागोऽयं सिध्येदात्मन्यतद्वति ।।
अहोरात्रविभागोऽयं भानौ तद्रहिते यथा ।। ७२३ ।।

आत्मानात्मविभागोऽपि नायमात्मस्पृगीक्ष्यते ।।
अज्ञातात्मैकसाक्षित्वादज्ञानोत्थं न वस्तुगम् ।। ७२४ ।।

अनात्मसिद्धिवन्न स्यादात्मसिद्धिरनात्मनः ।।
आत्मनोऽनात्मसिद्धिश्च नैव स्यादात्मसिद्धिवत् ।। ७२५ ।।

आत्मनो व्यतिरेकेण नैःस्वाभाव्यादनात्मनः ।।
तथैवाव्यतिरेकेण रज्जुसर्पखपुष्पवत् ।। ७२६ ।।

तस्मान्नानात्मनोऽस्त्यात्मा नाप्यनात्माऽऽत्मनः स्वतः ।।
आत्मनस्तु स्वतः सिद्धिरात्मसिद्धेरनन्यतः ।। ७२७ ।।

यावानात्मनि वेदाऽऽत्मा प्रतीच्यात्मानमात्मना ।।
निरस्ताज्ञानतत्कार्यं पश्येत्तद्वदनात्मसु ।। ७२८ ।।

बुद्ध्यादेर्विषयान्तस्य निरस्तस्याऽऽत्मनो बहिः ।।
अनात्मवस्तुनः प्रत्यङ्ङात्मा ह्यात्मीयतो भवेत् ।। ७२९ ।।

तद्याथात्म्यात्महेतुभ्यामनात्मार्थसमागमे ।।
अव्यावृत्ताननुगतसंगती रज्जुसर्पवत् ।। ७३० ।।

प्रतीचोऽव्यतिरेकेण तदन्यद्वस्तु सिध्यति ।।
प्रतीचा तस्य जग्धत्वात्क्वानात्मा सिध्यतामयम् ।। ७३१ ।।

सहतेऽनात्मतां नाऽऽत्माऽनात्मा तद्विरहे कुतः ।।
वस्त्वात्मना न चेत्सिध्येत्कुतः सिध्येदनात्मना ।। ७३२ ।।

स्वात्मन्येव सदन्यत्र सर्ववस्तु प्रसिध्यति ।।
तत्र चेत्तदसत्सत्स्यात्कथमन्यत्र निष्मम् ।। ७३३ ।।

मातृत्वकञ्चुको यद्वदात्माऽनात्मानमीक्षते ।।
दृष्टिमात्रैकरूपत्वान्न तथाऽऽत्मानमीक्षते ।। ७३४ ।।

कर्तृत्वप्रतिषेधार्थं द्रष्टुर्दृष्टेरितिश्रुतिः ।।
दृष्टिरेव तु यो द्रष्टेत्याह दृष्टिविशेषणम् ।। ७३५ ।।

प्रतीचो वस्तुनस्तावद्वस्तुवृत्तं यथोदितम् ।।
शब्दवृत्तमथेदानीं यथावदभिधीयते ।। ७३६ ।।

यच्चाऽऽप्नोति यदादत्ते यच्चात्ति विषयानिह ।।
यच्चास्य संततो भावस्तस्मादात्मेति कथ्यते ।। ७३७ ।।

यस्मादर्थे तु विज्ञेया यच्छब्दाः सर्व एव तु ।।
समुच्चये चशब्दाश्च तथा सर्वत्र योजयेत् ।। ७३८ ।।

व्याप्नोत्यनवशेषेण सर्पदान्स्रगिदाखिलान् ।।
प्रत्यक्तयाऽनात्मनोऽतः प्रत्यगात्मेति भण्यते ।। ७३९ ।।

सावशेषात्मनोऽकृत्स्नान्निःशेषात्मतया यतः ।।
आत्माऽनात्मन आप्नोति तेनाऽऽत्मेत्यभिधीयते ।। ७४० ।।

स्वचिदाभासमोहेन तदुत्थानखिलान्यतः ।।
आदत्तेऽनात्मनः प्राज्ञे ततश्चाऽऽत्मेति तं विदुः ।। ७४१ ।।

पर आत्मनि सर्वेऽपि संप्रतिष्ठन्त एकले ।।
पृथिव्याद्या अनात्मान इति चाऽऽथर्वणे वचः ।। ७४२ ।।

स्वात्माभासाः पराचीना धीवृत्तीर्विषयोन्मुखाः ।।
प्रत्यगत्ति यतोऽतोऽसावात्मेत्युक्तो मनीषिभिः ।। ७४३ ।।

विश्वो हि स्थूलभुङ्नित्यं तैजसः प्रविविक्तभुक् ।।
आनन्दभुक्तथा प्राज्ञ इति चाऽऽगमशासनम् ।। ७४४ ।।

अव्यावृत्ताननुगतः पूर्णः स्वात्मन्यवस्थितः ।।
यतोऽस्य संततो भावस्तस्माच्चाऽऽत्मेति शब्द्यते ।। ७४५ ।।

तद्विष्णोरिति मन्त्रोऽपि विष्णोस्तत्परमं पदम् ।।
चक्षुर्वदाततं व्योम्नि व्याचष्टे प्रत्यगात्मनि ।। ७४६ ।।

नानुत्पन्नमतो ज्ञानं नानपास्तं तथा तमः ।।
यथोक्तैकात्म्यसंदृष्टावतः कार्त्स्न्यं ममाऽऽत्मनः ।। ७४७ ।।

द्रष्ट्टदर्शनदृश्यानां प्रत्यक्तत्वं यतस्ततः ।।
तद्दृष्टावखिलं दृष्टं रज्जुसर्पादिवद्भवेत् ।। ७४८ ।।

स्रगज्ञानैकहेतूनां स्रग्धिया ज्ञातता यथा ।।
प्रत्यङ्भोहजवस्तूनां प्रतीच्यवगते तथा ।। ७४९ ।।

अत्र ज्ञाते यतः सर्व ऐकात्म्यं यान्त्यशेषतः ।।
प्राणादयोऽत आत्मैव द्रष्टव्यः सर्वदर्शनात् ।। ७५० ।।

केचिद्व्याचक्षतेऽपूर्वे विधिमेतं महाधियः ।।
नियमं त्वपरे धीराः परिसंख्यामथापरे ।। ७५१ ।।

नापूर्वविधिरित्येष कदाचिदपि गृह्यते ।।
सर्वदैव तु तत्प्राप्तेस्तथा नान्योऽपि कश्चन ।। ७५२ ।।

पुंव्यापारानधीनत्वान्नेह संभाव्यते विधिः ।।
स्वव्यापारैकविषयः सर्व एव यतो विधिः ।। ७५३ ।।

संस्थेम्नेऽस्यैव चार्थस्य पूर्वपक्षोक्तिपूर्वकः ।।
भाष्यकृद्भिः कृतो यत्नः स आविष्क्रियतेऽधुना ।। ७५४ ।।

यथा कार्यानपेक्षस्य प्रामाण्यं वचसः स्फुटम् ।।
ऐकात्म्यवस्तुनिष्ठस्य तथा पूर्वमवादिषम् ।। ७५५ ।।

लिङ्प्रत्ययश्रुतेरत्र भ्रान्तिः समुपजायते ।।
यजेतेत्यादिसामान्याद्विध्यर्थोऽतो विचार्यते ।। ७५६ ।।

सिद्धान्तोपक्रमः पूर्वं पूर्वपक्षः प्रदर्श्यते ।।
सम्यग्निर्ज्ञातसिद्धान्तो यतो वेत्ति बलाबलम् ।। ७५७ ।।

नापूर्वविधिरेष स्यात्पक्षेप्राप्तत्वकारणात् ।।
पक्षे प्राप्तिर्विचारान्ते वक्ष्यते कारणाश्रयात् ।। ७५८ ।।

नित्यप्राप्तिमिहाऽऽचष्टे विध्यर्थापनुनुत्सया ।।
अप्राप्तांशानुपात्येव सर्व एव विधिर्यतः ।। ७५९ ।।

पाक्षिक्युपासनप्राप्तिर्नित्या वेति च लिङ्गतः ।।
विवक्षिता भाष्यकृतो नित्यप्राप्तिरितीक्ष्यते ।। ७६० ।।

यत्साक्षादितिवाक्योत्थप्रत्यग्याथात्म्पलेहिना ।।
ज्ञानेन तमसो दाहात्कुतो विध्यर्थसंभवः ।। ७६१ ।।

कारकाण्युपमृद्गाति विद्या बुद्धिमिवोषरे ।।
कारकत्वमविद्योत्थं स्वतश्चाकारकात्मता ।। ७६२ ।।

यदज्ञानात्प्रवृत्तिर्या तज्ज्ञाने सति सा कुतः ।।
न हीहापास्तनिद्रोऽपि सुप्तवत्स्वप्नमीक्षते ।। ७६३ ।।

यद्धि यस्य स्वतो रूपं न तत्प्राप्तावपेक्षते ।।
क्रियां मोहनिमित्तत्वादपेक्षा कर्त्रपह्नवे ।। ७६४ ।।

न च संमोहविध्वस्तौ यथावस्त्ववबोधतः ।।
समर्थमन्यत्पश्यामः क्रियाकारकरूपकम् ।। ७६५ ।।

स्वाध्यायाधीतिविधिना ज्योतिष्टोमादिबोधवत् ।।
सदा प्राप्ताऽऽत्मविद्याऽपि नातो विधिरिहेष्यते ।। ७६६ ।।

देहेन्द्रियमनोबुद्धिसर्वव्यापारभासिनः ।।
लिङ्गतश्चावसेयत्वान्न संभाव्यो विधिस्ततः ।। ७६७ ।।

तथाऽहंप्रत्ययात्साक्षादात्मयाथात्म्यनिश्चितेः ।।
असंभवादसंप्राप्तेः कुतो विधिरिहेष्यते ।। ७६८ ।।

नन्विहाऽऽत्मार्थसंदृष्टावहंप्रत्ययगम्यता ।।
पाक्षिकीति ततोऽप्राप्तेर्भवेन्नैयमिको विधिः ।। ७६९ ।।

पाक्षिकी तावदत्राऽऽस्तामैकात्म्यार्थावलेहिनः ।।
ज्ञानस्य प्राप्तिर्नित्या वेत्यस्त्वपूर्वो विधिः स्फुटः ।। ७७० ।।

एकार्थोल्लेखिवृत्तीनामातादात्म्याभिमानतः ।।
आम्रेडनं हि शब्दार्थः सर्वत्रोपासनश्रुतेः ।। ७७१ ।।

न पश्यन्तीत्यतो लिङ्गाज्ज्ञानमेव विधित्सितम् ।।
न तूपासनमिति चेन्मैवमैकार्थ्यकारणात् ।। ७७२ ।।

सर्वत्रैकार्थता दृष्टा वेदोपासनशब्दयोः ।।
यथाऽन्यत्र तथेहापि कस्मान्नाध्यवसीयते ।। ७७३ ।।

रश्मींस्त्वं पर्यावर्तयादिति चाऽऽवर्तनात्मकः ।।
विधिः श्रुतः श्रुतौ स्पष्टस्ततश्च फलसंगतिः ।। ७७४ ।।

देवो भूत्वेति देवांश्च सदा तद्भावभावितः ।।
देवप्राप्तिं श्रुतिः प्राह भावनाबलसंश्रयात् ।। ७७५ ।।

स योऽत इत्युपक्रम्य ह्युपासनगिरैव तु ।।
अन्त आत्मेत्युपासीत तथैवोपासनश्रुतेः ।। ७७६ ।।

प्रवृत्तौ चोपसंहारे तथैवोपासनश्नुतेः ।।
वेदेत्युपासनार्थत्वमस्याप्यभ्युपगम्यते ।। ७७७ ।।

तथैतत्सर्वे वेदेति यत्र यत्र श्रुतिर्भवेत् ।।
अभ्यासस्य तदाऽप्राप्तेरपूर्वविधिरिष्यते ।। ७७८ ।।

वस्तुस्वरूपान्वाख्याने न च कश्चित्प्रवर्तते ।।
तज्ज्ञानजन्ममात्राच्च पुरुषार्थोऽपि नेष्यते ।। ७७९ ।।

यादृक्कर्मविधे रूपमात्मध्यानविधेरपि ।।
तादृगेव विशेषोऽत्र न मनागापि गम्यते ।। ७८० ।।

कुतोऽविशेष इति चेदत आह यथा तथा ।।
मानस्येव क्रिया यस्मादविशिष्टोभ्योरपि ।। ७८१ ।।

वषट्करिष्यंस्तां ध्यायेदिति यद्वद्विधीयते ।।
मानस्येव क्रिया तद्वदात्मार्थोपासनेष्वपि ।।७८२ ।।

भावनांशत्रयं यस्मादुपासनविधावपि ।।
संभाव्यतेऽतो विज्ञेयो यजेतेत्यादिवद्विधिः ।। ७८३ ।।

स्वाध्यायस्य विधिर्ब्रूते लिङाद्यात्मानमेव च ।।
विधिप्रशस्तज्ञानाभ्यां कुरुध्वं पुंस्प्रवर्तनम् ।। ७८४ ।।

करणांशो विधिज्ञानं किमंशः पुंस्प्रवर्तनम् ।।
इतिकर्तव्यता चात्र ह्यर्थवादप्रशंसनम् ।। ७८५ ।।

प्रवृत्तस्य ततः पुंसः करणं याग इष्यते ।।
स्वर्गादिश्च किमंशः स्यात्प्रयाजादिस्तथा परः ।। ७८६ ।।

यथा तत्र तथेहापि शास्रेणैव समर्प्यते ।।
अंशत्रयमतो युक्तमपूर्वविधिरेव तु ।। ७८७ ।।

किमंश आत्मा विज्ञेयः करणांशस्तथा मनः ।।
इतिकर्तव्यता त्यागब्रह्मचर्यादिसाधनम् ।। ७८८ ।।

कृत्स्नप्रकरणार्थस्य ज्योतिष्टोमादिगामिनः ।।
विध्युद्देशतया यद्वदुपयोगस्तथैव च ।। ७८९ ।।

उपासाविध्यपेक्षस्य प्रक्रियापतितस्य च ।।
आत्मार्थोपासनविधिदेशे तद्विनियोज्यते ।। ७९० ।।

अत्रास्थूलादिवाक्यानामुपास्यार्थसमर्पणे ।।
उपयोगः फलं मोक्षस्तमसो वस्त्वपह्नुतिः ।। ७९१ ।।

संप्रदायविदस्त्वन्ये यथावच्छास्रचक्षुषा ।।
व्याचक्षते महात्मानो यथा तदभिधीयते ।। ७९२ ।।

विधिशून्यस्य वाक्यस्य न प्रामाण्यं किलेष्यते ।।
नियोगानुप्रवेशेन यतो वस्त्ववबोध्यते ।। ७९३ ।।

नानुवादस्वरूपस्य निरस्तविधिकस्य हि ।।
सापेक्षस्येह वचसः प्रामाण्यमुपपद्यते ।। ८९४ ।।

क्रियैव ननु सर्वत्र तत्र तत्र विधीयते ।।
स्वव्यापारे हि विधिना नियोक्तुं शक्यते यतः ।। ७९५ ।।

द्रव्यस्वरूपेऽसाध्यत्वाद्विधिः कथमिहेष्यते ।।
न हि सिद्धस्य साध्यत्वं निपुणेनापि गम्यते ।। ७९६ ।।

न चाऽऽत्मविषयं ज्ञानं वेदान्तेषु विधीयते ।।
तस्य विध्यन्तरात्सिद्धेर्वेदान्तस्यानुवादता ।। ७९७ ।।

स्वाध्यायाधीतिविधिना ज्योतिष्टोमादिबोधवत् ।।
वेदान्तार्थावबोधोऽपि तेनैवेह समापितः ।। ७९८ ।।

स्यादेतत्फलसंबन्धो नियोगविरहाद्यदि ।।
प्रत्यग्ज्ञानस्य लभ्येत न त्वसौ लभ्यते तथा ।। ७९९ ।।

पुमर्थकारिता बुर्द्धर्नियोगादेव लभ्यते ।।
नातस्तन्निरपेक्षस्य प्रामाण्यं वचसो भवेत् ।। ८०० ।।

नैकात्म्यवस्तुसंव्याप्तिव्यतिरेकेण किंचन ।।
फलं स्यादात्मबोधस्य यथा कर्मफलं तथा ।। ८०१ ।।

अत्रोच्यतेऽन्यदेवेदं विज्ञानान्तरमात्मगम् ।।
विधीयते सहोपायं वेदान्तोक्तिप्रबोधतः ।। ८०२ ।।

न हि वाक्यसमुत्थेन ब्रह्मावाक्यार्थरूपकम् ।।
विज्ञानेन परिच्छेत्तुं शक्यते कर्मवत्क्वचित् ।। ८०३ ।।

नानापदार्थसंसृष्टरूपं शब्दात्प्रजायते ।।
विज्ञानं तेनावाक्यार्थरूपं नैव च गम्यते ।। ८०४ ।।

शब्दस्वभाव एवैष संसृष्टार्थावबोधनम् ।।
ब्रह्मासंसृष्टरूपत्वात्तेनातो नावगम्यते ।। ८०५ ।।

वाक्यं चातीन्द्रियार्थेषु प्रमाणमिति निश्चितम् ।।
तस्याप्यविषयत्वात्तद्विज्ञानान्तरगोचरः ।। ८०६ ।।

न चेद्वाक्योत्थविज्ञानपरिच्छेद्यं तदिष्यते ।।
नाऽऽम्नायार्थो भवेत्तर्हि नैवं वेदार्थ एव हि ।। ८०७ ।।

अपि चाधीयतेऽत्रार्थे वेदवाक्यान्यनेकशः ।।
प्रज्ञां कुर्वीत विज्ञायेत्येवमादीनि यत्नतः ।। ८०८ ।।

मुमुक्षुपुरुषार्थस्य मोहमात्रान्तरायतः ।।
ज्ञानात्कार्यान्तराभावान्नैतत्साध्वभिधीयते ।। ८०९ ।।

विधेर्हि तत्र साफल्यं यत्र वाक्योत्थबोधतः ।।
व्यतिरेकादनुष्ठेयः पदार्थः कश्चिदिष्यते ।। ८१० ।।

यथाऽग्निहोत्रयाथात्म्यविज्ञानव्यतिरेकतः ।।।
प्रयोगात्मा पृथक्तादृङ्नेह कश्चिदपीक्ष्यते ।। ८११ ।।

उत्पत्त्यादौ हि साध्येऽर्थे पुंव्यापृतिरपेक्ष्यते ।।
उत्पत्त्यादिविरुद्धत्वान्मुक्तेर्नान्यव्यपेक्षिता ।। ८१२ ।।

उत्पत्त्यादि स्वतो नो चेत्किं मुक्तौ कर्मणः फलम् ।।
उत्पत्त्यादि स्वतश्चेत्स्यात्किं मुक्तौ कर्मणा वद ।। ८१३ ।।

उत्पत्त्यादौ तु यच्छक्तं हेतुमात्रमपेक्षते ।।
तस्य कर्मव्यपेक्षा स्यान्नान्यथा तदपेक्षते ।। ८१४ ।।

प्रवृत्त्या स्वात्मसिद्ध्यर्थं कारकं सदपेक्षते ।।
कारकाणां क्रियापेक्षा नोभयापेक्षिताऽऽत्मनि ।। ८१५ ।।

संभावितात्मकर्तृत्वो ब्राह्मण्याद्यधिकारवान् ।।
विधिश्रुतेः प्रवर्तेत न तु प्लुष्टतदन्वयः ।। ८१६ ।।

अपूर्वानपराबाह्यं ब्रह्मास्मीति विजानतः ।।
कारकत्वं न संभाव्यं तन्मोहविरहात्कचित् ।। ८१७ ।।

आत्मनो ब्रह्मता यत्र ब्रह्मणोऽप्यात्मता स्वतः ।।
तत्त्वमस्यादिवाक्योत्थबोधाच्चेत्किमितीहते ।। ८१८ ।।

अब्रह्मानात्मविज्ञानमोहोत्थध्वंसहेतुतः ।।
प्रत्यग्याथात्म्यबोधस्य कुतोऽमूढः प्रवर्तते ।। ८१९ ।।

तत्र को मोह इत्येवं मन्त्रवर्णोऽपि नो जगौ ।।
संसारासंभवं साक्षादेकत्वमनुपश्यतः ।। ८२० ।।

वाध्यबाधकभावाच्च प्रत्यङ्भोहप्रबोधयोः ।।
सहावस्थानताभावात्प्रवृत्तेः स्यादसंभवः ।। ८२१ ।।

मतं वाक्योत्थविज्ञानमात्राच्चेन्न निराकृतिः ।।
अब्रह्मानात्मविषयमोहस्येति न तत्तथा ।। ८२२ ।।

तत्त्वमस्यादिवाक्यानां तावन्मात्रावबोधनात् ।।
अर्थान्तरं स संभाव्यं वाक्यवाक्यार्थवेदिना ।। ८२३ ।।

अस्थूलाद्यर्थशंसीनि द्रष्टव्यादिविधेर्यदि ।।
समर्पयेयुर्विषयमित्येतदपि नेष्यते ।। ८२४ ।।

मुक्त्यन्तरायसंमोहविध्वंस्यैकात्म्यबोधतः ।।
न तदर्थान्तराभावादिति पूर्वमवादिषम् ।। ८२५ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यव्याख्यानमात्रेणैव विना विधिम् ।।
न प्रवर्तेत वाक्यार्थसंबोधायेति चेन्मतम् ।। ८२६ ।।

नाऽऽत्मयाथात्म्यसंबोधिवाक्यश्रवणमात्रतः ।।
प्रत्यक्तत्त्वधियः सूतेः किमन्यद्विधिनेष्यते ।। ८२७ ।।

अन्तरेण विधिं वाक्यश्रवणायापि नेहेते ।।
इति ब्रुवाणं प्रब्रूयादनिष्टं श्रूयते कुतः ।। ८२८ ।।

अनवस्थाप्रसक्तिश्च तत्र तत्र प्रसङ्गतः ।।
विध्यन्तरस्येति ततो यथोक्तोऽर्थोऽवसीयताम् ।। ८२९ ।।

यथाऽऽत्मवादिवाक्यार्थश्रुतये न प्रवर्तते ।।
विधिवाक्यमृते तद्वद्विध्यर्थश्रवणेऽपि न ।। ८३० ।।

मतं वाक्योत्थविज्ञानस्मृतिसंतानता यदि ।।
केवलोक्तिश्रवोद्भूतज्ञानादर्थान्तरं स्फुटम् ।। ८३१ ।।

नैवं साक्षाद्यथावस्तुबोधस्यैवेह संभवात् ।।
नित्यं संनिहिते तस्मिंस्तत्स्मृत्या किं प्रयोजनम् ।। ८३२ ।।

अपि पाशुपतास्रेण विद्धश्चेन्न ममार यः ।।
निष्फलेषुवितुन्नाङ्गो नङ्क्ष्यतीत्यतिदुष्करम् ।। ८३३ ।।

अपि प्रत्यक्तमो नित्यं भास्वच्चैतन्यविम्बितम् ।।
बुद्धितद्वृत्तयश्चैवं तप्रायोविस्फुलिङ्गवत् ।। ८३४ ।।

प्रागप्यनात्मसंपातात्प्रतीचैवाऽऽप्तमेयकम् ।।
जन्मनैवाखिलं ज्ञानं फलवत्किमपेक्षते ।। ८३५ ।।

मात्रादिव्यवधानेन यथाऽन्यत्र मितेः फलम् ।।
फलतोऽवगतेरेव न तथेहाऽऽत्मदर्शने ।। ८३६ ।।

खपूर्ण एव सन्कुम्भो द्रव्यैर्नानाविधैर्युतिम् ।।
वियोगं वा यथा गच्छेच्चैतन्येद्धास्तथा धियाः ।। ८३७ ।।

तस्मादावृत्तिपक्षेऽपि स्वतस्तत्सिद्धितो विधिः ।
नापूर्वः कश्चिदत्र स्यादत एवापरोऽपि न ।। ८३८ ।।

अशब्दाद्यात्मकं साक्षान्निचाय्याऽऽत्मानमेकलम् ।।
मुच्यते मृत्युतो विद्वानिति नैगमिकं वचः ।। ८३९ ।।

आत्मन्यवगते साक्षात्प्रमाणार्थसमाप्तितः ।।
किमन्यत्स्मृतिसंतानात्प्रार्थ्यते निष्प्रमाणकम् ।। ८४० ।।

भविष्यत्कालसंवन्धि फलं चेह न नाकवत् ।।
तज्ज्ञानजन्मकालत्वादग्निजन्मोत्थकार्यवत् ।। ८४१ ।।

अविधिश्चार्थतः प्राप्तेस्तज्ज्ञानस्मृतिसंसततेः ।।
बोधाच्च ध्वस्तसंमोहः स्मृतिं नैव व्यपेक्षते ।। ८४२ ।।

सम्यग्ज्ञानाग्निनिर्दग्धे प्रत्यङ्भोहे सवान्धवे ।।
यथावस्तुस्मृतिं मुक्त्वा स्मृतिर्नान्याऽवशिष्यते ।। ८४३ ।।

प्रमाननुविधानाच्च न स्मृतिर्बाधिकाऽपरा ।।
बाध्यत्वेनैव माबुद्धेर्निष्ठिताऽभूदनात्मधीः ।। ८४४ ।।

बाध्यं तमो मितेः कृतस्नं तज्जं चाप्यतिदुर्वलम् ।।
मानं बाधकमेवाऽऽसीत्स्मृतिरप्यनयोस्तथा ।। ८४५ ।।

न स्मृतिर्विस्मृतिर्वेह संभाव्येतापि केनचित् ।।
सकृद्विभातो ह्येवैष रवौ रात्र्यहनी यथा ।। ८४६ ।।

अनर्थहेतुदाहित्वाद्यथोक्तात्मस्मृतेरतः ।।
आत्मस्मृतेः स्वतः प्राप्तिरितरस्यास्तु बाध्यता ।। ८४७ ।।

निरोधस्तर्हि पूर्वोक्तान्मतमर्थान्तरं यदि ।।
तन्त्रान्तरेषु तस्यापि कार्यत्वेन श्रुतत्वतः ।। ८४८ ।।

न, मुक्तिसाधनत्वेन तस्यामधिगमाच्छ्रुतेः ।।
प्रत्यग्वोधात्परं नान्यन्मुक्तेरस्तीह साधनम् ।। ८४९ ।।

अननुष्ठेयरूपत्वात्तत्सिद्धिश्चाऽऽत्मवोधतः ।।
प्रत्यग्ज्ञाने निरुध्यन्ते चित्ततद्वृत्तयो यतः ।। ८५० ।।

अभ्युपेत्यैतदस्माभिरुच्यते संभवादिति ।।
सम्यग्ज्ञानातिरेकेण न त्वन्यन्मुक्तिसाधनम् ।। ८५१ ।।

श्रुतौ स्मृतौ वा संभाव्यं ताभ्यां नान्यस्य मानता ।।
प्रत्याग्याथात्म्यनिर्णीतौ तार्किकोक्तात्मवस्तुवत् ।। ८५२ ।।

सर्वाकाङ्क्षैकहेतोश्च प्रत्यग्विज्ञानहानतः ।।
न भावनेह संभाव्या मोहे सत्येव सा यतः ।। ८५३ ।।

मानान्तरानधिगतोक्त्यर्थाधिगम एव नः ।।
विधिर्यतो नियोगोऽपि नैव स्यादनृतन्त्रतः ।। ८५४ ।।

नियोज्यतद्विषययोर्यत्र भेदोऽवसीयते ।।
विषयः स नियोगस्म नाऽऽत्मज्ञाने त्वभेदतः ।। ८५५ ।।

शब्दो लिङादिशून्योऽपि ह्यविज्ञातार्थबोधकः ।।
विधिर्भवति सामर्थ्याज्ज्ञाते ह्यर्थेऽनुवादता ।। ८५६ ।।

यतो वाचोऽभिधानानि प्रयुक्तान्युपलब्धये ।।
सर्वाण्यनभिधायैव निवर्तन्तेऽववोध्य च ।। ८५७ ।।

उदपादि च यच्छब्दैर्ज्ञानमाकारबद्धियः ।।
स्वतोबुद्धं तदप्राप्य नाम्ना सह निवर्तते ।। ८५८ ।।

माहात्म्यमेतच्छब्दस्य यदविद्या निरस्यति ।।
सुषुप्त इव निद्राया दुर्बलत्वाच्च बाधते ।। ८५९ ।।

दुर्बलत्वादविद्याया आत्मत्वाद्बोधरूपिणः ।।
शब्दशक्तेरचिन्त्यत्वाद्विद्मस्तं मोहहानतः ।। ८६० ।।

अगृहीत्वैव संबन्धमभिधानाभिधेययोः ।।
हित्वा निद्रां प्रबुध्यन्ते सुषुप्ते बोधिताः परैः ।। ८६१ ।।

जाग्रद्वन्न यतः शब्दं सुषुप्ते वेत्ति कश्चन ।।
ध्वस्तेऽतो ज्ञानतोऽज्ञाने ब्रह्मास्मीति भवेत्फलम् ।। ८६२ ।।

अविद्याघातिनः शब्दाद्याऽहं ब्रह्मोति धीर्भवेत् ।।
नश्यत्यविद्यया सार्धं हत्वा रोगमिवौषधम् ।। ८६३ ।।

अवशिष्टं स्वतोबुद्धं शुद्धं मुक्तमतो भवेत् ।।
नातः स्याद्भावनापेक्षा नापि मानान्तरं प्रति ।। ८६४ ।।

क्रियाप्रभेदविरहाज्ज्ञानं वा निखिलं तमः ।।
हन्त्यात्मलाभमात्रेण न तदन्या तमोह्नुतिः ।। ८६५ ।।

क्रियातत्फलयोर्भेदान्न भेदः क्रिययोरतः ।।
प्रत्यग्ध्वान्तमतो ज्ञानं स्वात्मलब्ध्यैव हन्ति तत् ।। ८६६ ।।

निष्पन्नोऽपि कुठारादिः प्रयोगविरहाद्यथा ।।
द्वैधीभावाय नैवालं तथा नैव प्रमाणधीः ।। ८६७ ।।

अलौकिकत्वाद्वोध्यस्य स्वतश्चावगमात्मनः ।।
बोध्ये हि लौकिकेऽपेक्षा परतोऽवगतौ तथा ।। ८६८ ।।

नद्यास्तीरे फलानीव प्रत्यक्षाद्यनपेक्षतः ।।
किमिवेहान्यमानेषु तवापेक्षाऽभिधाश्रुतेः ।। ८६९ ।।

प्रमाता च प्रमाणं च प्रमेयो निश्चितिस्तथा ।।
यत्सांनिध्यात्प्रसिध्यन्ति तत्सिद्धौ किमपेक्षते ।। ८७० ।।

जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तेषु घटोऽयमिति संविदः ।।
व्यवधानं न चेहास्ति तद्भावाभावसाक्षितः ।। ८७१ ।।

इदमेवमिदं नैवमिति बुद्धिर्विभागभाक् ।।
अनात्मिकाऽऽत्मवत्यत्र येनासौ किमपेक्षते ।। ८७२ ।।

कर्त्रादिव्यापृतेः पूर्वमसंकीर्णमुपाधिभिः ।।
अविक्षिप्तमसंसुप्तं ह्यनुभवन्किमपेक्षते ।। ८७३ ।।

प्रमाणमप्रमाणं च प्रमाभासस्तथैव च ।।
कुर्वन्त्येव प्रमां यत्र तदसंभावना कुतः ।। ८७४ ।।

प्रामाण्यमेतत्पृष्ठेन कस्मान्नास्त्यभिथाश्रुतेः ।।
नियोगस्यापि मानत्वं नानपेक्ष्य प्रमामिमाम् ।। ८७५ ।।

पश्येदात्मानमित्यादि वाक्यं यत्स्याद्विधायकम् ।।
ज्ञानकर्तव्यतायां तन्नियोज्य पुरुषं प्रति ।। ८७६ ।।

स्वव्यापारेऽनपेक्ष्यैव वस्तुवृत्तं वचो यतः ।।
नियुङ्के पुरुषं तस्माद्वस्तुवृत्तं सुदुर्लभम् ।। ८७७ ।।

स्वशक्त्यननुरूपं चेत्कार्यं वाक्यशतैरपि ।।
नियुक्तोऽपि न तत्कर्तुमलं शक्ये स हीश्वरः ।। ८७८ ।।

अभिधाश्रुतिश्चेत्तत्सिद्धौ व्यायच्छेत प्रयत्नतः ।।
विधिवर्त्मानुगामित्वान्नार्थस्पृक्साऽस्वतन्त्रतः ।। ८७९ ।।

स्वमांसान्यपि खादन्ति नियोगानतिलङ्घिनः ।।
जहत्यपि प्रियान्प्राणाञ्शक्यत्वादेव नान्यतः ।। ८८० ।।

अशक्ये विनियुक्तोऽपि कृष्णलाञ्श्रपयेदिति ।।
सर्वात्मनाऽप्यसौ कुर्वन्कुर्यात्तस्करकन्दुवत् ।। ८८१ ।।

ज्ञानस्य वस्तुतन्त्रत्वान्नोपासनसमुत्थितिः ।।
न चाऽऽवृत्त्या प्रमोत्पत्तिं प्रमाणानि प्रकुर्वते ।। ८८२ ।।

नार्थस्पृग्भावना चेत्स्याह्ब्रह्मधीजन्मने न सा ।।
शुक्तिकाज्ञानसंभूतौ न स्वभ्यस्ताऽपि रूप्यधीः ।। ८८३ ।।

द्रष्टव्यश्चेद्भवेदात्मा स्यान्नियोगस्तथाऽऽत्मनि ।।
निषेधाद्दर्शनस्येह न नियोगोऽस्त्यतः परे ।। ८८४ ।।

मनुते यन्न मनसा मतं येन मनः सदा ।।
ब्रह्म विद्धि तदेव त्वं न त्विदं यदुपासते ।। ८८५ ।।

शुङ्गग्राहिकया श्रुत्या ब्रह्मताऽपोदिता स्फुटम् ।।
उपास्यत्वैकदोषेण नियोगोऽतोऽत्र नेष्यते ।। ८८६ ।।

ज्ञाताज्ञातापनिहुत्या ज्ञातृभावादिसाक्षिणः ।।
ब्रह्म विद्धि तदेवेति ब्रह्मता च समर्पिता ।। ८८७ ।।

वाक्यार्थज्ञानकाले यः पदार्थो नैव विद्यते ।।
कर्तव्यः कारकापेक्षो विधेयः स न संशयः ।। ८८८ ।।

विपरीतस्ततो यस्तु वाक्यादेव च गम्यते ।।
नित्योऽकर्मप्रयुक्तः स न विधेयः कथंचन ।। ८८९ ।।

यथावस्तु हि या बुद्धिः सम्यग्ज्ञानं तदेव नः ।।
पौरुषायासमात्रोत्थमज्ञानं रजतादिवत् ।। ८९० ।।

वस्तुमात्रानुरोधित्वात्सम्यग्ज्ञानस्य दुष्करम् ।।
नियोगानुप्रवेशेन वस्तुतत्त्वावबोधनम् ।। ८९१ ।।

अभिधेयं न यद्वस्तुप्रत्ययश्च न ढौकते ।।
नियुक्तोऽपि नियोगेन तादृङ्नैवेक्षितुं क्षमः ।। ८९२ ।।

अपि मानान्तरप्राप्तं वस्तुवोधं निवर्तयेत् ।।
नियोगार्थानुरोधेन यदि वस्त्ववबोध्यते ।। ८९३ ।।

मानान्तरोत्थविज्ञानप्राप्ताबेव नियुज्यते ।।
नियोगादेव तद्बुद्धौ नियोगत्वं भवेद्यतः ।। ८९४ ।।

भाव्यतेऽसन्नपीहार्थस्तस्यान्यत्र प्रसिद्धितः ।।
ब्रह्मणस्त्वप्रसिद्धत्वात्क्रियतेऽसूत्रकः पटः ।। ८९५ ।।

क्रियतेऽलौकिकोऽप्यर्थः पदार्थान्वयरूपतः ।।
अवार्क्याथात्मकं ब्रह्म तेनादो दुष्करं मतम् ।। ८९६ ।।

अवाक्यार्थात्मकं ब्रह्म कुतोऽज्ञायीति कथ्यताम् ।।
वाक्यातिरेकि तन्मानं नान्यत्किंचित्त्वयेष्यते ।। ८९७ ।।

अथान्यदपि तन्मानं भवताऽभ्युपगम्यते ।।
तावतैव कृतार्थत्वाद्व्यर्थं ध्यानादिचेष्टितम् ।। ८९८ ।।

निदिध्यासनशब्देन सम्यग्ज्ञानं विवक्षितम् ।।
उक्तानुवचने तस्य विज्ञानेनेतिनिर्णयात् ।। ८९९ ।।

ब्रह्म संसर्गरूपं चेद्वाक्यादध्यवसीयते ।।
तावन्मात्रप्रमाणत्वात्तादृगेवास्तु तन्मितेः ।। ९०० ।।

यादृक्तद्गम्यते मानात्तत्तादृङ्नेति गीःकुतः ।।
अमानात्कल्प्यते यादृक्तत्तथैवेति साहसम् ।। ९०१ ।।

घटाकाशो महाकाश एवमाद्युक्तितोऽपि नः ।।
असंसृष्टार्थबोधः स्याद्यथैवं सदसीत्यतः ।। ९०२ ।।

विज्ञाय प्रज्ञामित्यस्य न चार्थोऽयं विवक्षितः ।।
यथा तथाऽतियत्नेन तत्रैवैतत्प्रवक्ष्यते ।। ९०३ ।।

स्वरूपानूक्तिमात्रत्वादप्रामाण्यं मतं यदि ।।
तत्त्वमस्यादिवाक्यानां सोऽरोदीदितिवाक्यवत् ।। ९०४ ।।

प्रामाण्यहेतुसद्भावान्नाप्रामाण्यमिहेष्यते ।।
फलवन्निश्चितज्ञानजन्म प्रामाण्यकारणम् ।। ९०५ ।।

तादृग्यत्रास्ति तन्मानं, नास्ति यत्र न नन्मितिः ।।
तत्त्वमस्यादिवाक्यार्थश्रवणानन्तरं न किम् ।। ९०६ ।।

फलवन्निश्चितज्ञानजन्म साक्षात्समीक्ष्यते ।।
तस्मिन्सत्यप्रमाणत्वं किमिवेहोच्यते त्वया ।। ९०७ ।।

सोऽरोदीदिति वाक्येभ्यो निश्चितं फलवच्च किम् ।।
जायते यदि विज्ञानं प्रामाण्यं केन वार्यते ।। ९०८ ।।

अथ नैतदमानत्वं काममस्तु न वार्यते ।।
फलवन्निश्चितज्ञानजनकस्य किमागतम् ।। ९०९ ।।

अथैतस्याप्रमाणत्वं मानत्वं केति भण्यताम् ।।
यत्राप्यभीष्टं मानत्वं तत्राप्येत्यप्रमाणता ।। ९१० ।।

नरप्रवृत्तिसद्भावान्ननु तस्य प्रमाणता ।।
ज्योतिष्टोमादिवाक्यस्य ब्रह्मास्मीत्यत्र तन्न तु ।। ९११ ।।

प्रामाण्यहेतुसद्भावान्नैतत्साध्वभिधीयते ।।
हेतुश्चाभिहितोऽस्माभिः प्रवृत्तिर्न तु कारणम् ।। ९१२ ।।

अलंकारोऽयमस्माकं यदशेषप्रवर्तन -
वीजप्रध्वंसकृज्ज्ञानफलवज्जन्मकारिता ।। ९१३ ।।

यथोक्तेन विचारेण विधित्रयनिषेधनम् ।।
कृतं तन्नित्यसंप्राप्तिहेतूक्त्याऽनवशेषतः ।। ९१४ ।।

तमेवेति च वाक्यस्य विध्यसंभवमब्रुवम् ।।
स्वरसेनैव संप्राप्तेस्तथाऽऽत्मोपासनस्य च ।। ९१५ ।।

आत्मानमनुपास्येह नानात्मानं जनोऽपि हि ।।
उपास्ते तेन तत्प्राप्तिर्नित्यैवेत्यभिधीयते ।। ९१६ ।।

अहंप्रत्ययगम्यत्वे ह्यभ्युपेतेऽपि चाऽऽत्मनः ।।
अनात्मप्रत्ययोत्पत्तिरहंप्रत्ययपूर्विका ।। ९१७ ।।

आत्माऽऽत्मानं सदोपास्ते तत्प्रत्ययसमन्वयात् ।।
निःशेषानात्मबुद्धीनां नित्यप्राप्तमुपासनम् ।। ९१८ ।।

विज्ञानकारणत्वेऽपि ह्यभ्युपेतेऽन्तरात्मनः ।।
नित्योपासनसंप्राप्तिस्तज्ज्ञानानां तदन्वयात् ।। ९१९ ।।

अभ्युपेतेऽपि च विधौ न प्रवृत्तिरिहेष्यते ।।
सर्वमात्मेति संदृष्टे न प्रवृत्तिरहेतुतः ।। ९२० ।।

नियमार्थो विधिरमिति भाष्यकृतो वचः ।।
अभ्युपेत्यापि वक्ष्यमीत्येवमेतत्समञ्जसम् ।। ९२१ ।।

न कश्चिदपि संभाव्यो यथोक्तान्यायगौरवात् ।।
विधिर्यतोऽभ्युपगमान्नियमोक्तिरियं ततः ।। ९२२ ।।

दर्शनं क्रियमाणं हि कर्माऽऽश्रित्य प्रसिध्यति ।।
आत्माऽनात्मा च तत्कर्म तदन्यस्याप्रसिद्धितः ।। ९२३ ।।

यथा तण्डुलनिष्पत्तिरवघाताद्यपेक्षया ।।
सिध्येद्दर्शननिष्पत्तिस्तद्वदात्माद्यपेक्षया ।। ९२४ ।।

अवघातस्य पाक्षिक्यां प्राप्तौ यद्वन्नियम्यते ।।
अवहन्यादिति तथा ह्यात्मोपास्तिर्नियम्यते ।। ९२५ ।।

अनात्मोपासनप्राप्तौ ध्यायेदात्मानमित्यतः।।
अनात्मोपास्तेः सामर्थ्यान्निवृत्तिर्न तु शब्दतः ।। ९२६ ।।

यद्यात्मोपासनाप्राप्तिः कचित्संभाव्यतेऽञ्जसा ।।
अवघातादिवत्कामं नियमोऽस्तु तथा सति ।। ९२७ ।।

प्रत्यगर्थमनालिङ्ग्य न पराग्वर्ति किंचन ।।
विज्ञानं जायते यस्मादात्मोपास्तिः सदा ततः ।। ९२८ ।।

प्रागप्यनात्मसंबन्धाज्जन्मनैवाऽऽत्मकर्मकम् ।।
विज्ञानं निखिलं यस्मान्नित्यप्राप्तिरतो भवेत् ।। ९२९ ।।

उपास्यार्थातिरेकेण न चोपासनकृद्धिरुक् ।।
संभाव्यो नियमविधिरतो नाऽऽत्मन्यभेदतः ।। ९३० ।।

उक्तं च न्यायमापेक्ष्य नियमोऽत्यन्तदुर्लभः ।।
विधेर्दौर्बल्यसिद्ध्यर्थमतो भाष्यकृदुक्तवान् ।। ९३१ ।।

मुक्तेष्वादिवदित्यादि यच्च किंचित्समीरितम् ।।
तस्याप्यसंभवः स्पष्ट उपरिष्टात्प्रवक्ष्यते ।। ९३२ ।।

अनात्मोपासनमिदमितिशब्दप्रयोगतः ।।
प्रियमित्यादौ दृष्टत्वादप्रियोपासनं गुणात् ।। ९३३ ।।

आत्मैकगुणवत्त्वेन न त्वत्राऽऽत्मैव चिन्त्यते ।।
आत्मोपास्यत्ववाक्याच्च वैलक्षण्यं श्रुतेर्भवेत् ।। ९३४ ।।

आत्मानमितिकर्मोक्तेर्वैलक्ष्यण्यमितिः स्फुटम्‌ ।।
आत्मोपास्तिनिषेधाच्च न पश्यन्तीति वाक्यतः ।। ९३५ ।।

नाऽऽत्मोपास्यत्वावगमाद्वाक्यशेषे भवेदिदम् ।।
पदनीयान्तरतरं प्रियमित्यादिशेषतः ।। ९३६ ।।

आत्मानं प्रियमित्येतद्वाक्यशेषेऽवगम्यते ।।
तस्मादात्मैवोपास्यः स्यान्नानात्मोपास्य इष्यते ।। ९३७ ।।

अकृत्स्नत्वान्निषेधश्च न त्वात्मोपासनस्य सः ।।
शब्दज्ञानातिवर्तित्वख्यापनायेतिशब्दनम् ।। ९३८ ।।

यतो वाचो निवर्तन्ते नेति नेत्यादिकं तथा ।।
एवं सत्यर्थवत्सर्वमन्यथा तदनर्थकम् ।। ९३९ ।।

अनात्मार्थापनुत्यर्थमात्मानमिति शब्द्यते ।।
नातो वाक्यान्तरं तत्स्याद्यथोक्तार्थानुवादतः ।। ९४० ।।

आत्मेत्येषोपासीतेति हेतुरत्रोपदिश्यते ।।
अकार्त्स्न्यदोषहानाय प्रतीचः कृत्स्नतोच्यते ।। ९४१ ।।

आत्मनोऽनवशेषेण संबन्धोऽनात्मवस्तुना ।।
रज्जुसर्पादिवन्नातः प्रतीचः शिष्यते पराङ् ।। ९४२ ।।

सर्वमज्ञातमेव स्याद्यस्मिन्नज्ञात आत्मनि ।।
ज्ञाते ज्ञातं च कृत्स्नोऽसौ तावत्त्वात्सर्ववस्तुनः ।। ९४३ ।।

युक्त्या निरूप्यमाणस्य ह्वात्मा तत्त्वमनात्मनः ।।
प्रत्याख्यातः स चेत्तेन कानात्मा सिध्यतामयम् ।। ९४४ ।।

अनात्मतत्तवमन्वेति ह्यात्माऽसङ्गोऽगुणोऽद्वयः ।।
स्वतः सिद्धौ न चेत्सिध्येत्किमन्यद्भेषजं ततः ।। ९४५ ।।

ज्ञातायां स्रजि तन्मोहकल्पितानां यथैकता ।।
प्रतीच्येवं तदज्ञानक्लृप्तानामेकतेष्यते ।। ९४६ ।।

आत्मशब्दाभिधेयेऽर्थे प्रत्यक्सामान्यरूपके ।।
अन्तर्भवन्ति निखिला विशेषा इति केचन ।। ९४७ ।।

सामान्येन समस्तं तद्विशेषैर्व्यस्तमेव च ।।
कृत्स्नमेवं परं ब्रह्म सदोपासीत यत्नतः ।। ९४८ ।।

अवस्थावदवस्थाभिः कचित्कार्त्स्न्यं प्रचक्षते ।।
कार्यकारणरूपेण कचिद्व्याचक्षते तथा ।। ९४९ ।।

भागभागिविभागेन नाभिनेम्यरवत्तथा ।।
व्याचक्षते महात्मानः संप्रदायबलात्किल ।। ९५० ।।

अक्षराणामतात्पर्याद्युक्तितश्चाप्यसंभवात् ।।
प्रतिपत्तुं वयं तादृक्शक्रुमो नाञ्चसा परम् ।। ९५१ ।।

अज्ञातं जगदज्ञाते ज्ञाते ज्ञातं च यत्र तत् ।।
तद्ब्रह्मैवंविधं कृत्स्नं न गोवृक्षादिवन्मतम् ।। ९५२ ।।

सामान्यानि विशेषाश्च व्यावर्तन्ते परस्परम् ।।
प्राणादिवदतः कार्त्स्न्यं न तेषां युक्तिमद्भवेत् ।। ९५३ ।।

तदानन्त्याच्च तद्वोधो नेश्वरेणापि कार्त्स्न्यतः ।।
क्रमशोऽक्रमशो वाऽपि शक्यः कुतं कदाचन ।। ९५४ ।।

तादात्म्यभावनायां तु पुंसां संभावनाऽपि न ।।
शक्या सुनिपुणेनापि कर्तुं तद्व्यापृतिः कुतः ।। ९५५ ।।

गङ्गावतारवन्नापि वहूपासितृकर्मता ।।
भावनोपचयाभावादेकैकस्मिंस्तथा सति ।। ९५६ ।।

देवो भूत्वैति विबुधान्भावनोपचयान्नरः ।।
इति सर्वपदार्थेषु पुंसोऽशक्या विधित्सितम् ।। ९५७ ।।

यज्ज्ञातमपि कार्त्स्न्येन तत्तदन्यच्च नाञ्जसा ।।
ज्ञानेन ज्ञायते तादृक्कृत्स्नं कथमिहोच्यते ।। ९५८ ।।

पराग्वस्तु विरोधित्वात्प्रत्यग्बुद्ध्या न गम्यते ।।
पराञ्चीत्यपि हेतूक्तेर्नातः पिण्डादिकृत्स्नधीः ।। ९५९ ।।

तथाऽऽत्मनि च विज्ञाते सर्वं ज्ञातं भवेदिति ।।
येनाश्रुतं श्रुतमिति कस्मिन्न्विति तथा परम् ।। ९६० ।।

आत्मसाम्यग्रहेऽप्यात्मभेदमात्रगृहीतितः ।।
नैवानात्मार्थसामान्यविशेषाणां ग्रहो भवेत् ।। ९६१ ।।

समस्तव्यस्ततादृष्टावेवमादि सुदुर्घटम् ।।
अपूर्वानपरानन्तरावाह्योक्तिश्च दुःस्थिता ।। ९६२ ।।

पराक्प्रमेयमानानां प्रत्यगर्थधियोदितः ।।
बाधोऽतोऽसाध्वभिहितं समस्तव्यस्ततां प्रति ।। ९६३ ।।

तथोपास्यस्य ब्रह्मत्वे श्रुत्या साक्षान्निराकृते ।।
नेदं यदिदमित्येवं समस्तव्यस्तता कुतः ।। ९६४ ।।

स्थूलाद्यशेषापह्नुत्या चाक्षरे प्रत्यगात्मनि ।।
कारणान्तस्य जगत ओतप्रोतोक्तितस्तथा ।। ९६५ ।।

न च प्रत्यग्धिया द्रष्टुं पराग्वस्तिवह शक्यते ।।
समस्तव्यस्ततैवं च न मानादुपपद्यते ।। ९६६ ।।

मानभूमेश्च व्युत्थाप्य तथा विदितभूमितः ।।
प्रत्यङ्भात्रस्य ब्रह्मोक्तेः समस्तव्यस्तता कुतः ।। ९६७ ।।

न समस्तं न च व्यस्तं नोभयं प्रत्यगात्मनि ।।
प्रत्यक्प्रवणया बुद्ध्या वीक्ष्यतां यदि शक्यते ।। ९६८ ।।

कस्मात्पुनरिदं त्यक्त्वा दृष्टादृष्टार्थसाधनम् ।।
आत्मेत्येवोपासीतेति महान्यत्नः श्रुतेरिह ।। ९६९ ।।

पदनीयमिदं यस्मादनात्मभ्यः परं पदम् ।।
सर्वज्ञेयपुमर्थानां प्रत्यग्ज्ञाने समाप्तितः ।। ९७० ।।

न हि प्रतीचि विज्ञाते कश्चिदप्यवशिष्यते ।।
ज्ञेयोऽर्थः पुरुषार्थो वा पदनीयमतो भवेत् ।। ९७१ ।।

अनात्मार्थे तु विज्ञाते स्वाध्यस्ताहिप्रबोधवत् ।।
न किंचित्स्यात्परिज्ञातं नानात्माऽतः प्रमित्सितः ।। ९७२ ।।

अस्येति शैषिकी षष्ठी कृत्स्नसंगत्यपेक्षया ।।
प्रतीचा व्यतिरेकी सन्नानात्मा ह्येति संगतिम् ।। ९७३ ।।

नर्ते विभागं संबन्धः प्रतीचाऽनात्मनोऽस्ति हि ।।
प्रत्यगर्थोऽविभागात्मा नातः संगच्छते द्वयम् ।। ९७४ ।।

अतो दुःस्थितसिद्ध्येतत्पराग्वस्त्वन्तरात्मनि ।।
तावन्मात्रैकयाथात्म्याद्बुद्ध्यादे रज्जुसर्पवत् ।। ९७५ ।।

पराक्तयैष ज्ञातोऽपि प्रत्यग्याथात्म्यहेतुतः ।।
अनात्माऽज्ञात एव स्याच्छुक्तिकारूप्यबोधवत् ।। ९७६ ।।

निर्धारणे वा षष्ठीयं ज्ञेयार्थस्यावधारणात् ।।
प्रतीचो ह्यनधिगतान्नान्योऽनधिगतो यतः ।। ९७७ ।।

ज्ञातोऽपि तद्वदेवास्मान्नाऽऽत्मनो विद्यते परः ।।
प्रत्यगज्ञानहेतुत्वात्तदन्यस्येह वस्तुनः ।। ९७८ ।।

अनात्मनोऽस्य सर्वस्य व्याकृताव्याकृतात्मनः ।।
यस्मादात्मा परं तत्त्वं पदनीयमतो भवेत् ।। ९७९ ।।

खण्डादौ गोत्ववद्यस्मात्प्रत्यग्दृष्ट्याऽन्तरात्मनि ।।
समीक्ष्यते हिरुङ्गनापि तेनासावात्मतत्त्वकः ।। ९८० ।।

ज्ञेय आत्मैव नानात्मा पदनीयत्वकारणात् ।।
नन्वन्यज्ञाने नान्यस्य कचिदस्त्यवबुद्धता ।। ९८१ ।।

सत्यमेवं भवेदेतद्यद्यात्माऽप्यन्य इष्यते ।।
आत्माऽसावन्य इति च नानुन्मत्तस्य गीरियम् ।। ९८२ ।।

अनेनेति तृतीयेयमित्थंभूतार्थलक्षण ।।
इदंधीशब्दगम्यस्य प्रत्यङ्भात्रसतत्त्वतः ।। ९८३ ।।

घटो नास्तीति कोऽन्वस्मान्मानादर्थः प्रतीयते ।।
संवित्तावदशेषेभ्यः प्रमाणेभ्योऽवसीयते ।। ९८४ ।।

न संविदः पृथक्त्वेन नापि संविदि तद्धिया ।।
अनात्मवस्तूत्प्रक्ष्यं स्याद्यथा संविदियं स्वतः ।। ९८५ ।।

उपलब्धोऽस्ति सन्कुम्भो लम्बोष्ठो देशकालवान् ।।
पूर्वपूर्वातिरेकेण नोत्तरार्थोऽनुभूयते ।। ९८६ ।।

कर्त्रादिव्यापृतेः पूर्वं संवित्स्वात्मन्यवस्थितेः ।।
अविभागादनाख्येया तदुद्भूत्य फलायते ।। ९८७ ।।

अक्रियेऽपि यथा व्योम्नि द्युत्पत्तिस्थितिहानिभिः ।।
जगन्ननर्ति मय्येवं सदसद्विश्वरूपभृत् ।। ९८८ ।।

नञ्घटार्थावपह्नुत्य संवित्सद्रूपमात्रया ।।
अवगत्यात्मना सत्त्वं सर्वदृक्स्यादविक्रियः ।। ९८९ ।।

दिग्विभागोऽविभागेऽपि व्योम्नि यद्वत्प्रकल्पितः ।।
प्रध्वस्ताशेषभेदेऽपि मयि भिन्नधियस्तथा ।। ९९० ।।

कथं पुनरबोधोत्थक्लृप्तोपायेन नत्परम् ।।
गम्यते सत्यमित्यस्य परिहृत्यै परं वचः ।। ९९१ ।।

परमार्थात्मनाऽसत्यं पदं तदपि बोधकम् ।।
स्वार्थस्यैवमुपायत्वमसत्यस्याऽऽत्मनीक्ष्यताम् ।। ९९२ ।।

उपायसत्यतां मुक्त्वा नान्यादृश्युपयुज्यते ।।
सत्यताऽत्र ह्युपायानामुपेये किं तयेष्यते ।। ९९३ ।।

गवादिखुरिबिम्वो वा पदमित्युपदिश्यते ।।
अनन्वितार्थसिद्ध्यर्थं दृष्टान्तोऽयं तथा सति ।। ९९४ ।।

गवादिबोधनिर्वृत्तिः पदतज्ज्ञानहेतुतः ।।
अनन्वितपदज्ञानगोपिण्डैकावसायिनी ।। ९९५ ।।

यथैवं नामरूपादिप्रपञ्चोपायहेतुतः ।।
अप्रपञ्चात्मके भूम्नि प्रत्यग्बोधः प्रजायते ।। ९९६ ।।

प्रमाणभूमावैकात्म्यं विरोधान्न प्रतीयते ।।
तमोन्वयाप्रमेयत्वात्तदभावेऽपि नेक्ष्यते ।। ९९७ ।।

न हि वस्त्वात्मनैवाऽऽत्ममोहाद्युच्छित्तये कचित् ।।
प्रमाणनिरपेक्षं सद्वस्त्वलं स्वप्रसिद्धये ।। ९९८ ।।

संसारानवतारः स्यान्मानवैफल्यमेव च ।।
इत्येतस्येह चोद्यस्य परिहाराय चोत्तरम् ।। ९९९ ।।

यथा गवात्मना साक्षाद्गां विन्देद्गोपदानुगः ।।
प्रत्यक्चैतन्यसृत्यैवं विन्देत्तत्परमं पदम् ।। १००० ।।

प्रत्यक्तया यदाभाति ह्यागमापायिसाक्षितः ।।
देहेन्द्रियमनोधीषु चैतन्याभासरूपकम् ।। १००१ ।।

जडेष्वेकमनेकेषु कूटस्थं क्षणभङ्गिषु ।।
अनात्मसु तथा चाऽऽत्मा संहतेष्वप्यसंहतः ।। १००२ ।।

तस्यावाक्यार्थरूपस्य पदमेतत्प्रचक्षते ।।
पद्यतेऽनेन तद्यस्मात्तेनेदं पदमुच्यते ।। १००३ ।।

स्वमहिम्नैव चेत्सिध्येदुपायः परमार्थवत् ।।
स्वतः सिद्धेर्न मिथ्यात्वं तस्य स्यात्परमार्थवत् ।। १००४ ।।

परमार्थादभिन्नश्चेन्नितराममृषात्मता ।।
इत्यादि पूर्वमुक्तं यदनुसंधेयमत्र तत् ।। १००५ ।।

न सामान्यं विशेषो वा यथैकात्म्येऽवगम्यते ।।
उक्तमप्युत्तरत्रैतदसंतोषात्प्रवक्ष्यते ।। १००६ ।।

प्रत्यगात्मनि विज्ञाते नाज्ञातमवशिष्यते ।।
अनेन ह्येतदित्युक्त्या तत्पूर्वमुपवर्णितम् ।। १००७ ।।

निःशेषपुरुषार्थाप्तिर्दुःखहानिस्तु तत्फलम् ।।
यथा हेत्युच्यते श्रुत्या साधनाभिन्नमात्मनः ।। १००८ ।।

ननु प्रतीचि विदिते तदन्यद्विदितं भवेत् ।।
ज्ञानार्थे प्रकृते कस्माल्लाभार्थेनोपसंहृतिः ।। १००९ ।।

ज्ञानलाभार्थयोर्यस्मादेकार्थत्वं विवक्षितम् ।।
अविद्याध्वंसमात्रत्वात्तेनात्रास्त्वविरुद्धता ।। १०१० ।।

नित्यलब्धैकरूपस्य नालाभोऽज्ञानतोऽन्यतः ।।
यथैवं तस्य लाभोऽपि तज्ज्ञानान्नान्यतो भवेत् ।। १०११ ।।

आत्मता ब्रह्मणो लाभो ब्रह्मताऽप्यात्मनः फलम् ।।
व्यावर्त्यभेदात्तद्भित्तेरेकं वस्तु द्विरुच्यते ।। १०१२ ।।

ब्रह्मता नाऽऽत्मनोऽन्यत्र नाऽऽत्मता ब्रह्मणोऽन्यतः ।।
यत एवमतोऽभेदो ज्ञानलाभार्थयोरिह ।। १०१३ ।।

लब्धृलब्धव्ययोर्भेदो यत्राविद्योत्थभूमिषु ।।
फलभेदः क्रियाभेदात्तत्र भिन्नार्थता तयोः । १०१४ ।।

आप्ताशेषपुमर्थोऽपि प्रत्यग्याथात्म्यमोहतः ।।
असर्वज्ञो भवेदात्मा तथाऽनाप्तार्थ एव च ।। १०१५ ।।

तत्राऽऽत्मा लब्धाऽविद्वान्स्याल्लब्धव्यं च क्रियाफलम् ।।
उत्पत्त्याद्यन्तरायं सत्कारकोपात्तिपूर्वकम् ।। १०१६ ।।

तादृग्लब्धोऽप्यलब्धः स्यादविद्यामात्रहेतुतः ।।
आद्यन्तयोरभावाच्च स्वप्नपुत्रादिलाभवत् ।। १०१७ ।।

विपरीतस्वभावोऽत आत्मलाभः स्वतः सदा ।।
अज्ञानहेतोरन्यादृक्स च ज्ञानान्निवर्तते ।। १०१८ ।।

आरभ्य सर्वं वेदेति ज्ञानार्थेनोपसंहृतिम् ।।
अतोऽनुविन्देदित्याह लाभार्थेनैव तत्फले ।। १०१९ ।।

अप्रख्यातो यथैवाऽऽत्मा व्याकृते ख्यातिमेयिवान् ।।
एवं तदवबोधान्ना ख्यातिमेत्यविनश्वरीम् ।। १०२० ।।

संहतिश्चक्षुरादीनां श्लोकशब्देन भण्यते ।।
यथाऽऽत्मा संहतिं प्रापद्व्याकृतः करणादिभिः ।। १०२१ ।।

एवं विद्वानवाप्नोति पुत्रामात्यादिसंहतिम् ।।
उक्तज्ञानप्रवृत्त्यर्थमर्थवादोऽयमिष्यते ।। १०२२ ।।

निरेषणानां नेदृग्धि संसारं प्रजिहासताम् ।।
फलं युक्तं प्रवृत्त्यङ्गमर्थवादो भवेदतः ।। १०२३ ।।

कीर्ति चैकात्म्यविज्ञानं श्लोकं चैकात्म्यसंगतिम् ।।
यथोक्तवस्तुवेद्येतत्फलमाप्नोत्यभीप्सितम् ।। १०२४ ।।

अव्याकृतव्याकरणं प्रत्यग्दर्शनसिद्धये ।।
तदन्तरायस्तत्सक्तिस्तन्निवृत्तौ परा श्रुतिः ।। १०२५ ।।

शब्दादिबडिशाकृष्टचेतसः प्रत्यगीक्षणे ।।
न सामर्थ्यं यतस्तेभ्यो व्यावृत्त्यर्थं परा श्रुतिः ।। १०२६ ।।

हेत्वन्तरोपदेशो वा पदनीयत्व आत्मनः ।।
तदेतदितिशास्रेण भण्यते तद्वुभुत्सवे ।। १०२७ ।।

सांख्यमुक्तिनिवृत्त्यर्थमथवाऽस्तूत्तरा श्रुतिः ।।
प्रेयोगिराऽऽत्मनो यस्मान्निष्ठाऽऽनन्दस्य भण्यते ।। १०२८ ।।

पुत्रात्प्रेय इदं तत्त्वं वित्तात्प्रियतरं तथा ।।
पुत्रो वित्तं च लोकेऽपि प्रसिद्धं प्रियरूपतः ।। १०२९ ।।

ईयसुंस्तमवर्थे स्यात्पुत्रादीनां बहुत्वतः ।।
छान्दसत्वात्प्रियतमस्तथाऽऽत्मा संभवत्यपि ।। १०३० ।।

वित्तात्पुत्रः प्रियः पुत्रात्पिण्डः पिण्डात्तथेन्द्रियम् ।।
इन्द्रियेभ्यः प्रियः प्राण आत्मा प्रियतमस्ततः ।। १०३१ ।।

वित्तं द्विविधमप्यत्र वित्तशब्देन गृह्यते ।।
देवलोकः फलं यस्माद्देवस्यापि न तत्पदम् ।। १०३२ ।।

प्रीतिसाधनहेतुत्वात्प्राणादौ प्रीतिरिष्यते ।।
बन्धकीप्रीतिवन्मुख्या नैवानात्मसु युज्यते ।। १०३३ ।।

व्याध्याद्युपप्लुतो यस्माद्वक्ति निर्विण्णमानसः ।।
अद्यैव मरणं श्रेयो मम दुःखार्दितात्मनः ।। १०३४ ।।

प्रतीचि निर्निमित्तैव सर्वावस्थास्वपीष्यते ।।
प्रीतिरग्न्युष्णवत्तस्मादात्मा प्रेयामननात्मनः ।। १०३५ ।।

त्रैगुण्यात्सर्वभावानां मोहदुःखसुखात्मता ।।
स्वत एव त्वनध्यस्ता ह्येवं केचित्प्रचक्षते ।। १०३६ ।।

तत्तु नैवं यतः सत्त्वं मोहादित्रयकृद्धियः ।।
भानूदयं प्रपश्यामश्चोरदृग्रोगिदिग्दृशाम् ।। १०३७ ।।

समं त्रयं त्रिषु भवेन्त्रैगुण्यं चेद्रवौ मतम् ।।
गुणान्तराधिकारोऽपि न च भानूदये मतः ।। १०३८ ।।

प्रमाणैर्गृह्यते प्रीतिर्व्यभिचारिण्यनात्मसु ।।
रज्ज्वां सर्पादिवन्नैवं प्रत्यगात्मनि सेक्ष्यते ।। १०३९ ।।

आत्मैव प्रिय इत्यत्र हेतुः स्पष्टोऽभिधीयते ।।
श्रुत्याऽन्तरतरोक्त्येह तद्धेतुश्चाऽऽत्मतोच्यते ।। १०४० ।।

यथाऽन्तरतमः प्रत्यक्तथोदर्के प्रवक्ष्यते ।।
वाचक्नव्यक्षरान्तेन ग्रन्थेन प्रत्यगात्मनः ।। १०४१ ।।

प्रत्यक्ताऽन्यानपेक्षा हि तदन्यत्तदपेक्षया ।।
यतोऽन्तरतमः प्रत्यङ्त्कस्मादेवावगम्यते ।। १०४२ ।।

यस्य त्वष्टास्ववस्थासु प्रत्यक्त्वं सममिष्यते ।।
तस्यान्तरतम इति दुर्घटं वचनं भवेत् ।। १०४३ ।।

अन्यूनाधिकरूपासु त्वष्टावस्थास्विहाऽऽत्मनः ।।
कं विशेषं समश्रित्य ह्यात्माऽन्तरतमो मतः ।। १०४४ ।।

भाक्तैवानात्मसु प्रीतिर्यस्मात्तस्मादनात्मनः ।।
व्युत्थाप्य निखिलां प्रीतिं प्रतीच्येव निवेशयेत् ।। १०४५ ।।

एवं व्यवस्थितौ सत्यां युक्तिलेशोऽभिधीयते ।।
पुत्रादि प्रियमात्मेति द्वयोर्विवदमानथोः ।। १०४६ ।।

आत्मनोऽन्यत्प्रियमिति यो ब्रूते मोहसंप्लुतः ।।
ब्रुवाणं तं प्रति ब्रूयादिति श्रुत्यनुशासनम् ।। १०४७ ।।

यस्ते प्रियतयाऽभीष्टः सोऽचिराद्दुःखकृद्भवेत् ।।
यतो नङ्क्ष्यति स क्षिप्रं नश्यंश्चासुखकृत्प्रियः ।। १०४८ ।।

यथोक्तस्याविसंवादं तत्तथैवेति च श्रुतिः ।।
आत्मैव प्रिय इत्येवं प्रतिज्ञां प्रत्यभाषत ।। १०४९ ।।

यस्मादेवमतो हित्वा प्राणादीनप्रियात्मनः ।।
सर्वान्तरतमात्मानमुपासीत प्रियं सदा ।। १०५० ।।

स य आत्मानमित्युक्त्या प्राप्तदोषनिराक्रिया ।।
प्रमायुक्त्वं मर्त्यत्वात्प्राणादेर्न तु वार्यते ।। १०५१ ।।

व्यावृत्तसर्ववाह्यार्थप्रीतेस्तन्मुक्तिकामिनः ।।
न हास्येति गिरा नातो मुमुक्षोः फलकीर्तनम् ।। १०५२ ।।

अाविरिञ्चाद्विरक्तश्चेत्कुम्भीपाकादिवेह यः ।।
आप्ताशेषक्रियाकार्यो मुक्तौ स विनियुज्यते ।। १०५३ ।।

परीक्ष्य लोकानित्यादि तथा नैगमिकं वचः ।।
त्यज धर्ममधर्मं चेत्येवमादि स्मृतेरपि ।। १०५४ ।।

आत्माविद्यापनुत्त्यर्थं प्रारब्धोपनिषत्परा ।।
आत्मेत्युपक्रमं यच्च तत्सूत्रं प्रागुदाहृतम् ।। १०५५ ।।

तद्धेदमित्यनेनास्याः प्रमेयोऽर्थो निरूपितः ।।
अकृत्स्नवचसा तद्वत्प्रमाभासोऽप्यपोदितः ।। १०५६ ।।

आत्मैवैकोऽत्र द्रष्टव्यः कृत्स्नत्वान्नाऽऽत्मनोऽपरः ।।
अकृत्स्न एव तावत्स्यात्तदन्यो यावदीक्ष्यते ।। १०५७ ।।

कोऽहं कस्य कुतो वेति कः कथं वा भवेदिति ।।
प्रयोजकमतेरेष विध्यर्थोऽत्रावगम्यते ।। १०५८ ।।

उत्पत्तिस्थितिविध्वंसाः कार्याणां स्युः कुतो न्विति ।।
अन्वयव्यतिरेकाख्यो व्यापारोऽत्र विधीयते ।। १०५९ ।।

तपसा तत्परं ब्रह्म विद्धीति वचनादतः ।।
अन्वयव्यतिरेकाख्यो व्यापारोऽत्र तपो मतम् ।। १०६० ।।

यतो वा इत्यतो वाक्यान्न तदन्यत्तपो भवेत् ।।
लक्षणोक्तेर्य आत्मेति सोऽन्वेष्टव्यइति श्रुतेः ।। १०६१ ।।

त्यक्ताप्रियपरागर्थो ह्यमानित्वादिसाधनः ।।
प्रियात्मानमुपासीत शक्रवद्ब्रह्मचर्यवान् ।। १०६२ ।।

आत्मेत्यनेन वाक्येन ब्रह्मविद्योपसूत्रिता ।।
यदर्थोपनिषत्कृत्स्ना वृ्त्तिस्तस्या भविष्यति ।। १०६३ ।।

आत्मेत्येकमिदं सूत्रं कण्डिकाद्वयमेव वा ।।
अध्यायो वा समस्तोऽयमध्यायद्वयमेव वा ।। १०६४ ।।

अव्याकृतव्याकरणप्रभृतीन्यपरे विदुः ।।
पञ्चैव किल सूत्राणि तथाऽपीष्टं न बाध्यते ।। १०६५ ।।

अव्याकृतं स एषेह तथाऽऽत्मैवेति चापरः ।।
पदनीयं तथा प्रेयः पदार्थाः पञ्च सूत्रिताः ।। १०६६ ।।

यथोक्तानां च सूत्राणामा शास्रस्य समापनात् ।।
वृत्तिः स्यादुत्तरो ग्रन्थस्तत्र तेषां समन्वयात् ।। १०६७ ।।

व्याचिख्यासुरथेदानीं सूत्रार्थाञ्श्रुतिरञ्जसा ।।
प्रयोजनाभिधित्साया उपोद्धाते प्रवर्तते ।। १०६८ ।।

वक्ष्यमाणवचो वस्तु तच्छब्देनाभिधीयते ।।
व्रह्म जिज्ञासवो विप्रा आहुर्यद्गुरुसंनिधौ ।। १०६९ ।।

विज्ञाताशेषवेदान्तसर्वस्वं ब्रह्मणि स्थितम् ।।
उपसद्य गुरुं न्यायादाहुः केचिन्मुमुक्षवः ।। १०७० ।।

यज्ञाद्याहितसंस्कारा अपास्ताशेषसाधनाः ।।
सांसारिकपुमर्थेभ्यो विरक्ताः शुद्धबुद्धयः ।। १०७१ ।।

त्यक्त्वा कर्माणि निःसङ्गाः कर्मणां चरितार्थतः ।।
ब्रह्मविद्याप्लवेनेमं संसाराब्धिं तितीर्षवः ।। १०७२ ।।

आ विरिञ्चात्पुमर्थानामकृत्स्नत्वादिदोषतः ।।
वितृषोऽशेषतद्दोषध्वस्तिश्रेयः परीप्सवः ।। १०७३ ।।

साक्षेपमाहुः श्रेयांसं गुरुं प्राप्य निरेषणाः ।।
गुरुद्वारैव विद्येह श्रेयःप्राप्तौ क्षमा यतः ।। १०७४ ।।

किमाहुरित्यपेक्षायामिदं तदभिधीयते ।।
मन्यन्त इत्यनेनैव य़च्छब्दो याति संगतिम् ।। १०७५ ।।

अव्यावृत्ताननुगतं वस्तु ब्रह्मगिरोच्यते ।।
मुख्यार्थो ब्रह्मशब्दोऽयमेवं सत्युपपद्यते ।। १०७६ ।।

तद्यया वेद्यते बुद्ध्या तदसाधारणात्मना ।।
ब्रह्मविद्येति तां साक्षाच्छेमुषीं प्रतिजानते ।। १०७७ ।।

सर्वं कृत्स्नं भविष्यामो मन्यन्ते ब्रह्मविद्यया ।।
यन्मनुष्या वयं तत्र विरोधमनुयुष्दमहे ।। १०७८ ।।

कृत्स्नमेव यतः प्रोक्तं वस्तु यत्पारमार्थिकम् ।।
तत्प्रमाणविशद्ध्यर्थं चोदयन्ति मुमुक्षवः ।। १०७९ ।।

ब्रह्मविद्यैव कृत्स्नाप्तौ यस्मात्साधनमुच्यते ।।
तत्प्राौ तत्तमोमात्रं व्यवधानमतो भवेत् ।। १०८० ।।

द्योतिकैव यतो विद्या न त्वसौ कारकं ततः ।।
उत्पत्त्यादिक्रियाकार्यं तस्माच्चेह न शङ्क्यते ।। १०८१ ।।

सिद्धेऽर्थे द्योतको दीपो न तु कार्ये यतस्ततः ।।
सर्वात्मभावः सर्वेषां सिद्धः प्रागपि बोधतः ।। १०८२ ।।

अतोऽकृत्स्रा वयं मोहात्कृत्स्नात्मानोऽपि वस्तुतः ।।
निहत्य विद्ययाऽविद्यां यामः कार्त्स्न्यं स्वतोगतम् ।। १०८३ ।।

अधिकारविनिश्चित्यै मनुष्या इति गीरियम् ।।
मनुष्याणां हि निःशेषत्रय्यर्थेऽधिकृतिर्यतः ।। १०८४ ।।

दृष्टार्थतो वा विद्याया मनुष्यग्रहणं कृतम् ।।
तावन्मात्रोऽधिकार्यत्र नाग्निहोत्राधिकारिवत् ।। १०८५ ।।

प्रत्यबुध्यत यो यस्तदिति चोर्ध्वं प्रवक्ष्यति ।।
नातः कर्माधिकार्यत्र दृष्टार्थत्वादपेक्ष्यते ।। १०८६ ।।

कर्मभ्य इव च ज्ञानात्फलप्राप्तिं सुनिश्चिताम् ।।
मन्यन्त उभयत्रापि श्रुतिमानाविशेषतः ।। १०८७ ।।

यन्मन्यन्ते नरास्तत्र विरुद्धमिव लक्ष्यते ।।
यतोऽतश्चोदयामोऽत्र यथा विप्रतिषिद्धता ।। १०८८ ।।

किमु तद्ब्रह्म यद्वेद्यं यज्ज्ञानात्सर्वताऽऽप्यते ।।
किंचापि तदवेदन्यद्यज्ज्ञानात्कृत्स्नतामगात् ।। १०८९ ।।

ब्रह्माकृत्स्रं मतं तच्चेदुक्तदोषानिराकृतेः ।।
अऩुपास्यं भवेत्तादृक्प्राणादिवदसंशयम् ।। १०९० ।।

कल्पना नापि गौण्यत्र मुख्यार्थे सति युज्यते ।।
न ह्यालभन्ते बाहीकं मुख्ये गवि सति कचित् ।। १०९१ ।।

मुख्यं ब्रह्म न चेदस्ति गौणं स्यात्तद्विना कुतः ।।
मुख्यमग्निं विना गौणं न लोकोऽप्यवगच्छति ।। १०९२ ।।

अकृत्स्नज्ञानतो नापि पुरुषोर्थोऽवगम्यते ।।
ब्रह्माज्ञानसमुत्थत्वान्मिथ्याज्ञानत्वकारणात् ।। १०९३ ।।

मेयमानादिसंभित्तिर्यदि नामेह लभ्यते ।।
अयथावस्तुरूपत्वात्स्वप्नमेयादिवत्तु सा ।। १०९४ ।।

अकृत्स्नस्य च ब्रह्मत्वं विरुद्धं भानुशैत्यवत् ।।
तस्मादकृत्स्नं ब्रह्मेति न मानेनोपपद्यते ।। १०९५ ।।

ब्रह्मास्तु तर्हि तत्कृत्स्नमुक्तदोषासमन्वयात् ।।
मुख्यार्थलाभतश्चापि तस्य च प्रकृतत्वतः ।। १०९६ ।।

न कृत्स्नमिति तद्गाह्यं तत्प्रमाणाद्यसंभवात् ।।
तदन्यवस्तुसद्भावे तद्ब्रह्मत्वं विहन्यते ।। १०९७ ।।

न च मानानपेक्षस्य सिद्धिरभ्युपगम्यते ।।
मानादियत्नानर्थक्यप्रसक्तिः स्यात्तथा सति ।। १०९८ ।।

सदानुदितालुप्तैकज्ञप्तिमात्रसतत्त्वकम् ।।
यद्यपीष्टं तथाऽपीदं नाऽऽत्ममोहापनोदकृत् ।। १०९९ ।।

न हि मानमनाश्रित्य वस्त्वात्माज्ञानहानिकृत् ।।
स्रक्स्थाण्वादादृष्टत्वादुक्तदोषोऽपि चाऽऽपतेत् ।। ११०० ।।

मानाद्यनभ्युपेतौ हि न किंचिद्वस्तु सिध्यति ।।
तदभ्युपेतौ ब्रह्मत्वं व्यावृत्तेर्न प्रसिध्यति ।। ११०१ ।।

यथाकथंचिच्छब्दार्थो यदि नामाभ्युपेयते ।।
तथाऽपि दोषवद्ब्रह्म यथा तदधुनोच्यते ।। ११०२ ।।

कृत्स्नं वा यदि वाऽकृत्स्नं यथेच्छसि तथाऽस्तु तत् ।।
ब्रह्मत्वं किं स्वतस्तस्य किंवा तत्परातो मतम् ।। ११०३ ।।

यदि तावत्स्वतस्तत्स्याद्ब्रह्मविद्या निरर्थिका ।।
न ह्युष्णत्वं हुताशस्य परतः कुर्वते बुधाः ।। ११०४ ।।

ज्ञानमूर्तेर्न चाज्ञानमागन्तु सहजं तथा ।।
भानौ तमोवत्तेनेदृग्ब्रह्म नैवोपपद्यते ।। ११०५ ।।

शास्राद्यारम्भानर्थक्यदोषश्चापि प्रसज्यते ।।
स्वानुभूतिविरोधोऽपि ब्रह्मत्वं चेद्भवेत्स्वतः ।। ११०६ ।।

योषाग्निवच्चेच्छास्रं स्याद्वृष्टिमात्रविधायकम् ।।
तथा सत्यविरोधः स्याद्भिन्नाधिकरणत्वतः ।। ११०७ ।।

सदसीति क्रियानिष्ठं प्रत्यक्षाद्यर्थनिष्ठितम् ।।
विरोधः कोऽनयोरत्र मिथोर्थासंस्पृशोः सतोः ।। ११०८ ।।

नैतदेवं यतो वाक्यं वस्तुनिष्ठं पुरोदितम् ।।
विरोध एव तेन स्यादेकाधिकरणत्वतः ।। ११०९ ।।

अशक्या ब्रह्मदृष्टिश्च कर्तुं ब्रह्माप्रसिद्धितः ।।
लोकसिद्धौ तु योषाग्नी तद्दृष्टिः सुकरेष्यते ।। १११० ।।

अथाग्निवच्चेत्तद्ब्रह्म सिद्धं मानान्तरान्मतम् ।।
तावतैव कृतार्थत्वात्किमन्यत्प्रार्थ्यते श्रुतेः ।। ११११ ।।

तद्दृष्टावेन निःशेषपुरुषार्थसमाप्तितः ।।
फलान्तराय तद्दृष्टिर्न च स्यादग्निदृष्टिवत् ।। १११२ ।।

परतोऽपि च कृत्स्नत्वे ब्रह्मत्वं दुःस्थासिद्धिकम् ।।
क्रियातो ज्ञानतो वा तद्यदि वोभयसंश्रयात् ।। १११३ ।।

न ब्रह्मता क्रियातः स्यादुत्पत्त्यादिसमन्वयात् ।।
न स्यादाद्यन्तवद्ब्रह्म ह्यपूर्वाजादिशास्रतः ।। १११४ ।।

अपवादश्च बहुशः कर्मकार्यस्य दृश्यते ।।
मुमुक्षुत्वस्य तद्धेतोः कर्मकार्यं न तत्ततः ।। १११५ ।।

अथ ज्ञानात्तदभवत्कृत्स्नं ब्रह्मेति चेन्मतम् ।।
अन्यानन्यप्रमेयत्वे तथाऽपीष्टं न सिध्यति ।। १११६ ।।

क्रियाविरोधः प्राप्नोति यद्यनन्यस्य मेयता ।।
श्रुत्यन्तरविरोधश्च प्रत्यग्दृष्टौ प्रसज्यते ।। १११७ ।।

तथाच ज्ञानसाध्यत्वं ब्रह्मणः संप्रसज्यते ।।
अन्यानन्यप्रमेयेऽपि दोषोऽयं दुर्निवारणः ।। १११८ ।।

बुद्ध्वाऽथान्यत्तदभवत्तदन्यत्किमबुध्यत ।।
तदप्यन्यत्पुराऽज्ञासीदनवस्था प्रसज्यते ।। १११९ ।।

निर्निमित्तस्य कृत्स्नत्वेऽप्यस्मदादेस्तथा न किम् ।।
पक्षपातः श्रुतेर्नापि प्रामाण्यादुपपद्यते ।। ११२० ।।

समुच्चयनिषेधश्च युक्तिभिर्वक्ष्यते स्फुटम् ।।
प्रधानगुणभावोऽपि विरोधान्न तयोर्भवेत् ।। ११२१ ।।

इत्यादिबहुदोषत्वाद्दुःसंभाव्यं प्रमाणतः ।।
विद्ययैवाऽऽप्नुमः कार्त्स्न्यमित्यादि यदुदीरितम् ।। ११२२ ।।

न कश्चिदापि दोषोऽत्र यथैतदुपपत्स्यते ।।
अन्यथा कल्प्यमानेऽस्मिन्नुक्तदोषपरंपरा ।। ११२३ ।।

एवं तावदुपोद्धातो व्याख्यातोऽत्र समासतः ।।
भगवत्पादभाष्येऽस्मिन्नन्यदीयोऽपि वर्ण्यते ।। ११२४ ।।

तदतद्ब्रह्मविद्याया आरम्भे फलमुच्यते ।।
तत्प्रवृत्त्यङ्गतायै च तत्फलस्य प्रकीर्तनम् ।। ११२५ ।।

वक्ष्यमाण उपोद्धातो ब्रह्मविद्या ततः परम् ।।
ततोऽप्यूर्ध्वं फलोक्तिश्चेत्तच्छब्देनोच्यते कथम् ।। ११२६ ।।

अनन्तरेण संबन्धसामर्थ्ये सत्यमानतः ।।
दवीयसाऽभिसंबन्धस्तच्छब्दस्योच्यते कुतः ।। ११२७ ।।

द्वैतैकत्वात्मकं साक्षाद्ब्रह्मविद्योदयात्पुरा ।।
समाप्य तत्फलं कृत्स्नं जातकौतूहलाः परे ।। ११२८ ।।

आहुरेवं द्विजाः केचिद्विरक्ताः पूर्वभूमितः ।।
संभाव्यते ब्रह्मविद्भिर्यत्तदर्थबुभुत्सवः ।। ११२९ ।।

द्वैतैकत्वधिया नैव पूर्वया फल्गुकार्यया ।।
संभाव्यते सर्वभूतिर्यतः सा ब्रह्मविद्यया ।। ११३० ।।

द्वैतैकत्वमतिर्यद्वत्स्वानुरूपफलाप्तये ।।
अलं सर्वमतिस्तद्वत्सर्वभावफलाप्तये ।। ११३१ ।।

ब्रह्मबुद्द्या भविष्यामः कृत्स्नं ब्रह्मेति तद्विदः ।।
यन्मन्यन्तेऽथ तद्ब्रह्म किमवेदिति पृच्छ्यते ।। ११३२ ।।

किमवेदिति यः प्रश्नः स किं स्यात्कर्तृकर्मणोः ।।
विद्यायाः पृच्छयते कर्ता कर्म वेह विवक्षितम् ।। ११३३ ।।

ब्रह्मणा चेत्कृता विद्या निष्फलेयं प्रसज्यते ।।
ब्रह्मविद्योदयाद्यस्मादभूद्ब्रह्म पुराऽपि तत् ।। ११३४ ।।

तस्मात्कर्मैव विद्यायाः पिपृच्छिषितमत्र तु ।।
प्रमेयोपाश्रयादेव यतः प्रामाण्यमुच्यते ।। ११३५ ।।

वस्तुनिष्ठत्वतोऽदोषः कर्तर्यपि विवक्षिते ।। ११३६ ।।
सर्वं ब्रह्माभवद्यस्माद्विज्ञानात्तदिहोच्यते ।।
ब्रह्मविद्येति सर्वाप्तावसाधारणकारणम् ।। ११३७ ।।

सर्वैकत्ववबोधोऽयं ब्रह्मविद्यागिरोच्यते ।।
द्वैतस्याद्वैतयाथात्म्यात्क्लृप्तसर्पादितत्त्ववत् ।। ११३८ ।।

सर्वैकत्वं परं ब्रह्म परमात्मेति यं विदः ।।
तन्मोहजानां सर्वेषां स तत्त्वं परमार्थतः ।। ११३९ ।।

तदज्ञानैकहेतुत्वात्तेनैव परमात्मना ।।
तदन्यान्यात्मवन्ति स्युः सर्पादीनि स्रजा यथा ।। ११४० ।।

उक्तात्मच्युतदृष्टीनां तदबोधैकहेतुतः ।।
आब्रह्मस्थाणुभेदोऽयं नामरूपक्रियात्मकः ।।
अविद्याकृत एवायं न यथावस्तुधीकृतः ।। ११४१ ।।

तमोघ्न्यैव ततो ब्रह्म प्राप्यते ब्रह्मविद्यया ।। ११४२ ।।
यथोक्ततत्त्वकान्येव रज्ज्वां तत्क्लृप्तवस्तुवत् ।।
सूत्रं विराड्देवता च यावत्किंचिच्च वस्त्विह ।। ११४३ ।।

ब्रह्मैवेदं यथा सर्वं विद्यया तदबोधजम् ।।
अविद्यया तथाऽकृत्स्नं ब्रह्म सूत्रादिरूपकम् ।। ११४४ ।।

भावनाज्ञानकर्माणि साधनानीति यद्यपि ।।
तत्सतत्त्वमविद्यैव यतोऽतः सैव कारणम् ।। ११४५ ।।

न हि साधनसापेक्षं वस्तु स्यात्पारमार्थिकम् ।।
परमार्थं न वस्त्वस्ति यत्परायत्तसिद्धिकम् ।। ११४६ ।।

मोहोत्याः पृथगात्मानः साधनायत्तसिद्धिकाः ।।
सूत्रादयस्तृणान्ताः स्युरन्योन्यव्यभिचारिणः ।। ११४७ ।।

सर्वेऽप्येते यथादृष्टि ह्येकैकस्य तमस्विनः ।।
सूत्रादयोऽनुभूयन्ते यथाकर्म यथाश्रुतम् ।। ११४८ ।।

अविद्यैव यतोऽमीषां प्रागभाषो न तत्परम् ।।
भावनाज्ञानकर्मभ्यो जन्मैषां तेन नान्यतः ।। ११४९ ।।

यथैता दर्शनावस्थाः कार्यमासां तथाविधम् ।।
उत्पाद्यमाप्यं संस्कार्यं विकार्यं च क्रियावशात् ।। ११५० ।।

पिण्डात्माऽहमितीक्षाणः पिण्डमेव प्रपद्यते ।।
दैवं विराजं सूत्रं च मृतः सन्प्रतिपद्यते ।। ११५१ ।।

संस्कारोपचयाद्यद्वद्देवो भूत्वैति देवताम् ।।
संस्कारापचयाद्ध्वंसस्तथा तासां न संशयः ।। ११५२ ।।

ब्रह्मणोऽन्यद्यतो वस्तु ब्रह्मैव परमार्थतः ।।
तदबोधात्तदन्यत्तद्बोधाद्ब्रह्मैव तत्त्वतः ।। ११५३ ।।

सूत्रादिदर्शनानां स्यात्सूत्राद्येव यथा फलम् ।।
परात्मदर्शनस्यापि तद्भावः स्यात्तथा फलम् ।। ११५४ ।।

ब्रह्मभावोऽत्र नित्यः स्यात्कारणाद्यनपेक्षतः ।।
अनित्यमितरत्सर्वं यदविद्याविजृम्भितम् ।।। ११५५ ।।

अनित्यं दर्शनं ज्ञेयं नित्यस्यापि परात्मनः ।।
मोहमात्रान्तरायत्वात्कादाचित्कं हि दर्शनम् ।। ११५६ ।।

अहमेव परं ब्रह्मेत्यस्यार्थस्याप्रबुद्धता ।।
अविद्येति वयं ब्रुमो येह नास्ति सदाऽऽत्मनि ।। ११५७ ।।

परात्मनि तु संबोधो नित्यः स्याच्छशिशीतवत् ।।
तदन्यात्मस्वनित्योऽसौ सोहसंवीतबुद्धिषु ।। ११५८ ।।

तत्रैवं सति योऽकार्त्स्न्यमित्वा ब्रह्माप्रबोधतः ।।
सर्वात्मविद्ययाऽविद्यां हत्वा ब्रह्माभवत्पुमान् ।। ११५९ ।।

पुराऽपि चाऽऽत्मसंबोधाद्ब्रह्मैवायं स्वतो ह्यभूत् ।।
यतोऽतस्तत्त्वसंबोधाद्ब्रह्म ब्रह्म प्रपद्यते ।। ११६० ।।

प्रत्यग्याथात्म्यसंबोधात्तदन्यत्रैव या मतिः ।।
परार्था सा मतिर्ज्ञेया बाह्यकर्मव्यपाश्रया ।। ११६१ ।।

अहं ब्रह्मेति यज्ज्ञानं स्वार्थमेव तदिष्यते ।।
सर्वप्रयोगवीजात्मध्वान्तोच्छेदित्वहेतुतः ।। ११६२ ।।

निःशेषपुरुषार्थानां ज्ञेयानां चापि कृत्स्नतः ।।
प्रत्यक्तत्त्वपरिज्ञानसमुत्पत्तौ समाप्तितः ।। ११६३ ।।

भर्तृप्रपञ्चप्रस्थानमेवमेतद्यथोदितम् ।।
इतोऽन्यत्रापि तद्भाष्यं गमयेदेवमेव तु ।। ११६४ ।।

ब्रह्मभाविरवं श्रुत्वा ये तु व्याचक्षतेऽन्यथा ।।
तानुद्दिश्य विचारोऽयं प्रारब्धो गुरुभिः स्फुटः ।। ११६५ ।।

यथोक्तसूत्रव्याख्यायां प्रयोजनविवक्षया ।।
उपोद्धातोक्तदोषाणां परिहाराय यत्यते ।। ११६६ ।।

ब्रह्मविद्योपदेशस्य विषयश्चावधार्यते ।।
साक्षाद्ब्रह्माथवा ब्रह्म यदि वोभयरूपकम् ।। ११६७ ।।

समाशङ्कितनिःशेषदोषनागन्धितं स्फुटम् ।।
श्रुतिः प्रतिवचः प्राह दोषमूलनिरासकृत् ।। ११६८ ।।

ब्रह्मेति ब्रह्मशब्दोऽयं मुख्यब्रह्मार्थवाचकः ।।
अपूर्वादिश्रुतेर्ज्ञेयो ब्रह्मत्वं न ततोऽन्यथा ।। ११६९ ।।

अविचारितसंसिद्धिप्रत्यगज्ञानकारणात् ।।
अब्रह्मेव तदाभाति मोहसंवीतचेतसः ।। ११७० ।।

प्रत्यक्संबोधविध्वस्तप्रत्यङ्भोहः परात्मनः ।।
संभावयति संबोधान्नान्यद्वस्त्वन्तरं यथा ।। ११७१ ।।

एवमेव महामोहसंवीतधिषणः पुमान् ।।
ब्रह्मैवापि स्वतो मोहान्न तत्संभावयत्यपि ।। ११७२ ।।

बुद्धतत्त्वस्य लोकोऽयं जडोन्मत्तपिशाचवत् ।।
बुद्धतत्त्वोऽपि लोकस्य जडोन्मत्तपिशाचवत् ।। ११७३ ।।

यदि नामास्ति संभेदः साक्षात्कल्पितसर्पयोः ।।
भीतं प्रत्यविशिष्टोऽसौ वास्तवत्वादनादृतः ।। ११७४ ।।

प्रत्यक्तत्त्वं तमोमात्रव्यवधानादिहोच्यते ।।
ब्रह्मभावीति न पुनर्वस्तुतत्त्वव्यपेक्षया ।। ११७५ ।।

इदंधीशब्दगम्यं यद्ब्रह्मरूपाद्विशिष्यते ।।
ब्रह्मैव तदुपाधीहेदंशब्देनाभिधीयते ।। ११७६ ।।

योऽसावविद्योत्सङ्गस्थः प्राक्प्रविष्ट इतीरितः ।।
स्वाभासान्तः सं संमोहान्नामरूपात्मकोऽभवत् ।। ११७७ ।।

अव्याकृतादिपिण्डान्तं पर एव त्वविद्यया ।।
तदात्मत्वं समापेदे न त्वसौ परमार्थतः ।। ११७८ ।।

प्रागात्मबोधात्पिण्डादौ याऽऽत्मेत्यासीन्मतिर्दृढा ।।
सा तत्तत्त्वमसंप्राप्य सिद्धा स्रगाहिबोधवत् ।। ११७९ ।।

अविद्याकल्पितांस्तस्मादन्वयव्यतिरेकतः ।।
विधूयानात्मनोऽशेषांस्तत्प्रत्यग्रूपमैक्षत ।। ११८० ।।

प्रत्यग्याथात्म्यविद्याग्निसंप्लुष्टाशेषतत्तमः ।।
ब्रह्मैवाऽऽत्मानमेवेति प्रत्यबुध्यत वाक्यतः ।। ११८१ ।।

न हि प्लुष्टाखिलाविद्यः प्रतीच्यन्यन्मनागपि ।।
प्रत्यग्दृष्ट्येक्षतेऽन्यस्य तदविद्यैकहेतुतः ।। ११८२ ।।

अद्वैतविषयं च्चेदमेकं ब्रह्मेति भण्यते ।।
समस्तव्यस्तता यस्मान्नेह प्रत्यग्धियेक्ष्यते ।। ११८३ ।।

मिथ्याभिमानात्संपत्तिरविद्योत्थासु भूमिषु ।।
यत्र वा अन्यदित्येवं श्रुतिश्चाषि जगौ तथा ।। ११८४ ।।

निरविद्य इहाद्वैते भेदहेतोरसंभवात् ।।
स्वत एवाभिसंपत्तिर्यत्र त्वस्येतिशास्रतः ।। ११८५ ।।

तस्मात्तदिति विद्यायाः पूर्णता फलमुच्यते ।।
तदन्यस्य त्वकृत्स्नत्वाज्जिहासाविषयत्वतः ।। ११८६ ।।

यदिदंशब्दनिर्दिष्टं पूर्णाविद्यैकहेतुजम् ।।
अहं ब्रह्मेति तद्ध्वंसात्पूर्णमेवाभवत्स्वतः ।। ११८७ ।।

भर्तृप्रपञ्चभाष्यस्य प्रचारोऽयं प्रदर्शितः ।।
श्रुत्यक्षरानुसारेण तथाऽनुभववर्त्मना ।। ११८८ ।।

ब्रह्मेतिब्रह्मशब्देन द्वैतैकत्वात्मकं किल ।।
भण्यते न परं ब्रह्म तस्य विद्यानपेक्षतः ।। ११८९ ।।

परस्य ब्रह्मता यस्मादनन्यायत्तसिद्धिका ।।
स्वत एव तु तत्सिद्धेर्नातस्तदभिधीयते ।। ११९० ।।

तथा कालानवच्छित्तेरासीदिति न तत्प्रति ।।
घटते कालसंबन्धो विरिञ्चे तूपपद्यते ।। ११९१ ।।

ननु तस्यापि विज्ञानं नोपदेशव्यपेक्षया ।।
जन्मनैवास्य तत्सिद्धेर्न युक्ता ब्रह्मगीरियम् ।। ११९२ ।।

आसीदिति च निर्देशस्तस्मिन्नपि न युज्यते ।।
विरिञ्चस्य त्रिकालत्वादासीदस्ति भविष्यति ।। ११९३ ।।

यत एवमसंतोषात्पक्षान्तरसमाश्रयः ।।
मनुष्याधिकृतेर्वेति क्रियते पूर्वपक्षिणा ।। ११९४ ।।

मनुष्याः प्रकृताः पूर्वं ते च निःश्रेयसार्थिनः ।।
ब्रह्मणो नत्वनर्थित्वात्तथा चाप्रकृतत्वतः ।। ११९५ ।।

ऋष्यादिवचसा चापि ब्रह्मविद्याऽविशेषतः ।।
सर्वार्थैव समुद्दिष्टा नाग्रजन्मैकगोचरा ।। ११९६ ।।

जन्मनैव तु तत्सिद्धेर्नोपदेशव्यपेक्षता ।।
ज्ञानमप्रतिघं यस्य वैराग्यं चेति च स्मृतेः ।। ११९७ ।।

द्वैतैकत्वात्मकब्रह्मविद्याकर्मैकसाधनः ।। ११९८ ।।
अपरब्रह्मतापन्नो भोज्याद्व्यावृत्तमानसः ।।

निःशेषप्राप्त्या चोच्छिन्नकामकर्मादिबन्धनः ।। ११९९ ।।
परब्रह्मपरिज्ञानभावनोपचयात्परः ।।
ब्रह्मभावी नरोऽतोऽत्र ब्रह्मशब्देन भण्यते ।। १२०० ।।

भविप्यद्वत्त्या लोकेऽपि प्रयोगो दृश्यते यथा ।।
ओदनं पचतीत्यादि तथेहापि भविष्यति ।। १२०१ ।।

गृहस्थो भार्यं विन्देत शास्रे चापि समीक्ष्यते ।।
एवं व्याचक्षते केचिद्गम्भीरन्यायवादिनः ।। १२०२ ।।

सर्वापत्तेनित्यत्वदोषासक्तेर्न तत्तथा ।।
साधनायत्तलब्धात्मा न लोकेऽस्त्यविनश्वर ।। १२०३ ।।

अथाविद्योत्थाकृत्स्नत्वनिवृत्तिं चेदिहेच्छसि ।।
कल्पनेयं तृथैव स्याद्ब्रह्मभावीति या कृता ।। १२०४ ।।

यतः प्रागपि तद्वोधात्सर्वो जन्तुः स्वभावतः ।।
ब्रह्मत्वादाप्ततद्भावो नित्यमेव न साधनात् ।। १२०५ ।।

केवलं तत्तमोमात्रव्यवधानैकहेतुतः ।।
संभावयत्यकृत्स्नत्वं प्रत्यगात्मनि मूढधीः ।। १२०६ ।।

यदविद्यैकहेतु स्यादब्रह्मत्वं न तु स्वतः ।।
तद्यथावस्तुसंबोधान्मूलनाशात्प्रणश्यति ।। १२०७ ।।

एवं चेत्स्यादभिप्रायः किमर्थं निष्प्रयोजनम् ।।
मुख्यार्थं संपरित्यज्य पुंसि ब्रह्मेति कल्पनम् ।। १२०८ ।।

श्रुतार्थहानिरेवं स्यादश्रुतस्य च कल्पना ।।
अपन्यायो तृथा च स्यात्पुमर्थासंभवादिह ।। १२०९ ।।

अविद्योत्थातिरेकेण स्वत एवेति चेन्मतम् ।।
अब्रह्मत्वं न तद्धानिरुपायासंभवात्कचित् ।। १२१० ।।

अभिव्यञ्जकमेवेष्टं प्रमाणं न तु कारकम् ।।
नापोढ्री नापि कर्त्रीयं विद्याऽतो वस्तुनः कचित् ।। १२११ ।।

स्वप्रमेयाखिलाज्ञानध्वंसिनीति समीक्ष्यते ।।
विद्या लोके तथेहापि तद्ध्वंसिन्येव गृह्यताम् ।। १२१२ ।।

सदानुदितानस्तमितभास्वद्विज्ञानमात्रतः ।।
तद्विरुद्धतनुर्मोहः कुतो ब्रह्मणि चेन्मतम् ।। १२१३ ।।

नानुभूत्यैव तत्सिद्धेर्ज्ञातकुम्भानुभूतिवत् ।।
न वेद्मीत्यनुभूतिर्हि सर्वेषामात्मसाक्षिका ।। १२१४ ।।

अव्याकृताधिकारे च यदुक्तं प्राक्समासतः ।।
ब्रह्मण्यविद्यसंसिद्ध्यै स्मर्तव्यं तदिहाखिलम् ।। १२१५ ।।

विद्याविधानाच्चाविद्य ब्रह्मण्यस्तीति गम्यताम् ।।
विद्याविधानं विज्ञाते पिष्टपेषणवद्यतः ।। १२१६ ।।

अज्ञानमेव मिथ्याधीः प्रमेयानभिसंगतेः ।।
रूप्याध्यारोपणं तस्मादुदाहारि गरीयसा ।। १२१७ ।।

अस्त्वविद्या परे भूम्नि यथोक्तन्यायगौरवात् ।।
न तु ब्रह्मैव तां कुर्यात्सर्वज्ञं प्रत्यगात्मनि ।। १२१८ ।।

न हि धीपूर्वकारी सन्निःशेषानर्थदायिनीम् ।।
प्रतीच्यविद्यां विसृजेद्याऽन्यत्रापि न काम्यते ।। १२१९ ।।

यद्यविद्या भवेत्कार्यमस्त्वेतद्यदिहोदितम् ।।
अकार्यत्वात्त्वविद्यायास्त्वदुक्तं तुषकण्डनम् ।। १२२० ।।

अथोपचारात्कार्यत्वमविद्याविषयत्वतः ।।
तथाऽपि नापराधो नस्तदन्यासंभवादिह ।। १२२१ ।।

न हि ब्रह्मातिरेकेण ब्रह्माविद्याकृदिष्यते ।।
न ह्यन्योऽतोऽस्ति द्रष्टेति तथाच श्रुतिशासनम् ।। १२२२ ।।

क्रिया वा कारकं वेह सदसद्वेह यन्मतम् ।।
अप्रज्ञातात्मयाथात्म्यं ब्रह्मैव तदितीक्ष्यताम् ।। १२२३ ।।

पुरुष एवेदं सर्वमात्मैवेदमिति श्रुतिः।।
नानुभूतेः प्रमाणाद्वा तदन्यद्वस्तु लभ्यते ।। १२२४ ।।

ननु शास्रोपदेशोऽयमेवं सत्यफलो भवेत् ।।
नासौ ब्रह्मणि साफल्यं नाप्यन्यस्मिन्समश्नुते ।। १२२५ ।।

उपदेशानपेक्षत्वाद्ब्रह्मत्वस्य परात्मनः ।।
असंभवात्ततोऽन्यस्य ह्युपदेशोऽफलो भवेत् ।। १२२६ ।।

ब्रह्माकर्त्रपि संबोधात्प्रागभूत्तदसंसृति ।।
अविद्यातज्जसंबन्धात्कर्तृत्वेऽपि न दोषभाक् ।। १२२७ ।।

प्रागज्ञातं तदैकात्म्यं यथैवानुभवान्मतम् ।।
ब्रह्मास्मीत्यपि संबोधस्तथैवानुभावश्रयात् ।। १२२८ ।।

प्रमेयाधिगमं कुर्वत्प्रमाणमफलं यदि ।।
कान्यत्र फलवत्तत्स्यान्नातोऽन्यत्स्यान्मितेः फलम् ।। १२२९ ।।

सोत्प्रासमिव चाऽऽहातो बाढमित्येवमादिना ।।
अस्त्वेषोऽवगते दोष इतोऽन्यः कीदृशो गुणः ।। १२३० ।।

अथावगमवैयर्थ्यं भवता परिचोद्यते ।।
तत्रापि चानवगमध्वस्तिः प्रतिवचो भवेत् ।। १२३१ ।।

ऐकात्म्ये तन्निवृत्तिश्चेदसंभाव्येति चोद्यते ।।
लब्धैकात्म्येन नैवेयं निवृत्तिः काम्यते श्रुुतेः ।। १२३२ ।।

अप्रसिद्धे त्वथैकात्म्ये निवृत्तिरिह चोद्यते ।।
तथा दृष्टविरोधो वः प्राप्नुवन्न निवार्यते ।। १२३३ ।।

सर्वस्यानुपपन्नत्वं सिद्धं दृष्टबलाश्रयात् ।।
दृष्टस्यानुपपन्नत्वं किमाश्रित्याभिधीयते ।। १२३४ ।।

उक्तानि तावद्भूयांसि दूषणानि विभागशः ।।
अब्रह्मविषये क्लृप्ते ब्रह्मभावी पुमानिति ।। १२३५ ।।

भूयोऽप्यस्यैव दार्ढ्यार्थं पूर्वपक्षाय यत्यते ।।
वाक्यार्थाभाससंजातभ्रान्त्युच्छित्त्यै प्रयत्नतः ।। १२३६ ।।

पुण्यः पुण्येन भवति पापः पापेन कर्मणा ।।
संसारिणं समुद्दिश्य श्रुतिरेतदुदाहरत् ।। १२३७ ।।

तथैष हीति विस्पष्टं संसार्येवाभिधीयते ।।
तस्माद्विलक्षणस्तद्वदीश्चरोऽप्यभिधीयते ।।
स एष नेति नेतीति य आत्मेत्यादिना तथा ।। १२३८ ।।

तथाऽक्षपादकाणादतर्कशास्रेषु यत्नतः ।।
उपपत्तिशतैरीशः साध्यते वादिभिः पृथक् ।। १२३९ ।।

दुःखापनयनार्थित्वप्रवृत्तेर्दर्शनादपि ।।
अत्यन्तभेदो विज्ञेयः संसारीश्वरयोरतः ।। १२४० ।।

तं विदित्वैतमेवेति कर्मकर्तृविभागतः ।।
क्षेत्रज्ञेश्वरयोरुक्तेर्मृगव्याधादिभेदवत् ।। १२४१ ।।

मुमुक्षोर्गतिमार्गस्य देशभेदोपदेशतः ।।
भेदेऽसति गतिः केयं गन्तृगन्तव्ययोर्भवेत् ।। १२४२ ।।

दक्षिणोत्तरमार्गोक्तिस्तथा सति विरुध्यते ।।
गन्तव्यदेशाभावाच्च गतिर्नैवोपपद्यते ।। १२४३ ।।

तथाऽभ्युदयकैवल्यसाधनानां विधानतः ।।
न हीश्वरस्य कैवल्यं साधनायत्तमिष्यते ।। १२४४ ।।

ब्रह्मभावी ततो नेशः किंतु तद्व्यतिरेकभाक् ।।
संसार्येवाभिधीयेत यथोक्तन्यायगौरवात् ।। १२४५ ।।

नैवं ब्रह्मोपदेशार्थशास्रानर्थक्यसक्तितः ।।
संसारिविद्ययैवास्य पुरुषार्थसमाप्तितः ।। १२४६ ।।

न च ब्रह्मोपदेशस्य सर्वभावातिरेकतः ।।
शक्यं फलान्तरं वक्तुं येनासावर्थवान्भवेत् ।। १२४७ ।।

पुमर्थसाधनेऽन्यस्मिन्न चासौ विनियुज्यते ।।
सन्रवत्तेन तच्छास्रं स्यादनर्थकमेव तु ।। १२४८ ।।

मतं दुःखिन एवासौ संपदर्थं विधीयते ।।
ब्रह्मास्मीत्यविनिर्ज्ञाते कथं ब्रह्मणि सा भवेत् ।। १२४९ ।।

तस्मिंस्तु शास्राद्विज्ञाते शक्यते कर्तुमञ्जसा ।।
ब्रह्मसंपदतः शास्रं तादर्थ्यादर्थवद्भवेत् ।। १२५० ।।

ननु ब्रह्म यदि ज्ञातं तावतैव कृतार्थता ।।
न चेत्तत्संपदा किं स्याद्येन तामनुरुध्यते ।। १२५१ ।।

नैवं ब्रह्मावबोधस्य पारार्थ्येन फलत्वतः ।।
सर्वमेव यतो ज्ञानं परार्थं फलवन्मतम् ।। १२५२ ।।

उक्तत्वात्परिहारस्य नैवमेतद्भवेदिह ।।
ब्रह्मज्ञानात्तदन्यत्र परार्थं ज्ञानमिष्यते ।। १२५३ ।।

सर्वत्रैव हि विज्ञानं संस्कारत्वेन गम्यते ।।
पराङ्गं चाऽऽत्मविज्ञानादन्यत्रेत्यवधारणात् ।। १२५४ ।।

सामानाधिकरण्येम तथा ब्रह्मात्मशब्दयोः ।।
श्रुतौ श्रुतेर्न संपत्स्यात्संपद्येष न हि क्रमः ।। १२५५ ।।

आत्मा ब्रह्मेत्येवमादौ सामानाधिकरण्यगीः ।।
अन्यस्यान्यत्र संपत्स्यादद्वये सा कथं भवेत् ।। १२५६ ।।

द्रष्टव्यस्याऽऽत्मनस्तद्वदैकात्म्यं श्रुतिरब्रवीत् ।।
ब्रह्मादि सर्वमात्मेेति संपन्नातोऽत्र युज्यते ।। १२५७ ।।

तदापत्तिश्रुतेश्चेयं संपन्नेहोपपद्यते ।।
ब्रह्मैव भवतीत्यादितदापत्तिवचांस्यपि ।। १२५८ ।।

वचनात्स्यात्तदापत्तिः संपत्तेरिति चेन्मतम् ।।
नैवं प्रत्ययमात्रत्वात्संपत्तेर्न तदिप्यते ।। १२५९ ।।

तमोमात्रान्तरायत्वादाप्तम्याप्यते न तत् ।।
न च संपत्तमोहन्त्री मिथ्याज्ञानात्मकत्वतः ।। १२६० ।।

तमोध्वंसातिरेकेण सम्यग्ज्ञानस्य नापरम् ।।
फलमण्वपि संभाव्यं ज्ञानस्याकारकत्वतः ।। १२६१ ।।

वस्तुनः शक्तिकृन्नापि वचनं ज्ञापकत्वतः ।।
ज्ञापकानि हि शास्राणि कारकाणि न कुत्रचित् ।। १२६२ ।।

अभीष्टपुरुषार्थस्य बाधश्चैवं प्रसज्यते ।।
निःशेषपुरुषार्थाप्तिकारि ब्रह्मावबोधनम् ।। १२६३ ।।

तादृक्षं संपदो न स्यान्न च दुःख्यात्मबोधतः ।।
निःशेषपुरुषार्थाप्तिस्तद्बुद्धेरनृतन्रतः ।। १२६४ ।।

अपूर्वाद्यर्थ एवैकः प्राधान्येन विवक्षितः ।।
काण्डद्वयेऽपि नैतस्मादन्योऽर्थः कश्चिदीक्ष्यते ।। १२६५ ।।

एतावदर इत्यन्त उपसंहारदर्शनात् ।।
न चोपक्रमसंहारविरुद्धोक्तिः प्रशस्यते ।। १२६६ ।।

तत्रैवं सति संसारी यद्यन्यो ब्रह्मणो भवेत् ।।
इष्टस्यार्थस्य बाधः स्यान्न च ध्वान्तनिराकृतिः ।। १२६७ ।।

आरम्भेऽवसितौ शास्रं परस्परविरोधतः ।।
समञ्जसं न क्लृप्तं स्यात्संभवेऽप्यविरोधिनः ।। १२६८ ।।

समाख्यानुपपत्तिश्च ब्रह्मणोऽन्यस्य वेदनात् ।।
नापि रूढिस्तदन्यस्मिन्नश्वकर्णादिवद्भवेत् ।। १२६९ ।।

आत्मेति वेत्तुरन्यश्चेन्न ब्रह्माहमिति श्रुतेः ।।
प्रतीचो ब्रह्मवत्प्रत्यग्ब्रह्मणोऽपि विशेषणम् ।। १२७० ।।

ब्रह्मता न मदन्यत्र कौटस्थ्यान्मन नाशिषु ।।
ब्रह्मणो नान्यतः प्रत्यक्साक्षात्त्वाद्ब्रह्मवस्तुनः ।। १२७१ ।।

अव्यावृत्ताननुगतेर्मुख्यार्थश्च तथा सति ।।
ब्रह्मविद्येति सिद्धः स्याद्व्यपदेशो न चान्यथा ।। १२७२ ।।

भिन्नाभिन्नत्वगीर्याऽपि साऽपि दुःस्थितसिद्धिका ।।
विरुद्धधर्मसंबन्धो न प्रतीच्यस्त्यधर्मणि ।। १२७३ ।।

धर्मधर्म्यभिसंबन्धा गृह्यन्तेऽनात्मवस्तुषु ।।
प्रत्यक्षादिप्रमाणेन नामीषामात्मनि ग्रहः ।। १२७४ ।।

आत्मानात्मनिमित्तेऽपि व्यपदेशोऽपि दुर्घटः ।।
विकल्पतो वा तत्सिद्धिर्ब्रह्मसंसारिणोर्भवेत् ।। १२७५ ।।

न चार्धवैशसं युक्तं तत्त्वज्ञाने विवक्षिते ।।
संशयो हि तथा श्रोतुः स्यादनिश्चितवाक्यतः ।। १२७६ ।।

निश्चितं फलवज्ज्ञानं यस्य स्यादिति शास्रतः ।।
न तु संशयितं यस्मात्संशयात्मा विनश्यति ।। १२७७ ।।

परमात्मन्ययुक्ता चेत्साधकत्वादिकल्पना ।।
शास्रोपालम्भतो नैवं शास्रीयेयं प्रकल्पना ।। १२७८ ।।

अक्षमा भवतः केयं साधकत्वप्रकल्पने ।।
किं न पश्यसि संसारं तत्रैवाज्ञानकल्पितम् ।। १२७९ ।।

अनात्मवस्तु यत्किंचित्तद्ब्रह्मानवबोधतः ।।
ब्रह्मण्येव समध्यस्तं शुक्तिकारजतादिवत् ।। १२८० ।।

यस्मादेवमतोऽशेषसंसारानर्थकल्पना ।।
निदानबहुलाज्ञानसमुच्छित्त्यै परा श्रुतिः ।। १२८१ ।।

ब्रह्मेतिब्रह्मशब्देन कृत्स्नं वस्त्वभिधीयते ।।
प्रकृतस्याऽऽत्मकार्त्स्न्यस्य वैशब्दः स्मृतये मतः ।। १२८२ ।।

प्रकृतार्थोपरोधाच्च मुख्यब्रह्मार्थलाभतः ।।
यथोक्तदोषाभावाच्च ब्रह्म कृत्स्नमिहास्त्वतः ।। १२८३ ।।

ननु मानादिविरहादकृत्स्नमपि नेष्यते ।।
कुतः कार्त्सन्यं यतः सर्वं मानादेव प्रसिध्यति ।। १२८४ ।।

अभ्युपेतौ च मानादेस्तस्य कार्त्स्न्यं विहन्यते ।।
न हि ब्रह्मातिरिक्तेऽर्थे सति संभाव्यतेऽजडैः ।। १२८५ ।।

भिन्नाभिन्नत्ववादेऽपि ब्रह्माभिन्नात्मना भवेत् ।।
व्यावृत्तेर्न तु भिन्नेषु ब्रह्मता स्याद्वटादिवत् ।। १२८६ ।।

वस्त्वन्तराभ्युपगमः प्रत्यक्कार्त्स्न्यविघातकृत् ।।
न तु मानाभ्युपगमो मितेस्तदवसानतः ।। १२८७ ।।

वस्त्वन्तरस्य सद्भावः सिद्धे कार्त्स्न्ये विरुध्यते ।।
मानाद्यपेक्षा सिद्धस्य नानुन्मत्तेन चोद्यते ।। १२८८ ।।

न चापि वास्तवी सिद्धिः प्रमात्रादिविरोधिनी ।।
सत्यामेव यतस्तस्यां संसारानर्थविभ्रमः ।। १२८९ ।।

वास्तव्या अपि संसिद्धेः स्वमहिम्नैव नेष्यते ।।
प्रमाणविरहात्सिद्धिरेतच्च स्वानुभूतितः ।। १२९० ।।

मेयकार्त्स्न्याविरोधित्वान्न मितेः शङ्क्यते भिदा ।।
मेयस्वरूपावसितेर्नान्या मानस्य मानता ।। १२९१ ।।

न हि मेयप्रतिस्पर्धि तन्मानं मेयबोधितः ।।
मानप्रसादात्सिद्धं सत्स्पर्धते मितिबाधितैः ।। १२९२ ।।

न हि वस्त्वनपाश्रित्य मानत्वं लभ्यते मितेः ।।
वास्तव्या अपि संसिद्धेर्न सिद्धिः स्याप्रमां विना ।। १२९३ ।।

स्वप्रमेयार्पणं मुक्त्वा मानत्वेऽन्यन्न कारणम् ।।
अर्पितेन विरोधश्चेदस्तु कामं न दुष्यति ।। १२९४ ।।

प्राग्ज्ञानाज्ज्ञानकाले च मानं मेयोऽप्यपेक्षते ।।
प्रमाणकार्ये निर्वत्ते नान्यत्किंचिदपेक्षते ।। १२९५ ।।

अज्ञातोऽर्थः प्रमेयः स्याज्ज्ञाते कोऽतिशयो मितेः ।।
अज्ञाते न विरोधोऽस्ति ज्ञाते चान्यानपेक्षतः ।। १२९६ ।।

मेयासाधारणात्मोत्थज्ञानस्यैव प्रमाणतः ।।
तस्य वस्त्वनुरोधित्वादभेदादविरोधिता ।। १२९७ ।।

पश्येदात्मानमित्यत्र नियोज्यो विषयाद्धिरुक् ।।
न लभ्यते यतो नात ऐकात्म्ये स्याद्विरुद्धता ।। १२९८ ।।

ब्रह्मश्रुतेश्च मुख्योऽर्थः प्रतीचोऽन्यत्र दुर्लभः ।।
यथाकथंचिदित्येतदतौ नैवाभ्युपेयते ।। १२९९ ।।

स्वत एवाऽऽत्मनः कार्त्स्न्यान्न कार्त्स्न्यं साधनाश्रयात् ।।
साधनायासतः प्राक्व ब्रह्मैवाऽऽसीदितीरितम् ।। १३०० ।।

आसीदित्यपि यः शब्दः स तन्मोहाद्यपेक्षया ।।
वस्तुवृत्तमपेक्ष्यैतन्नासीदस्ति भविष्यति ।। १३०१ ।।

सदानुदितालुप्तैकज्ञानमूर्तिरिति त्वया ।।
कुतोऽज्ञायि विना मानान्मानं नाज्ञाततां विना ।। १३०२ ।।

एकं ब्रह्म सदा बुद्धं यथा मानानुभूतितः ।।
व्युत्पत्तेः प्रागविज्ञातं तथैवानुभवाश्रयात् ।। १३०३ ।।

व्युत्पत्तिफलमाश्रित्य तमोसंभव उच्यते ।।
व्युत्पत्तेः प्राक्तमस्वित्वं तत्साक्षित्वेऽपि गम्यते ।। १३०४ ।।

स्वसत्तयाऽऽत्मनो मोहं न यतो वस्तु हन्त्यतः ।।
शास्रानारम्भदोषोऽपि नैवैस्मान्प्रति ढौकते ।। १३०५ ।।

अनादेरपि बाधश्चेत्तमसो नाभ्युपेयते ।।
प्रमाणानां प्रमाणात्वं न क्वचिद्वः प्रसिध्यति ।। १३०६ ।।

अऩुभूतेस्तदज्ञातं सिद्धं ब्रह्म पुरा मितेः ।।
अपास्ताज्ञानतत्कार्यं तत्तु मानात्प्रसिध्यति ।। १३०७ ।।

पूर्वोक्त्यैवोत्तरेषां च दोषाणां परिहारतः ।।
परिहारान्तरं तस्मान्न वाच्यं तत्प्रसिद्धितः ।। १३०८ ।।

प्रतीचोऽर्थस्य ज्ञेयत्वादनवस्था च नेष्यते ।।
अकारकस्य कौटस्थ्याद्विरोधो नाऽऽत्मदर्शने ।। १३०९ ।।

घटादिमेयसाधर्म्ये निषेधोऽपि श्रुतीरितः ।।
यथोक्तावगमत्वं तु न कथंचिन्निवार्यते ।। १३१० ।।

तस्मान्न कश्चिदप्यत्र कार्त्स्न्यत्मावगमे भवेत् ।।
दोषोऽतः सांप्रतं भाष्यग्रन्थं व्याचक्ष्महे स्फुटम् ।। १३११ ।।

यत्स्रष्टृ ब्रह्म पूर्वोक्तं स्वात्ममोहैकवर्त्मना ।।
कार्यं चैतन्यविम्बेन प्रविष्टं जलचन्द्रवत् ।। १३१२ ।।

ब्रह्मेतिब्रह्मशब्देन तदेवात्राभिधीयते ।।
तस्य योऽतिशयः प्रोक्तो व्याकृताव्याकृतात्मकः ।।
इदमित्युच्यते ब्रह्म तदुपाधिस्वभावकम् ।। १३१३ ।।

वैशब्दोऽवधृतौ ज्ञेयो ब्रह्मैव न तदन्यथा ।।
अनिर्ज्ञातात्मतत्त्वं सदब्रह्मैवावभाति तत् ।। १३१४ ।।

यदिदंशब्दधीगम्यं सम्यग्ज्ञानोदयात्पुरा ।।
अपि ब्रह्मैव त्कृत्स्नं तन्मोहादतथेक्ष्यते ।। १३१५ ।।

रज्जुवत्तवदिज्ञानात्सर्पदण्डादिनेक्ष्यते ।।
ब्रह्मेदंमात्रश्रवणात्कुतोऽग्र इति भण्यते ।। १३१६ ।।

सूत्रान्तजगतो व्यक्तेः प्राक्तनः काल उच्यते ।।
यद्वै तदिति तच्चापि स्पष्टमूर्ध्वं प्रवक्ष्यते ।। १३१७ ।।

नाविद्यासंगतिस्तत्र तदकार्यत्वहेतुतः ।।
तमोजस्यापि कार्यस्य न प्रतीच्यस्त्यकारणात् ।। १३१८ ।।

प्रत्यक्तयाऽऽत्मसंबन्धान्मोहादेश्चिन्निभात्मता ।।
आचिच्छेषादतो नासौ मृषा स्याद्धर्मकार्यवत् ।। १३१९ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यसंबोधान्नान्यो हेतुः समीक्ष्यते ।।
निरन्वयविनाशाय योऽलं संसाररूपिणः ।। १३२० ।।

कौटस्थ्यासंगतो नास्य मोहतत्कार्यसंगतिः ।।
स्वतः सेद्धुमशक्तत्वान्मोहादेरात्मसंगतिः ।। १३२१ ।।

कार्ष्ण्येनेव वियद्योगः खवृत्तापेक्षया त्वसन् ।।
आत्मनैवं तमोयोगो नाऽऽत्मवृत्तानुरोधतः ।। १३२२ ।।

अन्यतः संगतिः सेयमविचारितसिद्धिका ।।
अविज्ञातचिदुत्सङ्गसंस्थैवेयं न वस्तुनि ।। १३२३ ।।

अविद्याद्वारिकाऽप्यस्य संगतिर्नाञ्जसेष्यते ।।
निरात्मकपरार्थत्वहेतुभ्यां शुक्तिरूप्यवत् ।। १३२४ ।।

प्रत्यग्रूपातिरेकेण नान्यद्रूपमनात्मनः ।।
वादिभिर्युक्तिभिः शक्यं कचित्साधयितुं सदा ।। १३२५ ।।

कूटस्थादितमोन्तेन नित्यमव्यतिरेकतः ।।
बुद्ध्यादेर्विषयान्तस्य नित्यमेतदतो जगत् ।। १३२६ ।।

अतोऽविद्यामहानिद्रासंवीतमनसामसौ ।।
जन्मादिविक्रियाषट्कं स्वप्नदर्शनविभ्रमः ।। १३२७ ।।

यथा व्याख्यातबाह्यार्थप्रधानोऽसंहतोऽप्रमः ।।
सर्वप्रमाणभाक्तद्वत्प्रमाणाभासभगपि ।। १३२८ ।।

अविचारितसंसिद्धि तमोवत्स्यात्तदुद्भवम् ।।
कृत्स्नं जगदतो मोहध्वस्तौ ध्वस्तं भवेच्चितिः ।। १३२९ ।।

भिन्नमातृप्रमाणादौ कार्यकारणवस्तुनि ।।
अभिन्नमातृमानादिरात्मैवैकोऽद्वयः स्वतः ।। १३३० ।।

न देशकालावस्थादावपेक्षाऽस्त्यात्मनः स्वतः ।।
अनन्यापेक्षसंसिद्धेर्देशादेस्तदपेक्षतः ।। १३३१ ।।

देशकालनिमित्तादिव्यपेक्षं वस्तु यद्भवेत् ।।
तदेव तदपेक्षं स्यान्न तु देशादिसिद्धिदम् ।। १३३२ ।।

प्रमात्राद्युत्थइतेरग्ने ब्रह्मैवाऽऽसीद्यथोदितम् ।।
यतस्ततो न साध्यं तज्ज्ञानकर्मादिसाधनैः ।। १३३३ ।।

ब्रह्मापि तत्स्वतः साक्षात्तदबोधैकहेतुतः ।।
इदंरूपं समापेदे रशनेवाहिरूपताम् ।। १३३४ ।।

अविद्याफलकारूढं तदेवंरूपकं परम् ।।
ब्रह्म विद्याधिकारित्वं द्वैविध्यात्प्रतिपद्यते ।। १३३५ ।।

स्वतो मुक्तं यतस्तस्माद्ब्रह्म विद्यां तदर्हति ।।
संसारित्वमविद्यातो मुमुक्षुत्वं ततो भवेत् ।। १३३६ ।।

अध्यात्ममधिभूतं च तथा चैवाधिदैवतम् ।।
परं तदभिमानेद्धं तच्छब्देनाभिधीयते ।। १३३७ ।।

हिरण्यगर्भतां नीत्वा कृत्स्नमध्यात्मरूपकम् ।।
तस्मै हिरण्यगर्भाय ब्रूयाद्विद्यां तमस्विने ।। १३३८ ।।

एवं निःशेषसंसारप्रत्याख्यानेन निर्वृतिम् ।।
सर्वाविद्यापनिह्नुत्या विद्यया प्रतिपद्यते ।। १३३९ ।।

आत्मानात्मात्मकं विश्वं प्रत्यक्षादिप्रमाणकम् ।।
आत्मानमेव तदवेन्निष्ठां कार्त्स्न्यात्मनः पराम् ।। १३४० ।।

अविचारितसंसिद्धि सर्वानर्थैककारणम् ।।
प्रत्यङ्यात्रैकसाक्षित्वात्तमस्तत्प्रत्यगात्मनि ।। १३४१ ।।

प्रतीच्येव यतोऽज्ञानमतस्तत्तत्त्वविद्यया ।।
सकार्ये तमसि ध्वस्त आत्मैवैकोऽवशिष्यते ।। १३४२ ।।

विरक्तः सर्वसंसारान्निविवृत्सुः स्वतस्ततः ।।
संसारानलसंतप्तस्तद्विरुद्धं परीप्सति ।। १३४३ ।।

तस्याकृत्स्नापवादेन कृत्स्नैकात्म्यावबुद्धये ।। १३४४ ।।
अन्वयव्यतिरेकाख्यो व्यापारो विहितः पुरा ।।
आत्मेत्येवेति विधिना पराक्प्रत्यग्विवेककृत् ।। १३४५ ।।

ऐकात्म्यं वीक्ष्यते तेन त्यक्त्वा सर्वाननात्मनः ।।
कृत्स्नमेव यतो वस्तु तदन्यत्तदबोधजम् ।। १३४६ ।।

कृत्स्नं पश्येदिति ततो वाक्यं वस्तुनि वर्तते ।।
प्रविष्टोऽकृत्स्नरूपत्वात्संसारानर्थचोदितः ।।
आत्मेत्यनेन कृत्स्नात्मदर्शनाय नियुज्यते ।। १३४७ ।।

कृत्स्न आत्मेत्यतो वाक्यात्तथारूपं दिदृक्षति ।।
अन्योन्यार्थसमाप्तित्वान्न भेदोऽत्र पदार्थयोः ।। १३४८ ।।

अकृत्स्नानात्मनः सर्वान्कृत्स्नांश्चानात्मनस्तथा ।।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तथा कृत्स्नाननात्मनः ।। १३४९ ।।

निर्माल्यवत्परित्यज्य चैतन्याभासवर्त्मना ।।
अनुनीयाऽऽत्मनाऽऽत्मानं कृत्स्नात्मानं प्रपश्यति ।। १३५० ।।

उक्तदोषापनुत्त्यर्थं प्रत्युक्तिर्गौरवी त्वियम् ।।
ब्रह्म वा इदमित्यादिर्नातो दोषोऽत्र कश्चन ।। १३५१ ।।

प्रमेेयं यत्पुरा पृष्टं तद्ब्रह्म किमवेदिति ।।
सर्वं चाप्यभवद्यस्माज्ज्ञानं ज्ञेयं च भण्यते ।। १३५२ ।।

तद्ब्रह्माऽऽत्मानमेवावेन्मेयं मानं च भण्यते ।।
आत्मा मेयस्तथा मानमात्मप्रत्यय एव तु ।। १३५६ ।।

नाऽऽत्मज्ञानाद्यतोऽज्ञानं विद्यतेऽनात्मनस्ततः ।।
नाऽऽत्मयाथात्म्यविज्ञानाज्ज्ञानमन्यदनात्मनः ।। १३५४ ।।

प्रमात्रादिविभागेन यज्ज्ञानं प्रथते कचित् ।।
तज्जन्मनः पुरोवार्थो न तेन ज्ञायतेऽञ्जसा ।। १३५५ ।।

तमोमात्रावसायित्वान्न यथावस्तु तत्ततः ।।
प्रत्यग्वस्त्वात्मकत्वेऽपि चित्रमज्ञानचेष्टितम् ।। १३५६ ।।

यत्प्रसादात्तमःसिद्धिस्तत्स्वसाक्ष्यप्यपह्नते ।।
तमोऽप्यनुभावादेव प्राक्तद्व्युत्पत्तिजन्मनः ।। १३५७ ।।

प्राक्प्रवृत्तेः प्रमाणानामज्ञातं यदिहोदितम् ।।
अक्षादि तत्तमोबाधान्न मानं रज्जुसर्पवत् ।। १३५८ ।।

न पश्यन्तीत्यतः प्राह बोद्धृत्वादिसमन्वयम् ।।
न हि मोहैकनिष्ठेन तद्धीनं वस्तु मीयते ।। १३५९ ।।

आत्मानं विरहय्यान्यो नालमात्मावबुद्धये ।।
असाधारणतन्मातृमानमेयात्मकत्वतः ।। १३६० ।।

असाधारणमात्रादि प्रत्यग्वस्तु यतस्ततः ।।
नियोगोऽपीह नाऽऽयाति भिन्नकर्त्रादिगो ह्यसौ ।। १३६१ ।।

सर्वमज्ञातमेव स्याद्यस्मिन्नज्ञात आत्मनि ।।
ज्ञाते ज्ञातं च तत्कार्त्स्न्यात्तावत्त्वात्सर्ववस्तुनः ।। १३६२ ।।

युक्त्या निरूप्यमाणस्य ह्यात्मा तत्त्वमनात्मनः ।।
प्रत्याख्यातः स चेत्तेन कानात्मा सिध्यतां ततः ।। १३६३ ।।

अनात्मतत्त्वमन्वेति ह्यात्माऽसङ्गोऽगुणोऽद्वयः ।।
असिध्यन्स स्वतःसिद्धौ सिद्धिं कान्ग्रत्र लप्स्यते ।। १३६४ ।।

सर्ववादिविरोधेऽपि संवादोऽनुभवे यथा ।।
वादिनामविसंवादस्तथाऽज्ञानेऽप्यसंशयः ।। १३६५ ।।

तद्वद्वाधोऽप्यबोधस्य बोधेनाभ्युपगम्यते ।।
एतावतैव पर्याप्तमस्मद्राद्धान्तसिद्धये ।। १३६६ ।।

अस्मद्राद्धान्तसंसिद्धौ नान्यद्राद्धान्तसिद्धता ।।
तत्सिद्धावस्य संसिद्धिर्न कथंचिन्निवार्यते ।। १३६७ ।।

अज्ञानं संशयज्ञानं मिथ्याज्ञानमिति त्रिकम् ।।
अज्ञानं कारणं तत्र कार्यत्वं परिशिष्टयोः ।। १३६८ ।।

कूटस्थज्ञानमात्रत्वान्न तमोऽस्य स्वभावतः ।।
नाप्यागन्तु तथाऽज्ञानं हिरुक्सिद्धेरसंभवात् ।। १३६९ ।।

अविद्यातज्जकार्याणामात्मना संगतिस्ततः ।।
आत्मात्मवत्त्वरूपा स्यान्न तु सोभयकर्मजा ।। १३७० ।।

एकमेव हि सद्वस्तु यद्वेदान्तप्रमाणकम् ।।
तावन्मात्रैकनिष्ठत्वादात्मज्ञानं सदास्पदम् ।। १३७१ ।।

सर्वबादिविरोधेऽपि यत्सिद्धान्तबलाश्रयम् ।।
साधनं दूषणं सर्वं न तन्निहनुतिरिष्यते ।। १३७२ ।।

साधनं दूषणं सर्वं यस्य पादव्यपाश्रयात् ।।
सिद्धायते तीर्थदृशां कुतः स्यात्तस्य निहनुतिः ।। १३७३ ।।

अभावो येन भावेन भाव्यतेऽस्ति न नास्ति सः ।।
तम्य भावम्य सद्भावो वद केन निवार्यते ।। १३७४ ।।

व्यभिचारि न यत्रास्ति प्रमाणं सर्ववादिनाम् ।।
स्वमहिम्ना च यत्सिद्धं तदपह्नूयते कथम् ।। १३७५ ।।

तस्यैवाव्यभिचारित्वात्सर्वेषु व्यभिचारिषु ।।
तदेवैकं प्रमाणं नः सर्ववाद्यविरोधि यत् ।। १३७६ ।।

देहादावात्मबुद्धिर्नो न कदाचिद्विहन्यते ।।
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तेषु शुक्तिकारजतादिवत् ।। १३७७ ।।

देहान्तात्कर्तुरन्यो यो बुद्ध्यन्ताद्ब्रोद्धरेव च ।।
प्राणान्तात्करणाच्चान्यः प्रत्यग्दृष्ट्या य ईक्ष्यते ।। १३७८ ।।

अदेहतोऽजरोऽमृत्युरस्वान्तोऽमोहशोकवान् ।।
अबुभुक्षोऽपिपासश्च प्राणकारणवर्जनात् ।। १३७९ ।।

अहीनो हीयते योऽसौ तथाऽनागत एति यः ।।
जानीयात्तमनात्मानं जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु ।। १३८० ।।

न हीयते हीयमान आगच्छति न चैति यः ।।
आगमापायसाक्षित्वादात्मा सोऽनुभवाश्रयात् ।। १३८१ ।।

नाविद्यामनुपादाय प्रत्यक्कारकतां व्रजेत् ।।
नाकारकः क्रियां कर्तुमलं जगति वीक्ष्यते ।। १३८२ ।।

द्गष्टुर्दृष्ट्या न चानाप्तोऽनात्मा कश्चित्प्रसिध्यति ।।
मिथ्याज्ञानमतोऽनात्मा ह्यात्माज्ञानसमुत्थितेः ।। १३८३ ।।

नाविद्यामनुपादाय जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु ।।
अनात्मानं विजानाति तज्जज्ञात्राद्यनन्वयात् ।। १३८४ ।।

न च ज्ञात्रनुरोधिन्या दृष्ट्याऽज्ञानासमन्वितम् ।।
आत्माऽऽत्मानमलं द्नष्टुं रूपं श्रोत्रधिया यथा ।। १३८५ ।।

उत्सार्यानात्मनः सर्वानन्वयव्यतिरेकतः ।।
प्रत्यक्प्रधानया दृष्ट्या पश्येदात्मानमद्वयम् ।। १३८६ ।।

त्वं ब्रह्मेति गुरोर्वाक्यात्तन्निविष्टपदार्थयोः ।।
उक्तान्वयादिनोत्पन्निविवेकः सन्नबुध्यत ।। १३८७ ।।

तद्ब्रह्माऽऽत्मानमेवावेद्यदनात्मेत्युभूत्पुरा ।।
अविद्यया विद्यया तु ब्रह्माऽऽत्मैवाभवत्स्वतः ।। १३८८ ।।

एवेत्यवधृतौ ज्ञेयं ब्रह्मात्मार्थविशेषणम् ।।
आत्मैव ब्रह्म वेज्ञेयं ब्रह्मैवाऽऽत्मेति संभवात् ।। १६८९ ।।

ब्रह्मता नाऽऽत्मनोऽन्यत्र नाऽऽत्मता ब्रह्मणोऽन्यतः ।।
तद्याथात्म्याप्रबोधात्तु तयोरेष विपर्ययः ।। १३९० ।।

आत्माऽपि साक्षात्तद्ब्रह्म परोक्षं तदबोधतः ।।
ब्रह्मैव तद्वदात्माऽपि सद्वितीयवदीक्ष्यते ।। १३९१ ।।

वाक्योत्थसम्यग्विज्ञानप्रध्वस्ततमसो यतेः ।।
विभागहेतोरुच्चित्तेः सर्वमात्मैव शिष्यते ।। १३९२ ।।

विज्ञातारमरे केन विजानीयादिति श्रुतेः ।।
ननु विप्रतिषिद्धार्थं तदात्मानमितीर्यते ।। १३९३ ।।

दृष्टेर्द्रष्टेति विज्ञानान्नात्र विप्रतिषिद्धता ।।
प्रत्यग्बुद्धिः प्रमात्रादौ सर्वत्रैवोपजायते ।। १३९४ ।।

युष्मदस्मद्विभागाभ्यां यावद्वस्त्विह मीयते ।।
तेन तेन विशेषेण प्रत्यगर्थः प्रतीयते ।। १३९५ ।।

प्रत्यगर्थमनालिङ्ग्य न पराग्वर्ति जायते ।।
विज्ञानं तेन तत्पूर्वं सर्वमन्यत्प्रतीयते ।। १३९६ ।।

आब्रह्मास्थाणुु चान्वक्षं सर्वेषु व्यभिचारिषु ।।
प्रत्ययोऽव्यभिचार्येकश्चैतन्यप्रतिबिम्बितः ।। १३९७ ।।

न च विप्रतिपद्यन्ते वादिनोऽनुभवात्मनि ।।
तत्र चेत्स्याद्विसंवादः केनान्येन चिकित्स्यते ।। १३९८ ।।

अन्योऽपि योऽत्रः कल्प्यः स्यात्सोऽप्यस्मान्नैव भिद्यते ।।
सर्वभेदात्मरूपत्वात्कः सन्स्यादात्मना विना ।। १३९९ ।।

प्रत्यगात्मनि विश्वस्य ततोऽनात्मनि तद्वशात् ।।
अविद्वदङ्गनाबालं बिश्वसित्यनपेक्षतः ।। १४०० ।।

आत्मनैवाऽऽत्मविज्ञानं ज्ञेयज्ञात्रादिवर्जितम् ।।
स्वयमेव फलात्मत्वात्फलं चास्मान्न भिद्यते ।। १४०१ ।।

प्रमाणव्यवहारोऽयं सर्वेषामपि वादिनाम् ।।
स्वतोऽनुभवनिष्ठः स्यान्न चेत्षष्ठेन्द्रियार्थवत् ।। १४०२ ।।

चैतन्यमात्ररूपोऽयं सदानस्तमितोदितः ।।
अविद्यामस्पृशन्नास्ते निष्क्रियोऽकारकोऽफलः ।। १४०३ ।।

स्वतोऽसङ्गस्वभावत्वात्खचरादि वियद्यथा ।।
नाविद्या नापि तत्कार्यं प्रत्यक्स्थमपि ढौकते ।। १४०४ ।।

स्वतः सेद्धुमशक्तत्वात्खमृते वायुवत्सदा ।।
प्रत्याख्यातस्वभावोऽपि सिध्यतीवाग्रहो दृशौ ।। १४०५ ।।

युतिं साधारणात्मा हि यात्यसाधारणात्मभिः ।।
अनन्यवृत्तितो नाऽऽत्मा संसर्गं प्रैत्यनात्मभिः ।। १४०६ ।।

विभज्यमानोऽन्येभ्यो हि विशेषोऽपि प्रसिध्यति ।।
line २ miss ।। १४०७ ।।

भेदसंसर्गहीनत्वात्पदवाक्यार्थताऽऽत्मनः ।।
दुःसंभाव्याऽत आत्माऽयमात्मनैवानुभूयते ।। १४०८ ।।

यादृगस्य द्वये तत्त्वमात्मनैवानुभूयते ।।
निषिद्धाशेषभेदस्य तावदेवाऽऽत्मसाक्षिकम् ।। १४०९ ।।

अपास्ताशेषतमसो यत्तत्त्वं प्रत्यगात्मनः ।।
तदवच्छित्तये नालं प्रत्यग्बोधादृतेऽन्यधीः ।। १४१० ।।

प्रत्यङ्भात्रेक्षणादात्ममोहतज्जनिराकृतेः ।।
असंभवाद्द्वीतीयस्य स्यामपूर्वादिमानहम् ।। १४११ ।।

व्यपेततमस्तत्त्वमागमापासाक्षिणः ।।
ज्ञानेन गम्यते साक्षात्तावन्मात्रानुरोधिना ।। १४१२ ।।

कालादिप्रविभक्तं सद्यद्ब्रह्माभूदविद्यया ।।
तत्प्रत्यक्तत्त्वसंबोधाद्ध्वस्ते ध्वान्तेऽन्तरात्मनि ।।
आत्मानमेव तद्ब्रह्म ब्रह्मैवाऽऽत्मेत्यवेच्छ्रुतेः ।। १४१३ ।।

अब्रह्मानात्मताहेतौ प्रत्यग्ध्वान्ते निवर्तिते ।।
व्यावृत्त्यनुगमाभावात्सर्वं तदभवत्ततः ।। १४१४ ।।

व्यावृत्त्यनुगमौ यस्माद्द्वितीये सति वस्तुनि ।।
दृष्टिमात्रात्मवस्तुत्वात्कार्यकारणवस्तुनः ।। १४१५ ।।

नाज्ञातं किंचिदप्यस्ति नानपास्तं तमोऽप्यतः ।।
सामानाधिकरण्यार्थमस्मीत्येतत्पदं भवेत् ।। १४१६ ।।

ब्रह्माहंपदयोरर्थौ यौ तयोः संगतिर्मिथः ।।
अहमर्थो विशेष्योऽत्र तत्प्राधान्यप्रसिद्धितः ।। १४१७ ।।

तद्याथात्म्यप्रसिद्ध्यर्थं ब्रह्मार्थस्तु विशेषणम् ।। १४१८ ।।
विशेषणानां संबन्धो विशेष्येण विशेषणैः ।।
विशेष्यस्यापि संबन्धः स्वातन्त्र्यपारतन्त्र्यतः ।। १४१९ ।।

विशेषणविशेष्याणां साकल्येनैव संगतिः ।।
उपात्तान्योन्यरूपाणां विशेषणविशेष्यता ।। १४२० ।।

उपात्तद्रव्यकाण्येव विशिंषन्त्युत्पलादिकम् ।।
द्रव्यं विशेषणान्येति तथोपात्तविशेषणम् ।। १४२१ ।।

नायःशलाकाकल्पानां विशेषणविशेष्यता ।।
परस्परानपेक्षत्वाद्धिमवद्विन्ध्ययोरिव ।। १४२२ ।।

एकदा निर्विभागेन कार्त्स्न्यसंगातिकारणात् ।।
सामर्थ्यात्स्वविरुद्धानां न विशेष्येऽस्ति संभवः ।। १४२३ ।।

परस्पराविरोधेन विशिंषन्त्यात्मसंश्रयम् ।।
विशेषणानि येनातस्तद्विरुद्धं न ढौकते ।। १४२४ ।।

विशेषणयुतिः शाब्दी तद्विरुद्धनिराकृतिः ।।
मोहमात्रेण तत्प्राप्तेः सामार्थ्यात्स्यान्न शब्दतः ।। १४२५ ।।

एकैकरूपासंसर्गबोधमात्रस्वभावतः ।।
विशेषणानां संप्राप्तिर्नाऽऽञ्जसी प्रत्यगात्मनि ।। १४२६ ।।

विशेषणानां संबन्धो यतो न प्रत्यागात्मनि ।।
लक्ष्यलक्षणता तस्मात्प्रतीच्यध्यवसीयते ।। १४२७ ।।

अनन्यापेक्षि प्रत्यक्त्वमहंरूपेण लक्ष्यते ।।
line २ miss ।। १४२८ ।।

निवर्त्यभेदाद्भिन्नोऽर्थोऽमानित्वादेर्यथा तथा ।।
ब्रह्माहमर्थयोर्ज्ञेयस्तयोरैकार्थ्यहेतुतः ।। १४२९ ।।

अनात्माब्रह्मताहेतौ प्रत्यग्ध्वान्ते निवर्तिते ।।
पदार्थ एक एव स्याद्ब्रह्माहंपदयोः परः ।। १४३० ।।

भेदसंसर्गनाशार्थो नात उक्तेरिहेष्यते ।।
अहंब्रह्मश्रुतेः साक्षात्तादात्म्यमिह गम्यते ।। १४३१ ।।

कर्तुर्ज्ञातुर्हि या दृष्टिः साऽविद्योत्थार्थलेहिनी ।।
तत्प्रत्यगात्मदृष्ट्या तां प्रत्याख्यायाश्नुतेऽद्वयम् ।। १४३२ ।।

अस्मीतीहत्यनिर्देशाद्विद्याकालैव मुक्तता ।।
सिद्धाऽतोऽसौ न साध्या स्यादग्निहोत्रादिकार्यवत् ।। १४३३ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानमात्रव्युत्पत्तिसिद्धये ।।
तस्मादिति श्रुतिर्वक्ति ह्युत्पत्त्यादिनिवृत्तये ।। १४३४ ।।

अविद्यातज्जनिर्मुक्तौ ब्रह्म ब्रह्माभवत्स्वतः ।।
सर्वः कृत्स्नस्तथा पूर्णः शब्दाः पर्यायवाचकाः ।। १४३५ ।।

आत्माविद्यासमुत्थानामात्मयाथात्म्यमात्रतः ।।
कर्मवत्काङ्क्षते ज्ञानं विशिष्टं नाघिकारिणम् ।। १४३६ ।।

देवादीनामतो यो यो यथोक्तेनैव वर्त्मना ।।
line २ miss ।। १४३६ ।।

प्रत्यग्बोधातिरेकेण साधनान्तरनिह्नुतौ ।।
एवेत्यवधृतिर्ज्ञेया ज्ञानादेव ततो भवेत् ।। १४३८ ।।

आत्मयाथात्म्यविज्ञानाद्यदन्यत्साधनान्तरम् ।।
ज्ञानाभावोऽथवा सर्वमविद्यैवेति निश्चितिः ।। १४३९ ।।

मनुष्या यदमन्यन्य साध्वेवातस्तदीरितम् ।।
न कश्चिदपि दोषोऽत्र पूर्वोक्तोऽतः प्रसज्यते ।। १४४० ।।

प्रत्यक्तयैव संबन्धादात्मनोऽनात्मवस्तुना ।।
विशिष्टेनाविशिष्टस्य क्लृप्तेनाकल्पितात्मनः ।। १४४१ ।।

यतोऽतो लोकबुद्ध्यैव देवादीनामितीर्यते ।।
तुल्यो देवादिसंबन्धो ब्रह्मणो मशकादिभिः ।। १४४२ ।।

अन्तरेणाधिकारं चेन्नाऽऽत्मबोधस्य संभवः ।।
न जन्मान्तरसंस्काराद्वामदेवस्य तद्भवेत् ।। १४४३ ।।

श्रुत्युक्तार्थस्य वा स्थेम्ने मन्त्रोदाहृतिरिष्यते ।।
प्रमाणान्तरसंवादात्पुंसां विश्वासधीर्यतः ।। १४४४ ।।

अव्यावृत्ताननुगतं तद्धैतत्प्रत्यगात्मनि ।।
तद्दर्शनादृषिः साक्षात्पश्यन्सर्वं प्रपन्नवान् ।। १४४५ ।।

सूक्तादिज्ञापनार्थाय ह्यहं मनुरितीरणम् ।।
ऐकात्म्यं सर्वभूतेषु प्रतीचोऽसौ ददर्श ह ।। १४४६ ।।

तत्पश्यन्नित्यनेनात्र ब्रह्मविद्या प्रदर्श्यते ।।
अहमासं मनुरिति विद्यायाः फलमुच्यते ।। १४४७ ।।

पश्यन्प्रतिपेद इति प्रयोगादवसीयते ।।
विद्याकालैव कृत्स्नाप्तिरिति तन्मोहहानतः ।। १४४८ ।।

बह्मप्राप्त्यन्तरायस्य प्रत्यक्संमोहमात्रतः ।।
प्रत्यग्विज्ञानतो ध्वस्तेस्तत्प्राप्तिर्नान्यसाधना ।। १४४९ ।।

अविद्याध्वंसमात्रेण पुमर्थस्य समाप्तितः ।।
तावताऽवसितेर्विद्या स्वार्थैवेति विनिश्चयः ।। १४५० ।।

सकृदात्मप्रसूत्यैव निरुणद्ध्यखिलं भवम् ।।
ध्वान्तमात्रनिरासेन न ततोऽन्याऽन्यथा मतिः ।। १४५१ ।।

देशकालाद्यसंबन्धाद्देशादेर्मोहकार्यतः ।।
नानुत्पन्नमदग्धं वा ज्ञानमज्ञानमस्त्यतः ।। १४५२ ।।

नाबाधित्वेह बाध्यार्थं बाधको बाधकात्मताम् ।।
लभते मेययाथात्म्यहेतुमात्रव्यपेक्षतः ।। १४५३ ।।

यतोऽतोऽविद्यातज्जानां बाधितत्वात्प्रबोधतः ।।
सकृदेव च मायोगान्नोर्ध्वं तच्चोदनेष्यते ।। १४५४ ।।

सम्यग्ज्ञानशिखिप्लुष्टमोहतत्कार्यरूपिणः ।।
सकृन्निवृत्तेर्बाध्यस्य किं कार्यमवशिष्यते ।। १४५५ ।।

ध्वान्तादिघस्मरे प्रत्यक्तैतन्यात्मैकनिष्ठिते ।।
प्रत्यर्थिनि स्थितेऽनात्मधियां स्यात्सत्यता कुतः ।। १४५६ ।।

अज्ञातमिथ्याविज्ञाततत्त्वमात्रावलम्बिना ।।
ज्ञानेन किं न विज्ञातं वद किं वा न वाधितम् ।। १४५७ ।।

सर्वापत्तिरियं युक्ता देवादीनां महात्मनाम् ।।
अस्मदादेस्तमस्वित्वान्न संभाव्येति चेन्न तत् ।। १४५८ ।।

एतर्ह्यपि तु तद्ब्रह्म यो यः साक्षादबुध्यत ।।
स एव तदभूद्यस्मान्नातोऽभिजनकारणम् ।। १४५९ ।।

अप्येतर्हि यथान्यायं यो वेदाऽऽत्मानमद्वयम् ।।
स इदं सर्वमात्मैव भवत्यज्ञानहानतः ।। १४६० ।।

न हीहोत्कृष्टसत्त्वेषु देवादिषु परात्मनः ।।
नापि चात्यन्तमूढेषु विशेषः कश्चिदीक्ष्यते ।। १४६१ ।।

प्रत्यक्तत्त्वधियो वाऽस्ति स्वतोबुद्धैकताऽऽत्मनः ।।
श्रेयांसि वहुविघ्नानीत्याशङ्क्यैतदथोच्यते ।। १४६२ ।।

तस्य ज्ञातात्मतत्त्वस्य प्रध्वस्ततमसो यतेः ।।
इन्द्रादयोऽपि नैवालं कैवल्याप्तिनिवारणे ।। १४६३ ।।

देवाद्यैश्वर्यविषयव्यतिक्रान्तत्वहेतुतः ।।
कैवल्याभूत्या उद्युक्ता ईश्वरा अपि नेशते ।। १४६४ ।।

ईशेशितव्यसंबन्धः प्रत्यगज्ञानहेतुजः ।।
सम्यग्ज्ञानात्तमोध्वस्तवीश्वराणामपीश्वरः ।। १४६५ ।।

ईश्वराणामनैश्वर्यं कस्मद्ब्रह्मविदीति चेत् ।।
आत्मा ह्येषामितीत्याह तद्धेतुप्रतिपत्तये ।। १४६६ ।।

भोज्यत्वेन जगत्कृत्स्नं कर्मविद्याविसाधनैः ।।
उपात्तं तदभुक्त्वा तु कैवल्यं लभते न चेत् ।। १४६७ ।।

इत्याशङ्कापनुत्त्यर्थं परो ग्रन्थोऽवतार्यते ।।
कैवल्यावाप्तिविघ्नाय नालं देवा अपीश्वराः ।। १४६८ ।।

अविद्याविषये यस्मात्तेषामधिकृतिः स्मृता ।।
न तु प्लुष्टात्मयाथात्म्यविज्ञानतमसामसौ ।। १४६९ ।।

ब्रह्मविद्याफलप्राप्तौ विघ्नं कुर्वन्ति देवताः ।।
इत्यत्र किनिमित्तेयमाशङ्केत्यभिधीयते ।। १४७० ।।

युक्ताऽऽशङ्का यतो मर्त्य देवान्प्रत्यृणिनः श्रुतेः ।।
पशुलोत्ववाक्याच्च पारतन्त्र्याच्च कर्मिणः ।। १४७१ ।।

ब्रह्मवित्त्वे च पारार्थ्यं देवादीन्प्रति हीयते ।।
तस्य ब्रह्मतमोहेतोस्तन्निवृत्तौ निवर्तते ।। १४७२ ।।

अप्रियारिष्टिवाक्याभ्यामयमर्थोऽवसीयते ।।
तस्माद्विद्याफलावाप्तौ विघ्नं कुर्वन्ति देवताः ।। १४७३ ।।

नन्वेवं तर्ह्यविश्रम्भो ह्यदृष्टफलसंपदि ।।
प्राप्तोऽभ्युदयमोक्षार्थसाधनव्यापृताविह ।। १४७४ ।।

तथेश्वरोऽपि नो विघ्नं कुर्वन्केन निषिध्यते ।।
कालमन्रौषधादीनामचिन्त्या शक्तिरिष्यते ।। १४७५ ।।

कर्ममन्त्रौषधितपःकालादीनां च विद्यते ।।
महती शक्तिरित्यत्र युक्तमाशङ्कितुं फले ।। १४७६ ।।

देवादयः स्वतन्त्रत्वात्फलप्राप्तिविघातयोः ।।
सर्वं कु्युरनाश्वासस्तस्मात्प्राप्नोति कर्मसु ।। १४७७ ।।

नैवं सर्वपदार्थानां नियतादानकारणात् ।।
जगद्वैचित्र्यदृष्टेश्च स्वभावे तदसंभवात् ।। १४७८ ।।

सुखादिफलदं कर्मेत्यस्मिन्पक्षे व्यवस्थिते ।।
श्रुतिन्यायादिसंसिद्धेर्नातो विघ्नकृतः सुराः ।। १४७९ ।।

कर्मणैव स्वसिद्ध्यर्थं तेषां क्रोडीकृतत्वतः ।।
नाऽऽत्मानं लभते कर्म देवेशाद्यनपेक्षि सत् ।। १४८० ।।

फलादानेऽनुलोमत्वान्नामी स्युर्विघ्नकारिणः ।।
यथा कर्म तथेशादि कर्मापेक्ष्यैव सिध्यति ।। १४८१ ।।

सर्वं सर्वमपेक्ष्यैव संहतत्वात्प्रसिध्यति ।।
प्रधानगुणभावश्च क्वचित्कस्यचिदिष्यते ।। १४८२ ।।

विघ्नकार्येऽपि चाप्येते नानपेक्ष्य प्रकुर्वते ।।
तत्सामर्थ्याप्रणोद्यत्वात्सर्वेपां सर्वकर्मसु ।। १४८३ ।।

गुणप्रधानभावश्च देवकालेश्वरादिषु ।।
कर्मस्वनियतो दृष्टो नान्यथा चोपपद्यते ।। १४८४ ।।

यदैकस्य प्रधानत्वं तदाऽन्यस्याप्रधानता ।।
एवं नृत्यज्जगन्नित्यमतद्वृत्याऽऽत्मनि स्थितम् ।। १४८५ ।।

गुणप्रधानभावश्च पदार्थानामनन्ततः ।।
क्षेपीयस्त्वाच्च कालस्य दुर्ज्ञेयो मतिविभ्रमात् ।। १४८६ ।।

कर्मैव कारणं केचित्फलप्राप्तौ प्रचक्षते ।।
दैवमेकेऽपरे कालं स्वभाव इति चापरे ।। १४८७ ।।

श्रुतयः स्मृतिवादाश्च कर्मप्राधान्यमेव तु ।।
अङ्गीकृत्य प्रदृश्यन्ते प्रवृत्ताः सर्व एव हि ।। १४८८ ।।

पुण्यः पुण्येन भवति पापः पापेन कर्मणा ।।
वचांस्येवं सुवहुशो लक्ष्यन्ते शास्रभूमिषु ।। १४८९ ।।

यद्यप्येषां स्वविषये प्राधान्यं कस्यचित्कचित् ।।
अप्राधान्यं तदन्येषां तथाऽपि तु न कर्मणाम् ।।
फलप्राप्तावहेतुत्वं शास्रन्यायावधारणात् ।। १४९० ।।

कर्मणः फलसंप्राप्तिरप्राप्तिश्चेह येक्ष्यते ।।
साद्गुण्यविगुणत्वाभ्यां सा स्यात्कर्मण एव च ।। १४९१ ।।

विघ्नं कुर्वन्ति नो देवा विद्योत्थफलसंगतौ ।।
उक्तं यदपनुत्त्यर्थं तत्र प्रतिविधीयते ।। १४९२ ।।

अविद्याहानमात्रत्वात्कैवल्याप्तफलात्मनः ।।
तत्प्राप्तेर्ज्ञानकालत्वान्नालं विघ्नाय दवताः ।। १४९३ ।।

चक्षुरूपाभिसंबन्धसमकाला यथेष्यते ।।
रूपाभिव्यक्तिरेवं स्यादविद्याध्वस्तिरात्मनः ।। १४९४ ।।

यथास्थितात्मयाथात्म्यज्ञानजन्मातिरेकतः ।।
न तत्तमोनिवृत्तिः स्यात्तदुत्थस्य च वस्तुनः ।। १४९५ ।।

सर्पात्मना गृहीतामां न दण्डादीक्ष्यते स्रजि ।।
प्रतीच्येकतनुग्राह्ये तदन्यन्न तथेक्ष्यते ।। १४९६ ।।

अन्योन्यव्यभिचारित्वमज्ञानेऽपि ह्यनात्मनाम् ।।
किमु विध्वस्तनिःशेषघनाज्ञानेऽन्तरात्मनि ।। १४९७ ।।

रूप्याभज्ञानवेलायां शुक्तिकाधीर्न बाधते ।।
तदसूतेरिह त्वात्मन्यादिमध्यान्तबाधधीः ।। १४९८ ।।

निर्निमित्तं प्रमात्रादेः प्रत्यग्रूपमनात्मनः ।।
सनिमित्तं पराग्रूपमात्मनो मोहहेतुतः ।। १४९९ ।।

एक आत्मेति विज्ञाने दोषोऽप्यप्रतिबन्धकः ।।
मूढात्मनामपि ह्येतन्न विसंवादमृच्छति ।। १५०० ।।

मिथ्यासंशयविज्ञानमनात्मानं प्रतीष्यते ।।
प्रत्यगात्मनि तद्यस्मात्सम्यग्ज्ञानान्न भिद्यते ।। १५०१ ।।

अज्ञानं चेच्चिदाकारं संशयादिषु का कथा ।।
प्रमित्सिते प्रतीच्यस्मान्न दोषो नापि बाधकम् ।। १५०२ ।।

महिमानो यदाऽमी स्युरविद्याया न वस्तुनः ।। १५०३ ।।
काला देवादयस्तस्यां ध्वस्तायां तद्विनाशतः ।।
देवेश्वरादयः के स्युर्विघ्नं वा कस्य कुर्वते ।। १५०४ ।।

यत्र त्वस्येति श्रुत्यैव सर्वमेतत्स्फुटीकृतम् ।।
इहापि हेतुसंसिद्ध्यै तत्स्पष्टमभिधीयते ।। १५०५ ।।

यतो विघ्नकृतामात्मा प्रत्यग्याथात्म्यविद्भवेत् ।।
तद्गोचरातिवर्तित्वं विद्याकाले तमोहतेः ।। १५०६ ।।

आत्माऽमीषां तदा ब्रह्म देवादीनां भवेद्वशी ।।
कालाद्यन्तरितं यत्स्यात्प्राप्त्युत्पत्त्यादिलक्षणम् ।। १५०७ ।।

अनात्मैव फलं तत्र देवानामीशता भवेत् ।।
अपि ज्ञातात्मतत्त्वानामभावाज्ज्ञानसंततेः ।। १५०८ ।।

अन्त्योऽविद्यापनुद्वोधो रागादिप्रत्ययोत्थितेः ।।
इति चेन्नैतदेवं स्यादाद्येऽनैकान्तिकत्वतः ।। १५०९ ।।

नान्त्याऽविद्यापनुद्वुद्धिरात्मैकविषयत्वतः ।।
आद्यात्मबुद्धिवद्धेतोरनैकान्तिकतेक्ष्यते ।। १५१० ।।

अनैकान्तिकता हेतोस्तद्वत्संततिवादिनः ।।
न चाभ्यासात्प्रमाणानि कुर्वन्त्यर्थावबोधनम् ।। १५११ ।।

संबन्धमात्राभिव्यक्तेर्व्यञ्जकत्वात्प्रदीपवत् ।।
भोजनादौ न च सति ज्ञानसंततिरिष्यते ।। १५१२ ।।

तदन्तरायबाहुल्यात्सुषुप्तादौ च नेष्यते ।।
प्रत्यक्प्रमेयपूर्वैव सर्वासां नो यतो धियाम् ।।
सूतिराम्रेडन तस्मात्सिद्धमात्मधियः सदा ।। १५१३ ।।

ज्ञानस्य वस्तुतऩ्त्रत्वान्न कर्त्रनुविधायिता ।।
शीतोष्णाज्ञानवत्तस्मान्नेष्यते ज्ञानसंततिः ।। १५१४ ।।

भोजनादिनिरोधेन संततिश्चेत्समर्थ्यते ।।
उक्ता परिहृतिस्तत्र न भूयोऽपि व्यपेक्षते ।। १५१५ ।।

क्षुत्पिपासापरिम्लानचेतस्त्वान्नितरां न सा ।।
भोजनादिनिरोधेन न च तस्याः प्रमेक्ष्यते ।। १५१६ ।।

संतत्यारम्भकधियामियत्तानवधारणात् ।।
शास्रार्थानिश्चयो दोषः स चानिष्टः प्रसज्यते ।। १५१७ ।।

मतं संततिमात्रत्वे निश्चितिः स्यात्तथाऽपि च ।।
अनैकान्तिकता हेतोराद्यसंततिवद्भवेत् ।। १५१८ ।।

समानविषयत्वेऽपि नाऽऽद्याऽविद्यां निहन्ति चेत् ।।
ज्ञानसंततिरन्त्या नः सेत्स्यतीयत्र का प्रमा ।। १५१९ ।।

मरणेऽपि न विश्चासो हिक्किकावशवर्तिनः ।।
ज्ञानसंततिनिष्पत्तौ तमोमात्रसमाप्तितः ।। १५२० ।।

कर्मच्छिद्रेषु कुर्वन्ति येऽपि सम्यग्धियं बलात् ।।
नूनं ते नासिकाग्रेण वीक्षन्ते सूर्यमण्डलम् ।। १५२१ ।।

वस्तुतन्त्रं, न हि ज्ञानं नृतन्त्रं लोकवह्निवत् ।।
अनन्यज्ञातृकत्वाच्च प्रत्यग्ज्ञानस्य सर्वदा ।। १५२२ ।।

न चानिवर्तकं ज्ञानं प्रत्यङ्भोहस्य युज्यते ।।
स्वानुभूतिविरुद्धत्वादग्निदाहादिबोधवत् ।। १५२३ ।।

सर्ववेदान्तवाक्यानामेतावन्मात्रनिष्ठतः ।।
न चार्थवादता तेषामन्याशेषत्वकारणात् ।। १५२४ ।।

अहंधीविषयत्वाच्चेत्तेषां स्यादर्थवादता ।।
नाोक्तत्वात्परिहारस्य न चाहंगम्यताऽऽत्मनः ।। १५२५ ।।

अहंबुद्ध्येक्ष्यते प्रत्यक्प्रतीचा चाप्यहंमतिः ।।
अन्योन्याश्रयता दोषः स्यादहंवृत्तिवीक्षणे ।। १५२६ ।।

यत एवमतो यो नः प्रत्यक्संमोहहानिकृत् ।।
अाद्योऽन्त्यः संततो वाऽसौ बोधो मुक्तिफलः स्मृतः ।। १५२७ ।।

यत्तूक्तं ज्ञाततत्त्वानामपि रागादिदर्शनात् ।।
नाविद्याहानिकृज्ज्ञानमत्र प्रतिविधीयते ।। १५२८ ।।

आरब्धफलशेषैकहेतुत्वाद्देहसंस्तितेः ।।
रागादिप्रत्ययोद्भूतिरिषुचक्रादिवेगवत् ।। १५२९ ।।

तस्य वृत्तफलत्वान्नो ज्ञानं स्यात्तन्निवृत्तिकृत् ।।
अतीतत्वाच्च तद्धान्यै नालमात्मावबोधनम् ।। १५३० ।।

यत्तु स्वात्माश्रयं कर्म ह्यनारब्धफलं भवेत् ।।
उत्पित्स्वनागतं कृत्स्नं ज्ञानं हन्ति तदेव नः ।। १५३१ ।।

अनारब्धफलं कर्म न त्वारब्धफलं यदि ।।
निरुणद्ध्यात्मविज्ञानं तदाऽनिष्टं प्रसज्यते ।। १५३२ ।।

प्रारब्धात्मफलं नो चेत्कर्म ज्ञानं निवर्तयेत् ।।
अनारब्धफलं हन्तीत्यत्रापि स्यान्न निश्चितिः ।। १५३३ ।।

न चेदारब्धकार्येषु ज्ञानस्वातन्त्र्यामिष्यते ।।
अनारब्धेषु नितरां पुंसोऽपि स्याद्यथेष्टता ।। १५३४ ।।

न च तेषु निरुद्धेषु किंचिन्नः स्यात्प्रयोजनम् ।।
प्राङ्भृतेर्मुक्त्यसंसिद्धेरबीजत्वाच्च संसृतेः ।। १५३५ ।।

सर्वसंहारकाले च निरोधोऽभूदशेषतः ।।
तावानपि न पर्याप्तो निरोधो मुक्तये, कथम् ।। १५३६ ।।

अल्पीयोहःसमभ्यस्तो निरोधोऽलं विमुक्तये ।।
भावनोपचयान्नापि मुक्तिः स्याद्भङ्गरत्वतः ।। १५३७ ।।

दुःख्यस्मीत्यपि चेद्ध्वस्ता कोटकल्पोपबृंहिता ।।
अल्पीयोभ्यासजा साध्वी भावनेत्यत्र का प्रमा ।। १५३८ ।।

शास्रार्थस्य समाप्तेश्च मुक्तिः स्यात्तावता मितेः ।।
रागादयः सन्तु कामं न तद्भावोऽपराध्यति ।। १५३९ ।।

आगमाद्वेद चेद्ब्रह्म ब्रह्मैव भवतीति हि ।।
फलावस्थस्य च सतः कुतो रागादिसंप्लुतिः ।। १५४० ।।

न च ब्रह्मपरिज्ञानहुताशाप्लुष्टमण्वपि ।।
संभाव्यते ब्रह्मधियः सर्वान्त्यत्वैकहेतुतः ।। १५४१ ।।

सम्यग्ज्ञानविरुद्धा धीर्न चैकात्म्यं विजानतः ।।
उत्पद्यते निर्विषया विषयाशयहानतः ।। १५४२ ।।

लोकेऽनिर्ज्ञाततत्त्वस्य मिथ्याधीरुपजायते ।।
प्रध्वस्ततत्त्वतमसः कुतः स्यात्कारणादृते ।। १५४३ ।।

सम्यग्ज्ञानेऽपि चेत्सा स्यादविश्रम्भः प्रसज्यते ।।
एवं सत्यप्रमाणत्वं मितेश्चापि प्रसज्यते ।। १५४४ ।।

सम्यङ्भिथ्याधियोर्यस्माद्विशेषो नोपलभ्यते ।।
व्यवहारस्य लोपोऽतः सर्वस्य स्यादसंशयः ।। १५४५ ।।

सम्यग्ज्ञानसमुत्पात्तिसमनन्तरमेव च ।।
शरीरपातः कस्मान्नेत्येतच्चाप्यपहस्तितम् ।। १५४६ ।।

पूर्वोक्तेनैव न्यायेन वक्तव्यं नावशिष्यते ।।
ज्ञानोत्पत्तावतो ध्वस्तिः सर्वेषामपि कर्मणाम् ।। १५४७ ।।

यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मासात्कुरुतेऽर्जुन ।।
ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा ।। १५४८ ।।

सर्वदृष्टान्तसारूप्यप्रसक्तौ तन्निपेघकृत् ।।
तावदेव चिरं तस्येत्यपवादः श्रुतीरितः ।। १५४९ ।।

नेत्रबन्धविनिर्मोकादुपदेशः स्मृतिं प्रति ।। १५५० ।।
ततस्तदर्शग्रहणमनुष्ठानं ततः परम् ।।
स भूरिगत्युपचयाद्ग्रामाद्ग्रामान्तरं व्रजेत् ।। १५५१ ।।

सम्यग्ज्ञातोपदेशार्थः स्वयं च प्रतिभानवान् ।।
द्राघीयसा स कालेन गन्धारान्प्रतिपद्यते ।। १५५२ ।।

यथैवमेवेहापि स्याद्य इहाऽऽचार्यवान्नरः ।।
निःशेषदृष्टान्तोक्त्यर्थप्रसक्तिविनिवृत्तये ।।
पवादं श्रुतिरियं तस्य त्विति जगाद नः ।। १५५३ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानजन्मनो नातिरेकभाक् ।।
प्रत्यङ्भोहभिनहनध्वंसश्चाप्यन्यथामतेः ।। १५५५ ।।

तस्माद्याथात्म्यविज्ञानसमुत्पत्तेः पुरैव तु ।।
आत्माज्ञानं सकार्यं स्यात्तस्य बाध्यत्वकारणात् ।। १५५६ ।।

यस्मिन्प्राप्ते यद्भवति तत्तस्मात्स्यात्कथं पुरा ।।
अन्त्यं तस्मात्परिज्ञानं सर्वबाध्यस्य बाधकम् ।। १५५७ ।।

ऋणिनोऽप्यस्य देवाद्या नेशते ब्रह्मवेदिनः ।।
इत्युक्तं किंनिमित्तं चेत्तत्र प्रतिविधीयते ।। १५५८ ।।

न विज्ञानात्मयाथात्म्यं प्रत्यृणित्वं भवेद्यतः ।।
अविद्याविषयं तत्स्यात्तस्य कर्तृत्वकारणात् ।। १५५९ ।।

यत्र वा अन्यदित्यादि तथाच श्रुतिशासनम् ।।
ध्वस्ताविद्यस्य तन्न स्यात्तस्यैकात्म्यस्वभावतः ।। १५६० ।।

न चेहाविदुषोऽपि स्यादृणित्वं हेत्वसंभवात् ।।
न किंचिन्नः सुरैः प्रत्तमृणित्वं येन नो भवेत् ।। १५६१ ।।

वचनादिति चेन्नैवं तदुक्तेरर्थवादतः ।।
अवदानविधेः शेषो ह्यर्थवादो हि तद्वचः ।। १५६२ ।।

विद्वांसं प्रति नेशाना यदि देवादयो मताः ।।
तस्मिन्विषय ऐश्वर्यं तेषां स्यात्सोऽधुनोच्यते ।। १५६३ ।।

प्रामाण्यं कर्मकाण्डस्य यस्मिन्विषय इष्यते ।।
अविद्याविषयः साक्षादथ योऽन्यामितीर्यते ।। १५६४ ।।

सम्यग्ज्ञानसमुत्पत्तौ कर्मकार्यसमाप्तितः ।।
नापेक्षा कर्मकाण्डे स्यात्तत्प्रामाण्यकृतार्थतः ।। १५६५ ।।

प्रकृतैकात्म्यविद्याया व्युत्थानायाथगीरियम् ।।
न हि संगच्छते विद्याविद्यायोगं विरोधतः ।। १५६६ ।।

प्रतीच्यनन्य एकस्मिन्नविद्यापिहितेक्षणः ।।
अनन्योऽप्यात्मनो भिन्नामुपास्ते देवतां नरः ।। १५६७ ।।

अन्योऽसाविति वाक्येन व्याख्योपासापदस्य तु ।।
भेददर्शनमेवात उपास्त इति भण्यते ।। १५६८ ।।

किं मूलं भिन्नदृष्टेः स्यादिति श्रुत्या तदुच्यते ।।
न स वेदेत्यविद्येयं नामरूपप्रपञ्चकृत् ।। १५६९ ।।

आत्माविद्याग्रहग्रस्तः संहसस्तज्जवस्तुभिः ।।
स एष पशुतामेति देवादीनां स्वकर्मभिः ।। १५७० ।।

वहूपकारकृद्यद्वद्गवादिर्लौकिकः पशुः।।
देवादीनां तथाऽविद्वान्पशुः स्यादुपकारकृत ।। १५७१ ।।

एकैकस्वामिको लोके गवादिः पशुरिष्यते ।।
ततोऽप्यतिशयः पुंसां सर्वलोकोपकारिता ।। १५७२ ।।

एकैकक्रियया लोक एकैकस्वामिकः पशुः ।।
अनेकैः संहतश्चैवं कदाचिदुपकारकः ।। १५७३ ।।

भूरिक्रियावांस्तु नरस्तथाऽनेकेश्वरोऽवशः ।।
एकैको निखिलं विश्वं विभर्त्यज्ञो दिवानिशम् ।। १५७४ ।।

अस्यैवार्थस्य दृष्टान्तो यथा हेत्यभिधीयते ।।
यत एवमतो युक्तं देवोदेर्भृशमप्रियम् ।। १५७५ ।।

अपि भूरिपशोः पुंस एकस्मिन्नपि तस्करैः ।।
ह्रियमाणे पशौ तीव्रं दुःखं समुपजायते ।।
किमु सर्वस्वहरणे वक्तव्यं दुःखकारणम् ।। १५७६ ।।

सर्वस्वतुल्ये नृपशौ ब्रह्मधीपरिमोषिणा ।। १५७७ ।।
ह्रियमाणे महद्दुःखं तस्मादेषां तदप्रियम् ।।
यद्यथोक्तं परं ब्रह्म मनुष्या विद्युरञ्जसा ।। १५७८ ।।

सर्वाधिकारहेत्वग्निब्रह्मज्ञानस्य जन्मनि ।।
अव्यावृत्ताननुगतात्प्रतीचोऽन्यन्न शिष्यते ।। १५७९ ।।

नावशिष्यत एतस्मात्तदविद्योत्थमण्वपि ।।
प्रध्वस्तत्वादविद्याया ब्रह्मात्मज्ञानवह्निना ।। १५८० ।।

क्रियावद्भिर्हि कौन्तेय देवलोकः समावृतः ।।
न चैतदिष्टं देवानां मर्त्यैरुपरि वर्तनम् ।। १५८१ ।।

तस्मान्मुमुक्षुर्देवादीन्सम्यगाराध्य कर्मभिः ।।
उन्मुक्तबन्धनस्तैः सन्नापित्सेज्ज्ञानमात्मनः ।। १५८२ ।।

तद्विपक्षस्तु यो बालो बलादेव मुमुक्षति ।।
स्वर्गादेरपि विभ्रष्टो नरकं स निगच्छति ।। १५८३ ।।

प्रमादिनो वहिश्चित्ताः पिशुनाः कलहोत्सुकाः ।।
संन्यासिनोऽपि दृश्यन्ते देवसंदूषिताशयाः ।। १५८४ ।।

न कर्मणामनारम्भान्नैप्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते ।।
न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति ।। १५८५ ।।

कषायं पाचयित्वा तु श्रेणीस्थानेषु च त्रिषु ।।
प्रव्रजेच्च परं स्थानं पारिव्राज्यमनुत्तमम् ।। १५८६ ।।

भावितैः करणैश्चायं बहुसंसारयोनिषु ।।
आसादयति शुद्धात्मा मोक्षं वै प्रथमाश्रमे ।। १५८७ ।।

तमासाद्य तु मुक्तस्य दृष्टार्थस्य विपश्चितः ।।
त्रिष्वाश्रमेषु कोऽन्वर्थो भवेत्परमभीप्सतः ।। १५८८ ।।

इत्येवं भगवद्व्यासवचांस्यत्र सहस्रशः ।।
श्रूयन्ते न्यायदृब्धानि तस्मात्तान्यादराच्छयेत् ।। १५८९ ।।

शास्रार्थः सूत्रितस्तावदात्मेत्येवेति यत्नतः ।।
उक्तश्च तस्य सूत्रस्य संबन्धः सप्रयोजनः ।। १५९० ।।

संसारानर्थहेतुत्वमविद्यायाश्च वर्णितम् ।।
योऽन्यामित्यादिवाक्येन तत्कार्यमपि सूत्रितम् ।। १५९१ ।।

विद्यावत्सह कार्येण ह्यविद्याऽपीह सूत्रिता ।।
सामर्थ्याद्विस्तरस्तस्या आऽध्यायान्तादिहोच्यते ।। १५९२ ।।

यथोक्तात्मानभिज्ञो योऽविद्याकार्याभिमानवान् ।।
पशुवद्देवताः पाति स जुहोत्यादिकर्मभिः ।। १५९३ ।।

आऽध्यायावसितेस्तस्मादविद्याया विभूतयः ।।
वक्ष्यन्ते विस्तरेणातः परो ग्रन्थोऽवतार्यते ।। १५९४ ।।

अस्यैवार्थस्य सिद्ध्यर्थमग्निसर्गादनन्तरम् ।।
इन्द्रादिसर्गः प्राङ्नोक्तो मोहकार्यविवक्षया ।। १५९५ ।।

परिपूरणाय सृष्टेस्तु ह्यग्निसर्गः पुरोदितः ।।
यत एवमतोऽविद्याकार्योऽनर्थोऽखिलो भवेत् ।। १५९६ ।।

इन्द्रादिसर्गस्तत्रैव तच्छेषत्वात्समीक्ष्यताम् ।।
अविद्याकार्यसिद्ध्यर्थमिह त्वस्य प्रपञ्चनम् ।। १५९७ ।।

स्रष्टृ यज्जगतः पूर्वमात्मैवेत्यभिशब्दितम् ।।
तदग्न्याद्यभिमान्यत्र ब्रह्मेति व्यपदिश्यते ।। १५९८ ।।

ब्रह्मैकजात्यवच्छिन्नं यस्मादग्रे व्यवर्तत ।।
नानेकजातिमद्धेतुकर्मणेऽलं ततो भवेत् ।। १५९९ ।।

चातुर्वर्ण्यप्रसाध्यं सन्नैकजातिप्रसाधनम् ।।
कर्मालं सिद्धये लोके शिबिकोद्वहनं यथा ।। १६०० ।।

गृहीतिरभिषिक्तानामिन्द्रादीनां श्रुतौ श्रुता ।।
श्रेयोरूपप्रसिद्ध्यर्थं क्षत्र्रस्येत्यवगम्यते ।। १६०१ ।।

धर्मान्तैः सहितैर्यस्मात्कर्म सिध्यति नान्यथा ।।
तेन तेन विना शक्तमतस्तत्तदचीक्लृपत् ।। १६०२ ।।

ब्रह्मासृजद्यतः क्षत्र्रमात्मनोऽप्यतिवीर्यवत् ।।
बलवत्क्षत्र्रतस्तस्मान्नान्यद्भूतमिहेष्यते ।। १६०३ ।।

तस्माच्च ब्राह्मणोऽधस्ताद्राजसूये महाक्रतौ ।।
आसन्दीस्थमुपास्ते त्वं राजन्ब्रह्मेति संभ्रमात् ।। १६०४ ।।

ब्रह्मेति श्रावितो राज्ञा ब्रह्मा प्रत्याह तं नृपम् ।।
त्वमेव राजन्ब्रह्मेति क्षत्र्रे तद्यश आत्मनः ।। १६०५ ।।

दधाति भास्वद्ब्रह्माख्यं यस्मिन्सर्वं प्रतिष्ठितम् ।।
क्षत्रस्य योनिर्ब्रह्मेदं क्षत्र्रं ह्याविरभूत्ततः ।। १६०६ ।।

यतोऽतो यद्यपि क्षत्र्रं ब्राह्मण्यं प्रतिपद्यते ।। १६०७ ।।
परमत्वं तथाऽप्यन्ते राजसूयक्रतोः पुनः ।।
उपनिश्रयति ब्रह्म गुणभावेन पूर्ववत् ।। १६०८ ।।

ब्रह्मैव चान्ततः क्षत्र्रमुपनिश्रयतीत्यतः ।।
क्रतुकालैव ब्रह्माप्तिःक्षत्र्रस्येत्यवसीयते ।। १६०९ ।।

स्वां योनिमिति हेतूक्तिः कार्यं कारणसंश्रयम् ।।
न हि कारणतोऽन्यत्र वृ्त्तिः कार्यात्मनः कचित् ।।
ब्रह्मैककारणो राजा तस्माद्ब्रह्मैव संश्रितः ।। १६१० ।।

यस्तु बाहुबलोन्मत्तः स्वां योनिं ब्राह्मणं नृपः ।।
वाङ्भात्रेणापि सक्रोधो हिनस्तीह प्रमादतः ।। १६११ ।।

ब्रह्मोपमर्दनात्पापः प्रागपि क्रूरकर्मकृत् ।।
ततोऽपि पापात्पापीयान्स स्याद्ब्रह्मापवादतः ।। १६१२ ।।

उत्तमाभिजनोपेतं भूर्युदारगुणं द्विजम् ।।
यथा श्रेयांसं हिंसित्वा पापीयान्स्यात्तथैव सः ।। १६१३ ।।

सृष्ट्वाऽपि चतुरो वर्णान्व्यवस्थाकारणं विना ।।
कर्मणे नैव पर्याप्तं ब्रह्माभूत्पूर्ववत्ततः ।। १६१४ ।।

ब्रह्मक्षत्र्रादिरूपाणि यतोऽतीत्यासृजत्प्रभुः ।।
श्रेयोरूपस्ततो धर्मः सर्वानप्यनुशास्त्यसौ ।। १६१५ ।।

तदेतत्सृष्टं धर्माख्यं क्षत्र्रस्याधिपतेरपि ।।
प्रशास्तृ तद्भयाद्यस्मात्क्षत्र्रं भीतं प्रवर्तते ।। १६१६ ।।

क्षत्र्रस्यापि यतो धर्मः साक्षादधिपतिस्ततः ।।
धर्मादन्यन्महद्भूतं न भूतं न भविष्यति ।। १६१७ ।।

श्रेयोरूपप्रसिद्ध्यर्थं प्रसिद्धिरुपवर्ण्यते ।।
अथो इत्यादिना धर्मविशिष्टत्वावबुद्धये ।। १६१८ ।।

आशंसते बलीयांसमबलीयानपि स्वयम् ।।
धर्मं बलं समाश्रित्य जेतुं लोके तथा यथा ।। १६१९ ।।

राज्ञा बलेनाल्पबलो बलीयांसं कुटुम्बिनम् ।।
जेतुमाशंसते तस्माद्धर्मः स्याद्वलवत्तमः ।। १६२० ।।

बलीयसाऽपि राज्ञेह स्पर्धमानोऽबलोऽपि सन् ।।
जेतुमुत्सहते भूपं धर्मात्मकबलाश्रयात् ।। १६२१ ।।

एतदेव यतो ज्यायो रूपं धर्मोत्युदाहृतम् ।।
रूपान्तरेभ्यः सर्वेभ्यस्तद्धि सत्यात्मकं यतः ।। १६२२ ।।

तस्यास्य धर्मरूपस्य कार्यकारणतां मिथः ।।
यो वै स धर्म इत्युक्त्या वक्तुं प्रववृते श्रुतिः ।। १६२३ ।।

प्रयोगलक्षणो योऽयं श्रुतिस्मृत्युदितो मतः ।।
स धर्म इति विज्ञेयः सत्यं शास्रार्थलक्षणम् ।। १६२४ ।।

अक्षरानुगतोऽप्यर्थो यदि संशय्यते तदा ।।
नित्यप्रयोगरूपोत्थविज्ञानात्तद्विनिश्चितिः ।। १६२५ ।।

प्रयोगेऽपि च संशीतौ वाक्यार्थज्ञानसंश्रयात् ।।
निर्णुदेत्संशयं प्राज्ञ एवमन्योन्यहेतुता ।। १६२६ ।।

यथा प्रयोगमुल्लङ्ध्य व्याख्यातुं शक्नुयात्सुधीः ।।
यथाशास्रं तथोल्लङ्घ्य कर्तुं शक्नोत्यथापरः ।। १६२७ ।।

अतथ्यान्यपि तथ्यानि दर्शयन्तीह वादिनः ।।
समे निम्नोन्नतानीव चित्रकर्मविदो जनाः ।। १६२८ ।।

शास्त्रार्थस्तत्प्रयोगश्च यदा त्वन्योन्यसंश्रयात् ।।
प्रवर्तते तदा कर्तुर्न प्रमादो मनागपि ।। १६२९ ।।

नायं धर्म इति ज्ञेयो योऽयं सृष्टाविहेरितः ।।
क्षत्र्रादिनियमाशक्तेस्तस्याचैतन्यरूपतः ।। १६३० ।।

देवता तु ह्यधिष्ठात्री धर्मोऽस्मीत्याभिमानिनी ।।
सैवेह सृज्यते धात्रा नियमार्थप्रसिद्धये ।। १६३१ ।।

धर्मस्यैव तु रूपेण देवता रूपिणी मता ।।
तन्नाम्ना नामवत्येवं देवतान्तरयोजना ।। १६३२ ।।

एकैव देवता तस्मान्नामरूपाद्युपाधिभिः ।।
आभाति बहुरूपेव तत्पराधीनचेतसाम् ।। १६३३ ।।

यथोक्तार्थोपसंहार उत्तरार्थविवक्षया ।।
ब्राह्मणस्य पुराऽनुक्तेस्तदुक्त्यर्था परा श्रुतिः ।। १६३४ ।।

दैववर्णविभागस्य मनुष्येष्वपि भण्यते ।।
विनियोगो यथोक्तोऽयं वर्णानां प्रविभागशः ।। १६३५ ।।

क्षत्र्रदीनां पुरोक्तात्वादनुक्तेर्ब्राह्मणस्य च ।।
को न्वेषु ब्राह्मण इति चोदिते स्यात्परा श्रुतिः ।। १६३६ ।।

देवतायाः समाख्यातो विभागो वर्णसंश्रयः ।।
तत्पूर्वको मनुष्येषु विभागस्त्वधुनोच्यते ।। १६३७ ।।

यदग्निनाऽभवह्व्रह्म देवेष्वविकृतं नृषु ।।
ब्राह्मणेन तदेवाभूह्व्रह्मैवैविकृतात्मना ।। १६३८ ।।

या जातिर्व्राह्मणत्वाख्या साऽग्निरेवेति निश्चितिः ।।
जातिरूपेण सा स्थित्वा जातिमेव नियच्छति ।। १६३९ ।।

आग्नेयो ब्राह्मणश्चातस्तत्संबन्धाच्छ्रुतौ श्रुतः ।।
अनुग्रहनियन्तृत्वे ब्राह्मणस्याग्नितो यतः ।। १६४० ।।

नियम्यमानो दैवेन क्षत्र्रियेण मनुष्यगः ।।
इक्ष्वाक्वादिरभूत्पूर्वः क्षत्र्रियस्तद्वदुत्तरः ।। १६४१ ।।

ब्रह्मैवाविकृतं यस्मात्पूर्वयोर्विकृतिं पुनः ।।
क्षत्र्रियादौ समापेदे तेनाग्निब्राह्मणाश्रयात् ।। १६४२ ।।

कामितार्थस्य संसिद्धिः कर्मिणां कामिनामिह ।।
स्थित्वाऽग्नौ ब्राह्मणे चेह लोकमीप्सन्ति कर्मिणः ।। १६४३ ।।

कर्मकार्यश्च लोकोऽत्र ज्ञेयोऽग्न्यादिसमाश्रयात् ।।
प्रत्यग्याथात्म्यधीमात्रात्परलोकाप्तिरिष्यते ।। १६४४ ।।

अजातशत्रुजनकसुलभादिनिदर्शनात् ।।
अविद्योत्थाधिकाराच्च लोकोक्तिर्न परात्मनि ।। १६४५ ।।

अव्याकृतव्याकरणात्स्वाभिप्रायाच्च नेष्यते ।।
अव्याकृतव्याकरणरूपाभ्यां छाद्यते परः ।। १६४६ ।।

आविष्कृतिस्तान्निषेधादन्यदेवेति च श्रुतेः ।। १६४७ ।।
उत्तरत्र स्वशब्देन लोकस्य च विशेषणात् ।।
कर्मणां फलमेवात्र लोकशब्देन भण्यते ।। १६४८ ।।

लोकशब्देन संप्राप्तं कर्मकार्यमपेक्ष्य हि ।।
स्वगिराऽनात्मनो लोकाद्विशिनष्ट्यात्मरूपकम् ।। १६४९ ।।

स्वत्वेनाव्यभिचारित्वाद्व्यभिचारादनात्मनः ।।
कर्मकार्यनिवृत्त्यर्थमर्थवत्स्याद्विशेषणम् ।। १६५० ।।

त्रयाणामपि वर्णानां श्रुतौ संन्यासदर्शनात् ।।
ब्राह्मणस्यैव संन्यास इति श्रुत्या विरुध्यते ।। १६५१ ।।

लिङ्गं च न्यायरहितं प्रामाण्याय न कल्पते ।।
ब्राह्मणोक्तिबलात्तस्मात्कामितोऽर्थो न सिध्यति ।। १६५२ ।।

उपलक्षणं वा तद्ग्राह्यं ब्राह्मणग्रहणं श्रुतौ ।।
ब्राह्मणस्य प्रधनात्वाद्युक्तं तदुपलक्षणम् ।। १६५३ ।।

ब्राह्मणत्वात्मलाभोऽपि यः स्यात्क्षत्र्रियवैश्ययोः ।।
स्वमहिम्ना तयोर्नासावग्निब्राह्मणसंश्रयात् ।। १६५४ ।।

ब्राह्मणं न ह्यनाश्रित्य राजसूयादिहेतुकः ।।
ब्राह्मणत्वाभिसंबन्धः प्राधान्यं तेन पूर्वयोः ।। १६५५ ।।

वर्णान्तरगतापेक्षा नाग्निब्रह्मणयोस्तथा ।।
ब्राह्मणः स्वमहिम्नैव पुरुषार्थं समश्र्नुते ।। १६५६ ।।

अग्निब्राह्मणयोर्हेतुः प्राधान्ये भण्यते स्फुटः ।।
एताभ्यामेव रूपाभ्यां यतो ब्रह्माभवत्स्वयम् ।। १६५७ ।।

अग्निब्राह्मणयोर्यस्माद्ब्रह्म साक्षादभूत्पुरा ।।
विट्क्षत्र्रयोर्व्यवहितं प्राधान्यं तेन पूर्वयोः ।। १६५८ ।।

ब्रह्मेति जातिरेवात्र ग्राह्या न तु पराक्षरम् ।।
तत्कारणत्वात्सर्वस्य हेतूक्तिस्तत्र दुर्घटा ।। १६५९ ।।

सर्वेषां प्रत्यगात्मत्वात्पक्षपातोऽपि नेष्यते ।।
अग्निब्राह्मणयोर्विष्णोस्तावन्मात्रसमाप्तितः ।। १६६० ।।

ब्रह्मैवेदं विश्वमिति साक्षादाम्नायशासनम् ।।
विद्याविनयसंपन्न इति च स्मृतिशासनम् ।। १६६१ ।।

क्षत्र्रादाविव तुल्याग्निविप्रयोर्विकृतिर्दृशेः ।।
तेजोबन्नादिभूतानां तुल्या सत्कारणात्मता ।। १६६२ ।।

अग्निब्राह्मणरूपेण ब्रह्म साक्षाद्व्यवस्थितम् ।।
तत्प्राप्तौ हेतुताऽग्न्यादेरिति निर्ह्रीकवागियम् ।। १६६३ ।।

वर्णाश्रमादिसर्गोऽयं कर्मार्थो ब्रह्मणः स्मृतः ।।
धर्माख्यं कर्म च ज्ञेयं स्वाधिकारनियन्तृतः ।। १६६४ ।।

तेनैव कर्मणा मुक्तिं प्राप्स्यामः शाश्वतीं वयम् ।।
अज्ञात्वैव परं तत्त्वमेवं प्राप्ते परा श्रुतिः ।। १६६५ ।।

नियन्ता चाभिमन्ता च ब्राह्मणत्वस्य हव्यवाट् ।।
कर्मैवाग्नेर्नियन्तृ स्यात्कर्मणो देवता तथा ।। १६६६ ।।

स्यादेतदग्निरेवैनं ब्रह्मभावाय वक्ष्यति ।।
अदृष्टात्मतत्त्वमपि तच्च नैवोपपद्यते ।। १६६७ ।।

व्याचक्षते परं ग्रन्थमेवंसंबन्धपूर्वकम् ।।
न कश्चित्फलभेदोऽत्र तस्मादुभयथाऽपि सन् ।। १६६८ ।।

न कर्मणा भवेन्मुक्तिर्नापि चाग्निसमाश्रयात् ।।
ज्ञानादेव तु कैवल्यमज्ञानादेव नास्ति तत् ।। १६६९ ।।

आशङ्कितनिवृत्त्यर्थमथेत्यत्र प्रयुज्यते ।।
ह वा इति प्रसिद्ध्यर्थं मुक्तिर्न ज्ञानतोऽन्यतः ।। १६७० ।।

कर्म कृत्स्नं समाप्यापि तत्त्वज्ञानाद्बहिष्कृतः ।।
लभते निर्वृतिं नैव ज्ञानादेव हि सा यतः ।। १६७१ ।।

अस्वैः पिण्डादिभिर्योग आ विरिञ्चादविद्यया ।।
प्रतीचस्तद्व्युदासार्थं स्वं लोकमिति शब्द्यते ।। १६७२ ।।

अज्ञानिनः स्यान्मरणं संसर्गः कारणात्मनि ।।
ज्ञानाद्ध्वान्तनिवृत्तिस्तु मरणं स्याद्विपश्चिताम् ।। १६७३ ।।

मृत्योर्मृत्य्वपरिज्ञानादज्ञस्य मरणं तमः ।।
अविद्वन्मृतिसिद्ध्यर्थमस्माल्लोकादितीर्यते ।। १६७४ ।।

अज्ञात्वैव परं देवमागमापायरूपिणः ।।
अस्वभूताद्देहलोकान्म्रियते योऽवशो नरः ।। १६७५ ।।

अज्ञाततत्त्वः स परो न भुनक्ति ह्यतद्विदम् ।।
कैवल्यफलदानेन प्रत्यगात्माऽपि सन्परः ।। १६७६ ।।

तद्दृष्टिमात्रतः सिद्धेर्नान्यतस्तदवाप्यते ।।
मोहमात्रान्तरायत्वात्तत्कर्मालं न मुक्तये ।। १६७७ ।।

वेदस्य ग्रहणं यद्वन्न स्यादध्ययनादृते ।।
कृप्यादि वाऽन्यदकृतं, कर्म नालं फलाय च ।। १६७८ ।।

भूरि कर्म करिष्यामि तत्फलानन्त्यसिद्धये ।।
कर्मणोऽचिन्त्यशक्तित्वान्नैवमप्युपपद्यते ।। १६७९ ।।

अप्रज्ञातात्मतत्त्वः सन्यदि नाम दिवानिशम् ।।
कल्पकोटिसहस्राणि कुर्यात्कर्म महच्छुभम् ।। १६८० ।।

तदप्यस्य तथाभूतमन्तवत्त्वात्प्रतिक्षणम् ।।
विध्वंसमेत्यपचयात्कोष्ठागारादिवद्ध्रुवम् ।। १६८१ ।।

कृतस्य हि क्षयोऽवश्यमकृतस्याक्षयात्मता ।।
प्रसिद्धाऽतीव जगति श्रुत्यैवं तेन भण्यते ।। १६८२ ।।

उक्तदोषापनुत्तिः स्यात्कथमस्येति चोदिते ।।
आत्मानमिति निर्वक्ति श्रुतिः परिहृतिं पराम् ।। १६८३ ।।

निःशेषानात्मसंदृष्टिनिराकरणसिद्धये ।।
एवेत्यवधृतिर्ज्ञेया प्रत्यङ्भात्रेक्षणाय तु ।। १६८४ ।।

प्रत्यङ्भात्रदृशः पुंसो न न्याय्यः स्यात्समुच्चयः ।।
ब्रह्मात्मनि समाप्तस्य न तदन्यार्थशेषता ।। १६८५ ।।

क्षयः कर्मफलस्योक्तः कृतकत्वसमन्वयात् ।।
न क्षयो ज्ञानकार्यस्य कृतकत्वाद्यसंभवात् ।। १६८६ ।।

प्रत्यङ्भात्रैकयाथात्म्यात्क्षेत्रक्षेत्रज्ञवस्तुनः ।।
तस्मिञ्ज्ञातेऽखिलं ज्ञातं सर्वाज्ञाननिराकृतेः ।। १६८७ ।।

सर्वसाधनसाध्यं च सुखं यच्चाप्यभीप्सितम् ।।
सर्वानन्दैकहेतुत्वाद्ब्रह्माप्तौ प्राप्तमेव तत् ।। १६८८ ।।

यद्यत्कामयते कामी कर्मभूमाववस्थितः ।।
अस्मादेवाऽऽत्मविज्ञानात्तत्तत्सुखमुपाश्नुते ।। १६८९ ।।

सहस्रदशभागर्द्ध्या सुखानन्त्यं परात्मनः ।।
वक्ष्यते सर्वसौख्याप्तिस्तस्मिन्दृष्टे परात्मनि ।। १६९० ।।

अन्तर्भावः परानन्दे सुखानामाविरिञ्चतः ।।
अस्माद्ध्येवेति वाक्येन सर्वेषां नः प्रबोध्यते ।। १६९१ ।।

स्थितेऽप्येवं प्रमाणांर्थे केचिद्व्याचक्षतेऽन्यथा ।।
प्रमान्तरविरुद्धार्थमिमं ग्रन्थं यथोदतम् ।। १६९२ ।।

न कर्म कारणं मुक्तेः क्षयिष्णुत्वसमन्वयात् ।।
कर्मस्वेव नियच्छन्ति देवताश्च न मुक्तिदा ।। १६९३ ।।

कर्माधिकृतिहेतुत्वादग्न्यादेर्देवतात्मनः ।।
नाप्युत्थायेह कर्मभ्यो ब्रह्म ज्ञातुं क्षमो नरः ।। १६९४ ।।

प्रत्यगात्माऽप्यसंदृष्टो मुक्त्या नैवोपतिष्ठते ।।
देवताज्ञाकरत्वेन ब्रह्मविद्या विरुध्यते ।। १६९५ ।।

कर्मिणः कर्मशेषत्वं स्वाराज्यं ब्रह्मवेदने ।।
नातः समुच्चयान्मुक्तिर्नापि स्यात्सा विकल्पतः ।। १६९६ ।।

सति ज्ञाने तदुभ्यं तत्तु नैवोपपद्यते ।।
ऋणानि चानपाकृत्य कर्म त्युक्तुं न लभ्यते ।। १६९७ ।।

ऋणानि त्रीण्यपाकृत्येत्येवं च स्मृतिशासनम् ।।
एवं न कर्मतो मोक्षः कर्मणः क्षयवत्त्वतः ।।
ज्ञानाभावान्न विज्ञानान्नोभाभ्यां तदसंभवात् ।। १६९९ ।।

वीक्ष्यापन्नस्य तस्यैव सामर्थ्यं ज्ञानकर्मणोः ।।
उद्विभावयिषुः साक्षात्प्रवृ्त्तौषा परा श्रुतिः ।। १७०० ।।

लोकमात्मानमेवेममुपासीताऽऽत्मविद्यया ।।
इति स्यादर्थवत्त्वाय समाधिर्ज्ञानकर्मणोः ।। १७०१ ।।

द्वैतेकत्वात्मिकावस्था विरिञ्चाख्या परात्मनः ।।
विज्ञानकर्माभिव्यङ्ग्य द्वैतत्वात्सा क्षयात्मिका ।। १७०२ ।।

अवस्था याऽनभिव्यक्ता तस्यैव परमात्मनः ।।
अविशेषात्मिका साऽस्य कारणत्वात्त्वनश्वरी ।। १७०३ ।।

तत्रैवं सति लोकेऽस्मिन्द्वैताद्वैतात्मसंस्थितौ ।।
द्वैतावस्थामुपास्ते यस्तस्यासौ क्षीयते ध्रुवम् ।।
द्वैतत्वाद्यः पुनर्धीमान्कर्मावस्थां यथोदिताम् ।। १७०४ ।।

अव्यक्तावस्थामापाद्य सदोपस्ते परात्मना ।।
न क्षीयते कर्म तस्याद्वैतत्वादेव कारणात् ।। १७०५ ।।

ब्रह्मोपास्तिर्भवेदेवं कर्म चानुष्ठितं भवेत् ।। १७०६ ।।
व्यक्तं ससाधनं कर्म ब्रह्मभावेन पश्यतः ।।
न क्षीयते कर्म तस्य सदैकात्म्यावसानतः ।। १७०७ ।।

हिरण्यगर्भविज्ञानकर्मणोः प्रथमः किल ।। १७०८ ।।
समुच्चयस्ततोऽन्योऽयमव्यक्तब्रह्मविद्यया ।।
व्यक्तसूत्रात्मविद्यायाः परोऽप्येष समुच्चयः ।। १७०९ ।।

द्वयोर्यथोक्तयोर्मध्ये कतरोऽयं समुच्चयः ।।
प्रथमोऽथ द्वितीयो वा न न्यायोऽस्त्युभयोरपि ।। १७१० ।।

प्रथमश्चेत्त्वयैवोक्तं क्षीयेते कामकर्मणी ।।
निःशेषभोगभुक्तत्वात्कृत्स्नप्राप्त्या द्वयात्मनः ।। १७११ ।।

विशीर्यते ततः कार्यं कृत्स्नं च कारणं तथा ।।
ततः क्षेत्रज्ञरूपस्य सर्वभोज्यातिलङ्घिनः ।। १७१२ ।।

केवलाज्ञानमात्रेण व्यवधानं परात्मनः ।।
अप्राप्य परमात्मानमन्तराले व्यवस्थितिः ।। १७१३ ।।

इह त्वक्षितिरेवोक्ता भवता ज्ञानकर्मणोः ।।
न हास्य क्षीयते कर्मेत्यस्माद्ध्येवेति चोक्तितः ।। १७१४ ।।

पूर्वोत्तरोक्तवचसोर्व्याहतिर्वः प्रसज्यते ।।
अथ द्वितीयोऽभिमतो न तथाऽप्युपपद्यते ।।। १७१५ ।।

फलं त्वयैव व्याख्यातं द्वितीयस्याः समुच्चितेः ।। १७१६ ।।
द्वैतैकत्वधिया मृत्युं कामकर्मस्वलक्षणम् ।।
तीर्त्वाऽऽत्मविद्यया विद्वानमृतत्वं समश्नुते ।। १७१७ ।।

न हास्य क्षीयते कर्म यद्यत्कामयतेऽक्षरात् ।।
तत्तत्सृजत इत्युक्त्योः पूर्वोत्तरविरुद्धता ।। १७१८ ।।

कामकर्मक्षये यस्मादमृतत्वं फलं श्रुतम् ।।
यदा सर्वे प्रमुच्युन्त इत्येवं बहुशः श्रुतौ ।। १७१९ ।।

कथमेति स कैवल्यमक्षितौ कामकर्मणोः ।।
कैवल्यावाप्तौ च कथं तयोरक्षितिरुय्यते ।। १७२० ।।

इतश्च व्याहतिः स्पष्टा ब्रह्मविद्या विरुध्यते ।।
देवताज्ञाकरत्वेनेत्युक्तं यत्प्रणिधानतः ।। १७२१ ।।

ससाधनमिदं कर्म ब्रह्मभावेन पश्यतः ।।
तदेव ब्रह्मविज्ञानं कथं नेह विरुध्यते ।। १७२२ ।।

पृर्वं कृत्वाऽथ तत्कर्म पश्चाद्ब्रह्मात्मनेक्षते ।।
व्युत्थाय कर्मणः कॉत्स्नान्मोक्षाशसेति चेन्मतम् ।। १७२३ ।।

एवं समर्थ्यमानेऽपि न मुक्तिः कर्मणो भवेत् ।।
व्युत्थितस्यैव कर्मभ्यो मुक्त्यभ्युपगमत्वतः ।। १७२४ ।।

अथ गार्दृस्थ्य एवायं कर्मकाले विभिन्नधीः ।।
कर्म कृत्वाऽथ तच्छान्तौ कर्म ब्रह्मेति वेत्स्यति ।। १७२५ ।।

एवं समादधानस्य कामितोऽर्थो न सिध्यति ।।
पराधीनमृतेर्जुन्तोर्मुक्तिः स्यात्पाक्षिकी यतः ।। १७२६ ।।

भेदं पश्यन्यदि मृतो बद्ध एव भवेन्नरः ।।
कर्म ब्रह्मेति संपश्यन्मृतश्चेद्ब्रह्मसाद्भवेत् ।। १७२७ ।।

भेददृष्टेर्बलीयसत्वात्तस्याः स्वाभाविकत्वतः ।।
इच्छातश्चापि भाव्यत्वात्तदाऽपि स्यान्न निर्वृतिः ।। १७२८ ।।

कुर्वाण एव चेत्कर्म कर्म ब्रह्मेति पश्यति ।।
देवताज्ञाकरत्वेन ब्रह्मविद्या विहन्यते ।। १७२९ ।।

इत्युक्तिर्वो विरुध्येत पूर्वोत्तरविघाततः ।।
अपास्तदेवतात्यक्तद्रव्यं कर्मापि दुर्घटम् ।। १७३० ।।

त्यक्तद्रव्यादिसंभेददृष्ट्यैव नियतत्वतः ।।
यागादिकर्मणस्तस्मादसमीचीनमुच्यते ।। १७३१ ।।

ससाधनमिदं कर्म ब्रह्मैवेति समीक्षणम् ।।
ईदृङ्न लोके वेदेऽपि प्रसिद्धं कर्म कुत्रचित् ।। १७३२ ।।

आत्मानमित्यतो वाक्यात्कर्मेदृक्चेत्प्रसेत्स्यति ।।
वाक्यभेदप्रसङ्गत्वान्नैवमप्युपपद्यते ।। १७३३ ।।

एवंविधस्य कर्मत्वमुपास्तिं चाऽऽत्मनस्तथा ।।
उभयं विदधद्वाक्यं भिद्येतैव न संशयः ।। १७३४ ।।

ब्रह्मार्पणमिति वचो यथोक्तेनैव वर्त्मना ।।
निर्धारितार्थं जानीयात्स्फुटन्यायसमाश्रयात् ।। १७३५ ।।

पूर्वाभ्यामन्य एवायं तृतीयश्चेत्समुच्चयः ।।
श्रुतौ स्मृतौ वा लोके वा सिद्धश्चेदस्तु नान्यथा ।। १७३६ ।।

तस्मादसदिदं गीतमात्मानमिति यद्वचः ।।
तत्समुच्चयसिद्ध्यर्थमित्येतच्चोक्तयुक्तितः ।। १७३७ ।।

कार्यलिङ्गसमुच्छित्तिः फलं नाऽऽद्यसमुच्चितेः ।।
युक्त्या कल्पयितुं शक्यं श्रुतिवाक्यविरोधतः ।। १७३८ ।।

द्वैतैकत्वात्मविज्ञानकर्मानुष्ठायिनः पितुः ।।
पुत्रे न्यस्तात्मभारस्य मरणात्परतः फलम् ।। १७३९ ।।

पृथिव्यै चैनमित्यादि त्र्यन्नात्मावाप्तिलक्षणम् ।।
श्रूयते स्पष्टवचनं देहादेर्नाशनं कुतः ।। १७४० ।।

न चाप्यतिक्रमार्थत्वं जय्य इत्यस्य युक्तिमत् ।।
तस्याऽऽविशतिवाक्येन विरोधादेव कारणात् ।। १७४१ ।।

मतं त्र्यन्नात्मसंप्राप्तेरूर्ध्वं भोगस्य भुक्तितः ।।
सामर्थ्यात्कल्प्यते कार्यं प्राणानां नाशनं पितुः ।। १७४२ ।।

नैवं स्याद्ब्रह्मबोधस्य निष्फलत्वप्रसङ्गतः ।।
विद्याफलस्य संप्राप्तेः प्रागपि ब्रह्मबोधतः ।। १७४३ ।।

संसारानर्थनाशो हि विद्यायाः प्रार्थ्यते फलम् ।।
विद्यामृतेऽपि तच्चेत्स्याद्ध्रुवं विद्या निरर्थिका ।। १७४४ ।।

ध्वान्तनाशोऽथ विद्याायाः कार्यं चेदभिधीयते ।।
सर्वानर्थस्य नष्टत्वात्किमन्यत्स्यात्तमोहुतेः ।। १७४५ ।।

उत्खातदन्तोरगवदविद्या किं करिष्यति ।।
विद्यमानाऽपि विध्वस्ततीव्रानर्थपरंपरा ।। १७४६ ।।

कामकर्मादिविध्वस्तौ नाविद्याऽनर्थभुक्तये ।।
प्रतीचोऽलमृते कार्यं कारणं न हि कारणम् ।। १७४७ ।।

विद्यमाना पुनः कामं कर्म चापि प्रवर्तयेत् ।।
अविद्येति मतं चेत्स्यान्नैवमप्युपपद्यते ।। १७४८ ।।

अविद्या विद्यमाना चेच्छक्तोत्पादयितुं बलात् ।।
नाशकद्रक्षितुं नाशात्कथं ते कामकर्मणी ।। १७४९ ।।

अथ कारणसंसर्गो नाशशब्देन भण्यते ।।
सर्वान्प्रत्यविशिष्टत्वात्फलं तन्न समुच्चितेः ।। १७५० ।।

तस्मात्संघातविध्वंसो निर्युक्तिक इहोच्यते ।।
अथ सत्यपि संमोहे संघातश्चेद्विशीर्यते ।। १७५१ ।।

देहहेत्वन्तराभावाद्भूयोऽपि विफलैव धीः ।।
आनर्थक्यं ब्रह्मधियो न च युक्तं कथंचन ।।

निःशेषोपनिषत्काण्डनैरर्थक्यप्रसङ्गतः ।। १७५२ ।।
अपि च ध्वस्तनिःशेषकार्यप्राणादिसाधनः ।।

श्रवाणादि कथं कुर्याद्ब्रह्मविद्योपलब्धये ।। १७५३ ।।
वैराग्यातिशयार्थत्वाद्गौणं चेन्नाशनं मतम् ।।

स्वव्याख्यानविरोधित्वान्नैवमप्युपपद्यते ।। १७५४ ।।
अत्रैव संनिमज्जन्ति प्राणाः सर्वे स्वकारणे ।।

मृतः शेते स आध्मातो जीवतैतद्विरुध्यते ।। १७५५ ।।
फलं चैतत्त्वयैवोक्तं प्रथमायाः समुच्चितेः ।।

तस्मान्न जीवतो वाच्यं गौणं विशरणं त्वया ।। १७५६ ।।
अत्रैवेति फलं चोक्त्वा प्रथमायाः समुच्चितेः ।।

व्युत्थितस्याखिलाद्भोज्यान्नाममात्रावशेषिणः ।। १७५७ ।।
परमात्मापरिज्ञानमात्रयाऽनाप्तनिर्द्वयः ।।

ब्रह्मविद्याऽत आरब्धा ब्रह्माविद्यानिवृत्तये ।। १७५८ ।।
एतत्त्वदीयं व्याख्यानं तद्विरुद्धमिदं वचः ।।
संघातस्य विशरणं जीवतश्चेति दुःस्थितम् ।। १७५९ ।।

निषिद्धषड्विकारस्य श्रुत्यैव परमात्मनः ।।
अविद्या तद्विकारश्च न युक्तस्तूषरादिवत् ।। १७६० ।।

हिरण्यगर्भद्वारैव मुक्तिरित्यपि यद्वचः ।।
तस्यापि दुषणं ज्ञेयं यथोक्तान्यायवर्त्मना ।। १७६१ ।।

हिरण्यगर्भवद्यस्मात्क्रिम्यादेरपि संगतिः ।।
ब्रह्मात्मलक्षणाऽसाध्वी तेनेयं कल्पना कृता ।। १७६२ ।।

संसारिताऽविशिष्टैव मोक्षादर्वाक्षु भूमिषु ।।
ब्रह्मा विश्वसृजो धर्म इत्यादिवचनान्मनोः ।। १७६३ ।।

विद्यां चेत्यादिमन्रोऽपि न समुच्चयबोधकः ।।
परस्परविरोधित्वान्न सहावस्थितिस्तयोः ।। १७६४ ।।

कत्वायोगात्पूर्वकालत्वमविद्यायाः प्रतीयते ।।
स्वाभाविकं कर्म मृत्युर्विद्या शास्रीयमुच्यते ।। १७६५ ।।

मृत्युः स्वाभाविकं ज्ञानं शास्रीयं संभवस्तथा ।।
शास्रीयेणेतरत्तीर्त्वा विद्ययाऽमृतमश्नुते ।। १७६६ ।।

नाविरतो दुश्चरितादिति चाऽऽगमिकं वचः ।।
तपसा कल्मषं हन्ति विद्ययाऽमृतमश्नुते ।। १७६७ ।।

तस्मात्समुच्चयाशेह कार्या नाक्षरसंश्रयात् ।।
अप्रमाणं ब्रुवाणस्तु नास्माभिर्विनिवार्यते ।। १७६८ ।।

तस्माद्व्युत्थाय कर्मभ्यः प्रत्यक्प्रवणबुद्धयः ।।
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानान्निर्वान्तीत्येष निश्चयः ।। १७६९ ।।

अपुण्यपुण्योपरमे यं पुनर्भवनिर्भयाः ।।
शान्ताः संन्यासिनो यान्ति तस्मै मोक्षात्मने नमः ।। १७७० ।।

न चेह लोकशब्देन कश्चिदन्योऽभिधीयते ।।
परात्मनः स्वशब्देन विशेषणसमन्वयात् ।। १७७१ ।।

आत्मानमेवेति तथा चाऽऽत्मशब्दो विशेषणम् ।।
लोकस्य ग्रहणं तस्मान्न कर्मसमवायिनः ।। १७७२ ।।

विद्याप्रकरणे चोर्ध्वमात्मनैव विशेषणात् ।।
येषां नो ह्ययमात्मेति कार्यलोकनिवृत्तये ।। १७७३ ।।

अस्माद्ध्येवेति लिङ्गाच्चेल्लोकोऽन्यः स्यात्परात्मनः ।।
स्वलोकस्यार्थवादत्वान्नैवमप्युपपद्यते ।। १७७४ ।।

साधनान्तरसंभाव्यं यावत्संभाव्यते फलम् ।।
कृत्स्नं तदात्मनो लोकात्सिद्धमस्येति नूयते ।। १७७५ ।।

योऽकाम इति वाक्येन ह्यमेवार्थ उच्यते ।।
सर्वं कर्माखिलमिति स्मृतेरपि शुभं वचः ।। १७७६ ।।

यद्यकृत्स्रोऽपरिज्ञानाज्ज्ञानात्कार्त्स्न्यं समश्र्नुते ।।
आत्मशब्दप्रयोगोऽयं तदा लोके समञ्जसः ।। १७७७ ।।

अन्यथाऽव्याकृतावस्थाल्लोकादिति वदेच्छ्रुतिः ।।
ब्रह्मलोकनिरासार्थं वचः स्यात्सविशेषणम् ।। १७७८ ।।

नान्यस्मिन्प्रकृतेऽन्योऽर्थो विरहय्य विशेषणम् ।।
ग्रहीतुं सुधिया शक्यो वैश्वानरवरादृते ।। १७७९ ।।

उक्तेन वचसा तावत्स्वाराज्यं विदुषोऽवदत् ।।
कथं नूपकरोत्यज्ञो देवादीनिति भण्यते ।। १७८० ।।

वर्णाश्रमाभिमानी सन्नतत्त्वज्ञः पराङ्भतिः ।।
कानेषोऽवति पशुवत्कर्मभिः कैश्च सर्वदा ।। १७८१ ।।

सर्वेश्वरेशिता तावत्पूर्वश्रुत्योपवर्णिता ।।
यथा त्वज्ञस्य पारार्थ्यं तथेदानीं प्रपञ्चयते ।। १७८२ ।।

अज्ञातात्मा ह्यविद्योत्थसंघातो देहलिङ्गवान् ।।
आत्मलोकाभिधानाभ्यां देहान्तोऽत्राभिधीयते ।। १७८३ ।।

यागादिकार्यं देवादेर्देहलिङ्गद्वयादृते ।।
नान्यथा युज्यते यस्मादतस्तद्वानिहोच्यते ।। १७८४ ।।

कर्मणाऽनार्जितो यस्मान्न कश्चिदुपकारकृत् ।।
गृही देवादिभिस्तस्मादार्जितोऽभूत्स्वकर्मभिः ।। १७८५ ।।

देवादयोऽपि गृहिणा तद्वदेव स्वकर्मभिः ।।
आर्जिता एव विज्ञेयास्तन्निमित्तफलेक्षणात् ।। १७८६ ।।

कर्त्रेह यत्कृतं कार्यं तद्भोगायावकल्पते ।।
अकृताभ्यागमो यस्मात्कृतनाशश्च नेष्यते ।। १७८७ ।।

कर्तुत्वं चास्याविद्यातो न स्वतः कर्तृताऽऽत्मनः ।।
कर्तेव भोक्ताऽप्यज्ञःस्याद्विद्यायां द्वयमप्यसत् ।। १७८८ ।।

अभुक्तस्याप्युपात्तस्य ह्यविद्यापिहितात्मनाम् ।।
आत्मयाथात्म्यविज्ञानात्कर्मणोऽतः क्षयो भवेत् ।। १७८९ ।।

सर्वं सर्वस्य कार्यं स्यात्सर्वं सर्वस्य कारणम् ।।
असंहतं मिथो नालं जडं वस्तु प्रवर्तितुम् ।। १७९० ।।

सर्वः सर्वस्य भोक्तैव चित्प्राधान्यविवक्षया ।।
बाह्योपरक्तबुद्धीनां भोगश्चिदवसानता ।। १७९१ ।।

मधुब्राह्मणविद्यायामिदमेव प्रवक्ष्यते ।।
वस्त्वैकात्म्यप्रसिद्ध्यर्थं प्राधान्येनातियत्नतः ।। १७९२ ।।

एवं सत्ययमात्मेति संहतो जगदात्मना ।।
लोको भोज्यः पशुर्ज्ञेयो देवादेरुषकारकः ।। १७९३ ।।

देवादिभिरुपात्तोऽयमित्येतद्गम्यते कुतः ।।
अस्यार्थस्य प्रसिद्ध्यर्थं स यदित्यादि भण्यते ।। १७९४ ।।

यो देवता समुद्दिश्य द्रव्यत्यागः स उच्यते ।।
याग आसेचनाधिक्याद्धोमाख्यः स्यात्स एव तु ।। १७९५ ।।

लोकत्वस्य विधेयत्वाद्यज्जुहोतीत्यनूद्यते ।।
नानूक्तिं केचिदिच्छन्ति देवाद्यार्जितसिद्धये ।। १७९६ ।।

नावश्यकार्यता चैषां सिद्धाऽतोऽन्यत्र मानतः ।।
नित्यत्वाद्धेतुवचनं न युक्त्याऽतोऽवगम्यते ।। १७९७ ।।

यच्चाप्यहरहर्वेदमनुब्रूते प्रयत्नवान् ।।
ऋषीणां तेन लोकोऽयं गृहस्थो भोज्य उच्यते ।। १७९८ ।।

उत्तरेष्वपि वाक्येषु समाना योजनेक्ष्यताम् ।।
अक्षराणां न तत्रास्ति वस्तु किंचित्तिरोहितम् ।। १७९९ ।।

यस्मात्सर्वाणि भूतानि सर्वदोषकरोत्ययम् ।।
अविनाशमतस्तानि तस्येच्छन्त्यात्मदेहवत् ।। १८०० ।।

स्वकर्मार्जितसंभोगदायित्वेऽस्ति न कश्चन ।।
देवादीनां विशेषोऽत्र गृहस्थस्वात्मदेहयोः ।। १८०१ ।।

ब्रह्मविद्याहुताशेन विनाशोऽस्याप्यकर्तुता ।।
अयं नाशो महानस्य ह्यन्यः शक्याश्चिकित्सितुम् ।। १८०२ ।।

अतः श्रुतिवचो न्याय्यं तस्मादेषामितीरितम् ।।
मा भूत्सर्वस्वहानिर्नो ब्रह्मयाथात्म्यविद्यया ।। १८०३ ।।

अवश्यमृणवत्कृत्यं यावज्जीवादिवाक्यतः ।।
यथोक्तं विदितं वेदे तथा स्मृतिवचःसु च ।। १८०४ ।।

अवदानविधौ तच्च विशेषेण विचारितम् ।।
ऋणं हेत्यर्थवादेषु तस्मात्कुर्याद्यथोदितम् ।। १८०५ ।।

प्रवृत्तौ च निवृत्तौ च यथोक्तस्याधिकारिणः ।।
स्वातन्त्र्ये सति संसारसृतौ कस्मात्प्रवर्तते ।। १८०६ ।।

न तु विध्वस्तनिःशेषसंसारानर्थवर्त्मनि ।।
निवृत्तिलक्षणे वाच्यं केनायं प्रेर्यतेवशः ।। १८०७ ।।

रक्षन्ति ननु देवास्तं, न विशिष्टाधिकारिणम् ।।
तेऽपि रक्षन्ति यत्नेन न च सामान्यमानुषम् ।। १८०८ ।।

अन्यथा कृतनाशः स्यादकृताभ्यागमस्तथा ।।
सामान्यनररक्षायां तस्मादेतदनुत्तरम् ।। १८०९ ।।

नाप्यविद्येति वक्तव्यं तस्या ध्वान्तैकमात्रतः ।।
मिथ्याधीमात्रहेतुत्वात्प्रेरकत्वं न युक्तिमत् ।। १८१० ।।

अनर्थपरिपाकत्वमपि जानन्प्रवर्तते ।।
पारतन्त्र्यमृते दृष्टा प्रवृत्तिर्नेदृशी कचित् ।। १८११ ।।

तस्माच्छ्रेयोर्थिनः पुंसः प्रेरकोऽनिष्टकर्मणि ।।
वक्तव्यस्तन्निरासार्थमित्यर्था स्यात्परा श्रुतिः ।। १८१२ ।।

प्राप्ताशेषपुमर्थोऽयं स्वत एवेह मानवः ।।
निरस्ताशेषानर्थश्च तन्मोहाद्विपरीतधीः ।। १८१३ ।।

अनाप्तपुरुषार्थोऽयं निःशेषानर्थसंकुलः ।।
इत्यकामयतानाप्तान्पुमर्थान्साधनैर्जडः ।। १८१४ ।।

जिहासति तथाऽनर्थानविद्वानात्मनि श्रितान् ।।
अविद्योद्भूतकामः सन्नथो खल्विति च श्रुतिः।। १८१५ ।।

अकामतः क्रिया काचिदृश्यते नेह कस्यचित् ।।
यद्यद्धि कुरुते किंचित्तत्तत्कामस्य चेष्टितम् ।। १८१६ ।।

काम एष क्रोध एष इत्यादिवचनं स्मृतेः ।।
प्रवर्तको नापरोऽतः कामादित्यवसीयते ।। १८१७ ।।

प्राग्दाराद्यभिसंबन्धादेकाक्येव पुमानभूत् ।।
ऊर्ध्वं दारादिसंबन्धात्पुत्रपोत्रादिसंयुतेः ।। १८१८ ।।

विस्तारितकुटुम्बं तं कस्मैचित्कश्चिदन्तिके ।।
व्याचष्टे कामसंभूतं पुत्रपौत्रादिविस्तरम् ।। १८१९ ।।

प्राग्दारोद्वहनात्कृत्स्नं कुटुम्बं यत्प्रपश्यसि ।।
आत्मैवैकः पुमानासीन्नाऽऽसीत्पुत्रादि किंचन ।। १८२० ।।

आत्मप्रत्ययनिर्ग्राह्यं केवलं प्रागभूदिदम् ।।
पुत्रपौत्रादिसंभिन्नं कुटुम्बं यत्प्रपश्यसि ।। १८२१ ।।

कामाद्यशेषबीजात्माऽप्रज्ञातात्मैकतत्त्वकः ।।
सोऽतिग्रहग्रहाविष्टो विपरीतार्थनिश्चयः ।। १८२२ ।।

स्वतः कृत्स्नोऽप्यसंबोधादकृत्स्नो विपरीतधीः ।।
तृष्णया प्रहितो बालः सोऽकामयत मानवः ।। १८२३ ।।

कर्माधिकारहेतुर्मे जाया स्यात्कर्मसाधनम् ।।
पूर्वपूर्वस्य हेतुत्वमथशब्दैरिहोच्यते ।। १८२४ ।।

अथ प्रजात्मना तस्यां जायेय स्थास्नुकर्मणे ।।
स पुत्रेणैवेति वचस्तथा च श्रूयते स्फुटम् ।। १८२५ ।।

दैवमानुषवित्तेन संपन्नोऽहमथोत्तरम् ।।
कर्म कुर्यां यथाप्राप्तं दृष्टादृष्टार्थसिद्धये ।। १८२६ ।।

एतावानेव कामोऽस्य नातोऽन्योऽर्थोऽवशिष्यते ।।
साध्यसाधनरूपे हि द्वे एवात्रैषणे यतः ।। १८२७ ।।

एषणे एव चाप्येते साध्यसाधनकल्पिते ।।
पुमर्थस्यानवसितेरैकात्म्यस्याप्रसिद्धितः ।। १८२८ ।।

कर्मसाधनरूपत्वाज्जायादेर्न पुमर्थता ।।
लोकत्रयासंगृहीतेरेतावानिति दुर्घटम् ।। १८२९ ।।

न लोकत्रयसाध्यस्य साधनैकव्यपाश्रयात् ।।
आक्षिप्तसाध्यं साध्यत्वादितरत्कर्मसाधनम् ।। १८३० ।।

लोकत्रयफलं यस्मादुत्पत्त्याद्यात्मकं मतम् ।।
कर्मानाक्षिप्य नाऽऽत्मानं तच्चापि लभते स्वतः ।। १८३१ ।।

समाप्तिः कर्मणो नापि लोकत्रयफलादृते ।।
अन्तर्णीतफलं तस्मादिह साधनमुच्यते ।। १८३२ ।।

एषणैकैव तेनेयमुत्तरत्राभिधास्यते ।। १८३३ ।।
अर्थात्साध्याभिधानं स्यात्साधनाभिहितौ, यथा ।।
भोजनेऽभिहिते पुंसो ह्यर्थात्तृप्तिः ।। प्रतीयते ।। १८३४ ।।

साध्यसाधनरूपे द्वे एषणे काम उच्यते ।।
अयथावस्तुरूपत्वादात्माज्ञानैकहेतुके ।। १८३५ ।।

विश्वासोऽतोऽत्र विदुषा न कार्यः स्वप्नलाभवत् ।।
व्युत्थायैवैषणाभ्योऽतः प्रत्यग्ज्ञानं समाश्रयेत् ।। १८३६ ।।

इच्छन्नपि यतो नातो भूयो विन्देदतोऽधिकम् ।।
तस्मादविद्याभूमिष्ठः कृत्स्न एतावता भेवत् ।। १८३७ ।।

एकैकमपि जायादेर्यावन्नाऽऽप्नोति पूरुषः ।।
अकृत्स्नस्तावदस्मीति जङः संभावयत्ययम् ।। १८३८ ।।

यावदेेते यथोद्दिष्टा आप्ताः स्युः कामपूर्वकाः ।।
कृतस्नोऽस्मीति तदाऽऽत्मानं संभावयति मानवः ।। १८३९ ।।

आत्मजायाप्रजावित्तविद्याभिः पञ्चभिः कृतम् ।।
कर्म पाङ्त्क भवेदेवं पाङ्लेन च्छन्दसा मितम् ।। १८४० ।।

वाह्यस्य कर्मणस्तावदात्माद्यैः पाङ्त्कतोदिता ।।
तेष्वसत्स्वथ पाङ्त्कत्वमुच्यतेऽध्यात्मकर्मणः ।। १८४१ ।।

वाह्याध्यात्मिकभेदेन कर्मैतदुभयात्मकम् ।।
पाङ्लं यथा तद्भवति तथैतदभिधीयते ।। १८४२ ।।

अध्यात्मं मन एवाऽऽत्मा तदायत्तत्वकारणात् ।।
वाग्जायादिप्रवृत्तीनां यजमानवदेव तत् ।। १८४३ ।।

वाक्व जायेति विज्ञेया तदधीनत्वकारणात् ।।
यद्ध्यायतीह मनसा वाचा वक्ति तदेव हि ।। १८४४ ।।

संप्रधार्य मनो वाचा मन्त्रलौकिकरूपया ।।
अथ प्रस्पन्दतेऽत्यर्थं सा क्रिया प्राण उच्यते ।। १८४५ ।।

आगमार्थं विनिश्चित्य मनसाऽथ प्रवर्तते ।।
प्राणः प्रजेति तां चेष्टां प्राहुर्वेदविदो जनाः ।। १८४६ ।।

द्विधैवाऽऽध्यात्मिकं वित्तं कार्यभेदात्प्रचक्षते ।।
दैवमानुषताऽप्यस्य साधनत्वोपचारतः ।। १८४७ ।।

परीक्ष्य चक्षुषा यस्माल्लभते गोधनादिकम् ।।
चक्षुः स्यान्मानुषं वित्तं यथाऽऽयुर्घृतमुच्यते ।। १८४८ ।।

दैवभावाप्तितो दैवं ज्ञानं वित्तमिहोच्यते ।।
तत्साधनत्वाच्छोत्रस्य श्रोत्रमाध्यात्मिकं धनम् ।। १८४९ ।।

बाह्यवागादिचेष्टा च या चान्तःकरणाश्रया ।।
देहेऽभिव्यज्यते यस्मादात्मा कर्म ततो भवेत् ।। १८५० ।।

संमितः संख्यया पादैः पाङ्त्कस्य च्छन्दसो यतः ।।
पाङ्को यज्ञस्ततः सद्भिः सर्वदा समुदाहृतः ।। १८५१ ।।

तत्कार्यत्वात्पशुः पाङ्लो यच्च किंचिच्चराचरम् ।।
तच्चापि पञ्चभूतोत्थं विद्यात्पाङ्त्कमशेषतः ।। १८५२ ।।

पाङ्त्ककर्मात्मको यज्ञो यज्ञकार्यमिदं जगत् ।।
एतद्याथात्म्यतो ज्ञात्वा तदेवाऽऽप्नोत्यशेषतः ।। १८५३ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके प्रथमाध्यायस्य चतुर्थं ब्राह्मणम्

अथ योऽन्यामिति ग्रन्थादारभ्योरुप्रयत्नतः ।।
अविद्यायाः समाम्नाता आ समाप्तेर्विभूतयः ।। १ ।।

अध्यायस्यात्र चाविद्वान्वर्णाद्यात्माभिमानवान् ।।
धर्मेण नियतात्मा सञ्जुहोत्यादिस्वकर्मभिः ।। २ ।।

देवादिक्रिमिपर्यन्तं बिभर्ति जगदव्ययम् ।।
एवमेव जगद्योनिरेकैकः कर्मकृन्नरः ।। ३ ।।

कृतस्नेन जगता यद्वत्कर्मकृत्समुपार्जितः ।।
यथोक्तकर्मभिस्तेन जगत्तद्वदुपार्जितम् ।। ४ ।।

स्वदेहवद्यतो भुङ्क एकैकोऽनवशेषतः ।।
साधारणानि वस्तूनि तथाऽसाधारणान्यपि ।। ५ ।।

स्वकर्मणाऽनुपात्तस्य न च भोगोऽत्र दृश्यते ।।
एकैकेनोपकारित्वात्तस्माज्जगदुषार्जितम् ।। ६ ।।

स्वभावतोऽखिलं कर्म धर्माधर्मादिलक्षणम् ।।
साधारणविशेषात्मफलमारभते द्विधा ।। ७ ।।

गुणप्रधानभावेन साधारणविशेषतः ।।
सूत्रादेः कर्मणः कार्यं क्रिम्यन्तस्याभिजायते ।। ८ ।।

द्रव्यादिदर्शनाधीनं फलं सर्वस्य कर्मणः ।।
साधारणादिसंभेदभिन्नं तेन क्रियाफलम् ।। ९ ।।

क्वचित्साधारणात्मैव तथाऽसाधारणं क्वचित् ।।
क्वचिच्चोभयथा कार्यं द्रव्यादीक्षणचित्रतः ।। १० ।।

समासव्यासतस्तस्माद्यथोक्तज्ञानकर्मभिः ।।
एकैकेन जगत्कृत्स्नमुपात्तं भोगसिद्धये ।। ११ ।।

सर्वः सर्वस्य कर्ता च कार्यं चापि यथा तथा ।।
मधुविद्याप्रसङ्गेन विस्पष्टमभिधास्यते ।। १२ ।।

यदजीजनत्फलं कर्ता स्वकर्मज्ञानसाधनः ।।
सप्तान्नप्रविभागेन तद्विभज्य प्रदर्श्यते ।। १३ ।।

त्रीण्यन्नानि फलं कर्तुश्चत्वार्यन्नानि यानि तु ।।
प्रयोगसमवायित्वात्तानि स्युः कर्मसाधनम् ।। १४ ।।

विज्ञानात्मा पिता तावन्न मनो न प्रजापतिः ।।
अविशिष्टाधिकारित्वान्न विज्ञानात्मनोऽपरः ।। १५ ।।

सिसृक्षितत्वान्मनसस्तथा त्र्यन्नात्मनः प्रभोः ।।
साधारणात्मनः स्रष्टा नातः क्षेत्रज्ञतोऽपरः ।। १६ ।।

ग्रन्थार्थधारणाशक्तिर्मेधा यद्यपि भण्यते ।।
तथाऽपि ज्ञानमेवेह साधनत्वाद्विवक्षितम् ।। १७ ।।

शास्रीयलौकिकज्ञानाविशेषग्रहसिद्धये ।।
सामान्यज्ञानग्रहणं मेधयेत्यभिधित्सितम् ।। १८ ।।

तपःशब्देन कृच्छ्रादि यदि नामाभिधीयते ।।
तथाऽपि कर्मग्रहणं सप्तान्नोद्भूतिहेतुतः ।। १९ ।।

धिया धियेति लिङ्गाच्च गृह्येते ज्ञानकर्मणी ।।
मेधातपोगिरा नान्ये ग्राह्ये त्रदफलत्वतः ।। २० ।।

पाङ्लं हि प्रकृतं कर्म वेदेति ज्ञानमेव च ।।
विहाय नातः प्रकृतं युक्तोऽप्रकृतसंग्रहः ।। २१ ।।

मेधातषोतिरेकेण नान्यत्स्यात्साधनं यतः ।।
प्रसिद्धत्वादतो हीति व्याचष्टे श्रुतिरञ्जसा ।। २२ ।।

अस्य भोक्तृसमूहस्य साधारणमचीक्लृपत् ।।
एकमन्नं पिता सृष्ट्वा तच्चेदं यदिहाद्यते ।। २३ ।।

यदिदं प्राणिभिर्नित्यमद्यतेऽहरहस्तृषा ।।
साधारणमिदं युक्तं सर्वभूतस्थितेस्ततः ।। २४ ।।

स य एतदुपास्तेऽन्नमसाधारणरूपतः ।।
पाप्मनो नैव स द्रष्टा व्यावर्तत इहाऽऽतुरः ।। २५ ।।

उपासनं च तात्पर्यमिह श्रुत्याऽभिधीयते ।।
मोघमन्नमिति तथा मन्त्रे ताच्छील्यनिन्दनम् ।। २६ ।।

वैश्वदेवं हि नामैतद्यदन्नमुपसाध्यते ।।
नालमेतद्धि सर्वेषां पाप्मनां विनिवृत्तये ।। २७ ।।

इत्येवं केचिदिच्छन्ति तत्तु युक्त्या न युज्यते ।।
अनूक्तेर्यदिदमिति सिद्धोऽर्थोऽनूद्यते यतः ।। २८ ।।

प्रात्यक्ष्यं न च तस्यास्ति शास्रमात्रप्रमाणतः ।।
यथा सर्वात्तृवक्त्रान्तस्थस्य प्रत्यक्षता तथा ।। २९ ।।

प्रतिप्राणि ममेदं स्यादभिलाषश्च दृश्यते ।।
सर्वप्राण्यंशमिश्रत्वं ततोऽस्मिन्नवसीयते ।। ३० ।।

नाऽऽत्मार्थं पाचयेदन्नमिति चापि स्मृतेर्वचः ।।
तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङ्ले स्तेन एव सः ।।
अन्नादे भ्रूणहा मार्ष्टीत्यादीह वचनं स्मृतेः ।। ३१ ।।

तस्यापि चान्तःपातित्वात्सर्वाद्यस्यैव युक्तिमान् ।।
ग्रहस्तस्य गृहीतौ तु नास्यान्तःपातिता तथा ।। ३२ ।।

असृष्टाविनियोगत्वे प्राप्नुतस्तद्ग्रहे सति ।।
सर्वप्राणिभिराद्यस्य तच्चानिष्टं प्रसज्यते ।। ३३ ।।

अव्यावृत्तिश्च पाप्मभ्यो वैश्वदेवान्नसंग्रहे ।।
न न्याय्यं वचनं तस्य शास्रमात्रव्यपाश्रयात् ।। ३४ ।।

अल्पीयःपापहानिश्च नापि शब्दात्प्रतीयते ।।
न स पाप्मन इत्यस्मादश्रुता न च गृह्यते ।। ३५ ।।

सर्वाद्यान्नगृहीतौ तु हेतुर्गमक इष्यते ।।
असाधारणकारित्वं तस्य साधारणात्मनः ।। ३६ ।।

सर्वप्राणभृदन्नस्य तस्माद्ग्रहणमिष्यते ।।
उक्तयुक्तिबलादत्र नान्यस्येति विनिश्चितिः ।। ३७ ।।

पापानिर्मोकहेतूक्तिर्मिश्रमित्यभिधीयते ।।
सर्वार्थस्य हि पापाय यतोऽसाधारणीक्रिया ।। ३८ ।।

प्रक्षेपोऽग्नौ हुतं विद्यात्तत्पूर्वं बलिकर्म च ।।
प्रहुतं चेह विज्ञेयं ते देवेभ्यो ददौ पिता ।। ३९ ।।

देवेभ्योऽन्ने यतः प्रत्ते हुतप्रहुतलक्षणे ।।
तानुद्दिश्य ततोऽद्यापि जुह्वति प्र च जुह्वति ।। ४० ।।

यतः सूत्रपदे द्वित्वमविशेषेण चोदितम् ।।
श्रौतस्मार्तविभागेन तत एतद्विकल्पितम् ।। ४१ ।।

स्मार्तान्नानन्तरोक्तत्वात्स्मार्तत्वं स्याद्दूयोस्तयोः ।।
अग्निहोत्राभिसंबन्धात्स्यातां वा श्रुतिचोदिते ।। ४२ ।।

मन्त्रे द्वित्वाविशिष्टत्वाद्धुतप्रहुतलक्षणे ।।
श्रुत्याऽतस्ते विकल्प्येते श्रौते स्मार्ते हि तुल्यवत् ।। ४३ ।।

दर्शश्च पौर्ममासश्च देवान्ने ते यतः श्रेते ।।
प्रायस्ताभ्यां न कामाय यष्टव्यमिति गम्यते ।। ४४ ।।

नेहेष्टयो निषिध्यन्ते देवप्राधान्यसिद्धये ।।
ताच्छीलिकोकञ्श्रवणात्तच्छीलत्वं निवार्यते ।। ४५ ।।

प्रसक्तान्यपि नोच्यन्ते त्रीण्यन्नान्यत्र कारणात् ।।
तेषां फलत्वादुक्तेभ्यः साधनेभ्योऽन्यता यतः ।। ४६ ।।

सौकर्यप्रतिपत्तेश्च भूयोविषयतस्तथा ।।
साधनैकसजातित्वादानन्तर्यमकारणम् ।। ४७ ।।

पयोऽन्नमेव प्रायेण मनुष्याः पशुभिः सह ।।
युञ्जते पय एवाग्ने तेषामन्नमतोऽस्तु तत् ।। ४८ ।।

भुञ्जते पय एवाग्रे क्रमेणान्यत्तृणादि हि ।।
अतोऽनुमीयते पित्रा तेभ्यः प्रत्तं पयः पुरा ।। ४९ ।।

पशवः पय एवाग्रे भुञ्जते नापरं ततः ।।
कथमेतद्विजानीम इत्येतदभिधीयते ।। ५० ।।

यत एवमतो लोके कुमारं जातमग्रतः ।।
तातरूपव्यवहितं लेहयन्ति घृतं जनाः ।। ५१ ।।

तस्यानु तदभावे वा पाययन्ति स्तनं शिशुम् ।।
पशुष्वपि तथा जातं वत्सं कश्चित्प्रपृच्छति ।। ५२ ।।

कियांस्ते वयसा वत्स इत्याचष्टे वयो यथा ।।
अतृणाद इति तृणं नाद्यप्यत्ति मनागपि ।। ५३ ।।

वर्तते पयसैवासावद्यापीत्यवसीयते ।।
प्राण्यप्राणि जगत्सर्वं तस्मिन्नेव प्रतिष्ठितम् ।। ५४ ।।

पयसीदं जगन्मग्नमित्येतद्गम्यते कुतः ।।
प्रसिद्धेर्गम्यते न्यायाद्यतोऽसावभिधीयते ।। ५५ ।।

आहुतिः पय एव स्यादज्यं वा पय एव वा ।।
पय एवाऽऽहुतिः सर्वमित्येतच्च श्रुतेर्मितेः ।। ५६ ।।

अथैषाऽऽज्याहुतिर्यज्ञे यद्धविः सर्वरूपकम् ।।
पशुश्चाप्याज्यमेवैतत्करोतीत्यपि चाऽऽगमः ।। ५७ ।।

आज्याभिघारसंस्कारात्सर्वमेव पयो हविः ।।
पयस्येव जगत्कृत्स्नमग्निहोत्रे प्रतिष्ठितम् ।। ५८ ।।

ते वा एते इति तथा परिणामोऽखिलं जगत् ।।
अग्निहोत्राहुतेः साक्षाच्छ्रुतावेव समीरितम् ।। ५९ ।।

अग्नौ प्रास्ताऽऽहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते ।।
आदित्याज्जायते वृष्टिर्वृष्टेरन्नं ततः प्रजाः ।। ६० ।।

पयोद्रव्याहुतेश्चैतत्परिणामोऽखिलं जगत् ।।
एतच्च श्रुतितः सिद्धं विश्वमाहुतिकारणम् ।। ६१ ।।

यथोक्तदर्शनस्तुत्यै दर्शनान्तरकुत्सनम् ।।
तस्मिन्सर्वमिति ह्यस्य दर्शनस्य विधित्सया ।। ६२ ।।

पयसैवाग्निहोत्रं हि जुहत्संवत्सरं द्विजः ।।
जयत्येव पुनर्मृत्युं न भूयो मृतिभाग्भवेत् ।। ६३ ।।

संवत्सरे प्रयोगाणामग्निहोत्रे हि संख्यया ।।
षष्ट्युत्तराणि त्रीण्येव शतानीति विनिश्चितम् ।। ६४ ।।

क्षपाहान्यपि तावन्ति संख्ययेह भवन्ति हि ।।
शतानि सप्त संख्याताः प्रयोगार्धाश्च विंशतिः ।। ६५ ।।

याजुष्मत्योऽपि तावत्य इष्टकाः स्युः प्रजापतेः ।।
संवत्सराग्नेश्चित्यस्य पुंसो ना़ड्यस्तथैव च ।। ६६ ।।

संपदैवाऽऽहुतीर्विद्वान्संपाद्याग्नेस्तथेष्टकाः ।।
संवत्सरमवाप्नोति स्वनाडीसंख्यया नरः ।। ६७ ।।

पुमान्संवत्सरोऽग्निश्च नाड्यहोरात्रयाजुषैः ।।
संपदैते समाः सर्वे तस्मात्संवत्सरश्रुतिः ।। ६८ ।।

संवत्सरात्मसंपत्त्या कालात्मानं समश्नुते ।।
इत्येवंदृष्टयो धीरा यदाहुरसदेव तत् ।। ६९ ।।

पयस्यन्तर्हितं विश्वं पश्यन्नेवं पयो नरः ।।
एकयैव स आहुत्या जगदात्मानमश्नुते ।। ७० ।।

तत्रैवं सति को मूढो द्राघीयांसं प्रतीक्षते ।।
संवन्सरावधिं कालं सकृदाहुतिसाधने ।। ७१ ।।

पयो द्रव्यं यथातत्त्वदर्शी चेच्छ्रद्दयाऽन्वितः ।।
यदैवाहर्जुहोतीत्थं हन्ति मृत्युं तदैव सः ।। ७२ ।।

एकयैव स आहुत्या देवेभ्योऽन्नं ह्यशेपतः ।।
प्रयच्छति यतो नातः प्रयोगान्तरमीक्ष्यते ।। ७३ ।।

हुतमेवं जगत्कृत्स्नं नातोऽन्यदवशिष्यते ।।
यथोक्तदर्शनात्तस्मात्सर्वाप्त्या मृत्युजिद्भवेत् ।। ७४ ।।

उक्तवद्धृदि संभाव्य वक्ष्यमाणान्यपि श्रुतिः ।।
अन्नानि कस्मादित्याह प्रश्नवाक्यविवक्षया ।। ७५ ।।

अद्यमानान्यथान्नानि यथोक्तान्यत्तृभिः सदा ।।
कस्मात्क्षयं न संयान्ति यवपूर्णकुसूलवत् ।। ७६ ।।

प्रश्नस्य कस्मात्तानीति श्रुत्यैवाऽऽचार्यभूतया ।।
पुरुषो वा इति गिरा हेतुरुक्तोऽक्षये परः ।। ७७ ।।

अद्यते चेत्सदैवान्नं जन्यते न तु तत्ततः ।।
यथोक्तः स्यादयं दोषो न तु तन्नेह जन्यते ।। ७८ ।।

अन्नाक्षयत्वहेतुत्वात्पुरुषोऽक्षितिरुच्यते ।।
स हि धीहाप्रबन्धेन सर्वदाऽन्नं करोत्यतः ।। ७९ ।।

क्रियाबुद्धिप्रबन्धेन यतो भोक्ताऽष्यहर्निशम् ।।
तदन्नं जनयत्येव तस्मादन्नं न हीयते ।। ८० ।।

भोगदस्यैव भोगेन सृज्यमानत्वहेतुतः ।।
अन्नाक्षयो भवेदेवंं तयोरव्यतिरेकतः ।। ८१ ।।

सुखदुःखादिसंवित्तिः फलं पूर्वस्य कर्मणः ।।
रागद्वेषक्रिया तत्र स्यात्फलान्तरसिद्धये ।। ८२ ।।

रागादिपूर्वकं कर्म जायते फलवद्यतः ।।
रागादिरहितं तत्तु निष्फलं सुप्तवागिव ।। ८३ ।।

को हेतुरक्षयत्वे स्यादिति पृष्टमथाधुना ।।
तद्विदः फलसिद्ध्यर्थे भूयः प्रश्नोऽयमुच्यते ।।
अक्षितित्वं कथं पुंस इत्येतच्चाधुनोच्यते ।। ८४ ।।

स हीदमन्नं कुरुते तत्तत्कालप्रसूतया ।।
धिया धिया हि पुरुषः कर्मभिश्चान्नमात्मनः ।। ८५ ।।

भुज्यमानान्यपि ततो न क्षीयन्ते प्रबन्धतः ।। ८६ ।।
यथैव पुरुषोऽन्नानां भोक्ताऽत्यन्तं तथैव सः ।।
कर्ताऽप्यत्यन्तमेव स्यादन्योन्याव्यतिरेकतः ।। ८७ ।।

एवं प्रबन्धरूपेण साध्यसाधनलक्षणम् ।।
अविद्यापटसंवीतचेतंसां स्थास्न्विवेक्षते ।। ८८ ।।

एतच्च भण्यते श्रुत्या पुंसो वैराग्यसिद्धये ।।
संसारादविरक्तस्य मुक्तीच्छा नेह कस्य चित् ।। ८९ ।।

फलहेत्वोर्मिथोऽत्यन्तं सर्वदाऽव्यतिरेकतः ।।
सम्यग्ज्ञानादृते नास्ति तद्धेतूच्छित्तिकारणम् ।। ९० ।।

त्यक्त्वाऽन्यत्सकलं तस्मात्सम्यग्ज्ञानस्य लब्धये ।।
मनोवाक्तनुचेष्टाभिर्महान्तं यत्नमाचरेत् ।। ९१ ।।

पुंसोऽक्षितित्वं यो वेद तस्येदं फलमुच्यतचे ।।
सोऽन्नमत्ति प्रतीकेन वृत्त्वाऽन्नं मुख्ययाऽत्ति सः ।। ९२ ।।

नैवंविद्गुणतामेति ह्यन्नं प्रति कदाचन ।।
प्रधानभूतः सन्भुङ्ले सर्वदाऽन्नं स कामतः ।। ९३ ।।

अपि देवान्स संयाति तथोर्जं चोपजीवति ।।
प्रशंसैषा यथोक्तस्य विज्ञानस्येति निश्चितिः ।। ९४ ।।

अन्नत्रयं यदुत्कृष्टं तस्यायं निर्णयोऽधुना ।।
शरीरकार्यसंस्थस्य वर्ण्यतेऽध्यात्मरूपकम् ।। ९५ ।।

प्रयोगसमवायित्वं पूर्वेष्वन्नेषु वर्णितम् ।।
भोक्तारश्चापि ये तेषां तेऽपि श्रुत्योपवर्णिताः ।। ९६ ।।

प्रयोगसमवायित्वात्पूर्वेषां कर्मणां सताम् ।।
मनआदित्रयं कार्यं तादर्थ्येनोत्तरा श्रुतिः ।। ९७ ।।

उत्पाद्य त्रीण्यथान्नानि मेधया तपसा पिता ।।
मनो वाचं तथा प्राणमात्मार्थे तानि चाकरोत् ।। ९८ ।।

मनसोऽस्तित्वसिद्ध्यर्थं श्रुत्योपन्यस्यतेऽनुमा ।।
सतश्च तस्य कामादिरूपाण्यपि च वक्ष्यति ।। ९९ ।।

अविद्याधिकृतावस्यां धर्मधर्म्यादिसंगतिः ।।
अविद्याकार्यसंस्थैव न त्वसौ प्रत्यगात्मनः ।। १०० ।।

इत्येतत्प्रतिपत्त्यर्थं परो ग्रन्थोऽनतार्यते ।।
मा भूत्कामादिधर्मित्वमात्मनीति प्रयत्यते ।। १०१ ।।

पृष्टो जरद्गवं यान्तमद्राक्षीस्त्वमितीतरः ।।
ततोऽन्यत्रमना आसं नातोऽद्राक्षं त्वदीरितम् ।। १०२ ।।

विषयान्तरसंबद्धं मनो दृष्टं घटादिवत् ।।
आत्मैकसाक्षिकं तच्च ह्युक्तार्थापत्तिसंश्रयात् ।। १०३ ।।

अस्त्यात्मा चित्स्वभावोऽत्र चक्षुश्चाविकलं तथा ।।
सप्रकाशं गवाश्वं च न च पश्यति चेतनः ।। १०४ ।।

अतोऽनुमीयतेऽस्त्यन्यद्यस्मिन्नसति नेक्षते ।।
द्रष्ट्रादि संहतं सर्वं यस्मिंश्च सति वीक्षते ।। १०५ ।।

यत्तदस्ति मनस्तत्स्यात्प्रसिद्ध्या चास्ति तन्मनः ।।
अभूयन्मम मनोऽन्यत्र यतो नाद्राक्षमित्यतः ।। १०६ ।।

सदप्यात्मादिकं सर्वं दर्शनादावकारणम् ।।
मनसैव यतो द्रष्टा गवादीह प्रपश्यति ।। १०७ ।।

निःशेषप्रत्याधारधर्म्यस्तित्वं प्रसाध्य हि ।।
कामादिधर्मसिद्ध्यर्थं काम इत्याद्यथोच्यते ।। १०८ ।।

साधनान्येव मनसो वुद्धिकर्मेन्द्रियाण्यपि ।।
सहैवाऽऽयतनैः सर्वैः प्राधान्यं मनसस्ततः ।। १०९ ।।

विषयाभिलाषः कामः स्यान्न विशेषेऽस्ति कारणम् ।।
इन्द्रियालोचितार्थस्य स्यात्संकल्पोऽवधारणम् ।। ११० ।।

अनिश्चयात्मिका वृत्तिर्विचिकित्सेत्युदाहृता ।।
आस्तिक्यबुद्धिः श्रद्धा स्यादश्रद्धा तद्विरोधिनी ।। १११ ।।

धृतिश्रद्धे विना न स्युः कामाद्याः कारणादृते ।।
यतोऽकामादयोऽप्यत्र ह्युक्ता एवार्थतो मताः ।। ११२ ।।

धारणं च धृतिर्ज्ञेया बुद्ध्योपात्तस्य वस्तुनः ।।
विपर्ययोऽधृतिस्तस्या, ह्रीर्लज्जेत्यभिधीयते ।। ११३ ।।

विज्ञानं निश्चितं धीः स्याद्भयं भीरभिधीयते ।।
एतत्सर्वं मनो ज्ञेयमिति तादात्म्यमुच्यते ।। ११४ ।।

बुद्धेश्च मनसश्चैक्यं विवक्षित्वोपसंहृतिः ।।
इन्द्रियाण्यपि सर्वाणि स्वान्तस्यैव तु वृत्तयः ।। ११५ ।।

यतः स्वकार्यनिर्देशः स्वान्तस्य स्पर्शनेन्द्रिये ।।
मन एव ततो ज्ञेयं शरीरेन्द्रियसंहतिः ।। ११६ ।।

पुंसो भोगप्रसिद्ध्यर्थं वैचित्र्यं धीर्निगच्छति ।।
देहेन्द्रियाद्यवस्थाभिरतो धीः सर्वमेव तु ।। ११७ ।।

जिघ्रन्ती भवति घ्राणं पश्यन्ती चक्षुरुच्यते ।।
शृण्वती भवति श्रोत्रमिति व्यासोऽप्यभाषत ।। ११८ ।।

शुक्लं कृष्णमणु स्थूलमिति धीः कर्मणो वशात् ।।
द्वैताधिकारमापन्ना वैश्वरूप्यं निगच्छति ।। ११९ ।।

प्रत्यक्किद्देशभेदेन न हि शुक्लादिवस्तुनः ।।
सत्ता संभाव्यतेऽन्यत्र प्रत्यग्वद्ग्राह्यवस्तुनः ।। १२० ।।

नातः शुक्लादिवस्त्वस्ति बुद्धिरेव क्रियावशात् ।।
शुक्लादिरूपतामेति पुरुषार्थप्रसिद्धये ।। १२१ ।।

धीर्विपर्ययरूपेयं यतः शुक्लादिरूपिणी ।।
मन एवेत्यतः प्राज्ञाः सर्वरूपं प्रचक्षते ।। १२२ ।।

आत्मार्थेनैव स्त्यत्वं कृत्स्नात्मीयस्य वस्तुनः ।।
तस्य तन्मात्रयाश्वात्म्यादिति पूर्वमवादिषम् ।। १२३ ।।

अपि सर्वाणीन्द्रियाणि मन एव यतस्ततः ।।
पृष्ठतोऽपि नरः स्पृष्टो मनसैव प्रपद्यते ।। १२४ ।।

पराङ्भुख उपस्पृष्टः पाणेः स्पर्शोऽयमीदृशः ।।
इति स्पर्शविशेषं ना मनसैव प्रपद्यते ।। १२५ ।।

त्वचोपस्पृष्टिमात्रेण स्पर्शमात्रं प्रपद्यते ।।
स्पर्शनादिविशेषं तु मनसैव प्रपद्यते ।। १२६ ।।

मनसैव यतोऽशेषकरणस्वार्थधीभवः ।।
सर्वं हि मन एवेति श्रुतिराह वचस्ततः ।। १२७ ।।

मनस्तावत्सुनिर्णीतं शरीरं चेन्द्रियाणि च ।।
तदनन्तरतो वाचो व्याख्या प्रस्तूयतेऽधुना ।। १२८ ।।

यः कश्चेत्यविशेषोक्तिर्नादवर्णपदोक्तिभिः ।।
संयोगोत्थो वियोगोत्थो यश्चापि प्रत्ययात्मकः ।। १२९ ।।

वागेव स इति ज्ञेयः कुतो यस्मादियं सदा ।।
समानयोने रूपस्य वाक्प्रमाऽतोऽवबोधिका ।। १३० ।।

वागेव प्रत्ययादौ स्यादित्येतद्गम्यते कुतः ।।
स्वाभिधेयावबोधस्य ह्या समाप्तेरियं यतः ।। १३१ ।।

यतोऽत्यर्थं प्रवृत्ता वाग्घटबोधे प्रदीपवत् ।।
अर्थावबोधनं कार्यं वाचो नान्यदितोऽपरम् ।। १३२ ।।

शब्दोच्चारणशक्तं हि ननु वागिन्द्रियं मतम् ।।
कथं तद्विषयः शब्दो वागित्यत्राभिधीयते ।। १३३ ।।

सत्यमन्यत्र तद्ग्रह्यं तस्य तत्रैव योग्यतः ।।
इह त्वन्नत्रयस्यैव सर्वात्मत्वं विवक्षितम् ।। १३४ ।।

मनोऽन्तःपाति निखिलं रूपं यद्वद्विवक्ष्यते ।।
तस्य प्रकाशकस्तद्वत्सर्वः शब्दो विवक्ष्यते ।। १३५ ।।

प्रकाशस्यैव सर्वस्य शब्दत्वप्रतिपत्तये ।।
एषा हि नेत्यतो वक्ति वागिन्द्रियनिवृत्तये ।। १३६ ।।

रूपात्मकं यथा चक्षू रूपस्यैव प्रकाशकम् ।।
वाक्च शब्दात्मिका तद्वच्छब्दस्यैवास्तु दीपिका ।। १३७ ।।

इति चोद्यं समाशङ्क्य परिहारं प्रचक्षते ।।
एषा हि नेति केचित्तु नेयं दीपादिवन्मता ।। १३८ ।।

श्रोत्रादिकरणग्राह्यं सर्वं तद्रूषमुच्यते ।।
तस्य प्रकाशिकैवेयं न प्रकाश्या प्रदीपवत् ।। १३९ ।।

प्रकाश्यमेव चात्यन्तं मनो रूपं यथा तथा ।।
प्रकाशिकैव चात्यन्तं वाग्रपस्येति निश्चितिः ।। १४० ।।

प्रकाश्यमेव रूपं स्यात्प्रकाशो वाक्तथैव च ।।
विद्यादेतत्समासेन लक्षणं रूपसंज्ञयोः ।। १४१ ।।

नामापि गृह्यमाणं सद्रूपं भवति शौक्ल्यवत् ।।
रूपं च बोधयत्तद्वन्नामपक्षेऽवतिष्ठते ।। १४२ ।।

एवं वाङ्भनसे सम्यग्व्याख्याय प्रविभागशः ।।
तयोर्विधरणः प्राणस्त्वनिरुक्तोऽथ भण्यते ।। १४३ ।।

अन इत्यविशिष्टस्य वायोर्ग्रहणमिष्यते ।।
स एव प्रादिसंबन्धाद्विशेषार्थो भवेदसुः ।। १४४ ।।

उत्सर्गो मुखनासाभ्यां पिण्डस्य प्रणतिस्तथा ।।
प्राणो नाम मरुद्वृत्तिरपानस्त्वधुनोच्यते ।। १४५ ।।

अवाग्वायोरपश्वासो देहस्यावाग्गतिस्तथा ।।
अपान एष कथितो व्यानः सांप्रतमुच्यते ।। १४६ ।।

वीर्यवत्कर्महेतुत्वं व्याप्य देहे च वर्तनम् ।।
व्यानवृत्तिरियं प्रोक्ता ह्युदानाख्याऽपि कीर्त्यते ।। १४७ ।।

योद्यमादिक्रियाहेतुस्तथाऽभ्युदयकर्मकृत् ।।
उत्कर्षहेतुर्देहे तु वृत्तिः सोदानसंज्ञिता ।। १४८ ।।

समाहरति वृत्तीर्यो हृद्देशे कीलवत्स्थितः ।।
स समान इति ज्ञेयः सर्वकार्योपसंहृतिः ।। १४९ ।।

यस्यैता वृत्तयः प्रोक्ता वृ्त्तिमान्सोऽन उच्यते ।।
संपूर्यावस्थितो देहं शाकल्पप्रश्ननिष्ठितः ।। १५० ।।

प्राणशब्दः पुरा प्रोक्तो वृत्तिमात्राभिधायकः ।।
अन्ते वृत्तिमदर्थः स्यात्सर्वं प्राण इतीरणात् ।। १५१ ।।

नाम रूपं तथा कर्म संहतं सत्र्रिदण्डवत् ।।
मिथः संकीर्णवृत्तिस्थं देह आत्मेति चोच्यते ।। १५२ ।।

एतावानेव संघातो देहः प्राणादिरूपकः ।।
वाङ्ययोऽथ प्राणमयस्तथैव च मनोमयः ।। १५३ ।।

नामात्र वाङ्भयं सर्वं रूपं सर्वं मनोमयम् ।।
तद्वत्प्राणमयं कर्म देहस्यास्यैष संग्रहः ।। १५४ ।।

अन्नत्रयविभागोऽयमध्यात्म उपवर्णितः ।।
अथाधिभूतविषये विभागस्तस्य कीर्त्यते ।। १५५ ।।

भूर्लोकं जानतर्ग्वेदं देवा माता च वागियम् ।।
अधिभूत इह प्रोक्ता विज्ञातं यच्च सा च वाक् ।। १५६ ।।

अन्तरिक्षं यजुर्वेदः पितरश्च पिता तथा ।।
इह यच्च विजिज्ञास्यं तन्मनोऽत्राऽऽधिभौतिकम् ।। १५७ ।।

द्युलोकः सामवेदश्च मनुष्याः प्रजया सह ।।
यच्च किंचिदविज्ञातं प्राणोऽसावाधिभौतिकः ।। १५८ ।।

यत्किंचिदिह विज्ञातं तद्वाग्रूपं प्रचक्षते ।।
मनोरूपं विजिज्ञास्यं प्राणस्याज्ञातमेव तु ।। १५९ ।।

भूर्लोकादिषु सर्वेषु मनोवाक्प्राणलक्षणम् ।।
यथासंभवमायोज्यमेकैकस्मिंस्त्रयं त्रयम् ।। १६० ।।

अधिभूते यतोऽशक्या वक्तुं वागादिविस्तृतिः ।।
यत्किंचेत्युपसंहारं लक्षणोक्त्या ततोऽकरोत् ।। १६१ ।।

लक्षणेनैव संसिद्ध आधिभोतिकसंग्रहे ।।
त्रय इत्यादिकोक्तिस्तु नियमार्थेति निश्चयः ।। १६२ ।।

व्याख्याने प्रस्तुते त्वस्मिन्नविद्यायाः समन्ततः ।।
कार्यकारणरूपेण तस्या एषोपसंहृतिः ।। १६३ ।।

प्राणात्मना तदज्ञातं ब्रह्म कारणमुच्यते ।।
नामात्मना तु तन्मानं मनोरूपं च मीयते ।। १६४ ।।

यतोऽविद्यैव सर्वेयं मनोवाक्प्राणलक्षणा ।।
अतस्तचत्तत्त्वसंबोधात्ता जग्ध्वाऽमृतमश्नुते ।। १६५ ।।

विज्ञातादन्यदेवैतदविज्ञातात्तथा पृथक् ।।
ब्रह्मैतदुभयं जग्ध्वा पूर्णमेवावशिष्यते ।। १६६ ।।

विज्ञातादिविदं भोगैर्वागाद्या देवता नरम् ।।
षिज्ञातादिस्वरूपेण तमवन्ति पृथक्पृथक् ।। १६७ ।।

वागादयस्तावदुक्ताः संक्षेपेणाऽऽधिभौतिकाः ।।
तेषामेवाधिदैवेऽथ व्याख्या प्रस्तूयतेऽधुना ।। १६८ ।।

अध्यात्ममधिभूतं च यस्या रूपं पुरोदितम् ।।
अधिदैवविवक्षायां तस्या वाच इदं वपुः ।। १६९ ।।

अध्यात्ममधिभूतं च व्याख्याता याऽत्र वाक्पुरा ।।
वाचा सर्वाधिदैविक्या संव्याप्ता साऽविभागतः ।। १७० ।।

तामसं कठिनं चोर्वी शरीरं वाच उच्यते ।।
अग्नेः प्रकाशरूपस्य साऽऽधारत्वेन संस्थिता ।। १७१ ।।

अग्निस्तु सात्त्विकं रूपमाधेयत्वेन स क्षितौ ।।
वर्तते तामसे रूपे दैव्येवं द्विविधा हि वाक् ।। १७२ ।।

अद्यात्ममधिभूतं च वागेकैवाऽऽधिदैविकी ।।
सामान्यव्यक्तिभेदेन ह्येकाऽनेका च सोच्यते ।। १७३ ।।

इत्येवं केचिदिच्छन्ति तथाऽन्यादृगपीष्यते ।।
तत्रैवं सति वाग्रूपे एवंव्याख्यातरूपके ।। १७४ ।।

यावत्येषा च वागुक्ता तस्या इत्येवमादिना ।।
अध्यात्मादिपरिच्छिन्न या वाक्सा तावती मता ।। १७५ ।।

वागध्यात्मेऽधिभूते च तावत्येषाऽऽधिदैविकी ।।
तेन तेन विशेषेण देवतैव यतो भवेत् ।। १७६ ।।

एकैकत्राधिकारेऽग्निः स एव व्यवतिष्ठते ।।
पृथिव्यग्निस्वरूपेण क्वचिद्वागात्मना भवेत् ।। १७७ ।।

यथोदितमिदं योज्यं मनःप्राणात्मनोरपि ।।
दैव्यां वाचि यदुद्दिष्टं तुल्यव्याख्यानहेतुतः ।। १७८ ।।

अध्यात्ममधिभूतं च प्रजा गीर्मनसोर्यथा ।।
अधिदैवेऽपि तद्वाच्यमित्यर्थः पर आगमः ।। १७९ ।।

मनसश्चन्द्रभावो हि सर्वत्र श्रूयते स्फुटः ।।
तस्याऽऽदित्येन संबन्धः कस्मादत्राभिधीयते ।। १८० ।।

विवक्षितत्वादैक्यस्य मनोबुद्ध्योरतः श्रुतिः ।।
आदित्येनैव संधत्ते मनश्चन्द्रमसा न तु ।। १८१ ।।

प्रसवाधिकृतेश्चात्र सावित्रः प्रसवस्ततः ।।
सवित्रैवाभिसंबन्धो मनसस्तेन शस्यते ।। १८२ ।।

अनुग्रहव्यपेक्षायां मनसश्चन्द्रमा भवेत् ।।
अधिदैवं तथाऽऽदित्यश्चक्षुषो देवता मता ।। १८३ ।।

अग्निरेव यतः सर्वप्रकाशो जगतीष्यते ।।
रूपाणां प्रविभागश्च त्वष्टृषाकनिबन्धनः ।। १८४ ।।

तयोर्गीर्मनसोरेवं प्रकाशप्रसवात्मनोः ।।
प्राग्यथोक्तात्मनोर्योगात्प्राणोऽभूदन्तरिक्षगः ।। १८५ ।।

प्राणोऽभवद्यथाऽध्यात्मे प्रजा वाक्स्वान्तयोस्तथा ।।
प्राणस्यैवाधिदैवेऽपि प्रसवोऽयमिहोच्यते ।। १८६ ।।

नान्नत्रयं व्यपेक्ष्येह जन्म प्राणस्य कथ्यते ।।
किंतु पाङ्त्कक्रियापेक्षं प्राणजन्माभिधीयते ।। १८७ ।।

स यथाऽऽध्यात्मिके देहे प्राणस्तद्वत्प्रजापतेः ।।
अन्तरिक्षगतः प्राणः स एष परमेश्वरः ।। १८८ ।।

यतोऽसपत्नस्तेनायमिन्द्र इत्यभिधीयते ।।
ननु वाङ्भनसे सतोऽस्य तत्कुतोऽस्यासपत्नता ।। १८९ ।।

नैवं वाङ्भनसे यस्मात्प्राणवृत्त्यैव जीवतः।।
यदनेनान्नमत्तीति तस्मादेत इतीरणात् ।। १९० ।।

प्राणस्यैव यतो वृत्ती उक्ते वाङ्भनसे अपि ।।
प्राणस्यातोऽद्वितीयत्वं ततश्चेन्द्रत्वमेव च ।। १९१ ।।

न सपत्नो भवत्यस्य योऽसपत्नं विवेद हि ।।
असपत्नमुपासीनः ससपत्नः कुतो भवेत् ।। १९२ ।।

उक्ता पाङ्लानुरोधेन वाङ्भनःप्राणसंश्रया ।।
अन्नत्रयविभागेन प्रक्रिया त्वधुनोच्यते ।। १९३ ।।

अध्यात्ममधिभूतं च तथा चैवाधिदैवतम् ।।
उक्ता वागादयः सर्व समा एवेति गृह्यताम् ।। १९४ ।।

साम्यं केन प्रकारेणेत्यनन्ता इत्यतोऽवदत् ।। १९५ ।।
नन्वध्यात्मेऽधिभूते च परिच्छिन्नाः पुरोदिताः ।।
वागादयस्त्विह कथमनन्ता इत्युदीरणम् ।। १९६ ।।

नैतदेवं यतोऽनन्ताः सर्वे भावा यथोदिताः ।।
वाचा सर्वाधिदैविक्या लोकादेरप्यनन्तता ।। १९७ ।।

अधिकारपरिच्छेदे सर्वं यस्मात्समाप्यते ।।
नासंहतायाः कर्तृत्वं देवतायाः स्वतोऽपरैः ।। १९८ ।।

स्वाधिकारविनिष्पत्तौ देवता देवतागणम् ।।
सर्वमेवाऽऽत्मसात्कृत्वा तत्तत्कार्यं करोति हि ।। १९९ ।।

आभूतसंप्लवस्थानमानन्त्यं चेह गृह्यते ।।
कर्मकार्यस्य हि सतो मुख्यानन्त्यं न युक्तिमत् ।। २०० ।।

एवं सतीह योऽनन्तानुपास्ते सततोद्यतः ।।
सोऽनन्तमेव वागादिलोकमाप्नोति मानवः ।। २०१ ।।

उपास्तेऽन्तवतो यस्तु सोऽन्तवन्तमवाप्नुते ।।
लोकं यतस्ततोऽनन्तमेत्यनन्तात्मभावनात् ।। २०२ ।।

अधिकारो द्वयोरत्र प्रकृतः पाङ्त्ककर्मणः ।।
प्रक्रियाऽन्नत्रयस्यापि विभागः प्रकृतस्तथा ।। २०३ ।।

तत्राधिदैवमुक्तानि त्रीण्यन्नानि विभागशः ।।
सोपासनानि पाङ्त्कस्य वक्तव्यमवशिष्यते ।। २०४ ।।

अधिदैवे त्रयं तूक्तं मनोवाक्प्राणलक्षणम् ।।
पाङ्त्कस्य कर्मणः कार्यं नोक्तं वित्तं च कर्म च ।। २०५ ।।

पाङ्त्कस्य कर्मणः कार्यं न तावदवगम्यते ।।
पाङ्त्कत्वसिद्धये यावन्नोच्येते वित्तकर्मणी ।। २०६ ।।

लोककालात्मको देवो विराट्संज्ञः प्रजापतिः ।।
तस्याधिलोकमात्मोक्तो योऽयमन्नत्रयात्मकः ।। २०७ ।।

अधिकालं तु योऽस्याऽऽत्मा सोऽयं चन्द्रमसोच्यते ।।
पक्षमासर्तुवर्षादेः स कर्ता कर्मणोऽनिशम् ।। २०८ ।।

हानिवृद्धिस्वभावेन वित्तं चाप्यत्र लक्ष्यते ।।
कलाकाष्ठालवाद्यात्मा विश्वं विपरिणामयन् ।।
प्राणपिण्डात्मकः काल आ महाप्रलयात्स्थितः ।। २०९ ।।

यैकाऽवशिष्यते तस्य कला पक्षक्षये तथा ।।
प्रविश्य प्राणभृत्सर्वं पक्षतो जायते पुनः ।। २१० ।।

रात्रौ यस्मात्स एतस्यां प्रविश्याऽऽस्ते प्रजापतिः ।।
प्रामभृन्निखिलं तस्माद्धिंसां तस्यां परित्यजेत् ।। २११ ।।

कलाभिरस्तः कृत्ताभिः कृकलास इति स्मृतः ।।
हिसां न कुर्यात्तस्यापि किंन्वनारब्धहिंसनम् ।। २१२ ।।

सामिप्रमापितस्यापि रात्रौ तस्यां विवर्जयेत् ।।
प्राणभृद्धिंसनं यत्नात्किंन्वनारब्धपी़डनम् ।। २१३ ।।

कृकलासे प्रसिद्धा या हिंसा प्राणभृतां स्वतः ।।
तामप्यत्र न कुर्वीत किमु वक्तव्यमन्यतः ।। २१४ ।।

एतस्या एव पूजायै देवताया निषेधनम् ।।
प्राणभृद्धिंसनस्येह नान्यदस्य प्रयोजनम् ।। २१५ ।।

स्मृतावपि निषिद्धेयं हिसा पर्वसु कर्मिणाम् ।।
विशिष्टफलंसगत्या इहोक्तिः सत्यवद्भवेत् ।। २१६ ।।

केवलज्ञानमात्रेण मा भूत्र्र्यन्नात्मकं फलम् ।।
परात्मज्ञानवत्तस्मात्तस्योपासनमुच्यते ।। २१७ ।।

वित्तमेव कला मे स्युः कल्पयित्वा ध्रुवां स्वयम् ।।
इत्युपासीत यः सोऽथ कलात्मानं प्रपद्यते ।। २१८ ।।

यथोक्तगुणकं विद्वानुपासीत प्रजापतिम् ।।
आरोप्याऽऽत्मशरीरेऽस्मिंस्तत्साधर्म्येण संततम् ।। २१९ ।।

वित्तमेव कलास्तस्य तद्धान्युपचयौ क्रिया ।।
ध्रुवाऽस्य देह एवायं जीवन्स्यात्षोडशी कला ।। २२० ।।

सोऽकामयत जायेति साधनान्येव नः श्रुतिः ।।
अब्रवीन्न तु तत्साध्यं तदुक्त्यर्थं परा श्रुतिः ।। २२१ ।।

साधनोक्त्यैव तत्साध्यं यदि नामावसीयते ।।
विशिष्टफलसंबन्धो न तथाऽपि प्रतीयते ।। २२२ ।।

पुत्रादिसाधनानां स्यादुत्पत्त्यादिसमन्वयात् ।।
साध्यं लोकत्रयमतस्त्रयो वावेति च श्रुतिः ।। २२३ ।।

त्रय एव यतो लोकाः साध्याः पुत्रादिसाधनैः ।।
तन्मुमुक्षुरतो मुक्त्यै त्यजेत्सर्वैषणा ययिः ।। २२४ ।।

अन्यथैवाभिसंबन्धं केचिदत्र प्रचक्षते ।।
ज्ञानादेव पुमर्थप्तेर्निष्फले सुतकर्मणी ।। २२५ ।।

निःशेषफलसंप्राप्तेर्दर्शनादेव केवलात् ।।
सुतादिना न तर्ह्यर्थ्यो नापि स्यात्पङ्त्ककर्मणा ।। २२६ ।।

तयोरिहार्थवत्त्वाय त्रयो वावेति भण्यते ।।
परीक्ष्यैतत्परिग्राह्यं न तु निर्युक्तिकं बुधैः ।। २२७ ।।

स्वफलेऽन्यानपेक्षाणां साधनानां समुच्चयः ।।
न युक्तोनिरपेक्षत्वाद्गमनेक्षणयोरिव ।। २२८ ।।

अन्यापेक्षाणि चेद्दद्युः कर्मैकत्वं तदा भवेत् ।।
समुच्चितिर्न चैकस्य रुद्रेणापि समर्थ्यते ।। २२९ ।।

तन्तुवीरणमृद्दारुसाधनानां पृथक्त्वतः ।।
पटादिकार्यनिष्पत्तौ न तेषां स्यात्समुच्चयः ।। २३० ।।

तुरीवेमशलाकादेः स्वकार्येऽन्योन्यसंहतेः ।।
समुच्चितिरयुक्तेयं तदाऽप्येकत्वहेतुतः ।। २३१ ।।

लोकत्रयस्य संप्राप्तिर्विद्ययैवेति चेन्मतम् ।।
तस्याः सर्वाप्तिहेतुत्वान्नैतदेवं पृथक्त्वतः ।। २३२ ।।

प्रत्येकं भिन्नसाध्यं हि पुत्राकर्मादिसाधनम् ।।
एकाकिन्या न तत्साध्यं विद्ययैवेति निश्चितिः ।। २३३ ।।

पुत्रेणैवेत्यतो वक्ति साधनान्तरनिह्नुतिम् ।।
ज्योतषेत्यत्र संचोद्य परिहारं प्रचक्षते ।। २३४ ।।

प्राप्त्यतिक्रमसंभित्तेर्विषयप्रविभागतः ।। २३५ ।।
नैतदेवं यतो नेह पुत्रोत्पत्त्यतिरेकतः ।।
ाधनान्तरजय्योऽयं लोकोऽतश्चोदितं न सत् ।। २३६ ।।

ज्योतिष्टोमेन संप्राप्तिर्भोगायैव तु तत्कृतः।।
सुतेनातिक्रमोऽप्राप्तेः प्राप्तो निर्विषयस्ततः ।। २३७ ।।

यद्येवं तर्हि संत्याज्यं ज्योतिषेति वचः श्रुतम् ।।
मैवं मनुष्यलोकस्य यतस्तत्राऽऽप्तिरिष्यते ।। २३८ ।।

प्राप्तस्य ज्योतिषा तस्य पुत्रेणातिक्रमो जयः ।।
इति निर्युक्तिकं कैश्चिद्व्याख्यानं यत्नतः कृतम् ।। २३९ ।।

जय्य एव सुतेनायं लोक इत्यवधार्यते ।।
ज्योतिषाऽपि स चेज्जेयो जीयतां न निषिध्यते ।। २४० ।।

नरलोकः सुतेनायं जय्य एवेति भण्यते ।।
एवेत्ययोगावच्छित्तौ नान्ययोगव्यपेक्षया ।। २४१ ।।

अतिक्रमो जयार्थश्चेत्सामर्थ्यादेव सिद्धितः ।।
पितृलोकाद्यसंप्राप्तेस्तत्रातिक्रमगीर्वृथा ।। २४२ ।।

नापुत्रस्येति निःशेषलोकाप्तौ साधनं सुतः ।।
श्रूयते मन्दपालादि तथा चात्र निदर्शनम् ।। २४३ ।।

श्रुतं साध्यं समुल्लङ्ध्य नातोऽन्यात्कामजं फलम् ।।
प्रत्यग्विविदिषाऽन्यत्र कर्मणां श्रूयते फलम् ।। २४४ ।।

किंच भुक्त्वाऽथवाऽभुक्त्वा ज्योतिष्टोमफलं नरः ।।
अतिक्रामेदिमं लोकं नोभयत्रापि युज्यते ।। २४५ ।।

भुक्त्वाऽतिलङ्घनं तावद्विनाऽपि सुतजन्मना ।।
निःशेषकर्मकार्याणां भोगेनैव समाप्तितः ।। २४६ ।।

परब्रह्मात्मविज्ञानजन्मनाऽपि हि कर्मणाम् ।।
नाभुक्त्वा फलमाप्नोति निर्वतिं परमां नरः ।। २४७ ।।

नैरर्थक्यप्रसक्तिश्च ज्योतिष्टोमादिकर्मणः ।।
न चेद्भुक्तं फलं तस्य तदभावेऽपि चात्ययः ।। २४८ ।।

चन्द्रलोकादिसंप्राप्तिः श्रूयते कर्मणः फलम् ।।
पुण्यलोका भवन्तीति तथाच श्रुतितः स्फुटम् ।। २४९ ।।

सुतजन्मादिभिश्चेत्स्यात्सर्वकर्मफलात्ययः ।।
परब्रह्मैकविज्ञानं निष्फलं वः प्रसज्यते ।। २५० ।।

अनुच्छित्तिश्च भोगेन स्पष्टं श्रुतिवचः श्रुतम् ।।
धिया धियेति वाक्येन भोगादेव क्रियोत्थितेः ।। २५१ ।।

कर्मणा पितृलोकाप्तिर्नाश्रुतेरन्यसाधना ।।
कर्मैवोपास्तिरूपं यत्तद्विद्येत्यत्र भण्यते ।। २५२ ।।

देवलोकाप्तिसंबन्धाद्देवताविषयैव सा ।।
विद्या न तु निरस्तान्यप्रत्यङ्मात्रैकगोचरा ।। २५३ ।।

मनुते यन्न मनसा मनो येन मतं सदा ।।
तदेव विद्धि ब्रह्मेति न त्विदं यदुपासते ।। २५४ ।।

उपासिक्रियया व्याप्तिरब्रह्मत्वस्य लक्षणम् ।।
इति श्रुत्यैव निर्दिष्टं नोपास्यं ब्रह्म तेन नः ।। २५५ ।।

विद्यया देवलोकाप्तिः श्रुतत्वादेव कारणात् ।।
नैवकाराभिसंबन्धादेवेत्यत्र न संगतिः ।। २५६ ।।

भूयःफला यतो विद्या पूर्वाभ्यां तेन सादराः ।।
विद्यामेव प्रशंसन्ति न तथा पुत्रकर्मणी ।। २५७ ।।

लोकानां श्रेष्ठ इति च न चेदाप्तिर्विवक्षिता ।।
सर्वलोकेष्विदं वाक्यमत्यये दुर्घटं भवेत् ।। २५८ ।।

अत्ययश्चेदभिप्रेतः पुत्रोत्पत्त्यादिभिस्रिभिः ।।
अपास्तर्णोऽथ स कथं कर्मस्वेष नियुज्यते ।। २५९ ।।

ऋणानि त्रीण्यपाकृत्य मनो मोक्षे निवेशयेत् ।।
इति पूर्वाश्रमे वासो ध्वस्तर्णस्य निषिध्यते ।। २६० ।।

यथाऽनपाकृतर्णस्य मोक्षेच्छा वार्यते तथा ।।
अनधीत्य द्विजो वेदानित्यादिवचनान्मनोः ।। २६१ ।।

इष्ट्वेति च तथा क्त्वान्तश्रवणात्पूर्वकालता ।।
नीत्वा समाप्तिं कर्माणि फलवन्त्यफलानि च ।। २६२ ।।

शुद्धधीः प्रव्रजेत्पश्चाद्विरक्तः कर्मणां फलात् ।।
इत्यनुक्रमसंन्यासे संप्रत्तिरुपदिश्यते ।। २६३ ।।
योऽनुक्रमेणेति तथा श्रुतौ स्पष्टमिदं वचः ।। २६४ ।।

अननुक्रमसंन्यासे न संप्रत्तिक्रियेष्यते ।।
पुत्रे सत्येव सा यस्मान्नास्त्यसौ ब्रह्मचारिणः ।। २६५ ।।

यद्यपुत्र इति वचः संभवे सति युक्तिमत्।।
निरस्तदारसंबन्धे न तु स्याद्ब्रह्मचारिणि ।। २६६ ।।

ब्रह्मचर्यादेवेत्यादिवाक्यानि शतशः श्रुतौ ।।
श्रूयन्ते तु ऋणवचो विरोधात्स्यादपस्मृतिः ।। २६७ ।।

वेदाहमितिमन्त्रोक्तेस्तमेवेत्यवधारणात् ।।
निषेधान्नान्य इत्युक्तेर्न मुक्तिः सुतजन्मतः ।। २६८ ।।

न तत्र दक्षिणा यन्ति विद्ययैव तदाप्यते ।।
इति न्याय्यं श्रुतेर्वाक्यं कस्मान्नाऽऽद्रियतेऽञ्जसा ।। २६९ ।।

संन्यासमेवोपक्रम्य संप्रत्तिः श्रूयते श्रुतौ ।।
यथाऽन्यत्र तथेहापि कस्मान्नाभ्युपगम्यते ।। २७० ।।

सर्वकर्मनिवृत्तिर्हि जीवतोऽत्र विधीयते ।।
एकमेव व्रतमिति संन्यासिन्येव युक्तिमत् ।। २७१ ।।

लब्धत्र्यन्नात्मकफलो भावनाज्ञानकर्मभिः ।।
संन्यस्तशेषकर्मा सन्बोध्यतेऽजातशत्रुणा ।। २७२ ।।

नामरूपक्रियादेहः सर्वोऽस्मीत्यभिमानवान् ।।
अतत्त्वज्ञोऽधिकार्यत्र विद्याया उपवर्ण्यते ।। २७३ ।।

अयं लोकश्च पुत्रेण यादृशेन च जीयते ।।
तादृक्पुत्रोऽत्र वक्तव्य इत्यारब्धोत्तरा श्रुतिः ।। २७४ ।।

पुत्रकर्मपरज्ञाननृपित्रमरलोकतः ।।
व्याख्यातो नियमोऽन्योन्यं फलसाधनसंगतेः ।। २७५ ।।

पुत्रकर्मार्थमात्रत्वान्न पृथक्साधनान्तरम् ।।
जाया मानुषवित्तं च कर्मैकार्थत्वकारणात् ।। २७६ ।।

स्वरूपलाभमात्रेण साधनत्वं निगच्छतः।।
कर्मज्ञाने सुतस्तस्य साधनत्वं व्रजेत्कथम् ।। २७७ ।।

इत्येवमभिसंवन्धो वक्तुर्भाष्यकृतः स्फुटः ।।
अस्मदुक्ताविरोधीति तेन नेहातियत्यते ।। २७८ ।।

पुत्रश्चेदनुशिष्टः स्याल्लोकस्तेनैव जीयते ।।
नान्येन कर्मणाऽत्रार्थो नृलोकजयसिद्धये ।। २७९ ।।

पुत्रस्यैवावधृतस्य एवकारो भवेदयम् ।।
पितृदेवलोकसंप्राप्तिः श्रुतेहान्यैश्च साधनैः ।। २८० ।।

व्याख्यानमिदमेवात्र विदोषं दोषवत्परम् ।।
इदमेव ततो ग्राह्यं न तु यद्दोषवन्मतम् ।। २८१ ।।

अथानन्तरमेवोक्तात्कर्मोपासनचेष्टितात् ।।
अतस्तत्फलनिष्पत्तेः संप्रत्तिः संविधीयते ।। २८२ ।।

यतो मनुष्यलोकोऽयं विशिष्टसुतसाधनः ।।
तस्मात्संप्रत्तिकर्मेह वक्तव्यं तत्फलार्थिने ।। २८३ ।।

विदुषैव तु कर्तव्या संप्रत्तिर्नाविपश्चिता ।।
यतोऽतः सूत्रिता नेयं सूत्रकृद्भिरनित्यतः ।। २८४ ।।

संप्रत्तिरिति नामैतदात्मसंस्कारकर्मणः ।।
प्रतिपत्तिक्रिया वा स्यादातुरन्यासदर्शनाम् ।। २८५ ।।

प्रैष्यन्निति च कालोऽस्य कर्मणोऽत्र विधीयते ।।
जातकादिपरिज्ञानाज्ज्ञातुं कालोऽपि शक्यते ।। २८६ ।।

मुमूर्षुश्च पिता पुत्रमथाऽऽहूयानुमन्त्रयेत् ।।
त्वं ब्रह्मेत्यादिभिर्वाक्यैः सोऽपि प्रत्याह बोधितः ।। २८७ ।।

कर्मभ्यः प्रव्रजिप्यन्वा प्रैष्यन्नित्यभिधीयते ।।
धातूपसर्गयोर्मुख्यस्तथाऽर्थोऽप्याश्रितो भवेत् ।। २८८ ।।

अहं ब्रह्मोति पितरं पूर्वमेवोपशिक्षितः ।।
प्रतिवक्तुं न शक्तः स्यान्न चेत्प्राक्शिक्षितो भवेत् ।। २८९ ।।

पुत्रानुमन्त्रणस्यार्थं व्याचष्टे स्वयमेव नः ।।
श्रुतिस्तिरोहितार्थत्वान्मन्त्राणामित्यतोऽवदत् ।। २९० ।।

अनूक्तं यदधीतं स्याद्यच्चाध्येतव्यमिष्यते ।।
यच्चानधीतं तस्योक्तौ ब्रह्मेत्यत्रैकता भवेत् ।। २९१ ।।

त्वं ब्रह्मेतीह वाक्यार्थो ह्ययमत्र विवक्षितः ।।
अध्येतव्यार्थनिप्पत्तिस्त्वनिष्पत्त्या मया कृता ।। २९२ ।।

यावन्मत्कर्तृकं क्रिंचिन्मानेन प्रतिपाद्यते ।।
त्वत्कर्तृकं तदस्त्वत्र पितुरेवं विवक्षितम् ।। २९३ ।।

लोकोक्त्यैव हि यज्ञानां तत्फलत्वाहहे सति ।।
नित्ययज्ञगृहीत्यर्थं के च यज्ञा इतीरणम् ।। २९४ ।।

ब्रह्मेत्यादिपदार्थोऽयमुक्तस्तावत्समासतः ।।
त्वं ब्रह्मेति तु वाक्यार्थः श्रुत्येदानीं विभाव्यते ।। २९५ ।।

एतावदेव कर्तव्यं गृहिणेहाधिकारिणा ।।
वेदा यज्ञाश्च लोकाश्च नातोऽन्योऽर्थोऽवशिष्यते ।। २९६ ।।

यथोक्तार्थचिकीर्षुः संस्तन्मयस्तत्क्रतुः स्वतः ।।
इतोऽधिकारबन्धान्माऽभुनजत्पालयेदिति ।। २९७ ।।

चेतस्याधाय वाक्यार्थमिममाह पिता सुतम् ।।
त्वंब्रह्मेत्यादिवाक्यानां नातोऽन्योऽर्थो विवक्षितः ।। २९८ ।।

यत उक्तं चिकीर्पुः सन्ननुशिष्टश्च तादृशः ।।
अतो लोकहितार्थं तं पुत्रमाहुर्मनीषिणः ।। २९९ ।।

अऩुशिष्टो यतः पुत्रः पित्रैवैति समर्थताम् ।।
अनुशिष्टमतो लोक्यं पुत्रमाहुर्विपश्चितः ।। ३०० ।।

पितरश्चात एवैनमनुशासति सत्सुतम् ।।
अनुशिष्टेन पुत्रेण लोक्यं स्यामिति यत्नतः ।। ३०१ ।।

संक्रामितात्मभारोऽपि नाग्निहोत्रं परित्यजेत् ।।
इत्येतत्कर्मरागोक्तं निष्प्रमाणं न गृह्यते ।। ३०२ ।।

संप्रत्तिलिङ्गात्संन्यासविधिरत्र विवक्षितः ।।
निःशेपोपनिषन्मानमेकं ज्ञानमितीष्यते ।। ३०३ ।।

त्र्यन्नात्मभावसंप्राप्तेर्जीवतैव कृतत्वतः ।।
साधनानां फलान्तत्वात्संन्यासः किं निवार्यते ।। ३०४ ।।

यावज्जीवश्रुतीप्राप्तेर्न चेत्तत्याग इष्यते ।।
प्रयोगावसितेर्नैव जरिणोऽधिकृतिर्न च ।। ३०५ ।।

प्रातर्देशावसानत्वादाग्निहोत्रादिकर्मणः ।।
नित्यानामपि संन्यासः कर्मणां स्यात्तदैव तु ।। ३०६ ।।

संक्रामितात्मभारस्य त्वं ब्रह्मेति वचोऽर्थवत् ।।
तदा स्यात्सर्वकर्माणि यदि संन्यस्य तिष्ठति ।। ३०७ ।।

सर्वात्मकार्यनिचयपुत्रसंक्रामितत्वतः ।।
न चेत्तित्यक्षितं सर्वं प्रतिप्रसवगीर्भवेत् ।। ३०८ ।।

कौषीतकिश्रुतौ तद्वद्गृहस्थस्यैव जीवतः ।।
संन्यासः श्रूयते स्पष्टः पुत्रैश्वर्ये सुखं वसेत् ।। ३०९ ।।

संन्यस्य सर्वकर्माणि सर्वदोषानपानुदन् ।।
इत्यादि मनुनाऽप्युक्तं तद्विरुद्धं च भण्यते ।। ३१० ।।

उपास्तिफलमेवास्य पितुर्यद्वदिहोच्यते ।।
प्रतिप्रसूयते कस्मान्नाग्निहोत्रादिकं तथा ।। ३११ ।।

एकमेवेत्यवधृतेर्युक्तं प्राणव्रतं पितुः ।।
सेस्कारकत्वात्तस्यैव न तदन्यदिहेष्यते ।। ३१२ ।।

म्रियते स यदैवंवित्पुत्रसंक्रामितक्रतुः ।।
क्रत्वञ्जितैस्तदै प्राणैः सह पुत्रं विशत्ययम् ।। ३१३ ।।

प्रागात्मक्रतुसंक्रान्तेरभूद्यादृक्क्रतुः पिता ।।
स तादृक्क्रतुविम्वोऽस्य संक्रान्तः स्वसुते पितुः ।। ३१४ ।।

जलार्कस्येव संक्रान्तिः स्वाभासभ्रमकारणात् ।।
परोपाधिनिमित्तैव कौटस्थ्यात्प्रत्यगात्मनः ।। ३१५ ।।

क्रत्वञ्जितधियो यद्वत्स्वात्मदेहस्य साक्षिता ।।
तद्वत्पुत्रादिदेहेपु मोहान्नानात्मविभ्रमः ।। ३१६ ।।

स्वाधिकारसुतावेशात्पितैवाऽऽविशतीत्यतः ।।
स्वयं निरधिकारस्तु दैवप्राणोऽवतिष्ठते ।। ३१७ ।।

आध्यात्मिकेन देहेन न्यूनकार्यसमाप्तये ।।
पिता पुत्रेण कुर्वाण आस्ते तत्फलभुक्स्वयम् ।। ३१८ ।।

दैवसाधनसंपन्नः पुत्र एवावतिष्ठते ।।
पिता तु तत्फलात्मैव न तु साधनरूपभृत् ।। ३१९ ।।

नाकारि कार्यं यत्पित्रा स्वाधीत्यदि प्रमादतः ।।
तत्पूरणात्पितुस्राणात्पुत्र इत्यभिधीयते ।। ३२० ।।

संपूर्णस्वात्मकार्योऽयं पिता दैवात्मना स्थितः ।।
पितुः सामिकृतं कार्यं पूरयन्वर्तते सुतः ।। ३२१ ।।

मृतेरुच्छिद्यते लोकः साधनोच्छित्तिहेतुतः ।।
पितुरित्यपि नाऽऽशङ्का कार्या यस्मात्स एव तु ।।

पुत्रेणैव शरीरेण कुर्वन्नास्ते नवं नवम् ।। ३२२ ।।
पुत्रेणैवेत्यतो वक्ति नित्याधिकृतिसिद्धये ।।
जयतीमं पिता लोकमेवंभूतेन सूनुना ।। ३२३ ।।

न त्वात्मलाभमात्रेण जयः स्याज्ज्ञानकर्मवत् ।।
पुत्राधिकारनुत्त्यर्थमथशब्दः प्रयुज्यते ।। ३२४ ।।

कृतसंप्रत्तिकं दैवाः प्राणा वागादयः समम् ।।
पितरं संविश्न्त्युक्ताः सदातद्भावभावितम् ।। ३२५ ।।

पृथिव्यै चैनमित्यादि तद्व्याचष्टे यथा तथा ।।
हेत्वर्थो वाऽथशब्दोऽयं यस्मात्संक्रामितक्रतुः ।। ३२६ ।।

तद्वियोगादतो दैवा आविशन्ति यथोदिताः ।। ३२७ ।।
श्रुतिस्था या हि वाक्तस्याः पञ्चमीयं परा भवेत् ।।
ततो लब्धात्मलाभायाः प्रथमा जन्महेतुतः ।। ३२८ ।।

वाचं संश्रुत्य वाक्यस्थां चिनुते भावनामयीम् ।।
उपादानमतः श्रौती स्याद्वाणी भावनात्मनः ।। ३२९ ।।

न हि वस्तु स्वतःसिद्धमन्यत्स्यात्परमात्मनः ।।
सदेवेत्यादिकं शास्रं बाधितं स्यात्तथा सति ।। ३३० ।।

धिया धियेति कार्यत्वं कृत्स्नस्य जगतः स्वयम् ।।
श्रुत्यैव स्पष्टमाख्यातं नातोऽभिव्यक्तिरिष्यते ।। ३३१ ।।

आर्तश्रुतेश्च प्राणादि वाचारम्भणशस्रतः ।।
नाऽऽत्मवत्स्यात्स्वतःसिद्धमुत्पत्त्यादिश्रुतेस्तथा ।। ३३२ ।।

कर्तृभिः क्रियते तस्माद्भावनाज्ञानकर्मभिः ।।
त्र्यन्नात्मकमिदं विश्व नातोऽभिव्यक्तिरिष्यते ।। ३३३ ।।

ब्रह्मैवेदं तथाऽऽत्मैव पुरुषश्चेति चाऽऽगमः ।।
एवं सत्यर्थवान्नः स्यादन्यथा स्यादनर्थकः ।। ३३४ ।।

पुत्रकर्मापरज्ञानसाधनान्यपरे जगुः ।।
मनुष्यलोकपित्रमरलोकेभ्यः स्युर्निवृत्तये ।। ३३५ ।।

एवं मोक्षार्थतां तेषां पुत्रादीनां प्रचक्षते ।।
लोकव्यावृत्तिमार्गेण श्रुतिस्तेषां निषेधकृत् ।। ३३६ ।।

काम्यमेवाखिलं पाङ्त्कं कर्मेत्येवं प्रकृत्य तु ।।
पुत्रादीनां स्वसाध्यार्थविनियोगोपसंहृतेः ।। ३३७ ।।

संसारफलतैवातः पुत्रादेर्गम्यते श्रुतेः ।।
अविद्वद्विषयैवात ऋणश्रुतिरपीष्यते ।। ३३८ ।।

प्रजया किं करिष्याम इत्येवं च प्रवक्ष्यति ।।
नातो विदितवेद्यस्य कथांचित्स्यादृणश्रुतिः ।। ३३९ ।।

व्यावृत्त्यर्थानि नैतानि पुत्रादीनि यथा तथा ।।
पृथिव्यै चैनमित्याद्या स्वयं निर्वक्ति नः श्रुतिः ।। ३४० ।।

न च त्र्यन्नात्मसंप्राप्तिः कैवल्यमिति युज्यते ।।
तस्या मेधातपोजत्वात्पौनःपुन्येन तच्छ्रुतेः ।। ३४१ ।।

तथा क्षयश्रुतेस्तस्य यद्धैतदितिवाक्यतः ।।
पृथिवी शरीरमित्युक्तेः शरीरित्वं प्रजापतेः ।। ३४२ ।।
नामरूपक्रियात्वेन मोहकार्योपसंहृतेः ।। ३४३ ।।

कस्यचिन्मुक्तयेऽलं स्यात्कस्यचित्र्यन्नवित्तये ।।
सकृच्छ्रुतं वचोऽशक्तं विधातु द्वयमञ्जसा ।। ३४४ ।।

भूर्यर्थता प्रकाशादेः प्रत्यक्षादेव कारणात् ।।
न त्वागमैकगम्येषु तथात्वमवसीयते ।। ३४५ ।।

श्वेतोऽसौ धावतीत्यादेरनेकोक्तित्वकारणात् ।।
अनेकार्थावसायः स्यान्न त्वेवमिह युज्यते ।। ३४६ ।।

निःशेषभूतात्मैकः सन्नधिदैवात्मना स्थितः ।।
भूतपापैरसंकीर्णो दैवं सुखमुपाश्नुते ।। ३४७ ।।

सर्वभूतात्माभूतोऽसौ सर्वानन्यत्वदर्शनः ।।
जगदुत्पत्तिसंहारैः क्रीडन्निव विचेष्टते ।। ३४८ ।।

वाक्च सा सर्वभूतानां श्रोत्रं त्वग्रसनं मनः ।।
घ्राणपादादयः सर्वे सर्वोपादानकारणात् ।। ३४९ ।।

ज्ञानं सप्रतिघं यद्वत्कार्यं वाऽस्मासु दृश्यते ।।
नैवमीशस्य सर्वत्र पूर्वोक्तादेव कारणात् ।। ३५० ।।

किंच सर्वाणि भूतानि तमवन्ति यथाबलम् ।।
इममर्थं श्रुतिर्वक्ति दृष्टान्तेन प्रयत्नतः ।। ३५१ ।।

पूर्वजन्माभिनिर्वृत्तां यथैवावन्ति देवताम् ।।
तथैवैवंभ्रवेदं भोगैः सर्वभूतानि सर्वदा ।। ३५२ ।।

सर्वभूतात्मतापत्तिर्यद्येवंविद इष्यते ।।
संगतिर्भोतिकैर्न स्यात्तस्य दुःखादिभिः कथम् ।। ३५३ ।।

नापरिच्छिन्नबुद्धित्वात्तस्य दुःखाद्युपप्लुतिः ।।
कुक्षिस्थाक्रिमिदुःखैर्नो न मनागपि संगतिः ।। ३५४ ।।

अस्मादाद्यभिमानित्वे तस्यास्मद्दुःखसंगतिः ।।
तस्य कृत्स्नाभिमानित्वान्नास्मन्मात्राभिमानता ।। ३५५ ।।

ईश्वरत्वाच्च तस्यास्मद्दुःखैर्न स्यात्समगमः ।।
अस्माकं दुःखसंप्राप्तिरनैश्वर्यकृतैव तु ।। ३५६ ।।

इत्यादि हृदये कृत्वा न्यायं श्रुतिरुदाहरत् ।।
यदु किंचेति विस्पषृं प्रजादुःखनिषेधकृत् ।। ३५७ ।।

यच्छोचन्ति प्रजाः सर्वा दुःखैराध्यात्मिकादिभिः।।
आसामेवाऽऽत्मभिः साकं तद्दुःखमुपयुज्यते ।। ३५८ ।।

यथोक्तन्यायतो दुःखं न सार्धं देवतात्मना ।।
कृतनाशस्तथाच स्यादकृताभ्यागमस्तथा ।। ३५९ ।।

पुण्यमेव कृतं यस्मात्पुण्यमेवामुमेत्यतः ।।
पापस्याकरणादेव नैति पापं कदाचन ।। ३६० ।।

अग्निं न ढौकते शैत्यमग्निवस्तुस्वभावतः ।।
पाप्मानो देवतां तद्वद्देवतात्मस्वभावतः ।। ३६१ ।।

सर्व एव समाः प्राणा इत्युक्तेः साम्यनिश्चितौ ।।
उपासने विकल्पेन प्राप्ते मीमांस्यते व्रतम् ।। ३६२ ।।

दैववागादिसंपत्तिर्मृतस्य त्र्यन्नदर्शिनः ।।
जीवता किं व्रतं धार्यमिति मीमास्यतेऽधुना ।। ३६३ ।।

सतात्मकर्यसंन्यासात्प्राप्ते नैष्कर्म्यरूपके ।।
प्राणव्रताविधानार्थे परो ग्रन्थोऽवतार्यते ।। ३६४ ।।

बहूक्त्यैव तु सर्वेषां सिद्धं पूर्वमुपासनम् ।।
स यो हैतानिति ततो नेदं पूर्वमपेक्षते ।। ३६५ ।।

वाक्स्वान्तयोः स्वरूपोक्तिर्वृथैव स्यात्पुरोदिता ।।
तयोरुपासनं नो चेत्प्राणवत्स्याद्विवक्षितम् ।। ३६६ ।।

मृत्युना श्रमरूपेण ग्रस्ता वागादयो यतः ।।
म्लोचन्त्यपि च श्राम्यन्ति तेन भग्नव्रताः स्मृताः ।। ३६७ ।।

तद्रूपो मध्यमो वायुः श्रमास्तमयवर्जितः ।।
यतोऽभग्नव्रतस्तस्मात्तस्यैव व्रतमाश्रयेत् ।। ३६८ ।।

प्राणे म्लोचन्ति वायौ च वागाद्यग्न्यादयो यतः ।।
प्राणस्यैव व्रतं धार्यमतो नान्यस्य कस्यचित् ।। ३६९ ।।

प्राणैकालिङ्गनात्प्राणा यथा तन्नामरुपिणः ।।
आसन्प्राणविदप्येवं प्राणात्मोपासनाद्भवेत् ।। ३७० ।।

सर्वेन्द्रियेषु यावान्स्यात्परिस्पन्दः क्रियात्मसु ।।
प्राणस्यैव स विज्ञेयस्तेषां त्वर्थप्रकाशनम् ।। ३७१ ।।

यथा वागादयस्तद्वदधिदैवेऽपि योजयेत् ।।
अग्न्यादिषु परिस्पन्दो वायोरेवेति निश्चयः ।। ३७२ ।।

वागाद्यनुग्रहः सिद्धस्त्वग्न्यादेः कर्म केवलम् ।।
सर्वेन्द्रियाणामात्मैव प्राणः सर्गो लयस्तथा ।। ३७३ ।।

प्राणरूपाभिधानाभ्यां ख्याता वागादयो यथा ।।
प्राणवित्संज्ञया ख्यातिं याति विद्वत्कुलं तथा ।। ३७४ ।।

यश्चापि प्राणवित्स्पर्धी स्पर्धामनु स मृत्युवत् ।।
शोहमित्वा मृतिं याति द्विप्यान्नातोऽनवेदिनम् ।। ३७५ ।।

ब्राह्मणोक्तार्थदार्ढ्याय श्लोको मन्त्रोऽनुकीर्त्यते ।।
यतश्चोदेति सूर्योऽसौ यत्र चास्तं निगच्छति ।। ३७६ ।।

प्रश्नरूपमिदं वाक्यं यतः प्रत्युक्तिरुच्यते ।।
प्राणादित्यदिना भानोरुदयास्तमयौ कथम् ।। ३७७ ।।

यदा वै पुरुषः शेते प्राणमप्येति वाक्तदा ।।
चक्षुः श्रोत्रं मनस्तद्वज्जायते तत एव च ।। ३७८ ।।

अधिदैवतमप्येवं वायोरग्न्यादिसंभवः ।।
अप्ययश्च यथाऽध्यात्मं श्रेयान्प्रणस्ततोऽन्यतः ।। ३७९ ।।

आत्मैव प्राणशब्दः स्यात्प्राणबन्धनवाक्यतः ।।
असदेवेदमित्युक्तेरात्मनो भानुसंभवः ।। ३८० ।।

यत एव समुत्पत्तिस्तत्रैव प्रलयोऽपि च ।।
मृदो जातस्य कुम्भस्य न लयो वीरणादिषु ।। ३८१ ।।

वागादिगणधारित्वाद्धर्मं वायुव्रतं विदुः ।।
चक्रिरे दध्रिरे धर्मं धारणं प्रकृतं यतः ।। ३८२ ।।

अद्यापि क्रियते तैस्तत्कर्तारश्चापि तत्सुराः ।।
अध्रियन्त यममुर्हि तस्मिन्काले पराजिताः ।।
धर्मव्रतं तदेवाद्य ब्रिभ्रत्यग्न्यादयः शुभम् ।। ३८३ ।।

अभग्नं मृत्युना यस्मात्प्राणस्यैव व्रतं ततः ।।
एकमेव व्रतं प्राणं चरेदा मरणात्सदा ।। ३८४ ।।

प्राण्यादपान्यात्प्राणात्मा ह्युक्त्यादिष्वपि कर्मसु ।।
अन्तर्भावो यतोऽमीषां श्रोत्रादीन्द्रियकर्मणाम् ।। ३८५ ।।
प्राणकर्मणि तेनैतदेकमेव व्रतं चरेत् ।। ३८६ ।।

प्राणापानात्मकं यस्माद्व्रतं प्राणैककर्तृकम् ।।
प्राण्यादपान्याच्च ततो नित्यमा मरणाद्बुधः ।। ३८७ ।।

प्राणात्मनैव वागादिव्रतान्यापि चरेत्सदा ।।
वागाद्यासङ्गवत्तन्मां पाप्मा मा प्रापदासुरः ।। ३८८ ।।

इत्येवमभिसंधिः सन्विद्वान्प्राणव्रतं चरेत् ।।
प्राणव्रतं चेदारब्धं चिकीर्षेत्तत्समापनम् ।। ३८९ ।।

अभ्यस्तेनाऽऽमृतेर्यस्मात्सायुज्यादि समश्नुते ।।
त्र्यन्नात्मदेवतायास्तु तस्मादेवं विधीयते ।। ३९० ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके प्रथमाध्यायस्य पञ्चमं सप्तान्नब्राह्मणम्

तद्धेदमित्यविद्याया उक्तं कार्यमशेषतः ।।
उक्तार्थस्यैव संक्षेपस्रयं वा इत्यथोच्यते ।। १ ।।

अज्ञातैकात्म्यकार्यं तद्यदेतदभिशब्दितम् ।।
न तु विध्वस्तसंमोहप्रत्यङ्भात्रसतत्त्वगम् ।। २ ।।

एवमुक्ते विरक्तोऽस्मान्मुमुक्षुः श्रद्धयाऽन्विनः ।।
ब्रह्मज्ञानेऽधिकारी स्यात्कथं नामेति भण्यते ।। ३ ।।

अविद्योत्थपुमर्थेभ्यो विमुखीभूतमानसः ।।
आत्मतत्त्वविजिज्ञासुस्तद्वयावृत्तो भवेन्नरः ।। ४ ।।

बाह्यार्थबद्धधिषणः प्रत्यग्याथात्म्यवित्तये ।।
नालं विरोधात्पुरुषः पराञ्चीत्यागमोक्तितः ।। ५ ।।

अविद्यामात्रहेतुत्वं न त्वैकात्म्यानुसारिता ।।
यथोक्तवस्तुनः कस्मादित्येतत्प्रतिपाद्यते ।। ६ ।।

अज्ञातादात्मनः साक्षादभिव्यक्तिः पुरोदिता ।।
अहेतुफलरूपस्य नामरूपक्रियात्मभिः ।। ७ ।।

नामाद्यात्मकतैवास्य ब्रह्मादेः स्थावरावधेः ।।
न तु वस्त्वन्तरं तत्स्याद्यथा तदिह वर्ण्यते ।। ८ ।।

कारणत्वसमानत्वस्वात्मलाभत्वहेतुभिः ।।
नामाद्यात्मकतैतस्य प्रपञ्चस्य प्रसाध्यते ।। ९ ।।

अनेकभेदसंभिन्नं यदेतद्व्याकृतं जगत् ।।
नामरूपक्रियातत्त्वमेतत्सर्वं प्रतीयताम् ।। १० ।।

त्रयं वा इदमित्येवं प्रतिज्ञार्थमिदं वचः ।।
हेतूक्तिरुत्तरो ग्रन्थस्तेषामित्यादिनोच्यते ।। ११ ।।

वागित्यनेन शब्देन नादमात्रं विवक्ष्यते ।।
अपजुह्नूषितत्वात्तु नादोत्थस्य विकारतः ।। १२ ।।

एषां नामविकाराणामुक्यं नादस्तदुत्थितेः ।।
सर्वनाम्नामतो नाद उक्थमित्यभिधीयते ।। १३ ।।

तथा सामान्यतो वाचो विशेषाणां तदात्मता ।।
न हि निष्कृष्य सामान्याद्विशेषः कश्चिदीक्ष्यते ।। १४ ।।

आत्मत्वाच्च तथा वाचो नाऽऽत्मीयोऽन्योऽवशिष्यते ।।
कार्त्स्येनैवाभिसंबन्धादात्मीयस्येह वस्तुतः ।। १५ ।।

कार्यकारणगो भेदः प्राप्तो लोके य ईक्ष्यते ।।
अविचारितसंसिद्धः सोऽयं श्रुत्या निषिध्यते ।। १६ ।।

एवं सति प्रमाणत्वमपूर्वार्थावबोधनात् ।।
अन्यथाऽतोऽनुवादः स्याच्छ्रुतेर्ज्ञातार्थबोधनात् ।। १७ ।।

चक्षुषो विषयश्चक्षुःशब्देनेहाभिधीयते ।।
रूपाणामिति संबन्धाद्रूपात्मत्वात्तथैव च ।। १८ ।।

यद्यद्धि रूप्यते किंचिच्छब्दस्पर्शादिकं धिया ।।
तत्तद्रूपमिति ज्ञेयं तैजसत्वाविशेषतः ।। १९ ।।

त्वाष्ट्रमेव हि सर्वत्र तेजो रूपादिलक्षणम् ।।
तस्माद्विषयसामान्यं चक्षुःशब्देन भण्यते ।। २० ।।

हेतुतज्जाविभागेन कार्यकारणहेतुतः ।।
वाचारम्भणशास्राच्च विकारानृततोच्यते ।। २१ ।।

अन्तर्भावश्च सामान्ये विशेषाणामथोच्यते ।।
सामान्यमेतत्सर्वेपां विशेषाणां समं हि तैः ।। २२ ।।

न विशेषो न सामान्यं भेदतोऽभेदतोऽस्ति नः ।।
तथा रूपविशेषाणां रूपमात्रआत्मकत्वातः ।।
स्रग्वत्सर्पादिकान्यद्वद्रूपं सर्वं बिभर्ति हि ।। २३ ।।

उक्तं समासतस्तावदेकत्वं नामरूपयोः ।।
कर्मणोऽपि तथैकत्वमधुना प्रतिपाद्यते ।। २४ ।।

वाक्चक्षुःशब्दतो यद्वद्गृह्यते विषयस्तयोः ।।
आत्मनो विषयस्तद्वदात्मशब्देन गृह्यते ।। २५ ।।

सर्वेन्द्रियपरिस्पन्दो व्यज्यते नः शरीरके ।।
शरीरविषयस्तस्मादात्मेत्यत्राभिधीयते ।। २६ ।।

आत्मैव त्वस्य कर्मेति तथैवाभिहितं पुरा ।।
अतोऽत्र कर्मसामान्यं गृह्यते देहसंश्रितम् ।। २७ ।।

नाम रुपं तथा कर्म यदेतत्र्रयमीरितम् ।।
एकमेव भवत्येतत्र्रयं सद्देहमात्रकम् ।। २८ ।।

विकर्तृत्वेन कर्मात्र नामरूपात्मनोर्भवेत् ।।
कर्मणः साधनत्वेन नामरूपे व्यवस्थिते ।। २९ ।।

रूपमेव प्रतिष्ठा स्यात्सर्वदा नामकर्मणोः ।।
न हि रूपमनाश्रित्य विद्येते नामकर्मणी ।। ३० ।।

प्राण एऴ प्रतिष्ठैवं सदा स्यान्नामरूपयोः ।।
प्राणैकात्म्याश्रयाद्यस्मादात्मलाभः सदा तयोः ।। ३१ ।।

तद्वद्वागाश्रयत्वं च तयोः स्याद्रूपकर्मणोः ।।
वाचा प्रकाश्यमाने ते प्रयुज्येते यतः सदा ।। ३२ ।।

आश्रयाश्रयिभावेन नामरूपक्रियात्मनाम् ।।
एकार्थानां सतां तेषां संहतिः स्याच्छरीरके ।। ३३ ।।

एकः सन्नेष आत्माऽपि त्रयमेतत्प्रपद्यते ।।
नामरूपक्रियाभिन्नो देहोऽयं गृह्यते यतः ।। ३४ ।।

एतन्मयोऽयमात्मेति तथा पूर्वं प्रपञ्चितम् ।।
एतावद्व्याकृतं सर्वं यदेतत्संहतं त्रिभिः ।। ३५ ।।

तदेतत्खलु वैराजं नामरूपक्रियात्मकम् ।।
नामरूपात्मसत्त्येन च्छन्नं प्राणामृतं तु तत् ।। ३६ ।।

प्राणशब्देन लिङ्गात्मा भण्यते करणात्मकः।।
पिण्डस्य मरप्मे नैतन्म्रियतेऽतोऽमृतं मतम् ।। ३७ ।।

पृथिव्यबग्निभूतानि सत्संज्ञान्यत्र लक्षयेत् ।।
त्यत्संज्ञके तु विज्ञेये वाय्वाकाशे महात्मभिः ।। ३८ ।।

सच्च त्यच्चेति तत्सत्त्यं पञ्चभूतात्मकं विदुः ।।
करणायतनं स्थूलं वैराजं यत्प्रचक्षते ।। ३९ ।।

अस्याप्यन्तर्गतः प्राणो विज्ञानात्मेति यं विदुः ।।
आ संसारात्स्थितः स्थास्नुः परिणामात्मकः सदा ।। ४० ।।

यथाकर्म यथाज्ञानमुपादत्ते शरीरकम् ।।
प्लुष्यादिना समोऽतोऽयं श्रुतावप्यभिधीयते ।। ४१ ।।

उपात्ताशेषभूतोऽयं यथोक्तोपात्तदेवतः ।।
कृत्स्नाविद्योत्थमानी च प्रत्यगज्ञानकारणात् ।। ४२ ।।

हैरण्यगर्भे तत्त्वज्ञो वैराजे च शरीरके ।।
आबद्धात्माभिमानोऽयं गार्ग्योऽविद्यासमन्वितः ।। ४३ ।।

कृत्स्नसंसारमान्येष सर्वोऽस्मीति व्यवस्थितः ।।
ब्रह्मोपदेशविषयः श्रुत्यैवोत्थाप्यते जडः ।। ४४ ।।

नामरूपाभिमानाभ्यां मर्त्याभ्याममृतः स्वयम् ।।
प्राणः करणसंघातश्छन्नः संवेष्टितः सदा ।। ४५ ।।

संप्रदायविदस्त्वत्र नानात्वैकत्ववादिनः ।।
भिन्नाभिन्नात्मकं ब्रह्म नामरूपादिवज्जगुः ।। ४६ ।।

त्रयं सदेकमेव स्यादेकं सत्तद्यथा त्रयम् ।।
अनेनैवानुमानेन विद्याद्ब्रह्मापि तादृशम् ।। ४७ ।।

दृगादिशक्त्यनेकत्वेऽप्येकमेव परं विदुः ।।
शक्तिशक्तिमतोरैक्यादद्वैतमिति भण्यते ।। ४८ ।।

सास्नादिषु यथा गोत्वमभेदेन व्यवस्थिम् ।।
मिथः साम्नादयो भिन्ना गोत्वाभिन्नास्तथाऽपि ते ।। ४९ ।।

भिन्नाभिन्नात्मना यद्वत्स्थूलेष्वर्थेषु दृश्यते ।।
सूक्ष्मेष्वपि तथा विद्यादनुमानबलाद्बुधः ।। ५० ।।

परपक्षे न दृष्टान्तः कश्चिदप्युपलभ्यते ।।
भिन्नाभिन्नात्मकं तस्मात्सर्वं वस्त्विति निश्चयः ।। ५१ ।।

अनुमानैकसिद्धत्वाद्भिन्नाभिन्नात्मवस्तुनः ।।
आगमेनात्र किं कार्यं लिङ्गसिद्धानुवादिना ।। ५२ ।।

न चाऽऽगमस्य तात्पर्यमेवंभूतेस्ति वस्तुनि ।।
अस्थूलं नेति नेतीति ज्ञाताज्ञातहुतेस्तथा ।। ५३ ।।

विशेषात्मनिषेधाय तथा सामान्यरूपिणः ।।
क्षुरविश्वंभरौ श्रुत्या दृष्टान्तौ प्रतिपादितौ ।। ५४ ।।

अन्त्या विशेषा दृष्टान्तः परपक्षेऽपि विद्यते ।।
त्वत्पक्ष एव दृष्टान्तो यथा नास्ति तथोच्यते ।। ५५ ।।

निःसामान्या विशेषाः स्युर्गोता तेभ्यो न चेद्धिरुक् ।।
अथ व्यावर्तते तेभ्यो गोत्वं ते खण्डवद्भवेत् ।। ५६ ।।

व्यावृत्तं यदि भिन्नेभ्यस्त्वयाऽभिन्नगिरोच्यते ।।
व्यावृत्तं न विशेषश्चेत्यहो विद्याविचेष्टितम् ।। ५७ ।।

अव्यावृत्तं विशेषेभ्यस्त्वथ सामान्यमुच्यते ।।
सामान्यस्य विशेषत्वाद्विशेषा एव केवलाः ।। ५८ ।।

ऩ ह्याभिन्नधिया गोत्वं विशेषेषु प्रतीयते ।।
विशेषमात्रनिष्ठत्वाद्भिन्नाभिन्नं किमुच्यते ।। ५९ ।।

अभेदः किं तयोर्योगः किं वैकात्म्यमभिन्नता ।।
नाभेदो मेषयोर्योगे यथा भिन्नौ तथा युतौ ।। ६० ।।

व्यामिश्रं यदि वा शुद्धं गोत्वं भेदेषु गम्यते ।।
नोभयत्रप्यभिन्नत्वमसाधारण्यसंस्थितेः ।। ६१ ।।

भेदेषु चोपयुक्तं तद्गोत्वं यद्वा पृथक्स्थितम् ।।
सामान्यं वा विशेषो वा कोऽनयोरभिधीयताम् ।। ६२ ।।

उपयुक्तं विशेषत्वादितरस्याप्यनन्वयात् ।।
भिन्नाभिन्नात्मतां नैति द्वैरूप्यासंभवात्तयोः ।। ६३ ।।

वस्तुवृत्तं न सामान्यं न विशेषस्तथैव च ।।
अपेक्षामात्रतः सिद्धेर्व्योम्नि कार्ष्ण्योदिवृत्तवत् ।। ६४ ।।

प्रत्यभिज्ञानतोऽभेदः खण्डमुण्डस्थगोत्वयोः ।।
एकाधिकरणज्ञानात्खण्डाद्यैस्तद्विभिन्नता ।। ६५ ।।

भिन्नाधिकरणज्ञानान्नैवमप्यभिदा तयोः ।।
सामान्येऽभिन्नधीर्यस्माद्भिन्नेष्वेव तु भिन्नधीः ।। ६६ ।।

प्रत्यक्षेणानुपात्तत्वान्न स्मृतिस्तदितीक्षणम् ।।
न हि प्रत्यक्षतोऽप्राप्तं स्मर्यते वस्तु किंचन ।। ६७ ।।

सामानाधिकरण्यस्य विभिन्नार्थव्यपाश्रयात् ।।
अभेदधीः कथं तत्र विशेषणविशेष्ययोः ।। ६८ ।।

अभिन्नवचसा भिन्नप्रतिषेधोऽभिधीयते ।।
प्राप्तस्य भिन्नरूपस्य शून्यताऽतः प्रसज्यते ।। ६९ ।।

वचो भेदनिषेधं चेन्न कुर्याद्भेदवाक्यवत् ।।
भिन्नाभिन्नात्मतापक्षहानिरेवं प्रसज्यते ।। ७० ।।

तक्रकौण्डिन्यन्न्वयायो न चेहाप्यवसीयते ।।
उत्सर्गानवकाशत्वाच्छून्यतैवात् आपतेत् ।। ७१ ।।

भिन्नौ जातिगुणौ द्रव्यात्स्वानुभूत्यनुरोधतः ।।
तद्विरोधदभिन्नत्वं कथं मानात्प्रतीयते ।। ७२ ।।

अभिन्नं सद्विभिन्नत्वं न कथंचित्प्रपद्यते ।।
स्वाश्रयात्वादभिन्नस्य कुतोऽस्य स्यात्पराश्रयः ।। ७३ ।।

अन्यानपेक्षं यद्यस्य वृत्तं तत्पारमार्थिकम् ।।
अन्यापेक्षं यतोऽन्यत्वं तेन तद्व्योमकार्ष्ण्यवत् ।। ७४ ।।

गोत्वसत्त्वप्रमेयत्ववस्तुत्वादीनि भिन्नवत् ।।
समान्यानीह खण्डादौ तेनान्योन्यविरुद्धता ।। ७५ ।।

यदेकं तन्न नानेति नाना नैकमिति प्रमा।।
योऽनुभूतिविरोध्यर्थः स कथं स्थाप्यते बलात् ।। ७६ ।।

भेदाः सामान्यतां यान्ति सामान्यं भेदतां यदिः ।।
लोकप्रसिद्धिवाधः स्यात्स चापि स्यादनर्थकः ।। ७७ ।।

सामान्यं च विशेषश्च द्रव्यतन्रौ मतौ यदि ।।
असामान्यविशेषात्मद्रव्यवत्प्राप्नुतश्च तौ ।। ७८ ।।

गुणतन्त्रं यदा द्रव्यं प्रसिद्धेर्बाधनं तदा ।।
एकस्यानेकतापत्तिर्द्रव्यस्यापि प्रसज्यते ।। ७९ ।।

द्रव्येणैवाभिसंबन्धाद्गुणानां न परस्परम् ।।
अन्योन्यानभिसंबन्धान्न विशेषस्तथेतरत् ।। ८० ।।

सामान्येतरतो भिन्नं द्रव्यं चेद्भवतो मतम् ।।
तन्निषेधेन तत्सिद्धेः कथं स्यात्तदभिन्नता ।। ८१ ।।

अथाभिन्नं मतं ताभ्यां द्रव्यस्यापह्नवस्ततः ।।
न विशेषो न सामान्यमन्योन्यासंगतेर्भवेत् ।। ८२ ।।

भिन्नाभेदादभिन्नस्य भेदः स्यात्पिण्डवद्ध्रुवम् ।।
पिण्डश्च सर्वगस्तद्वद्गोत्वाभेदात्प्रसज्य ते ।। ८३ ।।

अन्योन्याव्यतिरेकित्वादैकात्म्यं प्राप्नुयात्तयोः ।।
इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्ति के प्रथमाध्यायस्य पञ्चमं सप्तान्नब्राह्मणम् ।। ५ ।।

ततः प्रत्यक्षबाधः स्यात्तद्भेदो हि तदाश्रयः ।। ८४ ।।
व्यस्ताभेदात्समस्तोऽर्थो व्यस्तवन्न मनागपि ।।
समस्ताकरवज्ज्ञानं कुर्यात्प्रत्यक्षबाधतः ।। ८५ ।।

व्यस्ताभेदेऽपि चेत्कुर्यात्समस्तधिषणां बलात् ।।
व्यस्तात्मनाऽसमस्तोऽपि कुर्यात्प्लुषिधियं गिरिः ।। ८६ ।।

असाधारणरूपेण भेदो जगति निश्चितः ।।
साधारण्यं तयोर्मानात्समस्तव्यस्तयोः कुतः ।। ८७ ।।

सर्वाभेदाच्च सर्वस्य रज्ज्वां सर्पादिबुद्धयः ।।
इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्ति के प्रथमाध्यायस्य पञ्चमं सप्तान्नब्राह्मणम् ।। ५ ।।

रज्जुबुद्धिवदेव स्युस्तद्धीश्चाप्यहिबुद्धिवत् ।। ८८ ।।
निषेधविधिहेतूनां सर्वेषां सर्ववस्तुषु।।
समाप्तेरधिकाराणामप्रवृत्तिः प्रसज्यते ।। ८९ ।।

अभावमानक्लृप्त्यर्थो यश्चाऽऽयासः कृतो महान् ।।
निष्फलः सोऽभिसंवृत्तो भिन्नाभइन्नाव्यवस्थितौ ।। ९० ।।

स्वविशेषानुरोधित्वं सामान्यानां मतं यदि ।।
समस्तव्यस्ततापक्षस्तदा कुप्यति कल्पितः ।। ९१ ।।

न चापि सर्वसामान्यविशेषार्थावबुद्धये ।।
कश्चिदप्यधिकार्यस्ति कृत्स्नेऽपि जगतीदृशः ।। ९२ ।।

न वेदार्थो न चापीदृक्तर्केणाप्युपपद्यते ।।
भिन्नाभिन्नेक्षणं सर्वं यथोक्तन्यायवर्त्मना ।। ९३ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके प्रथमाध्यायस्य षष्ठं ब्राह्मणम्

चत्वार्येव सहस्राणि श्लोकानां द्वे शते तथा ।
श्लोकाः पञ्चदशान्ये च तृतीयस्यैष संग्रहः ।।

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्य श्रीसुरेश्वराचार्यविरचिते बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके प्रथमोऽध्यायः

तद्धेदमित्यविज्ञातप्रत्यक्तत्त्वादिदं जगत् ।।
रज्ज्वां सर्पादिवज्जातं नामरूपक्रियात्मकम् ।। १ ।।

अनिश्चिता यथा रज्जुरन्धकारे विकल्पिता ।।
सर्पधारादिभिर्भावैस्तद्वदात्मा विकल्पितः ।। २ ।।

अनर्थहेतुरज्ञानं, तदुत्थं चाखिलं जगत् ।।
प्रतीचोऽनर्थ, इत्यस्माद्भीतोऽत्यर्थं मुमुक्षति ।। ३ ।।

पुरुषार्थोऽखिलानर्थप्रध्वस्तिः प्रत्यगात्मनः ।।
सम्यक्तत्त्वपरिज्ञानं पुरुषार्थस्य कारणम् ।। ४ ।।

निरस्ताशेषानर्थाप्तकृत्स्नाह्लादसतत्त्वकः ।।
स्वतो यतोऽयं संसारी तेनाज्ञो विपरीतदृक् ।। ५ ।।

मोहमात्रान्तरायत्वात्पुरुषार्थस्य नापरम् ।।
अविद्याध्वंसिनो बोधात्किंचित्साधनमिष्यते ।। ६ ।।

आत्मेत्येवेति विद्यायाः सूत्रमित्युदितं पुरा ।।
उपोद्धातस्तथा तस्य प्रागुक्तः सप्रयोजनः ।। ७ ।।

प्रतीचि साक्षाद्विज्ञाते ज्ञेयं सर्वं समाप्यते ।।
निःशेषतस्तमोध्वस्तेः पुमर्थश्च समाप्यते ।। ८ ।।

यत एवमतः पश्येदात्मन्यात्मानमद्वयम् ।।
आत्मैको ब्रह्मविद्याया विषयः श्रुतितो मतः ।। ९ ।।

अथ योऽन्यामिति तथाऽविद्यां चानूद्य नश्वरीम् ।।
आऽध्यायावसितेः कार्यं तस्या व्याख्यातमञ्जसा ।। १० ।।

अध्यात्ममधिभूतं च तथा चैवाधिदैवतम् ।।
भूतं भवद्भविष्यं च साध्यं साधनमेव च ।।
जनिमत्सर्वमेवेदमविद्यायाः समुत्थितम् ।। ११ ।।

संक्षिप्य चाप्युपन्यस्तमध्यायान्ते च तत्पुनः ।। १२ ।।
त्रयं वा इदमित्येवं रूपं नाम च कर्म च ।।
त्रयस्यापि च संक्षेपो लिङ्गदेहात्मसंहतिः ।। १३ ।।

त्रैलोक्यात्मशरीर्येष विश्वरूपः प्रजापतिः ।।
अन्तर्णीताखिलानन्तदेवतः प्राणविग्रहः ।। १४ ।।

अविज्ञातात्मतत्त्वः संस्तदध्यस्ताभिमानवान् ।।
पराक्प्रवृत्तेर्विरातो विद्याया विषयस्त्वयम् ।। १५ ।।

साक्षात्कृतात्मभावोऽयमेवंलक्षणवस्तुनि ।।
श्रुत्योपस्थाप्यते गार्ग्यो ब्रह्मविद्याभिधित्सया ।। १६ ।।

अकृत्स्नब्रह्मवेदित्वाद्दृप्तोऽसावल्पकस्ततः ।।
न हि पूर्णपरिज्ञानः कश्चिद्दृप्यति निर्द्वयः ।। १७ ।।

समाप्ताशेषविज्ञेयपुरुषार्थस्तथा परः ।।
अजातशत्रुरैकात्म्याद्गार्ग्याचार्यः प्रकल्पते ।। १८ ।।

व्याख्यातायामविद्यायां तदुच्छित्तावथाधुना ।।
आत्मेत्येवेति सूत्रस्य व्याख्या प्रस्तूयते स्फुटा ।। १९ ।।

श्रुत्या गार्ग्याद्युपन्यासशिष्याचार्यस्वरूपया ।।
सुखावबोधसिद्ध्यर्थमियमाख्यायिकोदिता ।। २० ।।

अन्ये त्वत्राभिसंबन्धमेवं व्याचक्षते बुधाः ।।
स एष इत्युपन्यस्तो विज्ञानात्मा हि यः पुरा ।। २१ ।।

गार्ग्यकाश्येतिहासेन वक्ष्यते तस्य निर्णयः ।।
कर्त्र्यो भोक्त्र्यश्च देेहेऽस्मिन्देवता एव नापरः ।।
श्रुतिर्गार्ग्यात्मना सेयं पूर्वपक्षमभाषत ।। २२ ।।

आत्मनोऽस्तित्वकर्तृत्वभोक्तृत्वप्रतिपत्तये ।। २३ ।।
श्रुत्या सिद्धान्तसिद्ध्यर्थं काश्यरूपं प्रकल्पितम् ।।
निष्फलत्वात्स चायुक्तः प्रकृतानभिसंगतेः ।। २४ ।।

देवतास्तित्वपक्षेऽपि किमस्तित्वादि नेष्यते ।।
देहाद्भिन्नस्य विज्ञातुरिष्टं चेन्निष्फलः श्रमः ।। २५ ।।

अज्ञातैकात्म्ययाथात्म्यो यदा त्विह विवक्ष्यते ।।
अविद्याकार्यनिष्ठः सञ्श्रुत्या गार्ग्यशरीरया ।। २६ ।।

पूर्वपक्षितयाऽशेषदुःखहेतूपशान्तये ।।
पूर्वपक्षनिदानच्छित्काश्यः सिद्धान्तवाद्यपि ।। २७ ।।

श्रुत्येहोत्थाप्यतेऽशेषवेदान्तार्थावबुद्धये ।।
सर्वोऽप्येष तदा यत्नः फलवान्स्यान्न चान्यथा ।। २८ ।।

श्रद्धाचारादिविध्यर्था यदि वाऽऽख्यायिका त्वियम् ।।
यथोक्तदर्शनाप्तार्थो नान्यदस्तीति भावितः ।।
अतोऽतिदृप्तोऽविज्ञातदर्पकारणघस्मरः ।। २९ ।।

श्रद्धालुं वित्तसंपन्नं श्रेयोर्थिनमुपेत्य तु ।।
ब्रह्म तेऽहं ब्रवाणीति गार्ग्यः काश्यमभाषत ।। ३० ।।

न जातो न भविष्योऽस्ति शत्रुरैकात्म्यदर्शनात् ।।
अजातशत्रुः काश्योऽतो गार्ग्यबुद्धिविरुद्धधीः ।। ३१ ।।

ब्रह्म यस्मात्परं नास्ति न च वस्त्वन्तरं यतः ।।
ब्रवाण्युपास्यं तत्तेऽहं सर्वापध्वस्तिकारणम् ।। ३२ ।।

नापृष्ट इति नन्वेतद्विरुद्धमकरोदृषिः ।।
यद्ब्रह्म ते ब्रवाणीति ह्यपृष्टः काश्यमब्रवीत् ।। ३३ ।।

दर्पादिदर्शनान्नूनं वेत्त्यकृत्स्नात्मदर्शनम् ।।
कृत्स्नत्वार्थमतोऽप्राक्षीत्काश्यं प्रज्ञासमन्वितम् ।। ३४ ।।

श्रद्धालुरधिकारी यो जिज्ञासुर्विनयान्वितः ।।
अपृष्टेनापि वक्तव्या तस्मै विद्या विपश्चिता ।। ३५ ।।

धर्मार्थौ यत्र न स्यातां शुश्रूषा वाऽपि तद्विधा ।।
तत्र विद्या न वक्तव्या शुभं बीजमिवोषरे ।। ३६ ।।

धर्मार्थौ यत्र च स्यातां शुश्रूपा वाऽपि तद्विधा ।।
वक्तव्या तत्र विद्येति निषेधादेव लिङ्ग्यते ।। ३७ ।।

नष्टाश्वदग्धरथवन्न्यायं चाऽऽश्रित्य भूमिपम् ।।
प्राह मानुषवित्ताढ्यं दैववित्तसमन्वितम् ।। ३८ ।।

वित्तद्वयेन संपन्नो यतोऽधिक्रियते नरः ।।
सर्वकर्मस्वतोऽवादीद्वालाकिः काश्यमन्तिकात् ।। ३९ ।।

ब्रह्म तुभ्यं ब्रवाणीतिवाङ्भात्रव्यापृतावहम् ।।
गोसहस्रं ददाम्यद्य विनाऽप्यैकात्म्यनिर्णयात् ।। ४० ।।

गोसहस्रप्रदानस्य निमित्तं श्रुतिरभ्यधात् ।।
जनको जनक इति नामाभ्यासोक्तितः स्फुटम् ।। ४१ ।।

शुश्रूषुं जनकं सर्वे जना दित्सन्तमेव च ।।
विवक्षवोऽभिधावन्ति तमुद्दिश्य जिघृक्षवः ।। ४२ ।।

मौग्धीं प्रसिद्धिमुल्लङ्घ्य गार्ग्योऽयं मामुपागतः।।।।
नूनं दित्सुं च शुश्रूषुं संभावयति मामपि ।। ४३ ।।

आदित्यचक्षुर्बुद्धिस्थश्चेतनः सर्वगो ध्रुवः ।।
एतमेव सदोपासे ब्रह्मेति रविमध्यगम् ।। ४४ ।।

तथा ब्रुवाणं तं गार्ग्यं काश्यो मा मेत्यथोचिवान् ।।
केवलो मतिसंवादो भवदुक्तॆर्ममाभवत् ।। ४५ ।।

न त्वपूर्वार्थविज्ञानं प्रतिज्ञातं यथा त्वया ।।
मा वोचोऽतो यतो वेग्नि विनाऽपि वचनात्तव ।। ४६ ।।

निषेधाभ्यासो मा मेति ज्ञातब्रह्मप्रवादिनः ।।
आबाधितधियाऽभ्यस्तो गार्ग्यस्यानुक्तिकारणात् ।। ४७ ।।

सुप्रसिद्धं यदस्माकं त्वच्छासनमृतेऽपि तत् ।।
नापेक्षते भवद्वाक्यं सिद्ध्यर्थं प्राक्प्रसिद्धितः ।। ४८ ।।

तदुपासां न वेद्मीति मा च शङ्कां कृथा यतः ।।
उपासनं च वेद्म्यस्य गुणं तत्फलमेव च ।। ४९ ।।
अतीत्य सर्वभूतानि प्राधान्येन स्थितो यतः ।। ५० ।।

अतिष्ठा इति नामास्य तेनाऽऽदित्यात्मनोऽभवत् ।।
चक्षुरुद्दीप्तिमत्त्वाच्च राजेत्येषोऽभिधीयते ।। ५१ ।।

स य एतं यथोद्दिष्टमुपास्तेऽहर्निशं नरः ।।
यथोपासनमेवास्य फलं भवति नान्यथा ।। ५२ ।।

मतिसंवाददोषेण काश्येनोत्सारिते रवौ ।।
गार्ग्यो ब्रह्मान्तरं राज्ञे प्रवक्तुमुपचक्रमे ।। ५३ ।।

चन्द्रे मनसि बुद्धौ च ब्रह्मोपासेऽहमद्वयम् ।।
भानुमण्डलतो यस्माद्द्विगुण चन्द्रमण्डलम् ।।
बृहन्निति ततश्चन्द्रः प्रमाणेनाभिधीयते ।। ५४ ।।

अम्भोऽतिपाण्डरं वासो यस्माच्चन्द्राभिमानिनः।।
तस्मात्पाण्डरवासाः स्यात्सोमः सौम्यत्वकारणात् ।। ५५ ।।

ज्योत्स्नया राजतेऽत्यर्थं सोमो ब्राह्मणराजतः ।।
सोमो राजेत्येतो वक्ति तदुपासविधित्सया ।। ५६ ।।

तुल्याभिधानधर्मत्वाल्लता सोमोऽपि गृह्यते ।।
उभयोर्देवतैकत्वादुपास्यं तेन तद्द्वयम् ।। ५७ ।।

एषैका देवता विभ्वी प्रत्येकार्थावसायिनी ।।
भोक्त्री कर्त्री च सर्वत्र तस्या भोज्यमतोऽपरम् ।। ५८ ।।

ब्रह्मैषा सर्वसंव्याप्तेरात्मेत्येतामुपास्महे ।।
व्याख्या तुल्यैव विज्ञेया सर्ववाक्येषु पूर्ववत् ।। ५९ ।।

गुणो यत्र हि यः पुंसो नाम्ना संभाव्यतेऽत्र तु ।।
फलं तदेव तस्य स्यात्सर्ववाक्येषु निर्णयः ।। ६० ।।

भानुचन्द्रमसोस्तेजो जलदैरभिभूयते ।।
विद्युत्तत्राप्यतितरां तेजस्वी तेन विद्युति ।। ६१ ।।

खण्डशो न यथा मूर्तं खं पूर्णं चाप्रवर्तनात् ।।
अप्रवर्त्यक्रियावत्स्युर्व्योम्नि सर्वाः प्रवृत्तयः ।। ६२ ।।

जिष्णुः स्याज्जयशीलत्वाज्जीयते न परैर्यतः ।।
अपराजिष्णुरित्येवं तस्मादेवाभिधीयते ।। ६३ ।।

अन्यतो मातृतो जाता अन्यतस्त्या उदाहृताः ।।
अप्यन्यतस्त्यजायी स्यात्सापत्नभ्रातृमर्दनः ।। ६४ ।।

जिष्णुरिन्द्रगुणोपास्तेर्वैकुण्ठगुणतः परः।।।।
सेनाऽपराजितेत्यस्मात्सपत्नानां पराजयः ।। ६५ ।।

अभ्याहितमपि जगत्सहतेऽग्निर्यतस्ततः ।।
भस्मसात्करणादुक्तो विषासहिरितीश्वरैः ।। ६६ ।।

अप्सु रेतसि बुद्धौ च पुरुषं ब्रह्म चेतनम् ।।
उपास एतमित्युक्तः काश्यः प्रत्याह पूर्ववत् ।। ६७ ।।

प्रतिबिम्बोदयः कार्यं प्रतिरूपं यतस्ततः ।।
प्रतिरूप उपास्योऽप्सु फलमप्यस्य तादृशम् ।। ६८ ।।

अन्वर्थे प्रतिशब्दोऽयं फलस्य पुरुषार्थतः ।।
प्रातिलोम्येन तु ज्ञेयो ह्यनर्थः स्यात्तथा सति ।। ६९ ।।

श्रुतिस्मृतिसदाचारान्प्रति यः सततोद्यतः ।।
प्रतिश्रुत्यादिरूपत्वात्प्रतिरूपस्ततोऽस्तु सः ।। ७० ।।

रोचिप्णूपनिपत्कान्तमादर्शाक्षादिबुद्धिषु ।।
उपास इत्यभिहिते काश्यः प्रत्याह पूर्ववत् ।। ७१ ।।

यत्रोपास्यबहुत्वं स्यात्फलं तत्र प्रजास्वपि ।।
शतह्रदादर्शाद्यर्था बहवस्ते प्रसिद्धितः ।। ७२ ।।

फलं यद्गुणकं यत्र तद्गुणं स्यादुपासनम् ।।
फलानुमानतस्तत्र न फलं ह्यनुपासितम् ।। ७३ ।।

गच्छन्तमनु यः शब्दो बहिर्वच्छूयतेऽध्वनि ।।
अध्यात्मं दैहिके शब्दे बुद्धौ चेति विनिर्दिशेत् ।। ७४ ।।

पुंसोऽभिधावतस्तूर्णं देहदेशैः समाहतः ।।
प्राणो वृत्तिविशेषेण बहिर्वत्कुरुते ध्वनिम् ।। ७५ ।।

वृत्तिक्षेपादसुरयमायुषश्च तदाश्रितेः ।।
शतायुरेव भवति म्रियते नापमृत्युना ।। ७६ ।।

दिक्षु द्वितीयोऽनपगः सद्वितीयः सदैव सः ।।
दुःसंभाव्या हि पूर्वा दिङ्भुक्त्वाऽऽशां पश्चिमां जनैः ।। ७७ ।।

साधुभृत्यपरीवारः सर्वदोपासको भवेत् ।।
पुत्रादिगणसंतानस्थैर्यमेव सदा भवेत् ।। ७८ ।।

छायामये तथाऽज्ञाने बुद्धौ चैकैव देवता ।।
मृत्युकालात्पुरा नास्य व्याधिरप्युपसर्पति ।। ७९ ।।

विराडात्मनि देहे च बुद्धावित्यादि पूर्ववत् ।।
आत्मन्वीति च वश्यात्मा प्रजा चापि शमान्विता ।। ८० ।।

व्यस्तानां पूर्वमुद्देशः समस्तानां त्विहोदितः ।।
विवक्षावसितिर्गार्गी तथा सत्युपपद्यते ।। ८१ ।।

प्रत्याख्यातोपदेशः सन्संवादेन पुनः पुनः ।।
ब्रह्मान्यदन्यदवददात्मन्वीत्यन्तमादरात् ।। ८२ ।।

विशेषाणामनन्तत्वात्समस्तं ब्रह्म सोऽवदत् ।।
तस्मिन्नपि निषिद्धेऽथ तूष्णीं गार्ग्यो बभूव ह ।। ८३ ।।

यत्कृत्स्नं ब्रह्म पूर्वोक्तं तदेवेदमविद्यया ।।
एकधाऽनेकधा मूढैः कल्प्यते रज्जुसर्पवत् ।। ८४ ।।

अवाक्शिरस्कमालोक्य नृपो गार्ग्यमनुत्तरम् ।।
एतावदिति तं प्राह शेपाशङ्कानिवृत्तये ।। ८५ ।।

निगृह्यमाणयोगे च प्लुतिमत्र विनिर्दिशेत् ।।
ब्रह्म ब्रवाणीत्यात्थ त्वमेतावद्ब्रह्म तच्च ते ।। ८६ ।।

अज्ञाते जगदज्ञातं ज्ञाते ज्ञातं च यत्र तत् ।।
तदेव ब्रह्म पूर्णत्वान्न त्वदुक्तमकृत्स्नतः ।। ८७ ।।

अव्यावृ्त्ताननुगतस्वतः सिद्धात्मवस्तुनि ।।
मुख्यार्थो ब्रह्मशब्दः स्यान्न त्वदुक्तेऽतथात्वतः ।। ८८ ।।

यस्मादेवमतो गार्ग्यमेतावद्धीतिवादिनम् ।।
नृपो नैतावतेत्याह ब्रह्मत्वासंभवं स्फुटम् ।। ८९ ।।

अज्ञातब्रह्मतत्त्वस्य दुःसंभाव्यमिदं वचः ।।
नैतावतेति ब्रह्मातः काश्यो वेत्तीति लिङ्ग्यते ।। ९० ।।

गार्ग्योऽनुमाय राज्ञोऽथ प्रावीण्यं ब्रह्मवेदने ।।
उपायानीत्युवाचेमं परब्रह्मावबुद्धये ।। ९१ ।।

परं ब्रह्म विजिज्ञासुरुपेतोऽस्म्यहमादरात् ।।
अनुशाधि यथातत्त्वमित्येवंवादिनं नृपः ।। ९२ ।।

क्षत्र्रियं ब्राह्मणो जात्या यदुपेयादनापदि ।।
प्रतिलोममिदं वृत्तं धर्मशास्रैर्निषिद्धतः ।। ९३ ।।

योगक्षेमफलार्थाय गमनं न निपिध्यते ।।
ब्रह्म मे वक्ष्यतीत्यर्थं निषिद्धं नृपसर्पणम् ।। ९४ ।।

अतोऽनुपेतमेव त्वां करविन्यस्तबिल्ववत् ।।
ब्रह्म विज्ञापयिष्यामि यज्ज्ञाने सर्वविद्भवेत् ।। ९५ ।।

इत्युक्त्वा तमथो पाणौ गृहीत्वोत्थितवान्नृपः ।।
आजग्मतुश्च तौ सुप्तं नरं कार्यविवक्षया ।। ९६ ।।

गार्ग्योक्तब्रह्माभोक्तृत्वं तथाऽमीफामनात्मताम् ।।
बालाकेर्बोधयिष्यामीत्यतः सुप्तमगान्नृपः ।। ९७ ।।

देवतानामभिः काश्यो गत्वा सुप्तं यथोदितैः ।।
आमन्त्रयां तदा चक्रे बृहन्नित्येवमादिभिः ।। ९८ ।।

संबोध्यमानोऽपि तथा सुप्तो नैवोदबुध्यत ।।
यतोऽतो गार्ग्याभिमतो न भोक्तोत्यवगम्यते ।। ९९ ।।

जाग्रत्कालं परित्यज्य सुप्तं किमिति जग्मतुः ।।
स्पष्टता सर्वभावानां जाग्रत्काले हि लक्ष्यते ।। १०० ।।

प्राणानां देवतानां च पुरुषस्य च संकरात् ।।
बोधे न शक्यते कर्तुं विवेको भोक्तृभोज्ययोः ।। १०१ ।।

भोक्तृत्वमेव पुंसोऽस्ति भोज्यत्वं न मनागपि ।।
काश्याभिप्रायतोऽनस्य भोज्यतैव न भोक्तृता ।। १०२ ।।

संकीर्णत्वादशक्यः स्यात्प्रबोधे भोक्तृभोज्ययोः ।।
कर्तुं विवेकोऽतो यातः सुप्तं पुरुषमादरात् ।। १०३ ।।

तस्माद्यद्यपि सांनिध्यं प्राणादीनां प्रजागरे ।।
संकीर्णत्वान्मिथस्तेषां दुःशकं तद्विवेचनम् ।। १०४ ।।

आत्मनः प्रोषितत्वात्तु भोगोऽस्मै न प्रयुज्यते ।।
उदासतेऽखिलाः सुप्ते देवताः करणैः सह ।। १०५ ।।

जाग्रद्भोगप्रयुक्तस्य कर्मणः प्रक्षयात्तदा ।।
शेरते करणान्यस्य सह भोक्त्राऽऽत्मना ऽऽत्मनि ।। १०६ ।।

प्राण एकस्तु जागर्ति भोक्ता यो गार्ग्यसंमतः ।।
प्राणेन रक्षन्निति च तथोदर्के प्रवक्ष्यते ।। १०७ ।।

प्राणाग्नय इति स्पष्टं तथाऽनस्तमितश्रुतेः ।।
अश्रान्तः प्राण एवातो जागर्त्यत्र दिवानिशम् ।। १०८ ।।

यथा जाग्रदवस्थायां भोक्ता प्राणः पुराऽभवत् ।।
स्वप्नेऽप्येष तथैवाऽऽस्ते बोद्धा चेद्बुध्यतामयम् ।। १०९ ।।

प्रणस्येन्दोस्तथा चापां त्र्यन्नात्माविष्कृतौ यतः ।।
ऐक्यमुक्तमतः प्राणो बोध्यते चन्द्रनामभिः ।। ११० ।।

बृहन्नित्येवमादीनि सन्तु चेहोपलक्षणम् ।।
अनुक्तदेवतानाम्नां सामर्थ्यात्तद्ग्रहोऽथवा ।। १११ ।।

यदि भोक्ता भवेत्प्राणो जाग्रद्वच्छब्दमागतम् ।।
अश्रोष्यत्स न चेद्भोक्ता नाश्रोष्यदुपलादिवत् ।। ११२ ।।

ननु सुप्तेऽपि पुंस्यस्मिन्बोधितः सन्स्वनामभिः ।।
भोक्तैव भोत्स्यते शब्दं न त्वभोक्ता परो जडः ।। ११३ ।।
नैवातोऽपि विवेकः स्यादुत्थितः कोऽनयोर्द्वयोः ।। ११४ ।।

नैवं गार्गीयपक्षस्य विशेषावधृतेः सदा ।।
अजातशत्र्वभिप्रेतब्रह्मणः प्राक्प्रमाणतः ।। ११५ ।।

योऽनस्तमित एकोऽत्र वागाद्यस्तमयेऽमृतः ।।
इन्द्रोऽसपत्नोऽब्देहश्च नामरूपसमावृतः ।। ११६ ।।

अध्यात्माद्यखिलं विश्वं संव्याप्य समवस्थितः ।।
ओतं प्रोतं जगद्यस्मिन्नरनाभिनिदर्शनात् ।। ११७ ।।

कुर्वाणस्तुमुलं शब्दं स्वव्यापारमशेषतः ।।
कुर्वाण एव स्वप्नेऽपि प्राण आस्ते प्रबोधवत् ।। ११८ ।।

न च भोक्त्रन्तरं प्राणाद्गागॆर्येणेहाभ्युपेयते ।।
तत्काले भिन्नकाले वा प्राणादन्यस्य भोज्यतः ।। ११९ ।।

तस्मादवश्यं बोद्धव्यं बोध्यं साक्षादुपस्थितम् ।।
प्राणेन बोद्धृरूपत्वाद्दाह्यं दग्धा यथा दहेत् ।। १२० ।।

न चासौ बोध्यमानोऽपि प्रत्यबुध्यत नाम तत् ।।
प्राणोऽभोक्ता ततः सिद्धः स्वनामाप्रतिबोधनात् ।। १२१ ।।

स्वाख्याविशेपसंबन्धाग्रहणाच्चेन्न बुद्धवान् ।।
अग्रहासंभवान्नैवं सर्वज्ञा देवता यतः ।। १२२ ।।

त्वत्पक्षेऽप्यग्रहो दोषस्तुल्यश्चेदिति चोद्यते ।।
नैवं कृत्स्नाभिमानित्वादेकदेशानहंकृतेः ।। १२३ ।।

अङ्गुल्याद्यभिधानोक्तौ न हि तद्वान्प्रबुध्यते ।।
कृत्स्नदेहाभिमान्येवं नैकदेहाभिमानभुक् ।। १२४ ।।

प्राणस्य तु समाप्तत्वात्समस्तव्यस्तवस्तुषु ।।
नाऽऽत्मवत्स्यादसंबोधस्तस्य सर्वाभिमानतः ।। १२५ ।।

बोधाबोधौ चितेर्न स्तः कूटस्थज्ञप्तिमात्रतः ।।
परायत्तप्रबोधो ना ह्यप्पात्रोत्थाद्रवेरिव ।। १२६ ।।

स्वसंज्ञयाऽप्यसंबोधो यथा दृष्टस्तदात्मनः ।।
भोक्तृत्वे सत्यपि तथा प्राणेऽप्यप्रतिबोधनम् ।। १२७ ।।

सुप्तासुप्तत्वसंभेदविशेषन्यायसंभवात् ।।
नैव सुप्तग्रहो युक्तो न त्वसुप्तस्य युज्यते ।। १२८ ।।

श्रोत्रादेर्गुणभूतत्वात्प्रधानं प्रति सर्वदा ।।
तस्मिञ्जाग्रति जागर्ति सुप्ते स्वपिति तद्वशात् ।। १२९ ।।

नेन्द्रियाणां भवेत्स्वापो यदि प्राणप्रधानता ।।
नामात्याः शेरते यस्माद्राज्ञि स्वामिनि जाग्रति ।। १३० ।।

अप्रसिद्धार्थसंज्ञाभिरुक्तेश्चॆदप्रबोधनम् ।।
देवतात्मनिषेधार्थपरत्वात्तद्ग्रहोऽर्थवान् ।। १३१ ।।

प्राणस्याभोक्तृतासिद्धिः स्वनामाग्रहणादपि ।।
देवताप्रतिषेधार्थं बोध्यते चन्द्रनामभिः ।। १३२ ।।

स्मृतिज्ञानेषणादीनां संधानानुपपत्तितः ।।
करणानामभोक्तृत्वं देहाशानामिवेष्यते ।। १३३ ।।

अचैतन्यात्तथोक्तस्य कुतो भोक्तृत्वसंभवः ।।
चिदन्यस्य च भोज्यत्वान्नान्यस्यातोऽस्ति भोक्तृता ।। १३४ ।।

दण्डापूपिकनीत्यैव करणानामभोक्तृता ।।
न च प्राणातिरेकेण देवताऽन्योपपद्यते ।। १३५ ।।

ननु तद्व्यतिरेकेण प्रागादित्यादिरीरितः ।।
देवताविषयो भेदः स कथं विनिवार्यते ।। १३६ ।।

नैवं तस्य समस्तस्य प्राण एकत्वहेतुतः ।।
अरनाभ्यादिदृष्टान्ताद्वायुप्राधान्यतस्तथा ।। १३७ ।।

संघात एव भोक्ताऽस्तु तस्य प्रत्यक्षसंगतेः ।।
न तु तद्व्यतिरिक्तस्य भोक्तृता मित्यसंभवात् ।। १३८ ।।

नाचेतनस्य भोक्तृत्वं कथंचिदवकल्पते ।।
चिदन्यस्य च भोग्यत्वात्कम्बलौदनतोयवत् ।। १३९ ।।

न चापि चिद्विशिष्टत्वं प्रत्यक्षेणोपलभ्यते ।।
चित्संबन्धोपलब्ध्यर्थं तज्ज्ञाता कः प्रकल्प्यते ।। १४० ।।

नेह चिद्व्यतिरेकेण स्वार्थं किंचिदपीष्यते ।।
नापि स्वार्थातिरेकेण प्रमाणफलभाग्भवेत् ।। १४१ ।।

न ह्यचित्कं प्रमेयं सच्चिन्मित्किंचिदपीक्ष्यते ।।
न चानुभूतिः प्रात्यक्ष्यमन्यतोऽपेक्षते जडात् ।। १४२ ।।

देहात्प्रत्यक्षनिप्पत्तौ न च प्रत्यक्षमिष्यते ।।
लिङ्गस्य चाप्रमाणत्वात्कुतः प्रत्यक्षमानिता ।। १४३ ।।

तथाऽर्थान्तरसंबन्धे प्रत्यक्षे देहनिष्ठिते ।।
अनुसंधानसंसिद्धौ न किंचिन्मानमिष्यते ।। १४४ ।।

वागभिव्याहृतिश्चेयं लिङ्गाप्रामाण्यवादिनः ।।
आप्रत्यक्ष्यात्परज्ञप्तिसंगतेः स्यादनर्थिका ।। १४५ ।।

स्वात्मदृष्ट्यनुरोधेऽपि मौढ्यमेव प्रसज्यते ।।
व्युत्पत्तेः साधुलोकस्य न कश्चिदपि दित्सति ।। १४६ ।।

अधर्मादिभयाभावाद्धन्युरेनमशङ्किताः ।।
आदद्युश्च बलाद्वित्तमेतद्व्युत्पत्तितः फलम् ।। १४७ ।।

आपेषणे विशेषस्य दृष्टत्वाद्देहसंहतिः ।।
न भोक्त्री सुखदुःखादिफलानां स्यात्कदाचन ।। १४८ ।।

यदि संघातमात्रस्य भोक्तृत्वमिह कल्प्यते ।।
संघातस्याविशिष्टत्वान्नातिशीतिर्भवेत्सदा ।। १४९ ।।

ईषत्संस्पृष्टमात्रस्य बलाच्चाऽऽपेषणात्तथा ।।
देहादिभिन्नजातीयो भोक्ता यस्य च वादिनः ।। १५० ।।

धर्मादिहेतुसंबन्धबहुत्वत्स्यात्समञ्जसम् ।।
पेषणापेषणकृतवेदनायां भवेद्भिदा ।। १५१ ।।

सुखदुःखादिहेतूनामुत्तमाधममध्यतः ।।
तत्प्रबोधविशेषोऽयं युक्त एव भवेत्तदा ।। १५२ ।।

अस्ति चायं विशेषोऽत्र यत्संस्पर्शनमात्रतः ।।
अबुध्यमानः संसुप्त आपिष्याऽऽपिष्य बोधितः ।। १५३ ।।

अत आपेषणाद्योऽसावुत्थितः करणैःसह ।।
राजेव सचिवैः सार्धं स भोक्तेहेति गम्यताम् ।। १५४ ।।

मृतकल्पमिमं देहं स्वचित्तावेशयन्निव ।।
ज्वलन्निव समुत्तस्थौ यः स भोक्तेति गम्यताम् ।। १५५ ।।

क्रोधहर्षभयोद्वेगज्ञानधर्मौर्विशेषयन् ।।
शरीरं यः समुत्तस्थौ स भोक्तेत्यवसीयताम् ।। १५६ ।।

अपि प्राणस्य पारार्थ्यं संहतत्वाद्गृहादिवत् ।।
ततश्च भोग्यरूपस्य भोक्तृत्वं नोपपद्यते ।। १५७ ।।

देहस्यान्तर्गतः प्राणः स्थूणावद्देहभृत्सदा ।।
संहन्यते शरीरेण यथा वायुस्तथैव सः ।। १५८ ।।

यत एवमतः प्राणो गृहादिवदिहेष्यते ।।
देहाच्च देहधर्मेभ्यो विधर्मात्माऽवभुक्ततः ।। १५९ ।।

स्वात्मांशांशिसजातीयविविक्तिफलसद्मवत् ।।
संहतत्वात्तथा प्राणोऽसंहतात्मोपभोगकृत् ।। १६० ।।

स्वजन्मोपचयग्लानिनाशाख्याकृतिजन्मदि -
ग्धर्मानपेक्षसंलब्धसत्त्वादिस्वार्थरूपकः ।। १६१ ।।

तद्गोचरैकसंद्रष्टृविज्ञात्रर्थं समीक्ष्य हि ।।
प्राणस्य तद्गुणानां च तथार्थत्वं प्रतीयताम् ।। १६२ ।।

ननु वेदान्तसिद्धान्ते न वस्त्वन्तरमिष्यते ।।
सांख्यराद्धान्तवत्किंचित्प्रत्यगात्मैकवस्तुनः ।। १६३ ।।

ऐकात्म्याविद्यया सर्वं प्रतीचि परिकल्पितम् ।।
प्राणाद्यनात्मजातं यद्रूपं नाम च कर्म च ।। १६४ ।।

कल्पिताकल्पितं सर्वं यदाऽऽत्मैवाभ्युपेयते ।।
अन्वयव्यतिरेकोक्तिस्तदैक्यान्नेह युज्यते ।। १६५ ।।

नान्वयो व्यतिरेको वा कल्पितस्यानृतत्वतः ।।
अकल्पितस्य चैकत्वान्नितरां न प्रसिध्यति ।। १६६ ।।

पुंव्युत्पत्तिप्रधानत्वादन्वयादेरदोषता ।।
न त्वन्वयादिनैवेह वस्तुतत्त्वस्य संस्थितिः ।। १६७ ।।

अविद्याकल्पितेऽप्यस्मिन्नात्मप्रत्ययमानभाक् ।।
भोक्तेह गम्यते लोके न त्वनात्ममितिप्रमः ।। १६८ ।।

अतोऽनूद्य यथासिद्धमन्वयव्यतिरेकतः ।।
भोक्तृभोग्यविवेकेन श्रुत्यैकात्म्यं प्रबोध्यते ।। १६९ ।।

चिदन्वयो हि सर्वत्र तत्कार्येषु समीक्ष्यते ।।
व्यतिरेकोऽप्यपह्नुत्या कार्यस्येह प्रसिध्यति ।। १७० ।।

ऐकात्म्यसिद्धौ दोषः स्यात्तत्सिद्धिश्च न वास्तवी ।।
प्रामाणिकी हि तत्सिद्धिरतो नासौ विरुध्यते ।। १७१ ।।

न चापि मानव्यापारव्यपेक्षैकात्म्यनिश्चितौ ।।
तत्फलस्य समाप्तत्वादपेक्षा निष्फला यतः ।। १७२ ।।

यावत्त्वागमतः साक्षान्न वेत्त्यात्मानमद्वयम् ।।
अन्वयाद्यात्मबोधार्थं तावत्तत्केन वार्यते ।। १७३ ।।

अज्ञानं च तदुत्थं च ह्यात्मैवाज्ञाततत्त्वकः ।।
तत्तत्त्वबोधात्तद्बाधः सर्परज्ज्वादिबाधवत् ।। १७४ ।।

क्लृप्तानामपि रज्ज्वादौ कल्पितान्तरसंश्रयात् ।।
क्लृप्तान्तरापनुत्तिः स्याद्यथा तद्विदिहाऽऽत्मनि ।। १७५ ।।

प्रत्यङ्मानैकमेयोऽतो भोक्ता भोग्यं ततोऽपरम् ।।
भोग्यानां व्यभिचारेऽपि भोक्तैकोऽव्यभिचारवान्न ।। १७६ ।।

बृहन्नित्यादिभिः प्राणो बोध्यमानोऽपि यत्नतः ।।
नैवान्वबुध्यत यदा चक्रे यत्नान्तरं तदा ।। १७७ ।।

पाणिनाऽऽपिफ्य वहुशः सुप्तं काश्योऽप्यबोधयत् ।।
आपेषोद्भूतसंक्षोभस्ततोऽसौ प्रत्यबुध्यत ।। १७८ ।।

कारणानामिदं वृत्तं यन्निमित्तान्तराश्रयात् ।।
स्वात्मकार्यसमुद्भूतिरम्बरादभ्रभूतिवत् ।। १७९ ।।

आपेषाल्लीनबुद्ध्यादिसमुत्पत्तौ परात्मनः ।।
घटाकाशवदुत्पत्तिर्नाञ्जसैव सदा दृशेः ।। १८० ।।

तस्मादप्रतिबोधेन प्राणोऽभोक्तेति गम्यताम् ।।
पुंसस्तु प्रतिबोधेन भोक्तृतैवावसीयते ।। १८१ ।।

अदाहकानां दग्धृत्वं यथा दाहकसंगतेः ।।
योक्तृसंयोगतस्तद्वद्भोक्तृत्वं देवतात्मनः ।। १८२ ।।

देहेन्द्रियमनोधीभ्यो विविच्याऽऽत्मानमेकलम् ।।
भोक्तारं दर्शयित्वाऽथ राजा गार्ग्यमपृच्छत ।। १८३ ।।

आपेषणेन बुबुधे यः प्राणादिविलक्षणः ।।
क्वाभूदयं पुरा बोधात्कुतश्चाऽऽगतवान्पुमान् ।। १८४ ।।

अन्तःकरणसंबन्धे विज्ञानमिति कर्तरि ।।
प्रत्ययः करणार्थः स्यात्क्रियायां भावसाधनः ।। १८५ ।।

प्रमेयार्थविवक्षायां शब्दः स्यात्कर्मसाधनः ।।
यथोक्तानामसद्भावात्प्रायार्थः प्रत्यगात्मनि ।। १८६ ।।

स्वाभासवदविद्योत्थबुद्ध्यादिव्याप्तिविभ्रमात् ।।
तदात्मत्वाभिमानित्वाद्विज्ञानमयताऽऽत्मनः ।। १८७ ।।

साक्षित्वेनोपलभ्यत्वात्साक्ष्यबुद्ध्यादिसंश्रयात् ।।
अकारकफलत्वेन तेन प्रायार्थतेष्यते ।। १८८ ।।

यतो विज्ञानमानी सन्सर्वं वस्त्ववगच्छति ।।
विज्ञानमयता तस्मात्प्रतीचोऽबोधकारणात् ।। १८९ ।।

विज्ञानेन विशिष्टं वा यस्मान्मेयं प्रपद्यते ।।
प्रायार्थत्वं प्रतीचोऽतस्तदभिन्नग्रहाद्भवेत् ।। १९० ।।

विज्ञानमय इत्युक्त्वा पृथिव्यादिमयोक्तितः ।।
षड्विकारनिषेधाच्च प्रायार्थत्वं समञ्जसम् ।। १९१ ।।

अनात्मनो यतोऽशेषान्कल्पितत्वादकल्पितः ।।
पूरयन्पुरुपः प्रत्यक्सर्पादीन्नशना यथा ।। १९२ ।।

व्युत्पत्तिरियमेवात्र तात्पर्यस्य समीक्षणात् ।।
स वा इति ह्युपक्रम्य नैनेनेत्यादिनिर्णयात् ।। १९३ ।।

इयं तावत्पदार्थोक्तिः संबन्धोक्तिरथाधुना ।।
प्रश्नस्य क्वैष इत्यादेः किमर्थोऽयमुपक्रमः ।। १९४ ।।

चोद्यैकमूलां प्रश्नोक्तिं केचिद्व्याचक्षतेऽपरे ।।
याथात्म्यप्रतिपत्त्यर्थमुत्थितस्य प्रचक्षते ।। १९५ ।।

पुंसोऽस्य ज्ञस्वभावत्वे कारणेष्वपि सत्सु च ।।
कादाचित्कोऽवबोधोऽस्य कुत इत्युच्यतां यथा ।। १९६ ।।

विहायैतच्छरीरं वा गतो देशान्तरं पुमान् ।।
विनष्टो वा कुतो भूयो देहमागादितीर्यताम् ।। १९७ ।।

प्रष्टव्यमेतद्गर्ग्येण शिष्यत्वान्न त्वचूचुदत् ।।
नैवोदास्ते तथाऽपीनो बोधाभ्युपगमात्स्वयम् ।। १९८ ।।

अर्थिनेऽर्थं प्रतिज्ञाय नासंपाद्य निवर्तते ।।
यथार्थितं सत्पुरुष इति सत्पुरुषव्रतम् ।। १९९ ।।

कूटस्थोऽस्यावबोधश्चेत्कादाचित्कं कुतो भवेत् ।।
मतोऽवबोधोऽनित्यश्चेत्कादाचित्कं तदाऽर्थवत् ।। २०० ।।

देहादिष्वभिमानोऽस्य कादाचित्कः सहेतुकः ।।
आगमापायिसाक्षित्वं नित्यमेवानिमित्ततः ।। २०१ ।।

इदमेव यतो वृत्तं कारणापेक्षिणां सताम् ।।
अभूत्वा भवनं तस्मात्कादाचित्कं न दोषभाक् ।। २०२ ।।

प्रतीच्येव यतश्चाभूदागाच्च प्रत्यगात्मनः ।।
प्रश्नार्थप्रतिकूलत्वात्प्रत्युक्तेर्नेदृगर्थता ।। २०३ ।।

गत्यादिसाधनानां च देह एव स्थितेः कुतः ।।
देशान्तरगतिः पुंसो नापि नाशोऽस्य युक्तिमान् ।। २०४ ।।

साक्षाद्ब्रह्मावबोधस्य प्रतिज्ञातत्वकारणात् ।।
भोक्तृभोक्तव्ययोस्तत्त्वं वक्तुं युक्तमतोऽञ्जसा ।। २०५ ।।

कर्मादिहेतुजं रूपमतत्त्वं तदनन्वयात् ।।
अनिमित्तं स्वतस्तस्य सर्वदाऽव्यभिचारतः ।। २०६ ।।

अकारकक्रियाकार्यं रूपं प्राक्प्रतिबोधतः ।।
बुबोधयिषितं भोक्तुरस्मद्गोचरवर्तिनः ।। २०७ ।।

यतोऽस्य न पुरा बोधात्कर्मादेः कार्यमण्वपि ।।
प्रतीचो गृह्यते मानादतोऽयं तत्स्वभावकः ।। २०८ ।।

काभूदेष पुरा बोधात्कुतश्चायमुपागतः ।।
आचक्ष्वैतद्वयं गार्ग्य स्थितावागमनेऽवधिम् ।। २०९ ।।

अभूत्प्रतीचोऽन्यत्रायमन्यस्माच्चायमागतः ।।
यदि चेत्कारकत्वं स्यान्नो चेद्धान्तिरियं भवेत् ।। २१० ।।

यत्र वा अन्यदित्येवं यत्र त्वस्येति चापरम् ।।
अविद्याविद्ययोः कार्यं तथाच श्रुतिरब्रवीत् ।। २११ ।।

वक्तुं प्रष्टुं च बालाकिर्न यतो जज्ञिवांस्ततः ।।
प्रश्नयोः स्वयमेवार्थं काश्यो वक्तुं प्रचक्रमे ।। २१२ ।।

पृष्टेनापि न विज्ञातं भवता तदिदं मया ।।
उच्यमानं यथा तत्त्वं सम्यक्त्वं श्रोतुमर्हसि ।। २१३ ।।

यत्रैष एतत्सुप्तोऽभूत्स्वनामामन्त्रणध्वनिम् ।।
नाश्रौषीद्यन्निमित्तं ज्ञस्तन्निमित्तिमिदं शृणु ।। २१४ ।।

त्रैविध्यं लक्ष्यते यस्माद्बुद्ध्यादिप्राणभूमिषु ।।
तदेषामिति षष्ठीयं श्रुत्या तस्मात्प्रयुज्यते ।। २१५ ।।

प्रत्यक्चिदवभासश्च कारणानुगमोऽपरः ।।
तथाच करणात्मानो बाह्यगोचररञ्जिताः ।। २१६ ।।

बुद्ध्यादेः कृत्स्नकार्यस्य पुंस्कर्मोद्भूतिहेतुतः ।।
बुद्ध्याद्युत्क्षेपसंहारौ तस्मात्कर्मनिबन्धनौ ।। २१७ ।।

स्वात्मावभासतो भोक्ता कर्ता त्वज्ञानहेतुतः ।।
द्वयाविविक्तो हि परो भोक्ता कर्तेति चोच्यते ।। २१८ ।।

जाग्रत्फलप्रयोगस्य यदा कर्म प्रहीयते ।।
व्युत्थानहेत्वसद्भावात्तदाऽकर्ता सुषुप्सति ।। २१९ ।।

भोक्तृप्रयुक्तं कर्तृत्वं कर्त्रा कर्म प्रयुज्यते ।।
कर्मप्रयुक्तो भोगश्च ततः संस्कारसंभवः ।। २२० ।।

सुखुदुःखादिसंस्कारसंस्कृतोऽयं जडः पुमान् ।।
रागद्वेषादिनाऽऽक्षिप्तस्ततो भूयः प्रवर्तते ।। २२१ ।।

अन्योन्यं कार्यता चैषां कारणत्वं तथैव च ।।
तेनानुच्छन्नसंस्कार आत्माऽयं प्राक्प्रबोधतः ।। २२२ ।।

अविद्यानाभिसंबन्धो मिथ्याधीचक्रसंस्थितः ।।
आब्रह्माऽऽस्थाण्वयं योनीर्बम्भ्रमीत्यनिशं परः ।। २२३ ।।

जाग्रत्कर्मक्षये सोऽयमादायाशेषभावनाः ।।
असंबुद्धात्मकोद्भूतमनोबुद्ध्यादिरूपिणा ।। २२४ ।।

आधिस्वभावजेनेति कर्ताऽऽदानस्य भण्यते ।।
प्रत्यक्चिदवभासान्तः कर्ता क्षेत्रज्ञ उच्यते ।। २२५ ।।

आदीयमानं विज्ञानं सामर्थ्यं विषयोन्मुखम् ।।
वागादीनामिह ग्राह्यं प्राणानां विषयाञ्जनम् ।। २२६ ।।

शक्तयः करणान्यत्र गृह्यन्ते कारणात्मना ।।
परमात्मा ग्रहीताऽत्र स्वाभासाभिन्नविग्रहः ।। २२७ ।।

तथा संवर्गविद्यायां प्राणवाय्वात्मना श्रुतिः ।।
वागग्न्याद्युपसंहारं वक्ति नान्येन कारणात् ।। २२८ ।।

नामाद्याशावसानं च प्राणे सर्वं प्रतिष्ठितम् ।।
प्राणबन्धनवाक्याच्च सूक्तमेतद्यथोदितम् ।। २२९ ।।

आविर्भूतस्वकार्यस्य संसर्गः कारणात्मना।।।।
वागाद्यादानमत्र स्याद्बुद्बुदानां यथाऽम्भसा ।। २३० ।।

सहार्थे वा तृतीयेयं विज्ञानेनेति या श्रुता ।।
सह प्रमातृज्ञानेन वागादेरुपसंहृतिः ।। २३१ ।।

यदि वाऽस्तु तृतीयेयमित्थंभूतार्थवाचिनी ।।
प्रत्यग्ज्ञानस्वभावेन कार्यकारणसंहृतिः ।। २३२ ।।

अनन्यबोधप्रत्यक्षो य एष इति भण्यते ।।
तस्य संप्रतिपत्त्यर्थमन्तर्हृदयकीर्तनम् ।। २३३ ।।

पराक्प्रमेयभूमिभ्यो व्युत्थाप्य मन आदरात् ।।
प्रत्यक्प्रवणया दृष्ट्या पश्याऽऽत्मानं त्वमञ्जसा ।। २३४ ।।

आत्मबुद्धिरियं पुंसां लक्ष्यतेऽव्यभिचारिणी ।।
व्यभिचारिणीष्वनात्मोत्थबुद्धिषु प्रत्यगात्मनि ।। २३५ ।।

बुद्धात्मनोऽपि सा बाह्यपदार्थज्ञानविभ्रमात् ।।
संकीर्यमाणेवाऽऽभाति तमसोपहतात्मनाम् ।। २३६ ।।

जग्धे कार्ये च निःशेषे कारणे चाऽऽत्मविद्यया ।।
अपूर्वाद्यात्मनाऽऽत्माऽयमात्मन्येवावसीयताम् ।। २३७ ।।

आदायाकाशशब्दाभ्यामैकात्म्यं प्रतिपाद्यते ।।
क्षेत्रज्ञेश्वरयोः साक्षाच्छ्रुत्येहाज्ञानहानतः ।। २३८ ।।

तात्स्थ्याद्धृदयशब्देन बुद्धिरत्राभिधीयते ।।
ऐकात्म्यप्रतिपत्त्यर्थं क्षेत्रज्ञपरमात्मनोः ।। २३९ ।।

घटाकाशो महाकाश इत्युक्तौ खैकधीर्यथा ।।
तथेहापि कथं नाम प्रत्यग्धीः स्यादितीर्यते ।। २४० ।।

बुद्धेरन्तः प्रतीचोऽन्यो नार्थः संभाव्यते यतः ।।
तस्मादाकाशशब्देन प्रत्यगात्माऽभिधीयते ।। २४१ ।।

प्राणादीनां यतो जन्म वक्ष्यते प्रत्यगात्मनः ।।
तस्माच्चाऽऽकाशशब्देन ब्रह्मैवात्राभिधीयते ।। २४२ ।।

अथाऽऽकाशो ह वै नाम सता सोम्येति च श्रुतिः ।।
ब्रह्माकाशात्परो नान्य आकाश इह गृह्यते ।। २४३ ।।

स्वतोवगमरूपेऽस्मिन्कूटस्थे कारणात्मना ।।
कार्त्स्न्येनावसितिर्भोक्तुः शेत इत्यभिधीयते ।। २४४ ।।

दृष्टान्तश्च कुमारादि तथाच घटतेऽञ्जसा ।।
प्रत्यक्चैतन्यमात्रत्वान्न तु निद्रेह युज्यते ।। २४५ ।।

देहाद्यध्यक्षतां हित्वा यदाऽयं वर्तते तदा ।।
स्वात्मन्येवाऽऽस्त इत्येतत्कुतश्चेत्स्वपितीत्यतः ।। २४६ ।।

इतश्च प्रत्यगात्मस्थो नान्यत्रागादयं पुमान् ।।
सुषुप्ते स्वपितीत्युक्तेस्तदेतदभिधीयते ।। २४७ ।।

अन्ये व्याचक्षते बुद्धिविज्ञानेनेति विस्मिताः ।।
वागादिज्ञानमादाय हृत्खे शेते य उत्थितः ।। २४८ ।।

सुषुप्सुर्मनसैवाऽऽत्मा मनस्येव समूहति ।।
प्राणान्स्वशक्तिभिः साकं मनोऽप्यात्मनि लीयते ।। २४९ ।।

विशीर्णकरणग्रामो बुद्धिभावनया युतः ।।
हृद्याकाशात्प्रसृत्याऽऽत्मा नाडीभिः स्वप्नमश्नुते ।। २५० ।।

मनोवागादिविज्ञानविग्रहः करणाख्यया ।।
विजानातीति कर्तृस्थे परस्मिन्भावसाधनः ।। २५१ ।।

प्रकाशवृत्तिर्या ज्ञस्य सा हृद्धर्मानुगा सती ।।
उद्गच्छति यतस्तस्माद्धृद्विशेषे लयं विदुः ।। २५२ ।।

स्वगोचरोन्मुखं ज्ञानं वागादीनामशेषतः ।।
आदाय भावनाबुद्ध्या शेते ज्ञो हृदयाम्बरे ।। २५३ ।।

भावनारूपविज्ञानमभिव्यक्तं यदा हृदि ।।
क्षेत्रज्ञस्यार्थवद्भाति शेते हृदीत्यतो वचः ।। २५४ ।।

एवं श्रुतिरियं कैश्चिद्व्याख्याताऽतिप्रयत्नतः ।।
परीक्ष्यैतद्वयं ग्राह्यं स्वयमेव परीक्षकैः ।। २५५ ।।

सह भावनया बुद्धेः श्रुतत्वादुपसंहृतेः ।।
न स्यात्तथोपसंहारस्तेनेयं कल्पना मुधा ।। २५६ ।।

स्वगोचरेषूत्सृष्टानि यदा गृह्णात्ययं स्वयम् ।।
वागादीनि तदैवैनं स्वपितीति प्रचक्षते ।। २५७ ।।

समाख्यासंश्रयात्तस्मादभूत्प्राक्प्रत्यगात्मनि ।।
व्यभिचारोऽपि चेन्नाम्नि ततो युक्तिरपीर्यते ।। २५८ ।।

वागादिप्रकृतौ प्राणशब्दो घ्राणेऽवगम्यते ।।
मुख्यस्यानुपसंहारान्न तद्वाचक इष्यते ।। २५९ ।।

वासनामात्रहेतुश्च स्वप्ने कर्मेन्द्रियाश्रयः ।।
सर्वेन्द्रियाणां लीनात्वद्व्यापारो न प्रबोधवत् ।। २६० ।।

वागाद्युपाधिसंबन्धे संसारित्वमिवेक्ष्यते ।।
ते तूपसंहृताः सर्वेऽसंसारित्वमतो दृशेः ।। २६१ ।।

ननु स्वप्नेऽपि जाग्रद्वत्प्रत्यक्षमुपलभ्यते ।।
सर्वेन्द्रियवियोगेऽपि सुखिदुःखित्वमात्मनः ।। २६२ ।।

मैवं मृषात्वात्स्वप्नोत्थसुखदुःखादिलक्षण -
संसारस्येत्यतो वक्ति श्रुतिस्तस्य मृषार्थताम् ।। २६३ ।।

नास्य स्वापः प्रबोधो वा कुतः स्वप्नस्य संभवः ।।
प्रत्यक्स्वभाव एवास्य जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तयः ।। २६४ ।।

सुप्तः प्रबुद्ध इत्येवं स्वप्नं पश्यति चेति यः ।।
विकल्प एष भूतानामविद्यारात्रिशायिनाम् ।। २६५ ।।

मायामात्रमिदं सर्वं जगत्स्थावरजङ्गमम् ।।
सर्पादेरिव रज्ज्वादिस्तत्त्वमस्यपरं पदम् ।। २६६ ।।

चित्तसंमोहमात्रेस्मिल्लोकोऽयं परिखिद्यते ।।
दिङ्मोहाकुलविज्ञानो नष्टमार्ग इवाध्वगः ।। २६७ ।।

अस्मिन्नर्थे जगादेमौ श्लोकौ यदुकुलोद्वहः ।।
पुराणः शाश्वतो विष्णुः प्रपन्नाय किरीटिने ।। २६८ ।।

न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः ।।
माययाऽपहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः ।। २६९ ।।

दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया ।।
मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते ।। २७० ।।

आत्मैवेदं जगत्सर्वं सत्यापूर्वादिलक्षणम् ।।
वेत्ति यस्तत्त्वतो वाक्यात्तस्यैवेह कृतार्थता ।। २७१ ।।

प्रत्यक्तमोवसाय्येव पराग्ज्ञानमशेषतः ।।
प्रत्यगात्मन्यविद्येति त्वविद्यापरिकल्पना ।। २७२ ।।

स्वार्थं प्रत्येव विज्ञेयाः सदसत्त्वादिकल्पनाः ।।
जाग्रत्स्वप्नावतः सिद्धौ स्वार्थं प्रत्येव न स्वतः ।। २७३ ।।

वागादिसाध्यसंदृष्टेः स्वप्नो बोधसमो यदि ।।
अवस्थात्रितयस्यास्य कुतः सिद्धिरितीर्यताम् ।। २७४ ।।

आदायेति च क्त्वान्तोक्तेः पूर्वाकलैककर्मणः ।।
स्वप्न एव तु संसिद्धिरादावन्ते ह्यसंभवात् ।। २७५ ।।

इति भूतार्थसंबोधज्ञानोन्मीलितचक्षुषाम् ।।
नास्ति व्याधिर्जरा नास्ति नास्ति देशपरिभ्रमः ।। २७६ ।।

नास्ति रोगो न संतापो नास्ति कामादिसंप्लुतिः ।।
न स्युर्हर्षभयोद्वेगहानोपचयमृत्यवः ।। २७७ ।।

न शोको नारतिः काचिन्न कर्तृत्वं न कार्यता ।।
न ज्ञेयं नापि च ज्ञाता तदभावोऽपि नेष्यते ।। २७८ ।।

इति क्षरार्थसंबन्धज्ञानेऽस्मिल्लो़कचक्षुषा ।।
विकल्पहेत्वविद्यायाः प्रत्यग्याथात्मनिष्ठितः ।।
सम्यग्बोधाग्निना ध्वस्तौ विकल्पो नावशिष्यते ।। २७९ ।।

विजिज्ञापयिषुर्गार्ग्यमिममर्थमतो नृपः ।।
स यत्रेत्यादिकामाह परामुक्तिपरंपराम् ।। २८० ।।

स्वप्ने भवत्वात्स्वप्नेति जाग्रत्स्वापाद्विवेचनम् ।।
मिथ्यात्वप्रतिपत्त्यर्थं स्वप्नस्य क्रियते स्फुटम् ।। २८१ ।।

निशायां संप्रवृत्तायां संहृताक्षस्य निद्रया ।।
जाग्रत्कर्मण्युपक्षीणे स्वप्नभोग उपस्थिते ।। २८२ ।।

बोधावस्था तिरोनीय देहाद्याश्रयलक्षणाम् ।।
कर्मोद्भावितसंस्कारस्तत्र स्वप्नरिरंसया ।। २८३ ।।

अवस्थां प्रययावन्यां मायावीवाऽऽत्ममायया ।।
उच्चावचान्बहूनर्थान्सोऽसृजत्सृजतेऽनृतान् ।। २८४ ।।

अविद्याकामकर्मादिसाधनैः समुपार्जितान् ।।
बोधे साधारणा येऽस्य स्वप्ने तेऽनन्यद्रष्टृकाः ।। २८५ ।।

लोकाः कर्मफलानीति तेषां मिथ्यात्वमुच्यते ।।
उतेवेत्यादिना स्पष्टमैकात्म्यप्रतिपत्तये ।। २८६ ।।

ननु बोधे यथा लोकास्तत्कालाव्यभिचारिणः ।।
स्वप्नेऽपि स्वप्नकालस्थास्तद्वत्सन्त्विति भण्यते ।। २८७ ।।

ननु जाग्रत्स्थलोकानां मिथ्यात्वं प्राक्प्रपञ्चितम् ।।
अविद्यामात्रहेतुत्वं पाणिपेषप्रबोधनात् ।। २८८ ।।

तथाच सति दृष्टान्तो भवतो नोपपद्यते ।।
मिथ्यात्मकत्वात्सर्वस्य नैतदेवं कुतो यतः ।। २८९ ।।

विवेकमात्रसिद्ध्यर्थो भोक्तृभोग्यपदार्थयोः ।।
पाणिपेषादिको ग्रन्थः शुद्धिस्तत्र विवक्ष्यते ।। २९० ।।

तस्मात्कृतकदृष्टान्तमुपादायाऽऽत्मनोऽञ्जसा ।।
आध्यात्मिकादिलेपानां विशुद्धिरिह भण्यते ।। २९१ ।।

किंचित्सामान्यमाश्रित्य जामित्वं प्रतिपद्यते ।।
न्यायः सर्वोऽपि येनातो नैतत्साधु प्रचोदितम् ।। २९२ ।।

महाराजादयो नास्य स्वप्नानुभवगोचराः ।।
आत्मभूता इति ज्ञेयास्तद्भेदेनोपलम्भनात् ।। २९३ ।।

पर्यङ्कशयिताद्राज्ञः प्रत्यक्षादिप्रमाणकात् ।।
बहिः समीक्ष्यते राजा स्वप्नदृग्भिर्वनं गतः ।। २९४ ।।

स्वानुभूत्यनुरोधेन राज्ञो राजाऽमृषा गृहे ।।
स्वप्ने प्रवद्धस्य सतो मृषा स्याद्वनमाश्रितः ।। २९५ ।।

जाग्रद्दृष्टं मृषा स्वप्ने सज्जागरे मृषा ।।
अन्योन्यव्यभिचारित्वात्स्वप्नजाग्रत्पदार्थयोः ।। २९६ ।।

अहः क्षपायां च कुतः, संहृताक्षस्य चेक्षणम् ।।
मृतानां जीवनं तद्वद्वृद्धानां यौवनं कुतः ।। २९७ ।।

न चक्षुरादिदृष्टीनामन्तर्देहसमीक्षणम् ।।
हिमवत्प्रभृतीनां च कुतोऽन्तः संभवो हृदि ।। २९८ ।।

नापि देहाद्विनिष्क्रम्य पर्वतादीन्समीक्षते ।।
देहं विना कथमगाद्गतिसाधनवर्जितः ।। २९९ ।।

अन्तरेणापि देहादींस्तत्कार्यं चेत्करोत्ययम् ।।
व्यर्थं देहाद्युपादानमस्य प्राप्नोत्यसंशयम् ।। ३०० ।।

ननु पर्यङ्क आसीनो गच्छञ्शिविकया वनम् ।।
वेश्मतो बहिरात्मानं द्रक्ष्यतीति न तद्यतः ।। ३०१ ।।

अमात्यादीन्यथाऽऽदाय स्वात्मभोगप्रसिद्धये ।।
नृपः स्वदेशमध्यस्थो यथेष्टं परिवर्तते ।। ३०२ ।।

स्वदेहराष्ट्रसंस्थोऽयं जाग्रद्भावनिरूपिणः ।।
प्राणानात्मा तथाऽऽदाय स्वप्नान्पश्यति कामतः ।। ३०३ ।।

असत्योपाधिभिः सोऽयं कूटस्थासङ्गविग्रहः ।।
अविद्यारोपितमलो विद्ययाऽऽत्मा विशोध्यते ।। ३०४ ।।

निःसङ्गस्य ससङ्गेन कूटस्थस्य विनाशिना ।।
आत्मनोऽनात्मना योगो वास्तवो नोपपद्यते ।। ३०५ ।।

कूटस्थादत्तानुज्ञं सत्प्रत्याख्यातं सहान्वयम् ।।
कारकाद्यन्यतो मोहान्नाऽऽत्मानं प्रति ढौकते ।। ३०६ ।।

ननु कामवशादस्य त्वयोक्तं परिवर्तनम् ।।
द्रष्टृदृश्यादिभावश्च कथं शुद्धस्तथा सति ।। ३०७ ।।

मैवं स्वतोऽवबुद्धत्वात्कुतोऽज्ञानेन संगतिः ।।
अज्ञानसंगतिं मुक्त्वा न स्यात्तज्जेन संगतिः ।। ३०८ ।।

एवं यस्मात्स्वतः शुद्धो द्वितीयासंगतेरयम् ।।
आत्मातस्मात्स्वतो मुक्तः कूटस्थज्ञाप्तिमात्रतः ।। ३०९ ।।

न यथा श्रोत्रविज्ञानं रूपेणैति समागमम् ।।
संसारेण तथैवाऽऽत्मा कौटस्थ्यान्नैति संगतिम् ।। ३१० ।।

इत्यर्थस्यावबोधार्थं परो ग्रन्थोऽवतार्यते ।। ३११ ।।
विशुद्धिं व्यतिरेकं च स्वप्नजाग्रदवस्थयोः ।।
उक्त्वाऽऽत्मनोऽद्वयत्वं च सुषुप्ते चाधुनोच्यते ।। ३१२ ।।

न वेदेत्या त्मनः श्रुत्या कर्तृत्वं प्रतिषिध्यते ।।
पश्यन्नपि यतः प्राज्ञो कौटस्थ्यान्न प्रपश्यति ।। ३१३ ।।

अथ यो वेदेति तथा ज्ञातृसाक्षित्वमात्मनः ।।
प्रतीचोऽकारकत्वं नः सर्वत्र प्रतिपाद्यते ।। ३१४ ।।

क्वचित्प्रमातृवित्साक्षी कचित्प्रत्ययवित्परः ।।
क्वचिद्बाह्यार्थविच्चाऽऽत्मा तत्कर्तृत्वं निषिध्यते ।। ३१५ ।।

परप्रयुक्तं वेत्तृत्वं यदस्य प्रत्यगात्मनः ।।
संबन्धजत्वात्तस्यातः कस्येत्यत्राभिधीयते ।। ३१६ ।।

कर्मोत्थत्वात्प्रमात्रादेस्तत्क्षये क्षयवत्त्वतः ।।
षष्ठीयं कर्मणि न्याय्या द्वयाभावविवक्षया ।। ३१७ ।।

अप्यर्थे चनशब्दोऽयमभावस्यापि वारकः ।।
शेषशेषितिरोभावे सुषुप्तिरिह भण्यते ।। ३१८ ।।

अथ केन क्रमेणायं सुषुप्तं प्रतिपद्यते ।।
इति क्रमविधानार्थं हिता नामेति भण्यते ।। ३१९ ।।

आ नाभितस्तथा कण्ठाद्धृदयं मध्यतः स्थितम् ।।
सनालं पद्मकोशाभं पञ्चच्छिद्रमधोमुखम् ।। ३२० ।।

स्वप्नाश्रयाणि हृन्मध्ये नीलाद्याभानि देहिनः ।।
स्थानानि सुरमर्त्यादिजुष्टान्यस्य भवन्त्युत ।। ३२१ ।।

बिलानि सुपयश्चैता जाग्रद्वत्प्रत्ययोद्भवाः ।।
एकोत्तरं नाडिशतं विष्वक्ताभ्यो विनिर्गतम् ।। ३२२ ।।

प्रतीन्द्रियं दश दश निर्गता विषयोन्मुखाः ।।
ना़ड्यः कर्मादिहेतूत्थाः स्वप्नादिफलभुक्तये ।। ३२३ ।।

वहन्त्यम्भो यथा नद्यो नाड्यः कर्मफलं तथा ।।
अनन्तैकोर्ध्वगा नाडी तया गच्छन्विमुच्यते ।। ३२४ ।।

एकैकस्याः पुनर्नाड्याः सूक्ष्मभेदाः प्रकीर्तिताः ।।
द्वासप्ततिसहस्रैस्ते संख्याता योगचिन्तकैः ।। ३२५ ।।

कदम्बकुसुमोद्भूतकेसरा इव सर्वतः ।।
प्रसृता हृदयान्नाड्यो याभिर्व्याप्तं शरीरकम् ।। ३२६ ।।

हितं फलं प्रयच्छन्ति यस्मात्तस्माद्धिताः स्मृताः ।।
हृदयात्ता विनिप्क्रान्ता यथाऽर्काद्रश्मयस्तथा ।। ३२७ ।।

पुरीतदभिधानेन हृद्वेष्टनमिहोच्यते ।।
तत्तूपलक्षणं विद्याद्देहव्याप्तिविवक्षया ।। ३२८ ।।

स्वप्नकर्मसमुद्भूता वासना या हृदि स्थिताः ।।
नाडीभिस्ता वितत्याऽऽत्मा स्वप्नान्पश्यति कामतः ।। ३२९ ।।

स्वाप्नान्भोगानशेषेण भुक्त्वा स्वप्नक्रियाक्षये ।।
ताभिरेवोपसंहृत्य प्राज्ञो याति सुषुप्तताम् ।। ३३० ।।

जाग्रत्स्वप्नक्रियोद्भूतान्भुक्त्वा भोगानशेषतः ।।
इन्द्रियाण्युपसंहृत्य शेते नाडीभिरात्मनि ।। ३३१ ।।

सामान्यप्रज्ञया देहं संव्याप्यान्तर्बहिः श्रमात् ।।
श्येनवत्परमं स्थानमात्माऽभ्येति सुषुप्तताम् ।। ३३२ ।।

धियोऽन्तःकरणस्येह स्थानं हृदयमिष्यते ।।
तत्रेन्द्रियाणि सर्वाणि बुद्धितन्त्राणि सर्वदा ।। ३३३ ।।

यत एवमतस्तानि नाडीभिः कर्मणो वशात् ।। ३३४ ।।
प्रसारयति धीर्वृत्तीर्मत्स्यजालकवद्बहिः ।।
प्रसार्याऽऽयतनस्थानि तानि धीरधितिष्ठति ।। ३३५ ।।

जाग्रत्काले ततो ज्ञोऽयमभिव्यक्तविशेषधीः ।।
व्याप्नोति निष्क्रियः सर्वान्भानुर्दश दिशो यथा ।। ३३६ ।।

ता एवेन्द्रियवृत्तीः स्वाश्चैतन्यखचिता यदा ।।
संयच्छति प्रतीच्यात्मा स्वपितीति तदोच्यते ।। ३३७ ।।

बुद्ध्युपाध्यनुरोधेन प्रतीचः प्रभवाप्ययौ ।।
विक्षेपलयहीनस्तु स्वतः कुम्भखवत्परः ।। ३३८ ।।

ताभिः प्रत्यवसृप्याऽऽत्मा वृत्तीर्नाडीभिरानयन् ।।
तप्तायोवच्छरीरं स्वं व्याप्य शेते स्व आत्मनि ।। ३३९ ।।

स्वहेतुमात्रया स्थानमिन्द्रियाणां न कार्यतः ।।
यतोऽतश्चिन्निभेनैव व्याप्तिः स्यात्कारणात्मना ।। ३४० ।।

सुषुप्तौ न शरीरेण संगतिः प्रत्यगात्मनः ।।
नापि बुद्ध्यादिभिः साक्षात्तत्स्थानासंगतेर्भवेत् ।। ३४१ ।।

तीर्णो हीति तथाचैतदुत्तरत्राभिधास्यते ।।
सुषुप्तेऽत्र पिता चेति सर्वसंबन्धवारणम् ।। ३४२ ।।

सर्वसंसारदुःखौघव्यतीतेयं पराऽऽत्मनः ।।
अवस्थेत्यत्र दृष्टान्तः स यथेत्यभिधीयते ।। ३४३ ।।

स्तनंधयो यथा वालो रागद्वेषविवर्जितः ।।
तदभावाद्विकुर्वन्ति चेतो न विशयाः सदा ।। ३४४ ।।

अप्ररूढेन्द्रियत्वाच्च रागद्वेषाद्यसंप्लुतिः ।।
मृदुकण्टकवत्तद्धीर्नालं वेद्धं स्वगोचरान् ।। ३४५ ।।

सर्वत्राव्याहताज्ञश्च विधेयप्रकृतित्वतः ।।
राजा वाऽतिसुखी लोके प्ररूढेन्द्रियवानपि ।। ३४६ ।।

विज्ञाताशेषतत्त्वो वा ब्राह्मणः कृतकृत्यतः ।।
आनन्दस्य परां काष्ठामतिघ्नीमेत्य निर्वृतः ।। ३४७ ।।

बालादित्रयमप्येतदेको दृष्टान्त इष्यते ।।
बालमौढ्यमदान्धत्वनिवृत्त्यर्थं तथोच्यते ।। ३४८ ।।

बालस्य निर्विवेकत्वात्सविवेकः क्षितीश्वरः ।।
तन्मदान्ध्यनिषेधार्थं महाब्राह्मण उच्यते ।। ३४९ ।।

अतीत्य दुःखहेतून्या हन्ति दुःखान्यशेषतः ।।
आनन्दस्य परा निष्ठा तेनातिघ्नीति भण्यते ।। ३५० ।।

निर्विकारात्मनां यस्माद्बालादीनां स्व आत्मनि ।।
अतीव जायते ह्रादो दृष्टान्तः स विवक्षितः ।। ३५१ ।।

परसंबन्धमेत्यात्मा कार्यकारणरूपिभिः ।।
ऐकात्म्यलक्षणं साक्षाच्छेत इत्यभिधीयते ।। ३५२ ।।

अत्यन्तसंनिकृष्टानामपि भिन्नात्मनां मितेः ।।
लोचनस्थाञ्जनादीनां न दृष्टिपथतेष्यते ।। ३५३ ।।

किमु प्रध्वस्तनिःशेषभेदहेताविहाऽऽत्मनि ।।
ग्राह्यग्राहकसंबन्धः सर्वभेदापनोदिनि ।। ३५४ ।।

स्वस्थावस्थैव यैतेषां प्रसिद्धा जगतीक्ष्यते ।।
दृष्टान्तत्वेन स्वापस्य सैव साक्षाद्विवक्ष्यते ।। ३५५ ।।

दार्ष्टान्तिकत्वेन यतः सुषुप्तोऽत्र विवक्षितः ।।
नापि बालादिस्वापस्य विशेषः कश्चिदीक्ष्यते ।। ३५६ ।।

अव्याहतमतिर्बालः सर्वातिशयवर्जिताम् ।।
आनंदस्य परां निष्ठामतिघ्नीं प्रतिपद्यते ।। ३५७ ।।

यावद्यावत्प्ररूढत्वं रागादेर्जायते शिशोः ।।
तावत्तावत्प्ररूढत्वं दुःखस्याप्यभिजायते ।। ३५८ ।।

यथैव तत्तनुत्वं च यावद्यावदिहाऽऽत्मनः ।।
दुःखस्यापि तनुत्वं स्यात्तावत्तावत्सुखात्मनः ।। ३५९ ।।

उत्तरोत्तरवृद्ध्याऽतो दुःखहेतुक्षयाच्छ्रुतौ ।।
सहस्रदशभागेन निष्ठाऽऽनन्दस्य भण्यते ।। ३६० ।।

अव्यावृत्ताननुगतप्रत्यङ्मात्रसमाप्तितः ।।
भूम्न्येव तु परा निष्ठाऽऽनन्दस्येति श्रुतेर्वचः ।। ३६१ ।।

आनन्दः स्वयमेवाऽऽत्मा भेदसंसर्गवर्जितः ।।
दुःखहेतुविनिर्मुक्तावतिघ्नीमेत्यतः स्वतः ।। ३६२ ।।

गार्ग्यं काश्यो यदप्राक्षीत्काभूदेष तदेति तत् ।।
सप्रपञ्चं यथावच्च सर्वमुक्तमशेषतः ।। ३६३ ।।

अनेन च यथोक्तेन पाणिपेषोत्थितस्य हि ।।
मोहोत्थाशेषकार्येभ्यो विशुद्धिं श्रुतिरब्रवीत् ।। ३६४ ।।

कुत आगादिति त्वस्य प्रश्नार्थाविश्चिकीर्षया ।।
सुषुप्ताज्जाग्रदापत्तिर्यथा तदधुनोच्यते ।। ३६५ ।।

नन्वस्थाद्यो हि यत्रेह स तस्मादन्यतो व्रजन् ।।
वेश्मतो ग्रामतो वाऽसौ तत एव व्रजेद्ध्रुवम् ।। ३६६ ।।

तस्मात्सामर्थ्यतः सिद्ध उत्तरप्रश्ननिर्णयः ।।
तन्निर्णयार्थमारम्भो न कार्यो जामिदोषतः ।। ३६७ ।।

न निमित्ताद्यर्थताऽपि पञ्चम्या उपपद्यते ।।
ऊर्णनाभ्यग्निदृष्टान्ते न निमित्तादि गम्यते ।। ३६८ ।।

प्रत्युक्तौ न निमित्तादि यदि साक्षात्समीक्ष्यते ।।
अपादानार्थतैवास्तु दोषस्यान्यत्र दर्शनात् ।। ३६९ ।।

नन्वत्रापि समो दोषो वाक्यस्य पुनरुक्तता ।।
नैवं यतोऽखिलध्वान्तकार्यध्वंसो विवक्षितः ।। ३७० ।।

अव्यावृत्ताननुगतं पूर्णं ब्रह्म विवक्षितम् ।।
प्रत्यङ्मात्रैकयाथात्म्यं न दोषो जामिता ततः ।। ३७१ ।।

विषयौ द्वावुपन्यस्तौ विद्याविद्यात्मनोरिह ।।
आत्मेत्येवेति विद्याया विषयः प्रागुदाहृतः ।। ३७२ ।।

अविद्याविषयस्तावत्संसारानर्थ ईरितः ।।
क्रियाकारकभेदेन नामरूपक्रियात्मकः ।। ३७३ ।।

तत्राविद्योद्भवं कार्यं यावत्किंचिद्विवक्षितम् ।।
तत्प्रत्यपादि निखिलं पूर्वं श्रुत्यैव यत्नतः ।। ३७४ ।।

अविद्याप्रतिपक्षाया विद्याया विषयोऽधुना ।।
प्रवक्तव्योऽतस्तद्योग्यौ प्रश्नौ द्वौ समुदाहृतौ ।। ३७५ ।।

हेतुस्वरूपकार्याणि विरोधीनि परस्परम् ।।
अविद्याविद्ययोर्यस्मात्तद्योग्यप्रश्नगीरतः ।। ३७६ ।।

कारकव्यवहारोऽयमविद्याविषयः सदा ।।
आधाराधेययोर्भित्तौ तयोः कारकतेष्यते ।। ३७७ ।।

तद्वद्गच्छति यो यस्माद्भेदे सत्येव याति सः ।।
इत्यविद्याव्यवस्थेयं विद्यायास्तद्विपर्ययः ।। ३७८ ।।

क्रियाकारकभेदाद्या लोकतः शेमुषी त्वभूत् ।।
यथास्थितात्मयाथात्म्यसम्यग्ज्ञानेन बाध्यते ।। ३७९ ।।

नान्योऽयमात्माऽन्यत्राभून्नान्योऽन्यस्मात्तथैति च ।।
इति निःशेषतन्मोहकार्यध्वंसो विवक्षितः ।। ३८० ।।

अभेदव्यतिरेकाभ्यां वस्त्वन्तरमिहाऽऽत्मनः ।।
श्रुत्या निषिध्यते साक्षाद्भेदहेतोर्निषेधतः ।। ३८१ ।।

ननु प्राणादिभिः सद्भिः कथं निर्भेदताऽऽत्मनः ।।
नाऽऽत्मन्येव तदध्यासाच्छुक्तिकारजतादिवत् ।। ३८२ ।।

कथं तदिति दृष्टान्त ऊर्णनाभ्यादिरुच्यते ।।
वास्तवं वृत्तमापेक्ष्य न त्वियं सृष्टिरात्मनः ।। ३८३ ।।

नासतो जन्मना योगः सतः सत्त्वान्न चेष्यते ।।
कूटस्थे विक्रिया नास्ति तस्मादज्ञानतो जनिः ।। ३८४ ।।

पुंस्प्रबोधप्रसिद्ध्यर्थं सृष्टिव्याजोऽयमुच्यते ।।
कौटस्थ्यात्त्वात्मनः सृष्टिर्न कथंचन युज्यते ।। ३८५ ।।

निःशेषवेदसिद्धान्तविद्वद्भिरपि भाषितम् ।।
गौडाचार्यैरिदं वस्तु यथाऽस्माभिः प्रपञ्चितम् ।। ३८६ ।।

मृल्लोहविस्फुल्लिङ्गाद्यैः सृष्टिर्या चोदिताऽन्यथा ।।
उपायः सोऽवताराय नास्ति भेदः कथंचन ।। ३८७ ।।

सृष्टावन्यपरायां तु न चोद्यस्यास्ति संभवः ।।
कूटस्थात्कथमुत्पत्तिरचित्कं चेतनात्कथम् ।। ३८८ ।।

निःसाधनं च कार्याणि कथं कुर्यादनेकधा ।।
विश्वरूपसमुत्पत्तिरेकरूपात्कथं भेवत् ।। ३८९ ।।

इत्येवमादिचोद्यानां पुंस्वभावानुरोधतः ।।
परिहारवच श्रौतं न च वस्त्वनुरोधतः ।। ३९० ।।

ऊर्णनाभिः स्वयं कर्ता प्रयुङ्त्के कर्म चाऽऽत्मना ।।
तन्तून्स्वतः प्रसिद्धेन करणेन च तन्तुना ।।
गमिक्रियां साधयति तथैकत्रापि चाऽऽत्मनि ।। ३९१ ।।

अचेतनो यथा जाल ऊर्णनाभेः सचेतनात् ।।
आकाशादिजगत्कार्यमात्मनश्चेतनात्तथा ।। ३९२ ।।

विस्फुलिङ्गा यथा चाग्नेर्जायन्तेऽग्निस्वभावकाः ।।
सुषुप्तादात्मनस्तद्वत्प्राणादीनां समुद्भवः ।। ३९३ ।।

सुषुप्तोदाहृतिर्येयं तया समुपलक्ष्यते ।।
विश्वाभिव्यक्तितः पूर्वं ब्रह्मैवानामरूपकम् ।। ३९४ ।।

सर्वासूपनिषत्स्वेवं कारणं नान्यदात्मनः ।।
श्रूयतेऽतः परात्मैव जगतः कारणं परम् ।। ३९५ ।।

ब्रह्मण्यस्तमितेऽत्यर्थं जगत्यस्मिन्नशेषतः ।।
जगत्प्रसूतौ को हेतुस्तदन्याव्यतिरेकतः ।। ३९६ ।।

अस्तीशो व्यतिरिक्तश्चेत्सोऽपि केन प्रवर्तितः ।।
जगन्निर्मिनुयादेतत्स्वतश्चेत्सर्वदा न किम् ।। ३९७ ।।

ऐश्वर्यं पारतन्त्रयं च नापि संभाव्यते मितेः ।।
नापि कार्यं विलीनत्वात्स्वात्मोत्पत्तौ प्रवर्तते ।। ३९८ ।।

भिन्नं चेत्कारणात्कार्यं कार्यकारणता तयोः ।।
पृथक्प्रसिद्धयोः केयं हिमवद्विन्ध्ययोरिव।।।। ३९९ ।।

अथाभिन्नं तदैकत्वात्कार्यकारणता कुतः ।।
नापि निष्प्रियरूपं सत्कारणत्वं समश्नुते ।। ४०० ।।

तथाचाक्रियमाणं सत्कथं कार्यमिहोच्यते ।।
क्रियाशून्यं च यद्वस्तु तच्चाकारकमिष्यते ।। ४०१ ।।

लयेनैव समाप्तत्वात्कालकर्मादिकारणम् ।।
स्वात्मोत्पत्तावशक्तं तद्व्यक्तं सामर्थ्यभाग्यतः ।। ४०२ ।।

नित्यशक्तित्वपक्षेऽपि युगपत्प्रभवादिकम् ।।
प्राप्नोति सर्वकार्यस्य न च तद्वर्तते तथा ।। ४०३ ।।

शक्त्युत्पत्त्यभ्युपेतौ च कारणं स्यादशक्तिमत् ।।
अथ शक्त्यन्तराच्छक्तिरनवस्था प्रसज्यते ।। ४०४ ।।

किमपेक्ष्य व्यपेतत्वं कालोऽयं वार्तमानिकः ।।
यायादनागतत्वं च तस्यैक्याभागवत्त्वतः ।। ४०५ ।।

नित्यमेकं विभु द्रव्यं यदि कालोऽभ्युपेयते ।।
अतीतानागतत्वादिभेदः स्यात्किंनिबन्धनः ।। ४०६ ।।

आदित्यादिगतिश्चेत्स्यात्कालोऽव्यक्तसमुत्थितौ ।।
आदित्यादेर्विलीनत्वान्न तदा तत्क्रियेष्यते ।। ४०७ ।।

न चावयविनो वृत्तिर्निरंशैकत्वहेतुतः ।।
भागेषु निष्कलत्वैक्यनिःसामान्यत्वकारणात् ।। ४०८ ।।

आधारेषु निरंशेषु यद्याद्येयस्तथाविधः ।।
भिन्नदेशेषु तेष्वेकस्तथाचावयवी कथम् ।। ४०९ ।।

तस्मान्न देशकालादिभेदो वस्त्वाश्रयो मितेः ।।
दिग्भेदक्लृप्तिवद्व्योम्नि भेदोऽयं तद्वदात्मनि ।। ४१० ।।

जगदुत्पत्तिसंहारास्तद्वदात्मनि कल्पिताः ।।
वस्तुवृत्तं समालोक्य कुतः सृष्ट्यादिसंभवः ।। ४११ ।।

कारकादिर्यथा भ्रान्तिस्तथा पूर्वमवादिषम् ।।
सर्वमात्मेति नेतीति तथा सत्युपपद्यते ।। ४१२ ।।

उद्भूतिस्थितिनाशाः स्युर्जगतोऽतः प्रतिक्षणम् ।।
अविद्यामात्रहेतुत्वान्नामीषां विद्यते क्रमः ।। ४१३ ।।

प्राणाः श्रोत्रादयोऽत्र स्युर्दश सप्त च ये मताः ।।
लोकावच्छेदतोऽमीषां भेदोऽध्यात्मादिलक्षणः ।। ४१४ ।।

जरायुजादिसंभेदभिन्ना लोकाः पृथग्विधाः ।।
तथाऽधिदेवतात्मानो देवाः स्युर्बहुभेदकाः ।। ४१५ ।।

तेऽपि साधारणाः प्राणा देहेऽसाधारणास्तु ते ।।
भूतानां परिणामोऽयं यथाकर्म यथाश्रुतम् ।। ४१६ ।।

प्राणादिजन्मना जज्ञे विस्फुलिङ्गैर्यथा शिखी ।।
परमात्माऽपि जज्ञे खं यथा कुम्भादिजन्मभिः ।। ४१७ ।।

प्राणाद्युद्भूतितो नान्या क्षेत्रज्ञोद्भूतिरिष्यते ।।
श्रुतेरेतेभ्य इति हि तथा स्पष्टं वचः श्रुतम् ।। ४१८ ।।

यस्मादविद्ययैवाऽऽत्मा प्राणक्षेत्रज्ञरूपभाक् ।।
स्वतोऽतः स परं ब्रह्म तस्योपनिषदुच्यते ।। ४१९ ।।

उपासनार्थं यद्गुह्यं नामोपनिषदुच्यते ।।
तदस्य परमं गुह्यं तेनोपासीत तत्त्वतः ।। ४२० ।।

ब्रह्मविद्याधिकारेऽस्मिन्यावत्किंचिदुपासनम् ।।
ब्रह्मविद्योत्थितिफलं तत्सर्वमिति निर्दिशेत् ।। ४२१ ।।

गोदोहनादिवद्विद्यादेवं सर्वमुपासनम् ।।
विद्याधिकारजीवित्वान्न स्वतन्त्रफलं भवेत् ।। ४२२ ।।

सत्यस्य सत्यमिति या ब्रह्मोपनिषदुच्यते ।।
प्राणा वै सत्यमित्यस्या व्याख्योपनिषदः कृता ।। ४२३ ।।

नामरूपात्मकाः प्राणाः परसत्याभिसंगतेः ।।
सत्यमित्यभिधीयन्ते तेषां सत्यं परं पदम् ।। ४२४ ।।

उक्तोपनिषदर्थस्य सम्यगाविष्कृदुत्तरम् ।।
यो ह वै शिशुमित्यादि भविता ब्राह्मणद्वयम् ।। ४२५ ।।

कामं ह्युपनिषद्व्याख्या भवतु ब्राह्मणद्वयम् ।।
संसारिब्रह्मणोः कस्य नामैतदिति भण्यताम् ।। ४२६ ।।

पाणिपेषप्रबुद्धस्य नाम संसारिणो यदि ।।
तदा स एव विज्ञेयस्तज्ज्ञानादेव मुक्तता ।। ४२७ ।।

ब्रह्मशब्दाभिधेयश्च संसार्येव तदा भवेत् ।।
तद्विद्या ब्रह्मविद्येति प्रतिपद्यामहे तदा ।। ४२८ ।।

अथासंसारिणो नाम न्यायतोऽध्यवसीयते ।।
संसारिणि यदुक्तं तत्तदा तत्र भविष्यति ।। ४२९ ।।

भिन्नात्मनोस्तयोर्दोषो ब्रह्मत्वप्रतिपादिकाः ।।
कुप्येरञ्श्रुतयः सर्वा नान्यदन्यद्भवेद्यतः ।। ४३० ।।

ब्रह्मणोऽव्यतिरेके च तद्वच्चासति दुःखिनि ।।
ब्रह्मविद्योपदेशस्य कैमर्थक्यं प्रसज्यते ।। ४३१ ।।

इति संदेहहेतुश्च विचारस्य प्रयोजकः ।।
तस्माद्विचारः कर्तव्य उक्तसंदेहहानिकृत् ।। ४३२ ।।

नासंसारी परोऽन्योऽस्ति पाणिपेषप्रबोधितात् ।।
प्राज्ञावस्थात्मकाद्यस्मादुत्पत्तिः श्रूयते श्रुतौ ।। ४३३ ।।

ब्रह्म तेऽहं ब्रवाणीति प्रतिज्ञाय ततो नृपः ।।
सुप्तं पुरुषमभ्येत्य पाणिना बोधयन्स्वयम् ।। ४३४ ।।

तमवस्थान्तरं नीत्वा स्वप्नदर्शनवर्त्मना ।।
सुषुप्ताख्यं ततस्तस्मात्प्राणाद्युत्पत्तिमब्रवीत् ।। ४३५ ।।

संसारी प्रक्रमाच्चेह नान्यः संभाव्यते ततः ।।
अनूद्य च प्रियात्मानं स द्रष्टव्य इतीर्यते ।। ४३६ ।।

वेदान्तेषु च सर्वेषु प्रत्यगात्मैव चोद्यते ।।
वेद्यत्वेन न तद्भिन्नं पश्येदित्यभिधीयते ।। ४३७ ।।

अवस्थान्तरसंबन्धादसंसारी भविष्यति ।।
संसार्यपि स्वतोऽयं चेन्नेदृग्दृष्टेरसंभवात् ।। ४३८ ।।

नान्यजातिविशिष्टोऽर्थः स्वतो जात्यन्तरं ततः ।।
कश्चिदेति जगत्यस्मिन्नन्यत्रेश्वरहेतुतः ।। ४३९ ।।

स्वभावमपि जह्याच्चेदग्निः शीतो भवेद्ध्रुवम् ।।
सर्वप्रमाणकोपश्च सर्वं स्यादधरोत्तरम् ।। ४४० ।।

सांख्यादयस्तथेशस्य ह्यभावं बहुयुक्तिभिः ।।
आपादयन्ति यत्नेन तेभ्योऽन्यः कोऽधिको धिया ।। ४४१ ।।

संसारिणोऽप्यसामर्थ्याज्जगज्जन्मादिकर्मसु ।।
जगद्धेतुत्वमन्याय्यमिति चेन्न श्रुतेर्बलात् ।। ४४२ ।।

अक्षाद्यगोचरो यद्वच्छास्त्रादध्यवसीयते ।।
तद्वत्संसारिकारित्वं जगतो गम्यतां श्रुतेः ।। ४४३ ।।

एवं तावदयं पक्षो न्यायतः प्रतिपादितः ।।
शास्त्रन्यायादितोऽन्योऽपि पक्षोऽथ प्रतिपाद्यते ।। ४४४ ।।

यः सर्वज्ञः सर्वविद्योऽशनायादिविवर्जितः ।।
यः पृथिव्यामिति तथा नेति नेतीति चाऽऽगमः ।। ४४५ ।।

अस्थूलाद्यक्षरोक्तेश्च तथाऽपूर्वादिवाक्यतः ।।
असंसारी परोऽस्तीशो यस्य सर्वमिदं वशे ।। ४४६ ।।

स एव च जगत्कारी सत्यज्ञानादिलक्षणः ।।
तस्मादित्यात्मनश्चेति सामानाधिकरण्यतः ।। ४४७ ।।

संसारिणो ननूत्पत्तिरेवमेवेति कीर्तिता ।।
नैवं महेश्वरस्यैव तत्राऽऽकाशत्वसंश्रयात् ।। ४४८ ।।

ब्रह्म तेऽहं ब्रवाणीति प्रकृत्य ब्रह्मबोधनम् ।।
अब्रह्माप्रकृतं ब्रूयात्कथं राजाऽतिपण्डितः ।। ४४९ ।।

श्रुत्यन्तरविरोधश्च संसारी चेदिहोच्यते ।।
सता सोम्येति सन्नाम्ना ब्रह्म तत्र विवक्षितम् ।। ४५० ।।

आकाशो ह वै नामेति ब्रह्मैवानामरूपकम् ।।
श्रुत्यन्तरे श्रुतं साक्षादाकाशाह्वानवत्परम् ।। ४५१ ।।

तथाचाहरहः शास्त्रं पर आत्मनि चेति यत् ।।
सुषुप्ते ब्रह्मणोऽन्यस्य नावकाशोऽस्ति दुःखिनः ।। ४५२ ।।

अतद्विकारतो जन्म प्रलयश्च तथाऽऽत्मनः ।।
भौतिकाकाशविषयो न कथंचन युज्यते ।। ४५३ ।।

जगज्जन्मादिसामर्थ्यं सामग्र्यादि च दुःखिनः ।।
संसारिणो न संभाव्यमस्मदादेर्यथा तथा ।। ४५४ ।।

न शक्त्याधानकृच्छास्रं तस्याभिव्यञ्जकत्वतः ।।
मानान्तरविरोधेन न हि मानं प्रवर्तते ।। ४५५ ।।

परस्परानपेक्षौ चेत्संसारीशौ स्वतः स्थितौ ।।
ऐकात्म्यं न तयोर्युक्तं प्रकाशतमसोरिव ।। ४५६ ।।

अहं ब्रह्मेत्यतोऽयुक्तं ब्रह्म प्रत्यक्तयाऽञ्जसा ।।
ग्रहीतुं दुःखिनोऽन्यत्वाद्दोषभाक्स्यादतोऽन्यथा ।। ४५७ ।।

सत्कर्मभिस्तु तं देवं जगतः कारणं परम् ।।
आराध्य परमोत्कर्षं तत्प्रसादात्समश्नुते ।। ४५८ ।।

ब्रह्मात्मैकत्वशंसीनि वाक्यान्यपि तथा सति ।।
अर्थवादी भविष्यन्ति विरोधः स्यादितोऽन्यथा ।। ४५९ ।।

तर्कशास्त्रैस्तथा लोकन्यायैरप्यविरुद्धता ।।
तथा सतीति संप्राप्तावत्र प्रतिविधीयते ।। ४६० ।।

नैतदेवं यतोऽस्यैव मन्त्रब्राह्मणमानतः ।।
प्रवेशः श्रूयते साक्षात्परमेशस्य सर्वतः ।। ४६१ ।।

पुरश्चक्रे द्विपदः पुरः पुरुष आविशत् ।।
रूपं रूपं च सर्वाणि त्वं स्त्रीं त्वं च पुमानसि ।। ४६२ ।।

इति सन्त्रसमाम्नायस्तथाच ब्राह्मणान्यपि ।।
इह प्रविष्ट इत्युक्तिः पुरस्ताद्ब्राह्मणोदिता ।। ४६३ ।।

तत्सृष्ट्वेति तथा वाक्यं तैत्तिरीयश्रुतौ श्रुतम् ।।
सेयमित्यादिकं वाक्यं छान्दोग्योपनिषद्यपि ।। ४६४ ।।

ब्रह्मात्मशब्दयोस्तद्वदेकाधिकरणश्रुतेः ।।
अहं ब्रह्मेत्यवसितुं युक्तमेव भवेदतः ।। ४६५ ।।

यदा चैवं स्थितः पक्षस्तदा दोषोऽयमागमत् ।।
संसारित्वं परस्येति तदनन्यत्वकारणात् ।। ४६६ ।।

अथासंसारितैतस्य कथंचिदुपपद्यते ।।
तदोपदेशानर्थक्यं तमृतेऽप्यस्य मुक्ततः ।। ४६७ ।।

एवं प्रचोदिते केचित्परिहारं प्रचक्षते ।।
सृष्टेषु न परः साक्षात्प्राविशत्परमेश्वरः ।। ४६८ ।।

विकाररूपापन्नः सन्विज्ञानात्मत्वलक्षणः ।।
ब्रह्मादिस्थावरान्तेषु भूतेषु प्राविशत्परः ।। ४६९ ।।

विज्ञानात्माऽपि महतः परमात्मस्वभावकात् ।।
अन्योऽनन्यश्च विज्ञेयः स्वाभाव्यात्सर्ववस्तुनः ।। ४७० ।।

येनान्यस्तेन संसारी कर्माधिकृत इष्यते ।।
अनन्यपक्षेऽहं ब्रह्मेत्युक्तेर्ब्रह्म प्रपत्स्यते ।। ४७१ ।।

यथोक्तदोषसंबन्धो नैवं सति भविष्यति ।।
इतोऽन्यथा कल्पनायां यतो दोषेण संगतिः ।। ४७२ ।।

देहाद्युपाधिस्रंबन्धं सिद्धं मान्तरसंश्रयात् ।।
अनूद्य ब्रह्मता वाक्यान्न प्रविष्टाद्यतः श्रुतेः ।। ४७३ ।।

विज्ञानात्मन एताः स्युर्गतयो विक्रियां प्रति ।।
नानाद्रव्यसमाहारः पृथिवीवत्परो भवेत् ।। ४७४ ।।

तस्य सावयवस्य स्यादेकदेशस्य विक्रिया ।।
विज्ञानात्मेति यं प्राहुः परिणामः स आत्मनः ।। ४७५ ।।

घटादिवत्क्षितेरस्य ह्येकदेशस्य विक्रिया ।।
संस्थानानुपमर्देन यद्वा केशोषरादिवत् ।। ४७६ ।।

कार्त्स्न्यॆन वा परिणमेत्क्षीरद्रव्यादिवत्परः ।।
इयन्त एव पक्षाः स्युर्विकारे परमात्मनः ।। ४७७ ।।

भिन्नद्रव्यसमूहस्य मुख्यैकत्वं न युज्यते ।।
एकजात्यभिसंबन्धादेकत्वं गुणतो यतः ।। ४७८ ।।

तथाच सति सिद्धान्तहानिर्वः संप्रसज्यते ।।
नित्यं चायुतसिद्धांशानुगतोऽवयवी यदि ।। ४७९ ।।

तदवस्थस्य तस्यैकदेशः संसारितामगात् ।।
प्रत्यंशावसितेस्तस्य तदाऽपि परमात्मनः ।। ४८० ।।

स्वभागानुगतो दोषो गुणो वाऽस्य प्रसज्यते ।।
संसारिता परस्यैवं दोषः स्याद्दुर्निवारणः ।। ४८१ ।।

निःशेषपरिणामेऽपि पयोवत्परमात्मनः ।।
श्रुतिस्मृत्युक्तिकोपः स्यात्स चानिष्टः प्रसज्यते ।। ४८२ ।।

न जायते म्रियते वा इति षड्भाविक्रिया -
निषेधकृद्वेदवाक्यं प्रत्यग्विकृतिवारणम् ।। ४८३ ।।

दिव्यो ह्यमूर्तः पुरुषः सबाह्याभ्यन्तरो ह्यजः ।।
निष्कलं निष्क्रियं शान्तं विमलं व्योमवत्स्थितम् ।। ४८४ ।।

इत्यादिशतशो वाक्यैः श्रुतिस्मृत्युदितैरमी ।।
सर्वे पक्षा विरुध्यन्ते त्याज्यास्तेऽतः प्रयत्नतः ।। ४८५ ।।

संसारानुपपत्तिश्च कूटस्थात्मैकदेशतः ।।
स्वकर्मफलदेशेषु क्षेत्रज्ञस्य प्रसज्यते ।। ४८६ ।।

वियुक्तस्याऽऽत्मनश्चेत्स्याद्विस्फुलिङ्गादिवद्गतिः ।।
तथाऽपि क्षतसंप्राप्तिरव्रणस्य प्रसज्यते ।। ४८७ ।।

वारिणो मत्स्यसंचारे छिद्रसंग्रथने यथा ।।
भ्रमत्सु तद्वज्जीवेषु प्राप्नुतः परमात्मनः ।। ४८८ ।।

तथाचाव्रणवाक्येन विरोधोऽपि प्रसज्यते ।।
स्वकारणातिरेकेण वृत्तिः कार्यस्य नान्यतः ।। ४८९ ।।

परमात्मैकवृत्तित्वात्कुतो जीवस्य संसृतिः ।।
स्वप्नसंचारवत्तस्माज्जीवसंसार इष्यते ।। ४९० ।।

स्थास्नुष्वपि महद्दुःखं कण्टकादिषु देहिनाम् ।।
परात्मनो महद्दुःखं जीवसंचरणेऽप्यतः ।। ४९१ ।।

अदोषो विस्फुलिङ्गादिदृष्टान्तादिति चेन्मतम् ।।
नैवं यथास्थितार्थानां शास्त्रस्य ज्ञापकत्वतः ।। ४९२ ।।

अज्ञातज्ञापकं शास्त्रमेवंस्वाभाव्यतो मितेः ।।
पदार्थान्नान्यथा कर्तुं प्रवृत्तं माननिश्चितान् ।। ४९३ ।।

मूर्तामूर्तादयो यद्वत्पदार्था माननिश्चिताः ।।
यथादृष्टानुरोध्येव दृष्टान्तैर्वस्तु बोध्यते ।। ४९४ ।।

एवं प्रवृत्तं सर्वत्र शास्त्रं दृष्टान्तपूर्वकम् ।।
न प्रमान्तरसंसिद्धविपरीतात्मबोधनम् ।। ४९५ ।।

अतिशीतोऽग्निरित्यत्र दृष्टान्तानां शतैरपि ।।
प्रमान्तरविरुद्धत्वान्नेन्द्रेणाप्यधिगम्यते ।। ४९६ ।।

मानान्तरविरुद्धं च न च मानं सदिष्यते ।।
मानान्तरेणासंव्याप्ते मेये स्यान्मानता यतः ।। ४९७ ।।

तथा पदतदर्थांश्च लिङ्गप्रत्यक्षगोचरान् ।।
नानादृत्याऽऽगमेनार्थमज्ञातं वेत्ति कश्चन ।। ४९८ ।।

लोकप्रसिद्धन्यायार्थैरंशांशित्वादिकल्पना ।।
परात्मनः कल्पयितुं नातो युक्ता कथंचन ।। ४९९ ।।

विस्फुलिङ्गाद्युपन्यासः क्षेत्रज्ञपरमात्मनोः ।।
ऐकात्म्यप्रतिपत्त्यर्थस्तस्मादत्र विवक्षितः ।। ५०० ।।

उपक्रमोपसंहाराद्यथोक्तोऽर्थो विवक्षितः ।।
ब्रह्मादि सर्वमात्मेति प्रतिज्ञाय श्रुतिर्यथा ।। ५०१ ।।

दुन्दुभ्याद्यैश्च दृष्टान्तैर्हेतुभिश्च समर्थ्यते ।।
अपूर्वाद्यादिभिर्वाक्यैः प्रतिज्ञार्थोपसंहृतिः ।। ५०२ ।।

सर्ववेदान्तवाक्येषु ब्रह्मैकत्वं विधीयते ।।
इत्यविप्रतिपत्तिर्हि व्याख्यातृणामशेषतः ।। ५०३ ।।

तद्विध्येकोक्तियोगस्य ह्यक्लेशात्संभवे सति ।।
सृष्ट्यादिवचसां नैव युक्ताऽर्थान्तरकल्पना ।। ५०४ ।।

न च प्रमाणं तत्रास्ति कल्प्यं च स्यात्फलान्तरम् ।।
ऐकात्म्यपरतैवातः सृष्ट्यादिवचसां भवेत् ।। ५०५ ।।

आचक्षते तथाचात्र केचिदाख्यायिकां शुभाम् ।।
यथाभिलषितार्थोऽयं यथा संभाव्यते स्फुटः ।। ५०६ ।।

यथा हि कश्चित्प्रागासीच्चक्रवर्ति सुतो युवा ।।
व्याधियोगोपघातादेरुन्मत्तः समपद्यत ।। ५०७ ।।

ध्वस्तराजाभिमानः सन्मुग्धो वनमुपेयिवान् ।।
व्याधैः परिगृहीतश्च व्याधोऽस्मीत्यभिमन्यते ।। ५०८ ।।

तत्कर्मा तदहंकारः कालेन महताऽभवत् ।।
ध्वस्तराजत्वसंस्कारो वसञ्शबरसद्मनि ।। ५०९ ।।

शुभौषध्युपयोगाच्च स्वस्थधीः समजायत ।।
स्वस्वभावानुरोधाच्च व्याधेभ्यो व्युत्थितात्मधीः ।। ५१० ।।

तच्छीलरूपकर्मभ्यो व्यावृत्तधिषणः स्वतः ।।
केवलस्मृत्यभावाच्च न व्याधत्वं जहात्यसौ ।। ५११ ।।

कुतश्चिदागमाज्ज्ञात्वा तमुपेत्याप्रतारकः ।।
तज्जातिकर्मसंबन्धतत्त्ववित्तत्पितुः सखा ।। ५१२ ।।

प्रवृत्त्या कर्मणा जात्या चक्रवर्त्युचितैस्तथा ।।
लक्षणै राजपुत्रत्वं यथा कश्चित्प्रबोधयेत् ।। ५१३ ।।

लब्धमात्रस्मृतिः सोऽथ राजाऽस्मीत्यवबोधतः ।।
बाधित्वा स्वमसंबोधं हित्वा व्याधत्वमात्मनः ।। ५१४ ।।

राज्याभिषेकमाप्नोति प्राप्य सिंहासनं पितुः ।।
अवाप्तराजसूनुत्वात्तत्प्राप्तौ नापि चेष्टते ।। ५१५ ।।

मोहाध्यस्तात्मव्याधत्वान्मोहध्वंसातिरेकतः ।।
राजपुत्रत्वसंप्राप्तौ नान्यत्किंचिदपेक्षते ।। ५१६ ।।

यथा तथाऽयं ब्रह्मैव ब्रह्मासंबोधमात्रतः ।।
बुद्धीन्द्रियशरीरादावात्मत्वं प्रतिपेदिवान् ।। ५१७ ।।

सोऽयं सांसारिकैरर्थैः प्रत्यक्तत्त्वाप्रबोधतः ।।
विशिनष्टि स्वमात्मानं प्रतीचीनमनात्मभिः ।। ५१८ ।।

संसारभूमावासीनं संसार्यस्मीत्यवस्थितम् ।।
मुमुक्षुं तत्त्ववित्साक्षात्संसारव्युत्थितैषणम् ।। ५१९ ।।

य आत्मेत्यादिभिर्वाक्यैरन्वयव्यतिरेकतः ।।
तत्त्वमस्यादिवाक्येन गुरुः संबोधयेन्नरम् ।। ५२० ।।

सम्यग्ज्ञानाग्निसंप्लुष्टप्रत्यक्तत्त्वमहातमाः ।।
हित्वा मोहोत्थमखिलं ब्रह्मैव ब्रह्म यात्यथ ।। ५२१ ।।

प्रत्यक्तत्त्वतमोध्वंसव्यतिरेकेण मुक्तये ।।
अपेक्षते यतो नान्यत्किंचित्साधनमण्वपि ।। ५२२ ।।

जन्माद्यसंभवात्तस्माद्ब्रह्मबोधातिरेकतः ।।
कार्यान्तरं न संभाव्यं व्यर्थं चापि भवेद्वचः ।। ५२३ ।।

अंशांशित्वादि चेत्साक्षाद्ब्रह्मज्ञाने विवक्षितम् ।।
समुद्रादेरिव, तदा नावक्ष्यच्छ्रुतिरादरात् ।। ५२४ ।।

यदनभ्युदितं वाचा मनुते मनसा न यत् ।।
अपूर्वादि तथा वाक्यमपि सैन्धवखिल्यवत् ।। ५२५ ।।

नानात्वदृष्टिनिन्दां च मृत्योरिति तथा वचः ।।
अंशांशित्वविवक्षायां न प्रायोक्ष्यत्तदेदृशम् ।। ५२६ ।।

एकैकरूपैकात्म्यार्थधियो दार्ढ्यप्रसिद्धये ।।
सृष्ट्यादिश्रुतयस्तस्मान्न तु तत्प्रत्ययाय ताः ।। ५२७ ।।

न चाऽऽत्मनो निरंशस्य तथाऽसंसारिणः स्वतः ।।
अंशिसंसारिभावत्वं न्यायेनाप्युपपद्यते ।। ५२८ ।।

कल्पितोपाधिहेतुश्चेदंशिसंसारिकल्पना ।।
काममस्तु न तादृक्षु धीराणां सत्यधीर्भवेत् ।। ५२९ ।।

विवक्षितं चेदैकात्म्यं सर्वोपनिषदां भवेत् ।।
विज्ञानात्मादिसंभेदस्तद्विरुद्धः किमुच्यते ।। ५३० ।।

कर्मकाण्डप्रमाणत्वविरोधध्वस्तये किल ।।
विज्ञानात्मादिसंभेद इति केचित्प्रचक्षते ।। ५३१ ।।

ऐकात्म्यमात्रे जगति समाप्तपुरुषार्थके ।।
चोदनाप्रतिषेधौ वः स्यातां निर्विषयौ तदा ।। ५३२ ।।

स्वत एव विमुक्तत्वाद्बन्धाभावात्स्वतस्तथा ।।
वेदान्तानां तथाऽऽरम्भो निष्फलः संप्रसज्यते ।। ५३३ ।।

इत्येवमादिचोद्यानि परिहाराश्च वर्णिताः ।।
संबन्ध एव बहुशो विचारेषु च कीर्तिताः ।। ५३४ ।।

परस्परविरोधाच्च प्रकाशतमसोरिव ।।
कर्मकाण्डोपनिषदोर्निप्प्रामाण्यं द्वयोरपि ।। ५३५ ।।

सति यस्य प्रमाणत्वे प्रामाण्यं स्याद्वयोरपि ।।
तस्यैव कर्मकाण्डस्य प्रामाण्यमवसीयताम् ।। ५३६ ।।

कर्मकाण्डप्रमाणत्वे प्रामाण्यं चेद्वयोरपि ।।
सर्वग्रासि तदैकात्म्यमागादिह पुनर्बलात् ।। ५३७ ।।

यद्येवमप्रमाणत्वमस्तूपनिषदां तदा ।।
मानान्तरविरोधाच्च नैतासां मानतेष्यते ।। ५३८ ।।

अपि स्वार्थविघातं च करोत्युपनिषद्यतः ।।
अप्रामाण्यमतस्तस्याः, कर्मकाण्डस्य मानता ।। ५३९ ।।

नोक्तोत्तरत्वात्साध्वेतद्भवता परिचोद्यते ।।
व्यर्थतान्यार्थते नेह यथा तत्प्राक्प्रपञ्चितम् ।। ५४० ।।

ब्रह्मास्मीति धियो जन्मसमकाला विमुक्तता ।।
यतोऽनुभूयते साक्षान्नानर्थक्यं भवेत्ततः ।। ५४१ ।।

वस्तुमात्रावसायित्वं संबन्धे प्राक्प्रपाञ्चितम् ।।
यतोऽतो नोपनिषदामन्यार्थत्वं कथंचन ।। ५४२ ।।

स्वप्रमेयप्रमोत्पत्त्यनुत्पत्त्येकहेतुके ।।
प्रमाणत्वाप्रमाणत्वे नान्यथा ते प्रसिध्यतः ।। ५४३ ।।

किंचातो यदि नामैवं प्रकृतार्थोपयोगि यत् ।।
शृण्वेकाग्रमनाः सर्वं यदेवं सति वस्तु तत् ।। ५४४ ।।

स्वप्रमेये प्रमां साक्षात्करोत्युपनिषद्यदि ।।
अप्रामाण्यं कथं तस्याः कुतोऽतो मानताऽन्यथा ।। ५४५ ।।

न चेत्करोत्युपनिषत्प्रमामित्यभिधीयते ।।
प्रत्यक्षेण विरुद्धार्थं त्वदीयं वचनं भवेत् ।। ५४६ ।।

नाग्निर्दहति काष्ठानि न तापयति भास्करः ।।
इति यद्वत्तथोक्तिस्ते प्रत्यक्षेण विरुध्यते ।। ५४७ ।।

अग्निदाहादिवत्साक्षाद्वेदान्तज्ञानजं फलम् ।।
संसारानर्थहानाख्यं प्रत्यक्षमनुभूयते ।। ५४८ ।।

विघ्नन्ति स्वार्थमित्युक्तं यच्च तच्चापि पेलवम् ।।
यथा तदुच्यमानं त्वं यथावच्छ्रोतुमर्हसि ।। ५४९ ।।

स्वप्रमेयावबोधो हि मानानां स्वार्थ उच्यते ।।
तं चेत्कुर्वन्ति वेदान्ताः कुतस्तेषाममानता ।। ५५० ।।

न च वेदान्तवाक्योत्थज्ञानस्येहास्ति बाधकम् ।।
बाधकानामपि सतां प्रत्यग्याथात्म्यरूपतः ।। ५५१ ।।

प्रमाणमप्रमाणं च प्रमाभासस्तथैव च ।।
कुर्वन्त्येव प्रमां यत्र तदसंभावना कुतः ।। ५५२ ।।

किमेकविषयत्वेन किंवा विषयभेदतः ।।
विरोधः स्यात्प्रमाणानामित्येतदभिधीयताम् ।। ५५३ ।।

मानान्तरेण संवादो यदि चेदनुवादिता ।।
विरोधो न तु मानानां सदैकार्थसमागमे ।। ५५४ ।।

भिन्नप्रमेयतायां च श्रोत्रादीनां यथा तथा ।।
परस्परानपेक्षत्वान्नितरामविरुद्धता ।। ५५५ ।।

न चैकमेव सद्वाक्यं करोति न करोति च
प्रमां तत्प्रतिषेधं च कुर्वत्क्वचिदिहेष्यते ।। ५५६ ।।

अग्निः शीतस्तथोष्णश्चेत्येवमाद्युक्तितो ननु ।।
विरुद्धार्थावभासोऽयं जायमानः समीक्ष्यते ।। ५५७ ।।

नैकस्मान्नापि च द्वाभ्यां विरुद्धार्थोऽवसीयते ।।
अनूद्योक्त्येकदेशेन शीतोऽग्निरिति योध्यते ।। ५५८ ।।

संभवत्येव शीतोऽग्निः प्रमाणान्तरगोचरः ।।
मानान्तरविरोधोऽपि तथाच सति नेष्यते ।। ५५९ ।।

शीतवद्वा भवेच्छीतः शैत्यस्यानपहारतः ।।
एवमप्यविरोधः स्यादस्य मानान्तरैरपि ।। ५६० ।।

शैशिरोऽग्निर्भवेच्छीतस्तथोष्णः पार्थिवो भवेत् ।।
भिन्नार्थत्वावबोधित्वाद्वाक्ययोर्न विरुद्धता ।। ५६१ ।।

ऐकार्थ्ये न विरोधोऽस्ति द्व्यर्थत्वेऽपि न माश्रयात् ।।
मानान्तराच्च नैवास्ति मान्तराविषयत्वतः ।। ५६२ ।।

अभ्युपेत्यैतदुदितं न तु वाक्यविदां नयः ।।
यदनेकार्थबोधित्वमेकस्य वचसः सतः ।। ५६३ ।।

अर्थैकत्वादिति तथा वाक्यलक्षणमुच्यते ।।
अनेकार्थावबोधित्वे न स्याल्लक्षणवद्वचः ।। ५६४ ।।

एकमेव यदा वाक्यं कृत्स्नो वेदोऽभ्युपेयते ।।
वाक्यान्तरासंभवतस्तदा केन विरुद्धता ।। ५६५ ।।

वाक्यद्वयं चेदथवा सिद्धसाध्यार्थभेदतः ।।
तदाऽपि न विरोधोऽत्र विभिन्नार्थावबोधिनोः ५६६ ।।

नापि स्वार्थं परार्थं वा विहन्त्युपनिषत्कचित् ।।
कथं चेदुच्यमानं तच्छृण्वेकाग्रमना यथा ।। ५६७ ।।

सर्वमात्मेति चेत्कुर्यात्प्रमेयविषयां प्रमाम् ।।
विहन्त्युपनिषत्स्वार्थमिति निर्लज्जगीरियम् ।। ५६८ ।।

निःशेषपुरुषार्थाप्तिः सर्वानर्थात्ययः सदा ।।
वेदान्तज्ञानतश्चेत्स्यात्स्वार्थोऽतोऽन्यः क इष्यते ।। ५६९ ।।

निषेधति विधत्ते वा न चाप्युपनिषत्क्रियाम् ।।
प्रत्यक्तत्वैकसंबोधे तद्वाक्योपक्षयत्वतः ।। ५७० ।।

न चापि कर्मकाण्डोक्तिः स्वार्थे न कुरुते प्रमाम् ।।
स्वार्थे च सा प्रमां कुर्वत्यमानं कथमुच्यते ।। ५७१ ।।

प्रात्यक्ष्याच्च प्रमोत्पत्तेर्ज्योतिष्टोमादिवाक्यतः ।।
प्रमैवोत्पद्यते नेति वक्तुमेतन्न शक्यते ।। ५७२ ।।

विषयापहृतेर्नो चेद्वेदान्तोक्त्या प्रमोत्थितिः ।।
न प्रत्यक्षबलीयस्त्वादनुमानप्रबोधतः ।। ५७३ ।।

यथासिद्धान्युपादाय कामद्वेषवशानुगः ।।
इष्टमेव सदा मे स्यान्मा भूच्चानिष्टमण्वपि ।। ५७४ ।।

साधनानीष्टलाभार्थमनिष्टार्थापनुत्तये ।।
आचक्षाणा श्रुतिः पुंसो नान्यार्थं वक्ति कंचन ।। ५७५ ।।

यथा काम्याग्निहोत्रादौ साध्यसाधनसंगतिम् ।।
विदधन्नानृतत्वादि कामानां वक्ति कुत्रचित् ।। ५७६ ।।

न चापि न प्रवर्तन्ते पुरुषाः काम्यकर्मसु ।।
यतोऽतत्त्वविदां कामो न कदाचिन्निवर्तते ।। ५७७ ।।

अकामतः क्रिया काचिदृश्यते नेह कुत्रचित् ।।
यद्यद्धि कुरुते किंचित्तत्तत्कामस्य चेष्टितम् ।। ५७८ ।।

स यथाकाम इत्यादिरेषोऽर्थश्च सविस्तरः ।।
वक्ष्यतेऽकामयमानश्च तथाऽकुर्वन्विमुच्यते ।। ५७९ ।।

सर्वाधिकारप्रध्वंसान्न कृत्स्नात्मावबोधिनः ।।
प्रवृत्तौ वा निवृत्तौ वा गुणभावः सदेष्यते ।। ५८० ।।

अतो निर्विषयत्वादि ब्रह्मैकत्वाद्यदीरितम् ।।
तत्सर्वं परिहृतं हेयं यथोक्तेनैव वर्त्मना ।। ५८१ ।।

न निवर्तयितुं शक्तं रागाद्याकृष्टचेतसः ।।
शास्त्रं विरक्तचित्तान्वा न प्रवर्तयितुं क्षमम् ।। ५८२ ।।

इष्टानिष्टकलानीति साधनानि प्रकाशयेत् ।।
न निवृत्तिं प्रवृत्तिं वा पुंसः शास्त्रं करोति तत् ।। ५८३ ।।

अपि शास्त्रं समुल्लङ्घ्य रागादिबलवत्तया ।।
प्रवर्तमानाः पुरुषा दृश्यन्तेऽद्यापि कामिनः ।। ५८४ ।।

साध्यसाधनसंबन्धानिष्टानिष्टफलोदयान् ।।
शास्त्रं त्वादित्यवत्साक्षात्प्रकाशयति तान्सदा ।। ५८५ ।।

तेषु शास्त्रैकदीपेषु साध्यसाधनवर्त्मसु ।।
यथारुचि प्रवर्तन्ते पुरुषा न तु शास्त्रतः ।। ५८६ ।।

विधिशास्त्रस्य नैवातो वेदान्ता बाधकाः सदा ।।
न च निर्विषयं तत्स्यान्मेयभेदात्त्वगादिवत् ।। ५८७ ।।

केचित्तु पण्डितंमन्या विरोधीनि परस्परम् ।।
संभावयन्ति मानानि सर्वाण्यैकात्म्यवस्तुनि ।। ५८८ ।।

श्रोत्रादिभिर्यतो भिन्ना मिथः शब्दादयस्त्वमी ।।
मीयन्ते सर्वमात्मेति प्रत्यक्षेण विरुध्यते ।। ५८९ ।।

शब्दाद्यर्थोपलब्धारः कर्तारश्च पृथक्पृथक् ।।
यस्मादिहानुमीयन्ते तस्माल्लिङ्गविरोधिता ।। ५९० ।।

तथाऽऽगमविरोधं च ग्रामकामादिभेदतः ।।
उद्भासयन्ति संहृष्टा ब्रह्मैकत्वप्रदूषकाः ।। ५९१ ।।

ब्रह्मैकत्वविरोधो वः कथं भिन्नार्थबुद्धिभिः ।।
इति ब्रह्मविदोपेत्य प्रष्टव्या भेदवादिनः ।। ५९२ ।।

किं भोः शब्दादिभेदेन खस्यैकत्वं विरुध्यते ।।
न चेद्विरुध्यतेऽथोच्चैर्विरोधः किमीतीर्यते ।। ५९३ ।।

सत्परिच्छेदकैर्नापि प्रत्यक्षाद्यैर्ग्रहो भवेत् ।।
व्यावृत्तेरन्यतोभावमात्रायाः केनचित्कचित् ।। ५९४ ।।

द्वैतग्राहि यथा मानं न किंचिदपि विद्यते ।।
तथोदर्के प्रवक्ष्यामि नातो मानविरोधिता ।। ५९५ ।।

यच्चोक्तमनुमीयन्ते प्रतिदेहं पृथग्विधाः ।।
शब्दाद्यर्थोपलब्धारः कर्तारश्चापि कर्मणाम् ।। ५९६ ।।

भिन्नाः कैरनुमीयन्त इति पृष्टो वदेद्यदि ।।
अस्माभिर्लिङ्गकुशलैरित्येतच्च न युक्तिमत् ।। ५९७ ।।

अनन्यमानमेयेऽर्थे न भेदः प्रत्यगात्मनि ।।
पराङ्भानप्रमेयाश्च नाऽऽत्मानः स्तम्भकुम्भवत् ।। ५९८ ।।
अनुमाकुशला यूयं क इत्येतद्विभाष्यताम् ।। ५९९ ।।

देहेन्द्रियमनोबुद्धिक्षेत्रज्ञेषु पृथक्पृथक् ।।
नानुमाकौशलं तावत्प्रत्येकं तेषु विद्यते ।। ६०० ।।

देहादिसाधनास्तस्माद्वयमात्मान एव हि ।।
भूरिसाधनसाध्यत्वात्क्रियाणां नो विभिन्नता ।। ६०१ ।।

भूरिसाधनसाध्यत्वात्क्रियाणामिति चेद्भवेत् ।।
हेतुस्तवाप्यनेकत्वमेकस्यापि प्रसज्यते ।। ६०२ ।।

आत्मादीनां क्रियास्तित्वात्प्रत्येकं कारकत्वतः ।।
अग्न्यादीनामिव तत आत्मानेकत्वमापतेत् ।। ६०३ ।।

अनुमाऽपि क्रिया साक्षाद्भवतैवाभ्युपेयते ।।
शरीरेन्द्रियबुद्ध्यादेः प्रत्येकं स्यादनेकता ।। ६०४ ।।

बहुसाधनसाध्यत्वात्क्रियाणामितिहेतुतः ।।
एवंलक्षणहेतूक्तिर्मौर्ख्यलिङ्गं भवेदतः ।। ६०५ ।।

गुणक्रियाणां सर्वासां कर्तृमात्रव्यपाश्रयात् ।।
अनैकान्तिकता हेतोस्तथा वः संप्रसज्यते ।। ६०६ ।।

अपक्षधर्मता हेतोर्नामरूपाश्रयत्वतः ।।
धर्माभावात्प्रतीचश्च तद्भेदे हेतुता कुतः ।। ६०७ ।।

ऐकात्म्यवन्तो देहाः स्युर्विवादो येषु वर्तते ।।
शरीरत्वाविशेषत्वात्प्रतिवादिशरीरवत् ।। ६०८ ।।

तथेन्द्रियमनोबुद्धिविषयेप्वपि योजयेत् ।।
ऐकात्म्यं सर्वभूतेषु प्रात्यक्ष्याच्चाऽऽत्मनस्तथा ।। ६०९ ।।

आत्मप्रत्यय एकात्मा सर्वदेहेषु सर्वदा ।।
नानात्मवदनेकत्वं कश्चिदात्मनि वीक्षते ।। ६१० ।।

अनुमानादनेकत्वमात्मनो ये प्रचक्षते ।।
तेषां प्रत्यक्षमानेन बाधो लिङ्गधियो भवेत् ।। ६११ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयं ब्राह्मणम्

जगज्जनिस्थितिध्वंसा यस्मात्सिध्यन्ति तत्परम् ।।
ब्रह्मेति प्राक्प्रतिज्ञाय यथावदुपदर्शितम् ।। १ ।।

तस्योपनिषदित्युक्तं तद्व्याख्याऽत्राधुनोच्यते ।।
आ मैत्रेय्याः परब्रह्मसत्यस्य प्रतिपत्तये ।। २ ।।

सृष्टिप्रस्ताव एतस्मिन्प्राणादेर्जन्म सूत्रितम् ।।
यतोऽतः प्राणसंबन्धात्पूर्वं व्याख्या प्रपञ्च्यते ।। ३ ।।

ततः परेण लोकादेरपि याथात्म्यमुच्यते ।।
अध्यात्ममधिदैवं च देवताकरणाश्रयम् ।। ४ ।।

प्राणादि सर्वमेवेदं पञ्चभूतसतत्त्वकम् ।।
न हि भूतातिरेकेण प्रतीचः किंचिदिष्यते ।। ५ ।।

प्राणा वै सत्यमित्युक्तं के प्राणा इति यत्नतः ।।
व्याख्यायन्तेऽथ ते प्राणास्तथोपनिषदश्च याः ।। ६ ।।

प्राणेन मध्यमेनान्नं जग्धं वागादितर्पणम् ।।
यथा करोति तद्वाच्यं प्राणोपनिषदश्च याः ।। ७ ।।

यो ह वा इति प्रश्नोक्तिस्तस्यायमिति निर्णयः ।।
शरीरेऽभ्याहितः प्राणो मूर्ध्नि प्रत्याहितस्तथा ।। ८ ।।

विषयेष्वनभिष्वङ्गाच्छिशुः प्राणोऽभिधीयते ।।
वागादेरिव नाऽऽसङ्गो यतः प्राणस्य विद्यते ।। ९ ।।

शीर्षण्यप्राणसंस्था ये शब्दाद्यासङ्गलक्षणाः ।।
भ्रातृव्यास्ते सहोत्पत्तेः प्रत्यग्दृष्ट्यपहारतः ।। १० ।।

शरीरमस्याऽऽधानं स्याच्छरीरेऽवस्थितो यतः ।।
सामान्यवृत्त्या प्राणोऽयं तस्मादाधानमुच्यते ।। ११ ।।

शरीराश्रयिणं प्राणं यतो वागादयः श्रिताः ।।
अलं स्वकार्यनिष्पत्तौ न तु प्राणैकसंश्रिताः ।। १२ ।।

प्रति प्रत्याहितत्वाच्च प्रत्याधानं शिरो विदुः ।।
शिरोदेशविशेषेषु प्रति प्रति स आहितः ।। १३ ।।

अन्नपानसमुत्था हि शक्तिः प्राणो बलं तथा ।।
बलावष्टम्भ एतस्मिन्प्राणो देहेऽवतिष्ठते ।। १४ ।।

अबल्यं नीत्वेति तथा प्राणोत्क्रान्तिः प्रवक्ष्यते ।।
उच्छ्ट्वासादिक्रियं केचिद्वायुं स्थूणां प्रचक्षते ।। १५ ।।

जाठराग्न्यभिसंबन्धाज्जग्धमन्नं त्रिधा क्रमात् ।।
परिणामं व्रजत्यतत्स्थूलमध्यमसूक्ष्मतः ।। १६ ।।

स्थूलांशः पृथिवीमेति पुरीषं मूत्रमेव च ।।
स्थूलदेहोपचित्यर्थो मध्यमोंऽशः प्रकीर्तितः ।। १७ ।।

यस्तु सूक्ष्मो रसोऽन्नस्य भागोऽमृतमितीर्यते ।।
स हृद्देशं समागम्य नाडीमध्यसमाश्रयः ।। १८ ।।

हृदयाद्विप्रकीर्णाभिर्नाडीभिर्लिङ्गदेवताः ।।
प्रीणयन्नुपचिन्वश्च दामान्नमिति भण्यते ।। १९ ।।

देहं रसादिना बद्ध्वा सूक्ष्मांशेन शिशुं तथा ।।
पाशद्वयाभिसंबन्धादन्नं दामेति शब्द्यते ।। २० ।।

दाम प्रतनुतां याति यदा कर्मक्षयात्तदा ।।
यथास्वं यान्त्यथ प्राणा देहादुच्छिन्नबन्धनाः ।। २१ ।।

प्रत्याधानसमूढस्य शिशोस्तस्यैव काश्चन ।।
अक्ष्ण्युपनिषदो वाच्यास्तमेता इत्यतः श्रुतिः ।। २२ ।।

उपासतेऽक्षणि प्राणं रुद्राद्याः सप्त देवताः ।।
अक्षीणा इति ता ज्ञात्वा नान्नक्षयमुपाश्नुते ।। २३ ।।

मूर्ध्नि प्रत्याहितं प्राणमृषयः प्राणसंज्ञकाः ।।
रुद्राद्य मध्यमे यत्नात्सततं पर्युपासते ।। २४ ।।

अक्षण्येव यतः पूर्वं व्याख्यातो देवतागणः ।।
श्रोत्रादिकारणार्थोऽथं श्लोकस्तस्मादुदाहृतः ।। २५ ।।

विश्वरूपं यशो ज्ञेयं शब्दाद्यर्थावभासकम् ।।
तेजस्तच्चाप्यनेकात्मविभिन्नार्थावभासनात् ।। २६ ।।

तीरे तस्याऽऽसते सप्त वायवः करणाश्रयाः ।।
ऋषयश्च यशश्चेति प्राणा उक्तेन हेतुना ।। २७ ।।

वक्तृत्वात्तृत्वभेदेन वाग्द्विधैकैव भिद्यते ।।
सप्तमी चाष्टमी चेति सैवैका प्रोच्यते ततः ।। २८ ।।

वर्णनिष्पादनं वाचा तथाऽऽद्यरसवेदनम् ।।
भवेद्द्विकर्मसंयोगात्सप्तमी चाष्टमी च वाक् ।। २९ ।।

विशिष्टाह्वानसिद्ध्यर्थमृषीणामुत्तरा श्रुतिः ।।
इमावेवेति च तथा फलवत्स्यादुपासनम् ।। ३० ।।

सर्वस्येति फलोक्तिः स्यादुक्तोपासनकर्मणः ।।
अन्नात्तृत्वनिषेधार्थं सर्वमस्येति भण्यते ।। ३१ ।।

प्राणोपनिषदश्चोक्ताः प्राणाश्चापि समासतः ।।
यत्तु तेषां परं सत्यं तदिदानीं निरूुप्यते ।। १ ।।

प्राणाः किमात्मकास्तेषां कथं सत्यत्वमिष्यते ।।
इत्येवमादि वक्तव्यमित्यर्थः पर आगमः ।। २ ।।

पञ्चभूतसतत्त्वानां शरीरकरणात्मनाम् ।।
स्वरूपनिश्चयार्थाय प्रारब्धं ब्राह्मणं परम् ।। ३ ।।

यदुपाधिनिषेधोक्त्या नेतीति ब्रह्मणः स्फुटम् ।।
आविश्चिकीर्षितं तत्त्वं तदेतदधुनोच्यते ।। ४ ।।

स्वतोऽरूपं परं ब्रह्म तदविद्यादिहेतुतः ।।
द्विरूपमिति निर्दिष्टं वियद्वत्कुम्भसंश्रयात् ।। ५ ।।

रूपे वा ब्रह्मणो विद्यान्मूर्तामूर्ते सवासने ।।
ब्रह्मैव रूप्यते ताभ्यां ब्रह्मत्वं न हि रूपवत् ।। ६ ।।

अविद्यामात्रोपाध्येतद्ब्रह्म कारणमुच्यते ।।
तदेव ज्ञातृतामेति बुद्ध्युपाधिसमाश्रयात् ।। ७ ।।

तद्वृत्त्युपाधिसंस्थं सत्तज्ज्ञानमिति भण्यते ।।
देवतेन्द्रियसंबन्धं तत्तत्तदभिधीयते ।। ८ ।।

तथा देहादिसंबन्धं दुःखजात्यादिमद्भवेत् ।।
गोधनाद्यभिमान्येवं धनी गोमानितीर्यते ।। ९ ।।

अन्तर्यामी तथा साक्षी सर्वज्ञश्चेत्यविद्यया ।।
मिथ्याध्यासैश्च तत्कार्यैरप्रमेयं प्रमीयते ।। १० ।।

एकं तावदिदं रूपं ब्रह्मणो मोहहेतुजम् ।।
प्रत्यङ्भात्रैकधीगम्यं रूपं वास्तवमात्मनः ।। ११ ।।

अव्यावृत्ताननुगतं द्वितीयासंभवादजम् ।।
न वाक्यपदयोरर्थो भेदसामान्यवर्जनात् ।। १२ ।।

न प्रमाणान्तरैर्गम्यं पराग्घेत्वसमन्वयात् ।।
अनपेक्षितमात्रादि तदविद्यासमन्वयात् ।। १३ ।।

आत्मप्रत्ययमैकात्म्यं द्वितीयस्त्वात्मनो भवेत् ।।
अनात्मप्रत्ययोऽतोऽहं स्वत एकोऽस्मि केवलः ।। १४ ।।

यन्निषेधमुखेनेदं नेति नेतीति भण्यते ।।
अविद्यामवधिं कृत्वा द्वे रूपे ब्रह्मणस्त्विमे ।। १५ ।।

अवधारणाय वावेति द्वे एवेति विनिश्चितौ ।।
समुच्चिते सजातीयैरुत्तरैस्ते विशेषणैः ।। १६ ।।

वावशब्दं चशब्देन प्रत्याहृत्याभिधीयते ।।
मूर्तमेव च तद्रूपं ब्रह्मणोऽमूर्तमेव च ।। १७ ।।

अविद्यावत्परं ब्रह्म मूर्तामूर्तादिलक्षणैः ।।
विशिष्यते न धर्माणां मिथः संगतिरिष्यते ।। १८ ।।

विशेष्यार्थैकतन्त्रत्वाद्धर्माणां न परस्परम् ।।
तथाऽनपेक्षतस्तेषां संगतिः स्यात्कदाचन ।। १९ ।।

विज्ञानपुरुषान्तस्य ब्रह्मणः परमात्मनः ।।
तमस्विनोऽथ द्वे रूपे तदन्याव्यतिरेकतः ।। २० ।।

क्लृप्तसर्पादिभिर्यद्वदज्ञातायाः स्रजः सदा ।।
वास्तवोऽवास्तवो वा न व्यतिरेको न चान्वयः ।। २१ ।।

तद्वन्न व्यतिरेकेण ब्रह्मणो द्वे स्वतः सदा ।।
नापि चाव्यतिरेकेण ते तु ब्रह्मैव निर्द्वयम् ।। २२ ।।

अण्वाद्यवयवं मूर्तं पीनं संस्थानवदृढम् ।।
तद्विरुद्धममूर्तं स्यान्निरंशं देशवन्न च ।। २३ ।।

मर्त्यं मरणधर्मि स्याद्यद्विनश्वरलक्षणम् ।।
अमृतं तद्विरुद्धं च ध्रुवं यन्न विपद्यते ।। २४ ।।

आश्रितं स्थितमत्र स्याद्गत्वाऽव्याप्य च तिष्ठति ।।
तद्विरुद्धं तथा यत्स्यादेत्येव न तु तिष्ठति ।। २५ ।।

सदिति व्यक्तरूपं यद्गृह्यमाणविशेषणम् ।।
प्रत्यक्षं तद्विरुद्धं त्यदप्रत्यक्षं तथोच्यते ।। २६ ।।

क्षितिर्जलं तथा वह्निरित्येतन्मूर्तमु्च्यते ।।
भूतद्वयममूर्तं च वायुश्चाऽऽकाशमेव च ।। २७ ।।

मूर्तं मर्त्यं स्थितं सच्च क्षित्यबग्नित्रयं विदुः ।।
अमूर्तामृतयत्त्यत्तु वाय्वाकाशद्वयं स्मृतम् ।। २८ ।।

मूर्तत्वादेव मर्त्यं तन्मर्त्यत्वादेव तत्स्थितम् ।।
स्थितत्वादिन्द्रियग्राह्यं निर्धार्येदंतया पृथक् ।। २९ ।।

सोपाख्यत्वान्न तद्व्यापि क्वचिदेकांशवत्स्थितेः ।।
स्थितत्वाच्चापि तन्मर्त्यं मर्त्यत्वान्मूर्तमेव च ।। ३० ।।

अमूर्तत्वादमर्त्यं तद्यद्व्यापि त्यदतीन्द्रियम् ।।
अतीन्द्रियत्वात्तद्व्यापि व्यापित्वाच्चामृतं ततः ।। ३१ ।।

अस्थितत्वादमूर्तं तदाकारव्यक्तिवर्जितम् ।।
हेतुतत्फलरूपेण मूर्तादेः संगतिर्मिथः ।। ३२ ।।

अक्षसूत्रवदन्योन्यं सामर्थ्यस्याप्रहाणतः ।।
हेतुतद्वत्तया ज्ञेयाऽमूर्तादेरपि संगतिः ।। ३३ ।।

संभवेऽन्यतमस्यापि सर्वेषां संभवो यतः ।।
अतोऽवधारणार्थाय तत्रैवग्रहणं कृतम् ।। ३४ ।।

तयोरुद्दिष्टयोर्मूर्तं प्रथमं तावदुच्यते ।।
अन्यद्वाय्वन्तरिक्षाभ्यां भूतत्रयमिहोच्यते ।। ३५ ।।

मूर्तं संस्थानवद्ध्येतत्तथा मर्त्यं विनाशवत् ।।
एतत्स्थितं परिच्छिन्नमेतत्सत्सविशेषणम् ।। ३६ ।।

चतुर्विशेषणस्यास्य क्षित्यवग्न्यात्मकस्य हि ।।
चतुष्टयरसत्वार्थं पुनरुच्चारणं कृतम् ।। ३७ ।।

सर्वव्यापी रसो ह्येष शश्वत्तपति यो रविः ।।
चतुष्टयान्वयादेष भूतत्रयरसः स्मृतः ।। ३८ ।।

य एष तपतीत्यत्र मण्डलं परिगृह्यते ।।
चतुष्टयं हि मूर्तादि मण्डले गृह्यते यतः ।। ३९ ।।

चतुर्णामन्वयो हीति हेतुनाऽत्र विभाव्यते ।।
सतश्च ग्रहणं विद्याच्चतुर्णामुपलक्षणम् ।। ४० ।।

कृष्णसारं यथा स्थानं चक्षुषः करणात्मनः ।।
तथा हिरण्यगर्भस्य मण्डलं करणात्मनः ।। ४१ ।।

उत्सर्गाद्रूपनिर्माणे प्राधान्यं तेजसो यतः ।।
तस्माद्रसत्वनिर्देशः क्रियते मण्डलात्मनि ।। ४२ ।।

अष्क्लिन्नः पार्थिवो धातुस्तेजसा परिपच्यते ।।
अङ्कुराद्यभिनिष्पत्तौ मुख्यतैवं हि तेजसः ।। ४३ ।।

सारस्त्रयाणां भूतानां रसो मण्डलमुच्यते ।।
एतत्साराणि हि त्रीणि भूतान्याहुर्विपश्चितः ।। ४४ ।।

मण्डलायतने यत्तु कारणं संश्रितं विभोः ।।
विराजो देवदेवस्य तदिदानीमिहोच्यते ।। ४५ ।।

आदित्यान्तर्गतः साक्षात्करणात्माऽभिधीयते ।।
वाय्वाकाशरसत्वेन तत्रामूर्तान्वयो यतः ।। ४६ ।।

कलिङ्गारम्भसिद्ध्यर्थं वाय्वाकाशसमुद्भवः ।।
ईश्वरात्कारणाद्यस्माल्लिङ्गं तेन रसस्तयोः ।। ४७ ।।

वाय्वाकाशरसो ह्येष इति हेतुः प्रदर्श्यते ।।
त्यस्य ह्येष रस इति यथोक्तो मण्डलात्मनि ।। ४८ ।।

हिरण्यगर्भक्षेत्रज्ञं रसं केचित्प्रचक्षते ।।
कारणं रसशब्देन यस्मादत्राभिधीयते ।। ४९ ।।

यस्माद्धिरण्यगर्भस्य कर्म वाय्वन्तरिक्षयोः ।।
प्रयोक्त्रव्यक्तयोस्तस्माद्रसः क्षेत्रज्ञ उच्यते ।। ५० ।।

भूतद्वयरसो ज्ञेयो मण्डले चेतनः पुमान् ।।
त्यस्य ह्येष रस इति तत्सिद्धौ कारणाभिधा ।। ५१ ।।

न्यायोक्तेरेव संसिद्धेः प्रतिज्ञातस्य वस्तुनः ।।
क्षेत्रज्ञः कारणं कस्मादित्यत्र न्याय उच्यते ।। ५२ ।।

एतस्मिन्मण्डले योऽन्तर्विज्ञानात्मत्वमागतः ।।
अविद्याभावनाकर्महेतुतो नान्यकारणात् ।। ५३ ।।

तस्य यत्कर्मरूपं तद्वियद्वायुप्रयोजकम् ।।
खस्थस्य कर्मणस्तस्य मरुत्प्रस्पन्दरूपिणः ।। ५४ ।।

वाय्वाकाशप्रनाड्यैवं तेजसः संभवस्ततः ।।
जज्ञाते तेजसो भूते जलं च पृथिवी तथा ।। ५५ ।।

कर्मणा पौरुषेणैवं रसभूतेन संभवः ।।
वाय्वन्तरिक्षयोर्यस्माद्रसस्तेन पुमांस्तयोः ।। ५६ ।।

मेधया तपसेत्यादि तथाच प्रागुदाहृतम् ।।
न्यायेनानेन पुरुषो रसशब्देन भण्यते ।। ५७ ।।

त्यस्य ह्मेष इति ह्युक्त्या न्यायः श्रुत्याऽयमुच्यते ।।
नैतदेवं भवेन्मूर्तरसेनास्यासमत्वतः ।। ५८ ।।

भूतत्रयस्य मूर्तस्य रसो मण्डलमभ्यधाः ।।
धर्मैश्चतुर्भिर्मूर्ताद्यैर्भूतत्रयवदन्वितम् ।। ५९ ।।

अमूर्तयोरपि रसो लिङ्गात्मा गृह्यतां तथा ।। ६० ।।
वाक्यप्रवृत्तेस्तुल्यत्वान्न युक्तोऽत्रान्यथा ग्रहः ।।
वैरूप्यलक्षणो दोषः सत्येवं वः प्रसज्यते ।। ६१ ।।

अथ मूर्तरसोक्त्याऽपि चेतनस्यैव चेद्ग्रहः ।।
अत्यल्पं भवताऽभाणि सर्वमात्मैव नो यतः ।। ६२ ।।

न ह्यात्मव्यतिरेकेण किंचित्कारणमिष्यते ।।
तेन तेन स्वरूपेण प्रत्यगात्मैव कारणम् ।। ६३ ।।

मण्डलात्मनि चाऽऽधारे लिङ्गात्मैवावसीयताम् ।।
करणस्यैव तत्स्थत्वाद्विज्ञानात्मा हि लिङ्गगः ।। ६४ ।।

अज्ञातः पुरुषो यस्मात्कार्यकारणशब्दभाक् ।।
अज्ञातमिथ्याविज्ञानरूपत्वान्न तु तत्त्वतः ।। ६५ ।।

अचेतनेषु लोकेऽस्मिन्न दृष्टा पुरुषाभिधा ।।
इति चेन्नैतदेवं स्यादचित्केष्वपि दर्शनात् ।। ६६ ।।

त एतान्सप्त पुरुषानित्यादिश्रुतिवाक्यतः ।।
असंवित्केऽपि पक्षादौ दृश्यते पुरुषाभिधा ।। ६७ ।।

अध्यात्मोक्त्यवधिज्ञप्त्या अधिदैवतकीर्तनम् ।।
मूर्तामूर्तविभागोऽयमध्यात्ममधुनोच्यते ।। ६८ ।।

भूतत्रयं पृथिव्यादि देहेऽपि परिगृह्यते ।।
मूर्तशब्देन यत्प्राणाद्धृद्व्योम्नश्चापरं च यत् ।। ६९ ।।

चक्षू रसस्त्रयाणां स्याद्विशेषेणात्र निष्ठितम् ।।
तेजः सर्वशरीरस्य निर्मातृ स्यादसंशयः ।। ७० ।।

प्रथणा संस्कृतिरिति मन्त्रवर्णोऽपि दृश्यते ।।
शश्वद्वै रेतस इति तथाच श्रुतिशासनम् ।। ७१ ।।

मूर्तामूर्तविभागोऽयं यदि नामेह भण्यते ।।
अधिदैवं तथाऽध्यात्मं तथाऽपीयान्न गृह्यते ।। ७२ ।।

कृत्स्नस्य ब्रह्मणो रूपे मूर्तामूर्ते विवक्षिते ।।
यतोऽतो नेयता कार्त्स्न्ये देवताध्यात्मयोर्भवेत् ।। ७३ ।।

आरब्धकार्यभूतानां गृहीतौ न च संभवः ।।
यथोक्तलक्षणस्येह मुख्यवृत्त्योक्तभूमिषु ।। ७४ ।।

व्याप्येव लक्षणं युक्तमन्यथा तदलक्षणम् ।।
निर्देशस्तु परिच्छिन्नविषयोऽत्राभिधीयते ।। ७५ ।।

तत्रैवं सति यत्र स्यान्मूर्ताद्युक्तं चतुष्टयम् ।।
लक्षणं तत्र संपूर्णमन्त्यकारणकार्ययोः ।। ७६ ।।

आकाशशब्दवाच्यो यः सर्वकारणकारणः ।।
मुख्यवृत्त्या समर्थं स्यात्तत्रैवामूर्तलक्षणम् ।। ७७ ।।

पृथिव्यां चापि तन्मुख्यं यदुक्तं मूर्तलक्षणम् ।।
उभयोरन्तरालस्था मिथःसंकीर्णलक्षणाः ।। ७८ ।।

लक्षणं गौणमेव स्यादन्त्ययोर्मध्यभूमिषु ।।
मूर्तामूर्तव्यवहृतिस्तथा तत्रापि दृश्यते ।। ७९ ।।

मुख्यवृत्तिग्रहायातो व्यापिलक्षणसिद्धये ।।
क्षित्यादिवियदन्तं स्यान्मूर्तामूर्तस्य लक्षणम् ।। ८० ।।

योऽयं दक्षिणेऽक्षन्निति शास्त्रदृष्टत्वकारणात् ।।
दक्षिणेऽणि लिङ्गस्य विशेषः कश्चिदिष्यते ।। ८१ ।।

वीर्यवद्दक्षिणं लोकेऽप्यङ्गं दृष्टं यतस्ततः ।।
दक्षिणेऽक्षन्निति वचः श्रुतेर्यत्नादिहेष्यते ।। ८२ ।।

पिण्डप्राणविभागेन ह्यध्यात्मे चाधिदैवते ।।
मूर्तामूर्तात्मनोरुक्तो विभागो ब्रह्मरूपयोः ।। ८३ ।।

अथाधुना यथोक्तस्य तस्यैव करणात्मनः ।।
लिङ्गस्य रूपं वक्ष्यामो वासनामयमात्मनः ।। ८४ ।।

मूर्तामूर्तादिसंबन्धाद्वासना लिङ्गमाश्रिताः ।।
स्वाभासभ्रमदोषेण तन्मयः पुरुषो मतः ।। ८५ ।।

अनेकवासनाचित्र तल्लिङ्गं पटभित्तिवत् ।।
मायेन्द्रजालसदृशं व्यामोहास्पदमात्मनः ।। ८६ ।।

एतावन्मात्रमेवेति यत्र भ्रान्ता निरागमाः ।।
विज्ञानवादिनो बौद्धास्तथा नैयायिकादयः ।। ८७ ।।

आत्मनो द्रव्यभूतस्य यदेतद्वासनात्मकम् ।।
रूपं गुणोऽस्य संसार इति वैशेषिकादयः ।। ८८ ।।

त्रिगुणं सत्प्रधानस्थं पुरुषार्थेन हेतुना ।।
प्रवर्तते स्वतन्त्रं सदिदमित्यपि कापिलाः ।। ८९ ।।

अप्यौपनिषदंमन्याः केचिदत्यन्तनैपुणात् ।।
प्रक्रियां रचयित्वाऽऽहुर्वेदान्तार्थाविपश्चितः ।। ९० ।।

यावान्बाह्यो विकारः स्यात्क्षेत्रज्ञपरिवेष्टनः ।।
अध्यात्मं चाधिदैवं वा नामरूपविभागतः ।। ९१ ।।

अव्याकृताद्व्याकृतः स्यादेतावानेव सोऽत्र तु ।।
मूर्तो वा यदि वाऽमूर्तः सच्च त्यच्चेति भण्यते ।। ९२ ।।

प्राणानामपि सत्यत्वं भूतसत्याभिसंगतेः ।।
कथं यतस्त्वमी सर्वे प्राणाः क्षेत्रज्ञलक्षणाः ।। ९३ ।।

अनामरूपकाः सन्तः सत्यसंयोगहेतुतः ।।
देहिनः प्राणवत्साक्षात्संवृत्ता नामरूपिणः ।। ९४ ।।

निदेशाय च कल्पन्ते प्राणा वा इति नान्यथा ।।
तदत्र निखिलं सत्यं श्रुत्या संशोधितं स्फुटम् ।। ९५ ।।

व्याविद्धसत्यराशेः स्याद्विज्ञानात्मन एव तु ।।
स्वरूपं यत्तदधुना वक्तव्यमवशिष्यते ।। ९६ ।।

तत्रैतस्यामवस्थायां विभागा विनिवर्तने ।।
अयं भोक्ता विज्ञानात्मा तथा दैवतिकास्त्वमी ।। ९७ ।।

विज्ञानात्मान इत्येष भेदहेतुनिवर्तनात् ।।
यत आधारगो ह्येष नामरूपादिलक्षणः ।। ९८ ।।

विशेषो न स्वतस्तच्च नामरूपादि शोधितम् ।।
संशोध्य तदिदं सर्वं विज्ञानात्मा प्रदर्श्यते ।। ९९ ।।

सर्वेषामपि तेनेदं समानं लक्षणं भवेत् ।।
क्षेत्रज्ञानां विशेषोऽत्र यतो नैवोपपद्यते ।। १०० ।।

एतस्य पुरुषस्येति रूपं निर्दिश्यतेऽधुना ।।
पुंसो रूपमुपक्षीणं मूर्तामूर्तसमाश्रयम् ।। १०१ ।।

येन त्वस्य विशेषेण विज्ञानात्मत्वमिष्यते ।।
विभज्यमानस्य सतः परस्मादात्मनोऽद्वयात् ।। १०२ ।।

अपाञ्चभौतिकं रूपमिह तन्निर्दिदिक्ष्यते ।।
यथेति माहारजनं वासनोपचयात्मकम् ।। १०३ ।।

तस्य हैतस्य संबन्धमेवं केचित्प्रचक्षते ।।
तदयुक्तं यथाऽन्यायस्तथाऽयमभिधीयते ।। १०४ ।।

पुष्पादिवासनानां हि वस्त्रादिष्वेव संगतिः ।।
सजातीयेषु नियता दृश्यते नान्यजातिषु ।। १०५ ।।

द्रव्येऽपि न खलु व्योम्नि वासना काचिदीक्ष्यते ।।
अद्रव्ये चासजातीये चैतन्ये वासना कुतः ।। १०६ ।।

वासनाकारतां गच्छेच्चैतन्यं चेत्कपालवत् ।।
वासनानिष्फलत्वं स्याच्चैतन्यादपृथक्स्थितेः ।। १०७ ।।

न हि श्रोत्रोत्थविज्ञानं रूपवासनयाऽञ्च्यते ।।
विषयत्वाविशेषेऽपि कुतोऽसङ्गत्वतश्चितेः ।। १०८ ।।

षड्भावविक्रियाणां च निषेधश्चेतनात्मनः ।।
असङ्ग इति चाप्युक्तिरसकृत्छ्रूयते श्रुतौ ।। १०९ ।।

भूतसंयोगतः प्राप्तं न च तत्पाञ्चभौतिकम् ।।
इति ब्रुवाणो लोकेऽस्मिन्हस्यते बालकैरपि ।। ११० ।।

मूर्तामूर्तविभागेऽस्य विभागो विनिवर्तते ।।
इति स्वोक्तमविस्मृत्य वासनाभेदगीः कथम् ।। १११ ।।

रचयन्ति तथाऽसाध्वीं प्रक्रियां न्यायवर्जिताम् ।।
मूर्तामूर्तात्मको राशिरेको बाह्यः किलेष्यते ।। ११२ ।।

उत्तमः परमात्माख्यो राशिरत्राभिधीयते ।।
मध्यमोऽयं तृतीयस्तु ताभ्यां राशिः प्रयोजकः ।। ११३ ।।

पाणिपेषोत्थितेनायं कर्त्रा भोक्त्रा सहाऽऽत्मना ।।
भावनाज्ञानकर्मादिसमुदायः प्रयोजकः ।। ११४ ।।

मूर्तामूर्तादिराशिस्तु प्रयोज्यः साधनं तथा ।।
तार्किकैः सह संधिं च चिकीर्षंन्ति यथाबलम् ।। ११५ ।।

अयं प्रयोजको राशिर्लिङ्गमेव किलाऽऽश्रितः ।।
इत्युक्त्वा सांख्यत्वभयात्कल्पयन्ति ततोऽन्यथा ।। ११६ ।।

गन्धः पुष्पाश्रयो यद्वत्पुटमाश्रित्य तिष्ठति ।।
कुसुमापगमेऽप्येवं लिङ्गस्था वासनाऽऽत्मनि ।। ११७ ।।

वासनाकामकर्माणि लिङ्गस्थान्येव नाऽऽत्मनि ।।
लिङ्गादात्मानमायान्ति गन्धो गन्धपुटं यथा ।। ११८ ।।

निर्गुणोऽपि परैकांशो बहिरभ्यागतेन सः ।।
कर्मणा सगुणः साक्षाद्भवतीति प्रचक्षते ।। ११९ ।।

ततश्च कर्ता भोक्ता च बध्यते मुच्यते तथा ।।
विज्ञानात्मेति कणभुक्वित्तमेवं समाश्रिताः ।। १२० ।।

भूतराशेरगाल्लिङ्गं कर्मराशिः सकाशतः ।।
लिङ्गादात्मानमागात्स लिङ्गसंबन्धकारणात् ।। १२१ ।।

कृष्णशक्तिरविद्याऽपि परस्मादेव सोत्थिता ।।
विकृत्य परमात्मांशं विज्ञानात्मनि तिष्ठति ।। १२२ ।।

यथोषरात्मको दोषः पृथिव्या एव जज्ञिवान् ।।
क्ष्मैकदेशं विकृत्याऽऽस्तेऽविद्या तद्वत्परात्मनः ।। १२३ ।।

अनात्मधर्मोऽविद्येति वदन्तश्चोषरादिवत् ।।
इत्येवं सांख्यसिद्धान्तमनुवर्तन्ति संभ्रमात् ।। १२४ ।।

नैवं कल्पयितुं युक्तं वेदसिद्धान्तबाधनात् ।।
पुराऽपि चैतदुदितं यथा वेदान्तबाधनम् ।। १२५ ।।

सकलत्वे परस्योक्ताः संसारित्वादिलक्षणाः ।।
दोषाः सर्वेऽपि चाऽऽयान्ति प्रत्यगात्मानमेकलम् ।। १२६ ।।

क्षेत्रज्ञस्य च संभित्तौ परस्मादात्मनः स्वतः ।।
एकत्वासंभवोऽत्यन्तं क्षेत्रज्ञपरमात्मनोः ।। १२७ ।।

अथोपचारतो देशो लिङ्गमेवाऽऽत्मनो मतः ।।
न तदा लिङ्गविध्वस्तौ वासनाऽऽत्मनि युज्यते ।। १२८ ।।

न्यायः पुरोदितो योऽत्र वासनासंश्रयं प्रति ।।
स सर्वोऽत्रानुसंधेयः पूर्वपक्षापनुत्तये ।। १२९ ।।

उत्थानं चाप्यविद्यायाः परस्मादात्मनः स्वतः ।।
ऊषरादिवदित्यादिकल्पना नोपपद्यते ।। १३० ।।

अनिर्मोक्षप्रसक्तिः स्याद्यविद्या परात्मनः ।।
निरात्मवादसक्तिश्च मोहोच्छेदे भवेदिह ।। १३१ ।।

वास्यदेशातिरेकेण वासनाया न चेष्यते ।।
देशान्तरोपगमनं गुणवद्द्रव्यवर्जनात् ।। १३२ ।।

सामञ्जस्येन गच्छन्ति न च श्रुत्यक्षराण्यपि ।।
यथोक्तकल्पनायां हि न युक्ता तेन कल्पना ।। १३३ ।।

कामः संकल्प इत्याद्या मनसो धर्मिणः श्रुताः ।।
धर्मा न त्वात्मनः शास्त्रे ह्यसङ्गो हीतिवारणात् ।। १३४ ।।

हृदये ह्येव रूपाणि ध्यायतीवेति चापरम् ।।
कामा येऽस्य हृदीत्यादि तीर्णो हीति तथा वचः ।। १३५ ।।

श्रुतादर्थान्न चान्योऽर्थो यथोक्तवचसां यतः ।।
सम्यक्कल्पयितुं शक्यः कल्पनाऽतो न युज्यते ।। १३६ ।।

प्रत्यग्ब्रह्मत्वसिद्ध्यर्था सर्वैवोपनिषत्त्वियम् ।।
तावन्मात्रपरत्वेन वेदान्तानामुपक्षयात् ।। १३७ ।।

राशित्रितयपक्षे च नाप्यर्थोऽत्र समञ्जसः ।।
क्रियते कल्पना येन सर्वन्यायविरोधिनी ।। १३८ ।।

द्वे एव तु यदा रूपे मूर्तामूर्ते सवासने ।।
ब्रह्म रूपि तृतीयं च तदा वावेति युज्यते ।। १३९ ।।

ब्रह्मैकदेशभूतस्य विज्ञानात्मन एव ते ।।
रूपे इति तदा युक्तं कल्पनानुगुणं वचः ।। १४० ।।

विज्ञानात्ममुखेनाथ यदि वा परमात्मनः ।।
रूपे इति तदाऽवक्ष्यच्छ्रौती चेत्कल्पना भवेत् ।। १४१ ।।

द्विवचश्च तथाऽयुक्तं त्रैरूप्यस्येह संभवात् ।।
मूर्तामूर्ते च द्वे रूपे तृतीयं वासना यतः ।। १४२ ।।

मतं मूर्तेतरे रूपे ब्रह्मणोऽभिमते सदा ।।
क्षेत्रज्ञस्य तु नैवैते वासनामात्ररूपितः ।। १४३ ।।

तदाऽपि जीवद्वारेण विक्रियां व्रजतो विभोः ।।
वासनाद्यभिसंबन्ध इतीयं गीरनर्थिका ।। १४४ ।।

वासनानामपि यतो न विशेषो मनागपि ।।
क्षेत्रज्ञद्वारतायाः स्यादसत्तस्माद्विकल्पितम् ।। १४५ ।।

वस्तु वस्त्वन्तरत्वेन न च विक्रियतेऽञ्जसा ।।
वृत्त्येह मुख्ययेत्येवं शक्यो वक्तुं जगत्यपि ।। १४६ ।।

वस्त्वन्तरं न च मतः क्षेत्रज्ञः परमात्मनः ।।
सिद्धान्तहानिरेवं च कल्पनायां ध्रुवं भवेत् ।। १४७ ।।

आविश्चिकीर्षुभिस्तस्माद्वेदान्तार्थं महात्मभिः ।।
ईदृशी कल्पनाऽयुक्ता कर्तुं परहितार्थिभिः ।। १४८ ।।

दक्षिणेऽक्षन्पुमानिति लिङ्गात्मा परिगृह्यते ।।
अध्यात्मेऽथाधिदैवे च तस्यैव प्रकृतत्वतः ।। १४९ ।।

जीवग्रहोऽत्र नन्वस्तु प्रकृतत्वाविशेषतः ।।
तस्यैवैतानि रूपाणि कस्मान्नेत्यभिधीयताम् ।। १५० ।।

नैवंरूपितया यस्मादिह श्रुत्या विवक्षितः ।।
क्षेत्रज्ञः करणात्मैव तस्मादिह विवक्षितः ।। १५१ ।।

वासनानुगतं लिङ्गं मृद्वन्मृद्विक्रियात्मसु ।।
चेत्यते साक्षिणा यस्मान्नातः क्षेत्रज्ञरूपिता ।। १५२ ।।

माहारजनमित्यादि रूपं चेत्साक्षिणो भवेत् ।।
नेति नेतीत्यथाऽऽदेशं नाकरिष्यत्तदाऽऽत्मनः ।। १५३ ।।

अन्यस्यासौ न चाऽऽदेशः शक्यो वक्तुं प्रमाणतः ।।
नेति नेतीति तस्यैव षष्ठान्त उपसंहृतेः ।। १५४ ।।

व्येव त्वेति प्रतिज्ञाया अर्थवत्त्वं तथा भवेत् ।।
पाणिपेषोत्थितस्यैव यद्यादेशो भवेदयम् ।। १५५ ।।

पाणिपेषोत्थितोऽन्यश्चेन्नेतीति च ततोऽपरः ।।
अन्योऽसाविति मिथ्या धीस्तदा स्यान्मोहकारणात् ।। १५६ ।।

न स्यादात्मानमेवावेदहं ब्रह्मेतिमानजा ।।
सम्यग्धीर्निखिलध्वान्तघातिनी मुक्तिदायिनी ।। १५७ ।।

करणात्मन एवातस्तस्य हेतिग्रहो भवेत् ।।
न तु तत्साक्षिणो युक्तस्तस्य रूपनिषेधतः ।। १५८ ।।

वासना भूरिरूपास्ता लिङ्गस्था लिङ्गसाक्षिणः ।।
कुर्वन्ति बहुरूपत्वं मणेरास्तरणं यथा ।। १५९ ।।

माहारजनमित्यत्र हारिद्रं रूपमुच्यते ।।
इन्द्रगोपोपमानेन कौसुम्भस्य गतत्वतः ।। १६० ।।

पीतं वस्त्रं यथा तद्वल्लिङ्गमाभाति साक्षिणः ।।
आरुयादिविषयोद्भूतवासनावासितं दृशेः ।। १६१ ।।

ईषत्पाण्दु यथोर्णादि तद्वल्लिङ्गं प्रकाशते ।।
इन्द्रगोपोऽतिरक्तश्च भृशं रक्तं मनस्तथा ।। १६२ ।।

रजसः कचिदुद्रेकस्तमसः क्वचिदिष्यते ।।
सत्त्वस्यापि तथोत्कर्षः कुतश्चिदुपजायते ।। १६३ ।।

क्वचिदेकप्रधानत्वं कस्मिंश्चिद्विषये द्वयोः ।।
त्रयाणामपि चान्यत्र ज्ञानकर्मादिचित्रतः ।। १६४ ।।

अग्नेरर्चिर्यथा भास्वत्सत्त्वोत्कर्षात्तथा मनः ।।
पुण्डरीकं यथा शुक्लं सौम्यमाह्लादकृत्तथा ।। १६५ ।।

सकृद्विद्युद्यथाऽत्यन्तं घनध्वान्तापनोदकृत् ।।
अतीव भास्वराऽस्माकं चक्षुर्मुट्सकृदुद्गता ।। १६६ ।।

हिरण्यगर्भतत्त्वस्य जायमानस्य केशवात् ।।
विद्युद्वत्प्रथते रूपं किल तस्य महात्मनः ।। १६७ ।।

अतोऽनेनैव रूपेण य उपास्ते दिवानिशम् ।।
सर्वान्धकारहन्त्रीव विद्युत्तं श्रीः सदाऽऽश्रयेत् ।। १६८ ।।

नाऽऽदिर्न मध्यं नैवान्तो नेयत्ता विद्यते यतः ।।
अनन्तकल्पोपचयाद्वासनानामुदाहृतिः ।। १६९ ।।

माहारजनमित्यादिर्न त्वियत्ता विवक्षिता ।।
प्रकारदर्शनायैव तेनोदाहृतिरिष्यते ।। १७० ।।

निःशेषमेवं सत्यस्य रूपं व्याख्याय सांप्रतम् ।।
परमार्थसत्ययाथात्म्यनिर्देशाय प्रयत्यते ।। १७१ ।।

यतो व्याख्यातमखिलं मूर्तामूर्तादि वस्त्वतः ।।
आदेशोऽनन्तरं तस्य क्रियतेऽनन्यमानिनः ।। १७२ ।।

मूर्तामूर्तास्वभावस्य सत्यस्याऽऽविष्कृतेरथ ।।
ब्रह्मातिरेकतो नान्यद्यतो वस्त्ववशिष्यते ।। १७३ ।।

आदेशो ब्रह्मणोऽतोऽयं निरादेशस्य भण्यते ।।
अतिमानाभिधानस्य प्रत्यङ्भात्राद्वयात्मनः ।। १७४ ।।

कर्मण्यादेशशब्दोऽयं यदि वा करणे भवेत् ।।
आदिष्टिरथवाऽऽदेशो नेति नेत्यद्वयात्मनः ।। १७५ ।।

नेति नेतीतिशब्दाभ्यां सत्यस्य ब्रह्मणः कथम् ।।
प्रमाणगोचरातीतं तत्त्वं स्यान्निर्दिदिक्षितम् ।। १७६ ।।

शुणु सर्वं तदज्ञानसमुत्थस्य निषेधतः ।।
प्रत्यङ्भात्रैकरूपेण तदबोधनिराकृतेः ।। १७७ ।।

अमूर्तस्य परा निष्ठा कारणात्मा पुरोदितः ।।
मूर्तस्य च तथा पृथ्वी मध्ये संकीर्णता तयोः ।। १७८ ।।

मानाभिधानयोर्यावान्कश्चिद्विषय इष्यते ।।
उक्तयोर्मध्यवर्त्येव कार्यकारणयोरसौ ।। १७९ ।।

नामरूपे तथा कर्म प्राणा लोकादयस्तथा ।।
कारकं वा क्रियाऽन्यद्वा कारणं कार्यमेव च ।। १८० ।।

जातिर्गुणः क्रिया द्रव्यं संबन्धो भाव एव च ।।
सदसत्सदसच्चेति समस्तव्यस्तमेव च ।। १८१ ।।

प्रमाता च प्रमाणं च प्रमेयोऽथ क्रियाफले ।।
इत्यादेः प्रतिषेधेन प्रत्यङ्ङात्मावलम्बिना ।। १८२ ।।

उपप्रदर्शकोऽशेषनामादेरितिरिष्यते ।।
तस्योपदर्शितस्याथ निषेधः क्रियते नञा ।। १८३ ।।

आकृष्टं रूपिणो रूपं न पृथग्व्यवतिष्ठते ।।
जगत्यकल्पितमपि किमु मोहादिकल्पितम् ।। १८४ ।।

घटे पटो निषिद्धोऽपि घटादन्यत्र तिष्ठति ।।
तदन्यत्रापि सद्भावादनिषिद्धस्य धर्मिणः ।। १८५ ।।

परमार्थान्निषिद्धस्य तन्मोहोत्थस्य वस्तुनः ।।
हिरुक्स्थितिः कथं तस्य परमार्थात्मनाऽथवा ।। १८६ ।।

निषेध्यानामशेषाणामन्योन्यव्यभिचारतः ।।
प्रतीचोऽव्यभिचारोऽतस्तत्राध्यस्तं निषिध्यते ।। १८७ ।।

इतिशब्दोपदिष्टानां निषेधोऽनुभवात्मनि ।।
अनन्तेऽन्तवतां यत्र तद्ब्रह्मेत्यवसीयताम् ।। १८८ ।।

सद्भावश्चोपलब्धिश्च स्वार्थप्रत्यक्चिदाश्रयात् ।।
मूर्तादीनामनिर्देश्यादितिर्मत्तो निवर्तते ।। १८९ ।।

निषेधति निषेध्यार्थं यद्वलान्नञ्चिदात्मनः ।।
विज्ञानेनैव हत्वाऽन्यत्पूर्णत्वेनैति चित्स्वतः ।। १९० ।।

प्रत्यङ्मात्रदृशि ह्यस्मिञ्जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु ।।
तदन्यद्यत्तदाभासं तन्नञा प्रतिषिध्यते ।। १९१ ।।

अविचारितसंसिद्धिप्रत्यङ्मोहहतौ सदा ।।
विस्फारिताक्षः प्रत्यग्धीर्मानान्निर्वात्यथाऽऽत्मनि ।। १९२ ।।

अपेक्षाज्ञानहेतूत्थं कार्यकारणवस्त्वतः ।।
विचार्यमाणं तन्नास्ति व्योम्नि कार्प्ण्यमिवाऽऽत्मनि ।। १९३ ।।

शब्दप्रवृत्तिहेतूनां प्रत्यगात्मन्यसंभवात् ।।
प्रमाणगोचराणां च स्वतः सिद्धेर्न निहृतिः ।। १९४ ।।

मानाभिधानविषयो यावन्नाऽऽत्मानमात्मनि ।।
लभते प्रत्यगात्मानं न नञ्तावन्निवर्तते ।। १९५ ।।

निरस्ताज्ञानतत्कार्ये लब्ध आत्मन्यथाऽऽत्मना ।।
निषेध्यहेतौ प्रध्वस्ते निषेधोऽपि निवर्तते ।। १९६ ।।

प्रमातृत्वादिना यावत्किंचिदत्र विवक्षितम् ।।
तदभावश्च तत्सर्वं नेतीति प्रतिषिध्यते ।। १९७ ।।

निषेध्यं सर्वमेवैतदनिषेध्यात्मवस्तुगम् ।।
अतो नाभावनिष्ठः स्यादभावस्यापि निह्नवात् ।। १९८ ।।

नेति नेतीत्यतो वीप्सा जिघृक्षितनिषेधतः ।।
बुभुत्सितस्य कृत्स्नस्य वीप्सैवातो निषेधनी ।। १९९ ।।

ज्ञानक्रियाभ्यां व्याप्योऽयमित्याकाङ्क्षा निवर्तते ।।
अप्रमित्सित एकस्मिन्निष्ठां यात्यचिकीर्षिते ।। २०० ।।

रज्जुयाथात्म्यविज्ञानात्सर्पवत्करणात्मनः ।।
निषेधो नान्यतः शक्यः कर्तुं वर्षशतैरपि ।। २०१ ।।

यद्यत्प्राप्तं जगत्यस्मिंस्तत्तत्सर्वं निषिध्यते ।।
एवं च सत्यनिर्दिष्टाशङ्काऽपि विनिवर्तते ।। २०२ ।।

न चेद्वीप्सा तदा वाक्यद्वयमेतद्विवक्षितम् ।।
उक्तद्वयनिषेधेन तस्य चोपक्षयाद्भवेत् ।। २०३ ।।

अनुक्तविषयाशङ्का सर्वस्याप्रतिषेधतः ।।
यदि वाऽभावविषया न ह्यभावो निषिध्यते ।। २०४ ।।

साक्षान्मानप्रसिद्धेषु प्रतिषिद्धेतरग्रहः ।।
अप्रसिद्धे प्रसिद्धानां निषेधाच्छून्यताग्रहः ।। २०५ ।।

आदेश इत्युपक्रम्य प्रतिषेधोऽयमुच्यते ।।
साक्षादादिश्यते येन तादृगादेश उच्यते ।। २०६ ।।

निषेधवर्त्मना तस्मादनिषेध्यात्मसाक्षिणा ।।
ज्ञाताज्ञातं निषिध्याथ सदा दृष्टौ प्रतिष्ठति ।। २०७ ।।

यथा श्रोत्रधिया रूपं रूपहेत्वसमन्वयात् ।।
नाग्रहीन्न च गृह्णाति न ग्रहीष्यति शब्दवत् ।। २०८ ।।

प्रत्यक्तत्त्वे विनिर्ज्ञाते नेति नेतीतिवाक्यतः ।।
तद्वत्सकारणोऽनात्मा नाभूदस्ति भविष्यति ।। २०९ ।।

नान्यदज्ञानतोऽस्तित्वं द्वितीयस्याऽऽत्मनो यथा ।।
निवृत्तिस्तद्वदेवास्य नावगत्यात्मनोऽपरा ।। २१० ।।

अनन्यायत्तमैकात्म्यं यदा साक्षाद्व्यवस्थितम् ।।
व्येव त्वेति प्रतिज्ञेयं तदा स्यात्सफलोदिता ।। २११ ।।

नेति नेतीत्यतो वीप्सासंभवादुक्तवस्तुनः ।।
कृतार्थता तथाच स्यादन्यथा नोपपद्यते ।। २१२ ।।

परागर्थेषु सक्ता धीः प्रत्यगर्थानुरञ्जनात् ।।
निषिद्धाऽतः परागर्थात्प्रतीचि लभते स्थितिम् ।। २१३ ।।

व्यतिरेकस्य सिद्धत्वादादेशोक्तेः पुरैव हि ।।
साक्षाद्ब्रह्मत्वसिद्ध्यार्थमादेशोऽयमथोच्यते ।। २१४ ।।

न निषेधो निषेध्यार्थो लक्षणार्थपरत्वतः ।।
ब्रह्मणो मान्तरासिद्धेः शून्यतैव प्रसज्यते ।। २१५ ।।

षष्ठ्युक्तेरेव संसिद्धा मूर्तादेर्ब्रह्मणोऽन्यता ।।
ततश्च जामितासक्तिर्नातः स्यात्पारिशेष्यगीः ।। २१६ ।।

शक्यते न निषेद्धुं च प्रत्यक्षाद्याश्रितत्वतः ।।
निषेधान्न पुमर्थोऽपि कश्चित्सिध्येत्समीहितः ।। २१७ ।।

निषेधमात्रनिष्ठत्वे न चाऽऽदेशो भवेत्प्रभोः ।।
ब्रह्म मूर्तादि नेत्युक्तौ मूर्तादेर्न निषेधगीः ।। २१८ ।।

ततश्च ब्रह्मतासिद्धिर्द्वितीये सति वस्तुनि ।।
व्येव त्वेति प्रतिज्ञार्थो नापि चाऽऽविष्कृतो भवेत् ।। २१९ ।।

पारिशेष्यादतोऽसिद्धिः स्याद्विवक्षितवस्तुनः ।।
यथा सिद्धिस्तथा व्याख्या कार्येहोक्तेरतोऽञ्जसा ।। २२० ।।

सिद्धो निषेधः प्रागेव सर्वस्यानात्मवस्तुनः ।।
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानादन्योन्यव्यभिचारतः ।। २२१ ।।

अन्योन्यव्यभिचारोऽस्य वीक्ष्यतेऽनात्मवस्तुनः ।।
स्वरूपव्यभिचारोऽपि सुषुप्तादौ स्वसाक्षिगः ।। २२२ ।।

यथा मात्रादिसचेयं प्रत्यक्संवित्तिसिद्धिका ।।
प्रमात्रादेरभावोऽपि प्रत्यग्बोधाश्रयात्तथा ।। २२३ ।।

अविचारितसंसिद्धिरात्माविद्यैकरूपतः ।।
सिद्धायतेऽखिलोऽनात्मा स्वतःसिद्धात्मसंश्रयात् ।। २२४ ।।

अतिरोहितसंवित्को व्यपास्ताशेषविक्रियः ।।
अनन्यमातृमानादिर्दृष्टिमात्रात्मकत्वतः ।। २२५ ।।

भावाभावात्मिका सिद्धिर्येयं सर्वाऽप्यनात्मनः ।।
तद्विरुद्धात्मकान्मत्तो मय्येवासौ प्रसिध्यति ।। २२६ ।।

अनन्यानुभवेनैव भावाभावात्मभूमिषु ।।
प्रत्यक्कूटस्थ आत्मानं पश्यन्नास्ते फलात्मना ।। २२७ ।।

अतो मात्रादिसंभेदो यत्र यत्र निवर्तते ।।
तत्र तत्रैकलः प्रत्यक्स्वमहिम्नैव सिध्यति ।। २२८ ।।

प्रमात्रादेरभावोऽतो यः सिद्धः स्वात्मबोधतः ।।
नञ्वृत्तिस्तं सदाबुद्धं लक्षयत्यपृथक्प्रमम् ।। २२९ ।।

वैविक्त्यान्न च मानादेरनन्यानुभवात्मनि ।।
सहेतुकस्य वृत्तिः स्यान्नित्यबोधावबॊधिनि ।। २३० ।।

अविद्याद्यतिरेकेण कारणादिविधर्मकम् ।।
लब्धमात्मात्मकं वस्तु प्रतीचोऽनन्यमानतः ।। २३१ ।।

एतद्वस्तु स्वतःसिद्धं प्रमात्राद्यनपेक्षतः ।।
सर्वस्यैव ततः सिद्धेः कथं सिध्येत्तदन्यतः ।। २३२ ।।

उक्ता प्रमेयसंसिद्धिः स्वमहिम्नैव नञ्श्रुतेः ।।
तस्य ब्रह्मत्वबोधाय नेति ब्रह्मेतिनोच्यते ।। २३३ ।।

आत्मप्रत्ययमामेयो लक्षितो यो नञाऽञ्जसा ।।
अविद्यादेस्तदात्मत्वादिति ब्रह्मेति बोध्यते ।। २३४ ।।

प्रत्यङ्मोहतदुत्थस्य प्रत्यग्याथात्म्यबोधतः ।।
बाधितत्वादतोऽवोचदिति ब्रह्मेति मोहनुत् ।। २३५ ।।

आदेशं प्रत्यतिमहानथात इति संभ्रमः ।।
तेनासदृश आदेशो नन्वयुक्तोऽयमीर्यते ।। २३६ ।।

युक्त एवायमादेशो न यतो विद्यते परः ।।
आदेशोऽतोऽयमेवात्र ब्रह्मण्यादेश इष्यते ।। २३७ ।।

आदिदिक्षितमेतस्य तत्त्वं यद्ब्रह्मणः परम् ।।
यावन्तस्तत्र निर्देश्यास्तेऽर्थाः सर्वे निवर्तिताः ।। २३८ ।।

निवृत्तिश्च यथोक्तैव तेषामैकात्म्यलक्षणा ।।
भिन्नदेशस्थितिस्त्वत्र वास्तवी नोपपद्यते ।। २३९ ।।

अव्यावृत्ताननुगतो ब्रह्मशब्दार्थ इष्यते ।।
मुख्योऽन्यस्मिन्सति यतो ब्रह्मार्थो नावसीयते ।। २४० ।।

शब्दप्रवृत्तिहेतूनामैकात्म्येन समाप्तितः ।।
तथा तदभिधेयानामादेशोऽयं मतः परः ।। २४१ ।।

अभिधाभिधेयसंबन्धमङ्गीकृत्य यतोऽक्षरे ।।
न कश्चिदपि शब्दोऽत्र साक्षाद्ब्रह्मणि वर्तते ।। २४२ ।।

आदेशो नेति नेत्येव तेनेह घटतेऽञ्जसा ।।
तदबॊधप्रसूतानामाकाङ्क्षाणां निषेधतः ।। २४३ ।।

मूर्तामूर्तं हि सत्याह्वं प्राणाः सत्यास्तदात्मतः ।।
क्षेत्रज्ञस्तदुपाधित्वात्सत्य इत्यभिधीयते ।। २४४ ।।

अनिर्देश्यस्य निर्देश्या ये भेदाः कार्यलक्षणाः ।।
तेषु लब्धास्पदं नाम परस्मिन्नुपचर्यते ।। २४५ ।।

मूर्तामूर्तात्मकं सत्यं प्राणादेः कार्यरूपिणः ।।
तस्याप्येतत्परं सत्यं यन्नेतीत्यवधारितम् ।। २४६ ।।

उक्तवस्त्वतिरेकेण नामीषां सत्यता यतः ।।
न चाप्यसत्यता तस्मात्तेषां सत्यं परं पदम् ।। २४७ ।।

आत्मवन्तो यथा रज्ज्वा रज्जुसर्पादयस्तथा ।।
आत्मवन्तो निरात्मानः प्राणाद्याः प्रत्यगात्मना ।। २४८ ।।

यत एव मतोऽन्वीक्ष्य मूर्तामूर्तादिवर्त्मना ।।
सत्यशब्दाभिधेयार्थं तया द्वारा परं पदम् ।। २४९ ।।

व्यपदिश्यमानमैकात्म्यं सत्यस्याऽऽत्मानमद्वयम् ।।
द्रष्टव्यमात्मनैवैनं सत्यं पश्येद्यथोदितम् ।। २५० ।।

अतोऽव्याकृतयाथात्म्यं व्याकृतेनोपदिश्यते ।।
सत्यस्य सत्यमिति तन्नान्यथा व्यपदेशभाक् ।। २५१ ।।

व्यपदेशाय नामैतन्न स्वं नामास्य विद्यते ।।
ननु ब्रह्माक्षरमिति व्यपदेशोऽत्र नामभिः ।। २५२ ।।

कार्यकारणगे तत्त्वे नाम लब्धास्पदं यतः ।।
रूपाभिधेयसंबन्धमरूपाशब्दमक्षरम् ।। २५३ ।।

लक्षयेन्नाञ्जसा वक्ति परं ब्रह्म कथंचन ।।
शब्दप्रवृत्तिहेतूनां साक्षाद्ब्रह्मण्यसंभवात् ।। २५४ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके द्वितीयाध्यायस्य तृतीयं ब्राह्मणम्

आत्मेत्येवेति सूत्रस्य व्याख्येयं प्रस्तुता स्फुटा ।।
ब्रह्म तेऽहं ब्रवाणीति प्रारभ्याऽऽपूर्णवाक्यतः ।। १ ।।

नित्यकर्माद्यनुष्ठानसंशुद्धधिषणः पुमान् ।।
निःशेषकर्महेतूत्थफलसावद्यधीस्ततः ।। २ ।।

विरक्त आग्रजात्सोऽयं तत्सावद्यसमीक्षणात् ।।
संसारदुःखसंस्कारस्मृतिभिः प्रेर्यमाणधीः ।। ३ ।।

उद्भूततज्जिहासः संस्तद्धाने साधनस्पृहः ।।
त्यक्ताशेषैषणः सोऽथ प्रत्यग्याथात्म्यनिश्चयः ।। ४ ।।

वस्तुवृत्तात्मसंबोधध्वस्तसंसारकारणः ।।
व्याविद्धाशेषसंसारो विमुक्तो ना विमुच्यते ।। ५ ।।

यावत्किंचिदविद्यायाः कार्यं वैराग्यकारणम् ।।
तत्संन्यासो विरक्तत्वात्स्वत एव न शास्त्रतः ।। ६ ।।

ब्रह्मयाथात्म्यविज्ञानसाधनत्वं विनाऽऽगमात् ।।
संन्यासस्य न विज्ञातं तच्छास्त्रेणेह बोध्यते ।। ७ ।।

ब्रह्माविद्यसमुत्थानात्कार्यकारणलक्षणात् ।।
व्युत्थाप्य नेति नेतीति परं ब्रह्म प्रदर्शितम् ।। ८ ।।

तत्रैतच्छङ्क्यते चोद्यं ब्रह्मत्वसिद्धिदोषकृत् ।।
निषिद्धं नेति नेतीति मूर्तामूर्तादि वस्तु यत् ।। ९ ।।

किं तद्ब्रह्मानुगं सर्वं किं वा तस्माद्विविच्यते ।।
यदि ब्रह्मानुगं ब्रह्म स्यादनर्थात्मकं तदा ।। १० ।।

अभावनिष्टं तच्चेत्स्यान्मुख्यं ब्रह्म न सिध्यति ।।
अभावस्य ततोऽन्यत्वादन्वयव्यतिरेकतः ।। ११ ।।

नेतीत्यपि निषेधोक्तिस्तथा सति विरुध्यते ।।
वैदिकश्च प्रयासोऽयं सर्वः स्यात्तुषकण्डनम् ।। १२ ।।

विविच्यते ब्रह्मणश्चेन्मैवं दोषस्तथाऽपि हि ।।
ब्रह्मत्वं ब्रह्मणो न स्याद्वितीये सति वस्तुनि ।। १३ ।।

अव्यावृत्ताननुगतं वस्तु ब्रह्मत्वमश्नुते ।।
एतच्च दुर्लभं तस्य द्वितीये सति लक्षणम् ।। १४ ।।

अथाब्रह्मात्मकं वस्तु जग्ध्वा चेद्ब्रह्म तद्भवेत् ।।
प्रतीचो ब्रह्मणाऽत्तत्वान्न मोक्षो नापि संसृतिः ।। १५ ।।

संसारिणो न चेदत्ति संसार्येव प्रसज्यते ।।
नाऽऽप्नोति ब्रह्मतां साक्षात्सत्सु संसारिवस्तुषु ।। १६ ।।

संसारे चापि जग्धेऽस्मिन्ब्रह्मणा निखिले सति ।।
ऋतेऽपि ब्रह्मविज्ञानात्सर्वे स्युर्मुक्तबन्धनाः ।। १७ ।।

अन्वयादिनिषेधाय सर्वमात्मेति वाक्यतः ।।
मैत्रेयाीत्यादिको ग्रन्थस्तस्मादारभ्यते परः ।। १८ ।।

सर्वाब्रह्मनिषेधेन तदर्थो वेह निश्चितः ।।
तस्य संसिद्धिविषयमैकात्म्यमधुनोत्यते ।। १९ ।।

नेतीति ब्रह्मणोऽन्यत्र मूर्तामूर्तव्यवस्थितौ ।।
प्रसक्ते सांख्यसिद्धान्ते सर्वमात्मेति वोच्यते ।। २० ।।

सत्यपि ब्रह्मवेदित्वे नासंत्यक्तैषणो यतिः ।।
मुक्तिभागिति चेहोक्तः संन्यासेन समुच्चयः ।। २१ ।।

निरस्तातिशयज्ञानो याज्ञवल्क्यॊ यतो गृही ।।
कैवल्याश्रममास्थाय प्राप तद्वैष्णवं पदम् ।। २२ ।।

त्याग एव हि सर्वेषां मोक्षसाधनमुत्तमम् ।।
त्यजतैव हि तज्ज्ञेयं त्यक्तुः प्रत्यक्परं पदम् ।। २३ ।।

मुक्तेश्च बिभ्यतो देवा मोहेनापिदधुर्नरान् ।।
ततस्ते कर्मसूद्युक्ताः प्रावर्तन्ताविपश्चितः ।। २४ ।।

मोहमात्रैकहेतूनि तस्मात्कर्माण्यशेषतः ।।
संन्यस्यैकात्म्यसंबोधाद्भित्त्वा मोहं विशुद्धधीः ।।
ज्ञानमेवाऽऽत्मनाऽऽत्मानमुपासीनोऽमृतो भवेत् ।। २५ ।।

इति प्रमाणमत्रार्थे वचनं भाल्लविश्रुतौ ।।
सर्वः संन्यस्तकर्मैव ज्ञानात्कैवल्यमश्नुते ।। २६ ।।

ब्रह्मचर्याद्गृहाच्चैव वनाच्चापि बिधीयते ।।
निःशेषकर्मसंन्यासो यतोऽतो नर्णबद्धता ।। २७ ।।

श्रुत्या जावालशाखायां तथाचानधिकारिणाम् ।।
संन्यासस्य विधानाच्च कार्योऽतोऽसौ मुमुक्षुभिः ।। २८ ।।

नरलोकादिकामानां सुतोत्पत्त्यादि साधनम् ।।
तेभ्यो व्युत्थितचित्तानां संन्यासस्त्वात्मकामिनाम् ।। २९ ।।

इममर्थं श्रुतिर्वक्ति सर्वकर्मानपेक्षिणी।।।।
प्रजादिना करिष्यामः किं तत्फलवितृष्णतः ।। ३० ।।

उत्पत्त्यादिविरुद्धोऽयं लोको येषामकर्मजः ।।
मोहमात्रान्तरायात्वाज्ज्ञानमात्रमपेक्षते ।। ३१ ।।

प्रवृत्तिलक्षणो योगो ज्ञानं संन्यासलक्षणम् ।।
तस्माज्ज्ञानं पुरस्कृत्य संन्यसेदिह बुद्धिमान् ।। ३२ ।।

भावितैः करणैश्चायं बहुसंसारयोनिषु ।।
आसादयति शुद्धात्मा मोक्षं वै प्रथमाश्रमे ।। ३३ ।।

तमासाद्य तु मुक्तस्य दृष्टार्थस्य विपश्चितः ।।
त्रिष्वाश्रमेषु को न्वर्थो भवेत्परमभीप्सतः ।। ३४ ।।

श्रुतयः स्मृतयश्चैवमस्मिन्नर्थे सहस्रशः ।।
प्रत्यक्षा एव विद्यन्ते संन्यासप्रतिपादिकाः ।। ३५ ।।

मुख्यार्थता वा प्रागुक्ता ब्रह्मेत्यस्य सदादृशि ।।
प्रतीच्यथाऽऽत्मशब्दस्य मुख्यार्थो ब्रह्मणीर्यते ।। ३६ ।।

ततस्तदेतदिति च ब्रह्मात्मपदवाच्ययोः ।।
मधुकाण्डार्थसर्वस्वं वाक्येन प्रतिपाद्यते ।। ३७ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानजन्मनेऽतः श्रुतिः स्वयम् ।।
विधित्सन्तीह संन्यासं मैत्रेयीति प्रवर्तते ।। ३८ ।।

भार्याद्यनुज्ञापूर्वो हि संन्यासो विहितः श्रुतौ ।।
अतोऽनुज्ञार्थमेवाऽऽह मैत्रेयीमृषिरात्मनः ।। ३९ ।।

उद्यास्यन्वा अरे स्थानादस्माद्गार्हस्थ्यलक्षणात् ।।
चिकीर्षवे मे संन्यासमनुज्ञां दातुमर्हसि ।। ४० ।।

युक्तमाह भवानस्माननुरूपं चिकीर्षति ।।
यदेवं सति कर्तव्यं तत्क्षिप्रमनुशाधि माम् ।। ४१ ।।

अनुज्ञातोऽथ तामाह हन्तेत्यादि परं वचः ।।
कात्यायन्या सपत्न्या ते विभागं करवाण्यहम् ।। ४२ ।।

निःस्वा स्त्री स्ववता पुंसा नियुक्ता कर्मसंपदि ।।
मयि प्रव्रजिते तस्माद्युवयोर्नार्थसंगतिः ।। ४३ ।।

स्ववानेव पुरा न्यासाद्युवयोः स्वेन सांप्रतम् ।।
विभागं करवाणीति भार्या तेनाभ्यचोदयत् ।। ४४ ।।

वृत्तिभिः संविभज्य स्वान्संन्यसेदिति चोद्यते ।।
यतः शास्त्रेण तेनायं विभागः क्रियते मया ।। ४५ ।।

युक्तमेतद्व्यवसितं यद्वित्तं न प्रदित्सति ।।
भवत्संन्यासवन्नूनमस्मद्धितकरं धनम् ।। ४६ ।।

महानुभावसंपर्कः कस्य नोन्नतिकारणम् ।।
अशुच्यपि पयः प्राप्य गङ्गां याति पवित्रताम् ।। ४७ ।।

भगवत्संगतेर्नान्यः पुरुषार्थोऽमृतत्वतः ।।
पृच्छाम्यतोऽमृतत्वस्य साधनं स्यात्कथं धनम् ।। ४८ ।।

सारेण यदि नामेयं पूर्णा स्याद्वसुना मही ।।
तावताऽप्यमृताऽहं स्यां किंवा नेत्युच्यतां यथा ।। ४९ ।।

सत्तामात्रोपकारिणि धनानि धनिनां न हि ।।
क्रियाद्वारोपकारीणि यतोऽतः पृच्छ्यते क्रिया ।। ५० ।।

प्रत्याह पृष्टः स्वां जायां नामृतत्वं धनादिति ।। ५१ ।।
वित्तं चेन्नामृतत्वाय कस्माद्दित्सति तद्भवान् ।।
इति पृष्टोऽब्रवीद्वित्तसाधनस्य प्रयोजनम् ।। ५२ ।।

क्षयिष्णुसाधनाधीनं जीवितं स्याद्यथा नृणाम् ।।
तथैव तव वित्तेन जीवितं नामृतात्मता ।। ५३ ।।

अविद्यामात्रविध्वंसाज्ज्ञानादेवामृतं यतः ।।
अमृतत्वस्य नाऽऽशाऽपि वित्तसाध्येन कर्मणा ।। ५४ ।।

कुतोऽमृतत्वसंप्राप्तिर्ज्ञानमात्रैकहेतुना ।।
न कर्म कारणं मुक्तेर्नाग्निस्तापस्य भेषजम् ।।
कर्मभ्यो जन्म नियतं जन्म चेन्निर्वृतिः कुतः ।। ५५ ।।

स्वभावादेव साधूनां प्रवृत्तिरुपकारिणी ।।
अपकारिण्यपि जने किमु भक्तजनं प्रति ।। ५६ ।।

नूनं ममापराधोऽयं यद्भवन्तोऽपि मां प्रति ।।
प्रतिलोमं चिकीर्षन्ति कोऽन्यः स्याद्धितकृन्मम ।। ५७ ।।

अनुरक्तां प्रियां साध्वीं बद्ध्वा वित्तेन मां कथम् ।।
कामोच्छित्तिमकृत्वा च संन्यसन्ति भवद्विधाः ।। ५८ ।।

वित्ताच्चेदमृतत्वं स्यात्तत्तित्यक्षा न युज्यते ।।
वित्ताच्चेन्नामृतत्वं स्याद्वद तेन ममापि किम् ।। ५९ ।।

यद्यस्त्यनुजिघृक्षैवं करुणा वा मयीष्यते ।।
यदेव भगवान्वेद तेन संविभजस्व माम् ।। ६० ।।

यद्विज्ञानात्परित्यज्य निःशेषं वित्तसाधनम् ।।
स्वाराज्यमीप्सति भवांस्तदेव वसु देहि मे ।। ६१ ।।

नाऽऽदिर्नान्तो न मध्यं वा यस्य वित्तस्य विद्यते ।।
भोगे न च क्षयं याति तदेव वसु दीयताम् ।। ६२ ।।

अनन्तवित्तो हि भवानन्तवद्दीयते कुतः ।।
असतः कीदृशं दानं सदेवातः प्रदीयताम् ।। ६३ ।।

संसारपुरुषार्थेभ्यो यतो नाव्युत्थितात्मने ।।
मुक्त्येकसाधनं ज्ञानं दातुं शक्यमिदं मया ।। ६४ ।।

अमुमुक्षुत्वमाशङ्क्य भवत्यै तत्प्रदित्सितम् ।।
संसाराच्चेद्विरक्ताऽसि गृहाणानुत्तमामृतम् ।। ६५ ।।

स्त्रीणां यदुचितं वाक्यं प्रतिलोमं न भाषसे ।।
पूर्ववत्त्वनुकूलं त्वमिदानीमपि भाषसे ।। ६६ ।।

मोक्षं यान्तं नरं सर्वे मुञ्चन्ति सहजा अपि ।।
अतिभक्तितया मां त्वं मोक्षेऽपि न जिहाससि ।। ६७ ।।

विभागमसहन्तीव मदतिस्नेहकारणात् ।।
मुक्तावनुयियासि त्वं मदैकात्म्यपरीप्सया ।। ६८ ।।

अतिस्नेहाऽपकृष्टोमा देहार्धं शूलिनः श्रिता ।।
त्वं तु सर्वात्मनाऽऽत्मानं कृत्स्नं मामाप्तुमिच्छसि ।। ६९ ।।

यत एवमतस्तुभ्यं वक्ष्याम्यमृतसाधनम् ।।
निदिध्यासस्व चेतोऽतो व्याचक्षाणस्य तन्मम ।। ७० ।।

आ ब्रह्मणोऽस्मात्संसाराच्छुद्धधीर्न विरज्यते ।।
यावत्तावन्न विद्याया अधिकारी भवेन्नरः ।। ७१ ।।

वैराग्यहेतावप्यस्मिन्रक्तो धर्मादिहेतुतः ।।
यतोऽतः कर्मशुद्धात्मा भवादस्माद्विरज्यते ।। ७२ ।।

वैराग्यहेतून्संसारे तस्माद्यत्नादियं श्रुतिः ।।
न वा अर इति ह्युक्त्या वक्तुं समुपचक्रमे ।। ७३ ।।

यस्मिन्नेव परा सक्तिस्तस्मिन्नेव निरादरम् ।।
कर्म कृत्वा परं यत्नादन्यस्यार्थयते फलम् ।। ७४ ।।

किमिक्षो रसमाप्नोति यत्नान्निष्पीडयन्न ना ।। ७५ ।।
तीव्रदुःखोद्भवो बुद्धौ संस्कारो यावदेव तु ।।
तद्विपक्षः सुखं तावदल्पं तत्संक्षये क्षयः ।। ७६ ।।

शीतमल्पं सुखं ग्रीष्मे तापोऽल्पः शिशिरे सुखम् ।।
तदेव दुःखकृद्भूरि तद्धेत्वोरनवस्थितेः ।। ७७ ।।

शब्दोऽस्ति न प्रियः कश्चिदप्रियो वा स्वतस्तथा ।।
रक्तद्विष्टमनो हेतुः शब्दाद्यर्थे प्रियाप्रिये ।। ७८ ।।

स्वतोऽखिलोऽप्रियोऽनात्मा प्रत्यङ्मोहैकहेतुतः ।।
प्रत्यगाह्लादकारित्वादप्रियोऽपि प्रियो मतः ।। ७९ ।।

जायादिरप्रियः सर्वः स्वत आद्यन्तदुःखकृत् ।।
तद्धेतोरात्मनः प्रीतेर्जायादिः प्रिय उच्यते ।। ८० ।।

न कस्यांचिदवस्थायामात्मा लोकेऽप्रियो मतः ।।
प्रियोऽप्रियश्च जायादिर्यथाऽनात्मा मुहुर्मुहुः ।। ८१ ।।

स्वत एवाप्रियोऽनात्मा ह्यात्मप्रीत्यर्थसाधनात् ।।
जायादिः स्यात्प्रियो भक्त्या बन्धक्याः कामुको यथा ।। ८२ ।।

निर्हैतुकी स्वतः प्रीतिरात्मन्येव यतस्ततः ।।
भाक्तं प्रियं परित्यज्य मुख्यं प्रियमुपाश्रयेत् ।। ८३ ।।

क्षयान्ता निचयाः सर्वे पतनान्ताः समुच्छ्रयाः ।।
संयोगा विप्रयोगान्ता मरणान्तं च जीवितम् ।। ८४ ।।

न तदस्ति सुखं लोके यन्न दुःखकरं भवेत् ।।
तदसंप्राप्तिविच्छेदक्षयेष्वसुखकृद्यतः ।। ८५ ।।

एवं चेत्साधनोद्भूतं यावत्किंचित्सुखं मतम् ।।
तन्निःशेषं परित्यज्य सुखमात्यन्तिकं श्रयेत् ।। ८६ ।।

सांसारिकसुखस्यास्य दुःखत्वादुक्तहेतुतः ।।
निष्कृष्यातस्ततः प्रीतिं प्रतीच्येव निवेशयेत् ।। ८७ ।।

स्रजि दण्डादयो यद्वत्स्रगज्ञानैकहेतुकाः ।।
पतिजायासुताद्येवं प्रत्यगज्ञानहेतुजम् ।। ८८ ।।

सर्वानर्थनिवृत्तिश्च सर्वाह्लादाप्तिरेव च ।।
प्रतीचि ज्ञानमात्राच्चेत्तदन्यत्प्रार्थ्यते कथम् ।। ८९ ।।

यस्य संबन्धमाश्रित्य ह्यप्रियोऽपि प्रियायते ।।
प्रियोऽप्यप्रियतां याति यस्य संगतिकारणात् ।। ९० ।।

दृष्ट्वाऽनुभवतस्तत्त्वमात्मानात्मपदार्थयोः ।।
उपादित्सा जिहासा च तत्कृतैवानुपाल्यताम् ।। ९१ ।।

नानाप्राकार आसङ्गो विषक्तो योऽस्य बाह्यतः ।।
यथोक्तकारणात्सर्वं प्रतीच्येव निवेशयेत् ।। ९२ ।।

नरकादिव निर्विण्णो यावन्नाऽऽ ब्रह्मणो नरः ।।
न तावदधिकारोऽस्ति कैवल्यज्ञानवर्त्मनि ।। ९३ ।।

सर्वासङ्गविनिर्मुक्तो मोक्षमात्रप्रयोजनः ।।
अतोऽधिक्रियते प्रत्यग्ज्ञानोत्पत्तौ न रागवान् ।। ९४ ।।

आत्मा प्रत्यक्प्रसिद्धेः स्यात्तत्रैवाऽऽत्मानुभूतितः ।।
इति प्रमेयनिर्देशो द्रष्टव्य इति तत्प्रमा ।। ९५ ।।

आत्मबुद्धिरियं तावत्सर्वेषां जायते स्वतः ।।
अप्राप्ता सर्वमात्मेति सैवातो धीर्विधीयते ।। ९६ ।।

द्रष्टृद्रष्टव्ययोर्भेदे सत्येवं धीर्विधीयते ।।
नियोज्यविषयाभेदे घटते न विधिर्यतः ।। ९७ ।।

उत्तरोत्तरभूयांसि नामादीनि यथाक्रमम् ।।
उपन्यस्याऽऽत्मयाथात्म्यं तत्तत्वं प्राब्रवीच्छ्रुतिः ।। ९८ ।।

भूम्नश्च लक्षणं चक्रे यत्र नान्यदिति स्वयम् ।।
अथ यत्रेति चाल्पस्य प्राणान्तस्य च लक्षणम् ।। ९९ ।।

अथात इति वाक्येन ह्यहमेवेति निश्चितेः ।।
निषिध्यानात्मरूपं यत्ततोऽहंकारनिह्नुतिः ।। १०० ।।

आत्मैवेत्यादिवाक्येन पूर्णब्रह्मावबोधिना ।।
नाविध्वस्तं तमोऽतोऽस्ति न च ज्ञानमनुत्थितम् ।। १०१ ।।

नानिवृत्तस्तथाऽनर्थो नानवाप्तं सुखं तथा ।।
कार्यज्ञेयसमाप्तिः स्यात्प्रत्यग्याथात्म्यबोधतः ।। १०२ ।।

सर्वासूपनिषत्स्वेवं प्रमात्रादेरनात्मनः ।।
प्रत्यङ्भात्रैकयाथात्म्यं श्रूयते सोपपत्तिकम् ।। १०३ ।।

इहापि नेति वाक्येन प्रतीचोऽतत्स्वभावकम् ।।
व्युत्थापितमनूद्याऽऽह सर्वमात्मेति नः श्रुतिः ।। १०४ ।।

भावाभावात्मना स्थानं न निषेध्यस्य वस्तुनः ।।
यतोऽतः सर्वमात्मैव प्राब्रवीच्छ्रुतिरञ्जसा ।। १०५ ।।

नाव्युत्थितमनाः कश्चित्प्रतीचोऽन्यत्प्रपश्यति ।।
व्युत्थितात्माऽपि चाऽऽत्मानं पश्यन्नेवान्यदीक्षते ।। १०६ ।।

स्वातन्र्यं यत्र कर्तुः स्यात्तत्र कर्ता नियुज्यते ।।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यामात्मानात्मविवेचने ।। १०७ ।।

वचोर्थप्रतिबोधस्य पदार्थाज्ञानमेव तु ।।
यतोऽन्तरायस्तद्धानौ तेन तत्र नियुज्यते ।। १०८ ।।

एवं ज्ञातपदार्थः सन्यथा पूर्वमवादिषम् ।।
ब्रह्म वा इदमित्यत्र न्यायेनैकात्म्ययायिना ।। १०९ ।।

निरन्तरायो वाक्यार्थं वाक्यादेवावगच्छति ।।
अव्यावृत्ताननुगतप्रत्यक्तत्त्वसमीक्षणात् ।। ११० ।।

नित्यमुक्तत्वविज्ञानं वाक्यादेवाञ्जसा भवेत् ।।
वाक्यार्थस्य च विज्ञानं पदार्थस्मृतिपूर्वकम् ।। १११ ।।

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां पदार्थः स्मर्यते ध्रुवम् ।।
एवं निर्दुःखमात्मानमक्रियं प्रतिपद्यते ।। ११२ ।।

प्रत्यङ्मोहोद्भवानात्मप्राधान्येन तमोन्वयात् ।।
आत्माऽऽत्मानं पुराऽज्ञासीद्वाक्यार्थज्ञानजन्मतः ।। ११३ ।।

अनात्मनोऽत आत्मानमन्वयव्यतिरेकतः ।।
निष्कृष्याऽऽत्मन्यथाऽऽत्मानं सर्वमात्मेति पश्यति ।। ११४ ।।

अज्ञातज्ञापनं चातो विधिरत्राभिधीयते ।।
अप्रवृत्तप्रवृत्तिश्च न्यायाभावान्न युज्यते ।। ११५ ।।

नित्यं न भवनं यस्य यस्य वा नित्यभूतता ।।
न तस्य क्रियमाणत्वं खपुप्पाकाशयोरिव ।। ११६ ।।

उत्पत्त्यादि स्वतो यस्य यस्य चात्यन्तमेव न ।।
क्रियानपेक्षसिद्धत्वात्स्वतःसिद्धं तदुच्यते ।। ११७ ।।

उत्पत्त्यादौ तु यच्छक्तं हेतुमात्रमपेक्षते ।।
साफल्यं कर्मणस्तत्र तदभिव्यक्तिकृद्धि तत् ।। ११८ ।।

कार्यं कारणतन्त्रं स्यात्तातस्तस्याऽऽत्मलाभतः ।।
अन्यकार्यमकार्यं च नान्यत्कारणमीक्ष्यते ।। ११९ ।।

सर्वमात्मेति या बुद्धिः सा प्रमेयबलाद्भवेत् ।।
प्रमातृतन्त्रा सा चेत्स्यात्प्राप्ता लोकाग्निबुद्धिवत् ।। १२० ।।

अतोऽपुरुषतन्त्रत्वान्नाऽऽत्मज्ञाने विधिर्भवेत् ।।
अन्वयादिक्रिया त्वस्य तत्तन्त्रत्वाद्विधीयते ।। १२१ ।।

श्रवणं मननं तद्वत्तथा शमदमादि यत् ।।
पुमाञ्शक्नोति तत्कर्तुं तस्मादेतद्विधीयते ।। १२२ ।।

विशिष्टेहानुभूतिश्च सर्वमानफलं यतः ।।
फलं च न विधेयं स्यादतो नेदं विधीयते ।। १२३ ।।

प्रमाणमप्रमाणं च प्रमाभासं च यद्भवेत् ।।
चैतन्याकारमेवैतत्प्रथते सर्वमेव तत् ।। १२४ ।।

नानाकारानुपादत्ते चैतन्याकारमेव सत् ।।
प्रतीच्यव्यभिचार्येकं तदन्ये व्यभिचारिणः ।। १२५ ।।

मात्रादिव्यभिचारेऽपि संविदव्यभिचारिणी ।।
मिथः कृत्स्नेऽपि जगति तदन्यद्व्यभिचारि तु ।। १२६ ।।

उत्पन्नमपि सज्ज्ञानं प्रमातृत्वाद्युपग्रहात् ।।
तदनुत्पन्नवद्भाति तद्व्युत्पत्तेः पुरा नृणाम् ।। १२७ ।।

व्युत्पाद्यते यदा साक्षाद्यथोक्तन्यायवर्त्मना ।।
उत्पन्नमेव विज्ञानं तदा प्रागपि मन्यते ।। १२८ ।।

स्वसाक्षिकैव सर्वस्य न वेद्मीत्यपि या मतिः ।।
किमु वद्मीति बुद्धिः स्याच्चिदतोऽव्यभिचारिणी ।। १२९ ।।

आत्मेति मेयनिर्देशो वैशब्दस्तत्स्मृताविह ।।
प्रमातृक्रियया व्याप्तिर्द्रष्टव्य इति भण्यते ।। १३० ।।

शब्दानुरोधतस्तावदीदृगत्रोपजायते ।।
श्रुतेरनुभवः साक्षाद्यथावस्तु न वेति वा ।। १३१ ।।

विचार्यमाणोऽनुभवो रूप्यशुक्त्यनुभूतिवत् ।।
प्रमाणमप्रमाणं वा मेयसंगत्यसंगतेः ।। १३२ ।।

प्रमातृमेयभेदोऽत्र न तावद्गम्यते मितेः ।।
प्रत्यग्धीमात्रगम्योऽर्थो यस्मादात्मेति निश्चितः ।। १३३ ।।

प्रत्यग्धीगोचरो नो चेदनात्माऽसौ घटादिवत् ।।
ब्रह्मादिमध्यपातित्वं ततश्चास्य प्रसज्यते ।। १३४ ।।

विभिन्नद्रष्टृदृष्ट्याप्तिर्घटादेरिव नाऽऽत्मनः ।।
न चाभेदेऽस्ति संव्याप्तिरैकात्म्यादेव कारणात् ।। १३५ ।।

न च द्रष्टाऽऽत्मनोऽन्योऽस्ति द्रष्ट्रन्तरनिषेधनात् ।।
न च द्रष्ट्रोर्द्वयोर्लोके द्रष्टृदृश्यत्वसंगतिः ।। १३६ ।।

क्रियाविरोधः प्राप्नोति द्रष्टुः स्वात्मसमीक्षणे ।।
तद्दृष्टेर्नित्यसंप्राप्तेर्विध्यानर्थक्यसंगतिः ।। १३७ ।।

संसार्यान्मनि दृष्टेऽपि न च किंचित्प्रयोजनम् ।।
अयमेव च नोऽनर्थो यत्संसार्यात्मदर्शनम् ।। १३८ ।।

तदन्यस्याप्रसिद्धेश्च कथं स्यात्तत्समीक्षणम् ।।
अथ प्रसिद्धोऽसावात्मा तद्दृष्टिः किं विधीयते ।। १३९ ।।

द्रष्टृदर्शनदृश्यानां प्रात्यक्ष्यान्नाऽऽगमेक्षणम् ।।
द्रष्टुरात्मा पृथक्चेत्स्यान्पृथगात्मेति दुर्वचः ।। १४० ।।

न चाऽऽत्मन्यप्रसिद्धे स्यात्संसारस्य प्रसिद्धता ।।
न ह्यप्रसिद्धसंबन्धी संबन्धः कचिदिष्यते ।। १४१ ।।

न चेदात्माभिसंबन्धः संसारोऽयं समीक्ष्यते ।।
तन्मुमुक्षुत्वमायातं कुतो हेतोरितीर्यताम् ।। १४२ ।।

अनृतन्त्रे विधिर्नेष्टो वन्ध्यापुत्रोद्भवे यथा ।।
मातृतन्त्रे तथैवायं न विधिः प्रत्यगीक्षणे ।। १४३ ।।

नानाद्रव्यसमायोगे वियोगे च घटात्मनः ।।
वियत्संपूर्णता नित्या वियत्सक्तेरवर्जनात् ।। १४४ ।।

शब्दादिबाह्यसंबन्धे विभागे च तथा धियः ।।
प्रत्यक्चैतन्यसंबन्धो नित्यो नित्यात्मसाक्षिकः ।। १४५ ।।

यतोऽतः पाक्षिकी प्राप्तिर्नेहास्त्यैकात्म्यदर्शने ।।
नियमः परिसंख्या वा न तेनेहोपपद्यते ।। १४६ ।।

कर्मकाण्डे यथा मानं तथैवोपनिषत्स्वपि ।।
विधिरेवानपेक्षत्वात्सापेक्ष्यान्नाभिधाश्रुतिः ।। १४७ ।।

मैवं मानान्ताप्राप्तसम्यगैकात्म्यबोधतः ।।
अभिधाश्रुतेः प्रमाणत्वं सुप्तोत्थापकवाक्यवत् ।। १४८ ।।

अकारकैकात्म्यमात्रं मेयं वस्त्विष्यते यतः ।।
तदन्यस्य यतो मानाद्व्यतिरेको न लभ्यते ।। १४९ ।।

मुक्त्वैकात्म्यस्य चाज्ञानं नान्तरायान्तरं यतः ।।
विधितन्त्रस्य कार्यत्वान्नाज्ञाने प्रभविष्णुता ।। १५० ।।

यथास्थितात्मवस्तूत्थज्ञानं मुक्त्वा तमोह्नुतौ ।।
नान्यो हेतुर्यतस्तस्मान्न त्रय्यन्ते विधिः प्रमाः ।। १५१ ।।

नियोज्यस्य च नैश्वर्यं धीसम्यक्त्वं प्रतीप्यते ।।
तस्य मेयैकहेतुत्वान्नैव स्यान्मातृतन्त्रता ।। १५२ ।।

विधेरिवानपेक्षत्वं वेदान्तेष्वभिधाश्रुतेः ।।
अनृतन्त्रत्वसामान्यात्तथाऽतीन्द्रियबोधतः ।। १५३ ।।

अक्षाद्यविषयं प्रत्यक्स्वतः सिद्धेरसाधनम् ।।
अभिधा बोधयन्तीयं नान्यत्किंचिदपेक्षते ।। १५४ ।।

तस्माद्विधेः प्रमाणत्वं साध्यसाधनबोधने ।।
अतीन्द्रिये तदन्येन ज्ञातुं शक्यं न तद्यतः ।। १५५ ।।

साध्यसाधनसंबन्धो न शक्योऽभिधया यथा ।।
प्रतिपत्तुं स्वतः सिद्धोऽशक्यो विधिगिरा तथा ।। १५६ ।।

ऐकात्म्यस्य स्वतः सिद्धेर्न क्रियाऽपेक्ष्यते यतः ।।
ततश्च भावनाभावो भावनायाः क्रियाश्रयात् ।। १५७ ।।

विरहे भावनायाश्च न विधेस्तत्र मानता ।।
स्वतःसिद्धार्थबोधित्वादभिधायास्तु मानता ।। १५८ ।।

सापेक्षत्वादमानं चेदभिधा लोकवर्त्मना ।।
अभिधा तत्त्वमस्यादि सरित्तीरफलोक्तिवत् ।। १५९ ।।

संहत्यनुपपत्तिश्च पदानामभिधाश्रुतौ ।।
आख्यातपदहेतुत्वात्सर्वत्र पदसंहतेः ।। १६० ।।

नाऽऽख्यातपदसद्भावात्स्यादेव पदसंहतिः ।।
अस्यस्म्याद्याख्यातपदमस्त्येवेहाभिधाश्रुतौ ।। १६१ ।।

सरित्तीरे फलानीति युक्ताऽपेक्षाऽभिधाश्रुतेः ।।
प्रत्यक्षमाप्नग्राह्यत्वात्फलतीरार्थसंगतेः ।। १६२ ।।

प्रत्यक्षग्राह्य एषोऽर्थो न तदन्यप्रमाणकः ।।
यतोऽतो नाऽऽगमादेव तादृशेऽर्थे विनिश्चितिः ।। १६३ ।।

अपूर्वादिवचोऽर्थे तु न प्रत्यक्षाद्यपेक्षते ।।
प्रत्यक्षाद्यप्रमेयत्वादैकात्म्याख्यस्य वस्तुनः ।। १६४ ।।

अपौरुषेयवाक्यत्वं समानमभिधाश्रुतेः ।।
अतीन्द्रियार्थबोधित्वं समानं चोदनोक्तिभिः ।। १६५ ।।

सिद्धसाध्यप्रमेयत्वभेदो यदि परं तयोः ।।
प्रामाण्ये त्वतिशीतिस्तु न काचिदपि दृश्यते ।। १६६ ।।

प्रमोपजायते तावदहं ब्रह्मेत्यलौकिकी ।।
तत्त्वमस्यादिवाक्येभ्यः श्रवणात्समनन्तरम् ।। १६७ ।।

एवं चेदप्रमाणत्वं किमिवेहाभिधाश्रुतेः ।।
विधेरपीह मानत्वं नोक्तन्यायातिरेकतः ।। १६८ ।।

स्वशक्तिः सर्वमानानां यथा वस्त्ववबोधने ।।
अभिधायाश्च साऽस्त्येव किमिति स्यादमानता ।। १६९ ।।

नाप्यर्थेऽतीन्द्रिये सिद्धे मानं लिङ्गाद्यपेक्षते ।।
योगिप्रत्यक्षमानं वा तयोरविषयत्वतः ।। १७० ।।

नेतीत्यस्थूलमित्यादिवाक्याद्योऽर्थोऽवगम्यते ।।
योगिप्रत्यक्षगम्योऽयं न तत्प्रत्यक्त्वहेतुतः ।। १७१ ।।

प्रत्यक्षानवताराच्च नानुमानेन मीयते ।।
धर्मधर्म्यभिसंबन्धे नागृहीतेऽनुमा यतः ।। १७२ ।।

यज्जातीयैः प्रमाणैस्तु यज्जातीयार्थदर्शनम् ।।
भवेदिदानीं लोकस्य तथा कालान्तरेऽप्यभूत् ।। १७३ ।।

यत्राप्यतिशयो दृष्टः स स्वार्थानतिलङ्घनात् ।।
दूरसूक्ष्मादिदृष्टौ स्यान्न रूपे श्रोत्रवृत्तिता ।। १७४ ।।

योगिप्रत्यक्षमानादेर्न चेदैकात्म्यमेयता ।।
तत्प्राप्तमपि किं कुर्यात्स्वात्माऽयोग्यासु भूमिषु ।। १७५ ।।

अक्षादिमेयासारूप्यादैकात्म्यं स्यान्न तत्प्रमम् ।।
यथा विधेयासारूप्यान्नैकात्म्यं स्याद्विधेस्तथा ।। १७६ ।।

संभाव्यते चेदक्षादि ह्यैकात्म्यार्थे फलादिवत् ।।
न तद्वारयितुं शक्यं लोके विधिशतैरपि ।। १७७ ।।

नासमीक्ष्य स्वसामर्थ्यं पुमान्विधिशतैरपि ।।
प्रवर्ततेऽनपेक्षत्वं कुतो विधिवचःस्वतः ।। १७८ ।।

अपाक्येषु नियुक्तोऽपि कृष्णलाञ्श्रपयेदिति ।।
न तच्छक्तिं विना कश्चित्पुमांस्तत्र चिकीर्षति ।। १७९ ।।

एवं चेदनपेक्षत्वं विधेः किमिति भण्यते ।।
न भावनानपेक्षोऽसौ विधिर्यस्मात्प्रवर्तते ।। १८० ।।

न भावनान्तरमियं न च मानान्तरं तथा ।।
अपेक्ष्याभिधयैकात्म्यमवबोधयति श्रुतिः ।। १८१ ।।

अतोऽनपेक्षता युक्ता सर्वदैवाभिधाश्रुतेः ।।
अभिधानाभिधेयार्थज्ञानमेव व्यपेक्षते ।। १८२ ।।

ज्ञानक्रिया प्रमातृस्था न यथावस्तुबोधकृत् ।।
प्रमेयकर्तृकैवासौ यथावस्त्ववबोधिनी ।। १८३ ।।

न चान्यदीयव्यापारे ह्यन्योऽशक्तेर्नियुज्यते ।।
न ह्यग्निसाध्ये शोषादौ नियोगो घटतेऽम्भसः ।। १८४ ।।

ब्रह्मणोऽविद्यया योऽपि स्यादच्छेद आत्मनः ।।
तदवच्छेदविध्वस्तौ न साधनमपेक्षते ।। १८५ ।।

अनवच्छिन्नयाथात्म्यादविद्यया ।।
अवच्छिन्नवदाभाति क्षेत्रज्ञो रज्जुसर्पवत् ।। १८६ ।।

न चाविद्यानिरास्यत्र प्रत्यग्याथात्म्यबोधतः ।।
साधनं किंचिदापेक्ष्यं स्वर्गे यागादिवत्क्वचित् ।। १८७ ।।

न चापि मुख्यया वृत्त्या साध्येऽसति जगत्यपि ।।
किंचित्साधनमित्येवं भण्यते लोकवेदयोः ।। १८८ ।।

साध्यं च लोकतः सिद्धमुत्पत्त्यादिचतुष्टयम् ।।
प्रमाणस्य न तन्न्याय्यं सिद्धार्थव्यञ्जकत्वतः ।। १८९ ।।

नाऽऽत्मलाभातिरेकेण व्यञ्जकस्य मनागपि ।।
संभाव्यतेऽपरं रूपमज्ञातत्वापनोदकृत् ।। १९० ।।

आत्मासामान्यरूपोत्थं न चाभूत्वोपजायते ।।
घटादिज्ञानवज्ज्ञानं भिन्नहेत्वनपेक्षतः ।। १९१ ।।

स्थास्न्वनुभवमात्रत्वात्कार्यकारणवस्तुनः ।।
अभूतभूतिर्नैवातो युज्यतेऽनुभवात्मनि ।। १९२ ।।

प्रत्यगज्ञानहेतूत्था भावनेयं न तु स्वतः ।।
प्रत्यग्याथात्म्यजिज्ञासोः कथं सा विषयो भवेत् ।। १९३ ।।

क्रियाकारभेदोऽयमज्ञातैकात्म्यवस्तुनः ।।
तज्ज्ञानेऽसावसंभाव्यस्तद्धेतूच्छित्तिकारणात् ।। १९४ ।।

न चाविद्यासमुच्छित्तिर्ज्ञानोत्पत्त्यतिरेकतः ।।
संसारनाशोऽविद्याया नाशान्न व्यतिरिच्यते ।। १९५ ।।

न चाप्यविद्यानाशोऽत्र संसर्गः कारणात्मनि ।।
तद्ध्वास्तेर्वस्तुवृत्तत्वान्मृदि लोष्टादिनाशवत् ।। १९६ ।।

आदाय वास्तवं वृत्तं ज्ञानमज्ञाननाशकृत् ।।
वस्तुयाथात्म्यवृत्तेन तमोऽपह्नूयते सदा ।। १९७ ।।

अज्ञातज्ञापनं तस्माद्विधिरत्रोपपद्यते ।।
अकृतस्य क्रिया त्वत्र विधिर्नैवोपपद्यते ।। १९८ ।।

द्वैविध्यं चाप्यविद्याया न च युक्त्याऽवसीयते ।।
ऐकात्म्यमात्रवस्तुत्वादविद्यैकैव युज्यते ।। १९९ ।।

प्रमेयभेदभिन्नत्वं ज्ञानानामिव भेदकम् ।।
नाविद्याया यतोऽस्तीह द्वैविध्यं तेन दुर्घटम् ।। २०० ।।

प्रत्यगज्ञानमेवेह तदन्यद्वस्तुकारणम् ।।
तदन्यकारणासत्त्वाद्दैूविध्यं तमसः कुतः ।। २०१ ।।

न चाभ्यासाद्यपेक्षाऽपि स्वतोमुक्तत्वकारणात् ।।
न घटादेर्घटत्वादि घटाद्यभ्याससंश्रयम् ।। २०२ ।।

न चाविषयविज्ञानमनाकारं च भाव्यते ।।
भावकप्रत्यगात्मत्वादाकृतेश्च निषेधतः ।। २०३ ।।

नेन्द्रियेण ग्रहोऽस्यास्ति शब्दाद्यर्थानुपातिना ।।
दुःखादिवच्च नैवाऽऽत्मा चितेः स्वार्थैकरूपतः ।। २०४ ।।

भावनोपचितं चेतो न च कैवल्यकारणम् ।।
तस्येहैव समुच्छेदात्तद्धेत्वज्ञानहानतः ।। २०५ ।।

स्वकार्यर्थानुगामित्वं भावनाज्ञानकर्मणाम् ।।
अकार्यकारणात्मत्वात्कैवल्येऽनुगतिः कुतः ।। २०६ ।।

साक्षादात्मप्रसिद्धौ च नाभ्यासस्तत्फलस्थितेः ।।
ज्ञानाभावादसिद्धौ च क्व न्वभ्यासव्यपेक्षणम् ।। २०७ ।।

आत्मासामान्यरूपोत्थं ज्ञानमज्ञानमात्मनि ।।
सकृज्जातं न चेद्धन्ति ज्ञानमेव न तद्भवेत् ।। २०८ ।।

सम्यग्ज्ञानं यदाश्रित्य तन्मोहोऽपि तदाश्रयः ।।
अबाधितं तमोऽत्राऽऽस्त इत्युक्तिर्जडवक्तृका ।। २०९ ।।

इत्येवमादि यच्चोक्तं पूर्वमेवातिविस्तरात् ।।
तत्कृत्स्नमनुसंधेयं सर्वावकरहनिकृत् ।। २१० ।।

सर्वमात्मेत्यतः पश्येदात्मानात्मविभागवित् ।।
आत्मा द्रष्टव्य इत्युक्त्या ह्येषोऽर्थोऽत्राभिधीयते ।। २११ ।।

सर्वमानप्रसक्तौ च सर्वमानफलाश्रयात् ।।
श्रोतव्य इत्यतः प्राह वेदान्तावरुरुत्सया ।। २१२ ।।

दर्शनस्याविधेयत्वात्तदुपायो विधीयते ।।
वेदान्तश्रवणं यत्नादुपायस्तर्क एव च ।। २१३ ।।

श्रुतिलिङ्गादिको न्यायः शब्दशक्तिविवेककृत् ।।
आगमार्थविनिश्चित्यै मन्तव्य इति भण्यते ।। २१४ ।।

वस्तुतत्त्वविवक्षेह मन्तव्य इतिशासनात् ।।
योषिदग्न्यादिदृष्टौ हि नैव मन्तव्यताविधिः ।। २१५ ।।

वेदशब्दानुरोध्यत्र तर्कोऽपि विनियुज्यते ।।
वाच्यवाचकसंबन्धनियमे तस्य हेतुता ।। २१६ ।।

अपरायत्तबोधोऽत्र निदिध्यासनमुच्यते ।।
पूर्वयोरवधित्वेन तदुपन्यास इष्यते ।। २१७ ।।

श्रवणादिक्रिया तावत्कर्तव्येह प्रयत्नतः ।।
यावद्यथोक्तं विज्ञानमाविर्भवति भास्वरम् ।। २१८ ।।

आगमाद्दर्शनं पूर्वमागमाचार्यतो मतिः ।।
त्रयाणामपि संगानाच्छास्त्राचार्यात्मनां स्थिरम् ।। २१९ ।।

प्रतिपत्तिः पुरा शाब्दी यावन्न मनुते श्रुतम् ।।
श्रुत्वा मत्वाऽथ तं साक्षादात्मानं प्रतिपद्यते ।। २२० ।।

अनन्यायत्तविज्ञाने श्रवणादेरुपायतः ।।
जाते नापेक्षते किंचित्प्रतीचोऽनुभवात्परम् ।। २२१ ।।

साध्यसाधनसंबन्धे शास्त्रापेक्षैव नापरा ।।
लिङ्गापेक्षाऽनुमेयेऽर्थे नरापेक्षा नरोचिते ।। २२२ ।।

भिन्नमात्रादिविज्ञाने सापेक्षैव विनिश्चितिः ।।
एकमात्रादिके त्वस्मिन्कः किं कस्मादपेक्षते ।। २२३ ।।

प्रमाणरूपावष्टम्भात्प्रमा पूर्वं प्रजायते ।।
पश्चात्प्रमेयनिष्ठैव प्रमेयार्थानुरोधिनी ।। २२४ ।।

आत्माऽऽत्मानं विजानाति यत्र वाक्यादिमानतः ।।
तत्र मात्रादिसंभेदो न मनागपि लभ्यते ।। २२५ ।।

पदार्थविषयस्तर्कस्तथैवानुमितिर्भवेत् ।।
वाक्यार्थप्रतिपत्तिस्तु वाक्यादेवाभिजायते ।। २२६ ।।

आत्मानात्मत्वमात्रं हि लिङ्गाद्वस्तुषु गम्यते ।।
सर्वमानातिवर्त्यात्मा वाक्यादेवावगम्यते ।। २२७ ।।

नन्वकृत्स्नं भवेज्ज्ञानं यद्यात्मैव समीक्ष्यते ।।
केवलोऽनात्मनोऽदृष्टेः प्रतीचोऽन्यस्य वस्तुनः ।। २२८ ।।

नायमन्योऽथवाऽनन्यः प्रत्यगज्ञानजत्वतः ।।
दण्डसर्पादिवद्रज्ज्वां स्वतोऽपूर्वादिमान्यतः ।। २२९ ।।

यतोऽतो दृष्ट एतस्मिन्प्रत्यगात्मनि केवले ।।
नास्ति ज्ञानमनुत्पन्नं नाप्यध्वस्तं तथा तमः ।। २३० ।।

प्रत्यङ्भात्रैकयाथात्म्यात्कार्यकारणवस्तुनः ।।
तजज्ञानात्किं तमोऽध्वस्तं किंवाऽज्ञानं वदाऽऽत्मनः ।। २३१ ।।

अनुवादे यथोक्तानां प्रक्रान्ते दर्शनादिषु ।।
विज्ञानेनेत्यथ कथं निदिध्यासनमुच्यते ।। २३२ ।।

ध्यानाशङ्कानिवृत्त्यर्थं विज्ञानेनेति भण्यते ।।
निदिध्यासनशब्देन ध्यानमाशङ्क्यते यतः ।। २३३ ।।

विज्ञानोत्पत्तिहेतुत्वं ध्यानादेः प्रागवादिषम् ।।
स्वार्थमेव तु विज्ञानं मुक्तिमात्रफलं स्मृतम् ।। २३४ ।।

ऐकात्म्याज्ञानविध्वंसव्यतिरेकेण नेष्यते ।।
ऐकात्म्यविज्ञानफलं प्राप्तमेव हि तत्स्वतः ।। २३५ ।।

यतोऽनवयवेनैव रज्जुसर्पादिवत्तथा ।।
आत्माऽयं संगतिं याति तन्मोहाध्यस्तरूपिणा ।। २३६ ।।

आत्मा तत्त्वं विभक्तस्य प्रमात्रादेरनात्मनः ।।
स्वतः सिद्धस्तदज्ञानसमुत्थस्य मृषात्मनः ।। २३७ ।।

आत्मज्ञानप्रमेयाच्च नान्यस्तज्ज्ञानकृद्यतः ।।
अनन्यमातृमानोऽतः प्रत्यगात्मा तमोपनुत् ।। २३८ ।।

अज्ञानोत्थमनूद्यातो मिथ्याक्लृप्तमशेषतः ।।
इदं ब्रह्मेति वचसा सर्वमात्मेति नोऽवदत् ।। २३९ ।।

आत्मधीमात्रगम्यार्थाद्यस्तदन्योऽवभासते ।।
तद्दर्शननिषेधार्थं ब्रह्मेत्याह परा श्रुतिः ।। २४० ।।

समस्तव्यस्तता तस्मान्नैवेह श्रुतिमानतः ।।
अनात्मबुद्धिविषयं यतो यत्नान्निषेधति ।। २४१ ।।

कार्यात्मा कारणात्मा च द्वावात्मानौ परात्मनः ।।
प्रत्यग्याथात्म्यमोहोत्थौ तन्नाशे नश्यतस्ततः ।। २४२ ।।

अपूर्वानपरोक्तेर्हि कार्यकारणताऽऽत्मनः ।।
कुतः प्रमाणात्संभाव्या कार्यकारणघस्मरे ।। २४३ ।।

नैतस्माज्जायते किंचिन्नायं जातः कुतश्चन ।।
आत्मेत्येवं श्रुतिर्वक्ति कारणादिनिषेधकृत् ।। २४४ ।।

ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामिं यज्ज्ञात्वाऽमृतमश्नुते ।।
अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते ।। २४५ ।।

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः ।।
अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ।। २४६ ।।

यो मामेवमसंमूढो जानाति पुरुषोत्तमम् ।।
स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत ।। २४७ ।।

इति वेदात्मनः साक्षाद्वचनं श्रुतिसंमतम् ।।
सर्वान्तर्यामिणः शौरेर्नोपेक्ष्यं तद्भवादृशैः ।। २४८ ।।

तत्रैवं सति यो मूढः कार्यकारणदर्शनः ।।
पराङ्मुखं निदध्यात्तमात्माकृत्स्नत्वदर्शिनम् ।। २४९ ।।

ब्रह्मेति जातिनिर्देशः क्षत्र्रसंनिधिकारणात् ।।
ब्रह्मजातिः परादध्यादसम्यग्दर्शिनं नरम् ।। २५० ।।

यदस्ति तन्न जानाति यन्नेहास्ति तदीक्षते ।।
इत्येवमपराधोत्थकोपाविष्टेव बालिशम् ।। २५१ ।।

कैवल्यात्तं पराकुर्याद्विप्रजातिः पराङ्मुखम् ।।
अजातिब्रह्मतत्त्वं मां योऽयं जात्यात्मनेक्षते ।। २५२ ।।

किं तेन न कृतं पापं चोरेणाऽऽत्मापहारिणा ।।
योऽन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा प्रतिपद्यते ।। २५३ ।।

यो न वेदाऽऽत्मयाथात्म्यं वेद जात्यादिमत्तया ।।
स यद्यतोऽतो जातिस्तं परादध्याज्जडं नरम् ।। २५४ ।।

सर्वदाऽव्यभिचार्येकं व्यभिचार्यर्थबुद्धिषु ।।
यत्तत्त्वं गम्यते प्रत्यक्तदेवानात्मवस्तुनः ।। २५५ ।।

अन्तर्मेयबलाज्ज्ञानं प्रत्यङ्मोहजसंश्रयम् ।।
बाधतेऽव्यभिचारित्वाद्व्यभिचारि तमोन्वयम् ।। २५६ ।।

प्रत्यक्तमोजयाथात्म्यमात्राभिजनहेतुतः ।।
कालादौ तदभावोऽतो न ज्ञानस्यापवादकृत् ।। २५७ ।।

न बाध्यजव्यपेक्षं हि ज्ञानं बाधकमिष्यते ।।
तयोर्मिथो विरोधित्वात्सम्यग्ज्ञानं तमोपनुत् ।। २५८ ।।

आत्मानं यो यथा वेत्ति सम्यग्वा यदि वाऽन्यथा ।।
यथादर्शनमेवासौ फलमाप्नोति मानवः ।। २५९ ।।

इति ब्रह्म तमित्यादेः संक्षेपार्थः समीरितः ।।
संसरत्यन्यथाज्ञानात्सम्यग्ज्ञानाद्विमुच्यते ।। २६० ।।

अपोदितत्वाद्ब्रह्मादिदर्शनस्येति किं पुनः ।।
द्रष्टव्यमित्यतो वक्ति त्विदं ब्रह्मेति नः श्रुतिः ।। २६१ ।।

प्रत्यक्त्वेन य आभाति प्रत्यग्बुद्धिप्रमाणकः ।।
तावन्मात्रैकयाथात्म्यं ब्रह्मेत्युक्तं प्रतीयताम् ।। २६२ ।।

एवं श्रोतव्य आत्माऽयं समाप्तः श्रवणे विधिः ।।
अथ मन्तव्य इत्यस्य प्रपञ्चः पर उच्यते ।। २६३ ।।

नामरूपादिसंभिन्नं जगदेतत्कथं पुनः ।।
आत्मैव सर्वमित्येवं द्रष्टुं शक्यमिहाञ्जसा ।। २६४ ।।

अव्यावृत्तविसंवादिप्रत्यग्धीव्याप्तिकारणात् ।।
एतद्विरुद्धबुद्धीनामेवमेव हि शक्यते ।। २६५ ।।

व्यभिचारिषु बोधेषु यो बोधोऽव्यभिचारवान् ।।
तत्प्रमाणार्पितो मेयो ग्रहीतुं शक्यतेऽञ्जसा ।। २६६ ।।

यथा दुन्दुभिशब्दत्वसामान्यादुत्थितान्पृथक् ।।
नाऽऽदातुं शक्नुयात्कश्चिद्विशेषानसिकोशवत् ।। २६७ ।।

तद्वदात्मातिरेकेण नाऽऽत्मीयार्थो मनागपि ।।
यतः समीक्षितुं शक्यस्तेनासौ रज्जुसर्पवत् ।। २६८ ।।

विशेषैरन्वयो नापि सामान्यान्वयवत्क्वचित् ।।
सामान्यस्याविशेषत्वान्नातः सामान्यधीग्रहः ।। २६९ ।।

विशेषैरन्वयो नो चेदिभाखुव्यक्तिवन्मिथः ।।
खण्डवत्स्वाद्विशेषादौ यत्सामान्यमितीरितम् ।। २७० ।।

द्विष्ठत्वादन्वयस्यौपि व्याप्यव्यापकयोर्मिथः ।।
व्यतिरेकमतो मुक्त्वा मिथो व्याप्तिर्न सिध्यति ।। २७१ ।।

प्रत्यग्बोधानिरस्तोऽर्थः प्रत्यग्वन्न हि सिध्यति ।।
न चाभावमुखोऽनात्मा नान्वयेनाप्यतो दृशि ।। २७२ ।।

प्रत्यङ्भात्रैकरूपत्वादात्मा नानात्मतां स्वतः ।।
सहते नापि चानात्मा स्वार्थादन्यत्र सिध्यति ।। २७३ ।।

अनात्मवस्तुनः प्रत्यक्प्रत्यक्त्वान्नातिरिच्यते ।।
पराङ्नान्वेति चाऽऽत्मानं व्यतिरेकात्मकत्वतः ।। २७४ ।।

दुन्दुभ्यन्वितशब्दस्य सर्वत्राव्यभिचारतः ।।
पुंस्प्रयत्नादिलब्धात्मव्यभिचारिरवात्मसु ।। २७५ ।।

उच्चनीचादिभेदेषु मिथः स व्यभिचारिषु ।।
दुन्दुभिध्वनिरेवैकः सर्वत्राव्यभिचारवान् ।। २७६ ।।

दुन्दुभिध्वनिसामान्यव्यतिरेकेण तेन ते ।।
निरात्मका न शक्यन्ते तद्विशेषाः समीक्षितुम् ।। २७७ ।।

दुन्दुभिध्वनिरित्येतत्कुतो लब्धं विशेषणम् ।।
दुन्दुबेर्गहणेनेति लब्धमेतद्विशेषणम् ।। २७८ ।।

दुन्दुभेस्तु रवा एत इत्येवं ग्रहणे सति ।।
गृहीतास्तद्विशेषाः स्युस्तेषां तादात्म्यकारणात् ।। २७९ ।।

भेर्याघातग्रहाद्वाऽपि तद्विशेषग्रहो भवेत् ।।
वीरादिरससंयुक्तो दुन्दुभ्याघात उच्यते ।। २८० ।।

उपलब्धोऽस्ति सन्कुम्भो लम्बोष्ठो देशकालवान् ।।
पूर्वपूर्वातिरेकेण नोत्तरोऽर्थोऽनुभूयते ।। २८१ ।।

एवं चिदन्वयात्सर्वस्तदध्यस्तः समीक्ष्यते ।।
सामान्यं वा विशेषो वा चिदसंबोधहेतुतः ।। २८२ ।।

प्रत्यग्रूपस्य संसिद्धौ प्रतीचोऽन्यन्न कारणम् ।।
अनात्मवत्तदप्यात्मविशेषणतया भवेत् ।। २८३ ।।

कर्तृत्वकञ्चुको यद्वदात्माऽनात्मानमीक्षते ।।
कूटस्थदृष्टिमात्रत्वान्न तथाऽऽत्मानमीक्षते ।। २८४ ।।

संहतो गम्यतेऽनात्मा प्रत्यक्षेण यथा सदा ।।
गम्यतेऽसंहतस्तद्वदात्मा प्रत्यग्धियाऽऽत्मना ।। २८५ ।।

दार्ष्टान्तिकार्थासंभित्तेरेकेनैव कृतार्थतः ।।
दृष्टान्तेन बहूनां तु किमर्थोक्तिरितीर्यते ।। २८६ ।।

महासामान्य एकस्मिन्विशेषाणामशेषतः ।।
विलयः स्यात्कथं नाम व्यावृत्तान्वयरूपिणाम् ।। २८७ ।।

महासामान्यदृष्टान्तो दौन्दुभो रव उच्यते ।।
सामान्येतररूपस्य दुन्दुभ्याघात इष्यते ।। २८८ ।।

बाह्यानिति तथाचोक्तिर्विशेषाणां तु केवलम् ।।
इत्युक्तार्थप्रसिद्ध्यर्थमित्युदाहरणत्रयम् ।। २८९ ।।

अन्वयव्यतिरेकाभ्यामभाववपुषाऽथवा ।।
सद्धीगम्याद्धिरुग्वस्तु न मानेनावसीयते ।। २९० ।।

षष्ठ्यर्थासंभवोऽतः स्याद्वितीयासंभवात्सतः ।।
यथा सति तथा विद्यात्प्रतीच्यनन्यमानके ।। २९१ ।।

सामान्यभेदरूपाणां विशेषाणामशेषतः ।।
महासामान्य एकत्र भूयसां स्याद्यथा तथा ।। २९२ ।।

मिथोभिन्नपदार्थानां नामरूपक्रियात्मभिः ।।
स्थूलाद्यनभिसंबन्धे कार्यकारणरूपिणाम् ।। २९३ ।।

सूक्ष्मताव्यापिते ज्ञेये भूम्यादेरुत्तरोत्तम् ।।
प्रत्यगात्मावसानेषु पूर्वपूर्वप्रहाणतः ।। २९४ ।।

नामादीनि च तत्त्वानि प्राणान्तानि तथाऽऽत्मनि ।।
पूर्वपूर्वप्रहाणेन यान्त्यस्तं केवलाद्वये ।। २९५ ।।

दृष्टान्तत्रितयं तावत्स्थितिकाल उदाहृतम् ।।
महासामान्यवत्प्रत्यक्सर्वानात्माप्ययः स्वतः ।। २९६ ।।

स्थितिकाले यथैकात्म्यं शक्यते ज्ञातुमञ्जसा ।।
यथोक्तन्यायतस्तद्वदुत्पत्तावपि शक्यते ।। २९७ ।।

धूमार्चिर्विस्फुलिङ्गादि यथापूर्वे विभागतः ।।
अग्निरेव न धूमादिभेदः कश्चन लक्ष्यते ।। २९८ ।।

प्राणलोकादिरप्येवमनात्मा प्राग्विभागतः ।।
अपूर्वानपरान्तप्रत्यगात्मैव केवलः ।। २९९ ।।

एकजातौ हि भिन्नानां शब्दानां शब्द एव तु ।।
दृष्टमैक्यं न भिन्नानां भिन्नजातौ तथेति चेत् ।। ३०० ।।

धूमादिभेदभिन्नानां यथैकत्वं विभावसौ ।।
नामरूपादिभिन्नानामैकात्म्यं तद्वदात्मनि ।। ३०१ ।।

बोधाविशेषादथवा भेद एव न विद्यते ।।
कार्यकारणयोस्तत्त्वमुभयोरविलक्षणम् ।। ३०२ ।।

स्वार्थसाधनयत्नादीननपेक्ष्योत्सृजे्द्यथा ।।
धूमादीन्हुतभुक्तद्वत्प्राणादीन्प्रत्यगीश्वरः ।। ३०३ ।।

श्रोतव्यः श्रुतिवाक्येभ्य इत्यत्राऽऽशङ्क्यते यतः ।।
प्रयत्नानन्तरः शब्दोऽनित्यः कुम्भादिवद्भवेत् ।। ३०४ ।।

इत्यस्य परिहारार्थं निःश्वासोदाहृतिस्त्वियम् ।।
अप्रयत्नोत्थितो वेदो नित्यः स्याद्व्योमवत्स्वतः ।। ३०५ ।।

अबुद्धिपूर्वकत्वाच्च यथावस्त्वनुरोध्यपि ।।
बुद्धिवन्नाप्रमाणत्वं वेदस्येहोपपद्यते ।। ३०६ ।।

सर्वथा यदनेनोक्तं तच्छ्रद्धेयं बुभूषता ।।
भानुप्रकाशवच्छब्दो नित्योऽयं न तु कृत्रिमः ।। ३०७ ।।

पर एवाऽऽत्मनाऽऽत्मानं प्रतिपाद्य नरं श्रुतिः ।।
कार्यकारणवत्पीत्वा स्वात्मनैवावतिष्ठते ।। ३०८ ।।

वेदामात्वप्रसक्तौ वा सर्वमात्मेतिवाक्यतः ।।
वेदामात्वापनुत्त्यर्थं स यथेत्यागमः परः ।। ३०९ ।।

तदयुक्तं पुमर्थस्य तदुक्त्यैव समाप्ततः ।।
सर्वोपायोऽनुपायः स्यादुपेयावसितौ यतः ।। ३१० ।।

स्वोपेयार्थप्रसिद्धौ च नोपायानामुपायता ।।
न चोत्सर्गापवादोऽपि साक्षाद्वेदग्रहश्रवात् ।। ३११ ।।

बालोन्मत्तोक्तिवच्चाहं वक्तुं दूषणमादरात् ।।
जिह्रेमि बहुशोऽत्रोक्तौ तस्मादेवोपरम्यते ।। ३१२ ।।

ऋग्वेदादिगिरोच्यन्ते ऋग्यजुःसामलक्षणाः ।।
अथर्वाङ्गिरसस्तद्वन्मन्राः स्युर्ब्राह्मणोद्धृताः ।। ३१३ ।।

इतिहासादिसंभेदभिन्नं ब्राह्मणमेव तु ।।
ग्राह्यमत्र प्रसिद्धस्तु नेतिहासादिरिष्यते ।। ३१४ ।।

अभिधेयार्थजन्मापि ह्यभिधासंभवोक्तितः ।।
द्रष्टव्यं नाभिधानं स्यादभिधेयमृते क्वचित् ।। ३१५ ।।

मत्रब्राह्मणयोर्वेदनामधेयत्वकारणात् ।।
ऋग्वेदादिगिरा तस्मान्मन्त्रब्राह्मणयोर्ग्रहः ।। ३१६ ।।

यथासिद्धमितिहासपुराणाद्यपि गृह्यते ।।
लोकप्रसिद्धिमुल्लङ्घ्य यतोऽन्याय्योऽन्यथाग्रहः ।। ३१७ ।।

इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत् ।।
इत्यादिमनुनाऽप्युक्तं कथं तत्त्यागमर्हति ।। ३१८ ।।

इतिहासपुराणादेर्वेदमूलत्वकारणात् ।।
प्रामाण्यं नान्यथा तस्य प्रामाण्यमुपपद्यते ।। ३१९ ।।

प्रत्यक्षवेदवचनविरुद्धं तेषु यद्वचः ।।
बुद्धवाक्यादिवत्तादृक्त्याज्यं श्रुतिविरोधतः ।। ३२० ।।

न चेश्वरातिरेकेण कश्चित्स्रष्टाऽभ्युपेयते ।।
इतिहासपुराणादेस्तदन्यस्येह कार्यतः ।। ३२१ ।।

कारणत्वं प्रमाणेन यस्य साक्षाद्विनिश्चितम् ।।
अपि तत्कार्यकर्तृत्वे तदेवाभ्युपगम्यते ।। ३२२ ।।

बीजमेवाङ्कुरादीनां यथा कारणमिष्यते ।।
अङ्कुराद्यात्मना तद्वद्बीजमेव तु कारणम् ।। ३२३ ।।

आद्यन्तयोर्यतो बीजं प्रत्यक्षेणावसीयते ।।
तस्मात्तन्मध्यकार्येषु बीजमेवास्तु कारणम् ।। ३२४ ।।

न च वेदोक्तितो वेदः श्रद्धेयार्थ इहेष्यते ।।
किंत्वमानत्वहेतूनां वेदवाक्येष्वसंभवात् ।। ३२५ ।।

प्रामाण्यं वेदवाक्यानां न च मानान्तराश्रयात् ।।
अक्षादेरपि मानत्वं यथोक्तादेव कारणात् ।। ३२६ ।।

प्रज्ञानव्यतिरेकेण यथैव स्थितिसर्गयोः ।।
वस्त्वन्तरं न संभाव्यं प्रलयेऽपि तथोच्यते ।। ३२७ ।।

विभिन्ननामरूपाणां सरितां सागरो यथा ।।
अभिन्ननामरूपैकः प्रलयोऽयनमेकता ।। ३२८ ।।

स्पर्शादिज्ञानभेदानां त्वगाद्येकायनं तथा ।।
स्वान्ते त्वगादयस्तद्वद्बुद्धौ च मनसस्तथा ।। ३२९ ।।

कर्मक्षयात्तथा बुद्धिः कारणत्वेन तिष्ठति ।।
एष साधारणस्तावत्प्रलयोऽबुद्धिपूर्वकः ।। ३३० ।।

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानाद्वस्तुवृत्तानुरोधतः ।।
प्रलयोऽज्ञानविध्वंसाद्यस्त्वसौ बुद्धिपूर्वकः ।। ३३१ ।।

अब्धिरेकायनं यद्वत्सर्वासां सरितां तथा ।।
त्वगगोचराणां स्पर्शानां त्वगेवैकायनं परम् ।। ३३२ ।।

स्पर्शशब्देन विषयस्त्वग्ग्राह्योऽत्राभिधीयते ।।
तथा गन्धादिशब्देन घ्राणादिविषयो मतः ।। ३३३ ।।

गन्धादिसंहतिः पृथ्वी रसान्तानां तथा जलम् ।।
तेजस्त्रयाणां वायुस्तु द्वयोरेकात्मकं नभः ।। ३३४ ।।

एवं लक्षणतः पञ्च भूतान्येतानि निर्दिशेत् ।।
मूर्तामूर्ताविष्करणं गुणाविष्कृतिरिष्यते ।। ३३५ ।।

संहतोक्तविशेषाणां भूतानां कारणात्मता ।।
तत्र स्पर्शग्रहेणैव वायोरंशोऽत्र गृह्यते ।। ३३६ ।।

तेजसस्तु तृतीयांशश्चतुर्थोऽपां तथा भुवः ।।
पञ्चमस्तद्गुणैर्भेदस्तथा स्पर्शे समीक्ष्यताम् ।। ३३७ ।।

गन्धादिषु तथा योज्यो भेदोऽयं गुणभेदतः ।।
पृथिव्यंशस्य बाहुल्यात्कर्कशः स्पर्श उच्यते ।। ३३८ ।।

शीतश्च पिच्छिलश्चापां बाहुल्यात्स्पर्श इष्यते ।।
भूयस्त्वात्तेजसश्चोष्णः सुकुमारस्तथा मरुत् ।। ३३९ ।।

बाहुल्यादिति विज्ञेयो यथोक्तगुणसंश्रयात् ।।
ध्वस्ताशेषविकारस्य ब्रह्मणोऽविद्ययाऽऽत्मनः ।। ३४० ।।

स एष परिणामः स्यात्तेजोबन्नाद्युपक्रमः ।।
स्वर्शनाद्यात्मनाऽत्यन्तं परं काठिन्यमागतः ।। ३४१ ।।

उद्भूतस्पर्शविज्ञानस्त्वचा तस्य समागमात् ।।
स्पर्शभेदपरिज्ञानं ततोऽभिव्यज्यते दृशेः ।। ३४२ ।।

स्पर्शादिभेदविज्ञानं स्यादचेतनमेव तु ।।
स्पर्शादिवत्परार्थत्वात्स्वार्थं तन्न तु साक्षिवत् ।। ३४३ ।।

अतीव कठिनं ज्ञानं त्वचातोऽस्य समागमात् ।।
मनसा तस्य संयोगे ततः स्वच्छैव धीर्भवेत् ।। ३४४ ।।

ततोऽपि सूक्ष्मं विज्ञानं बुद्धिसंयोगजं भवेत् ।।
यावद्रुधिरसंव्याप्तिः शरीरे तावदेव तु ।। ३४५ ।।

बुद्धेः सामान्यवृत्त्येह व्याप्तिरादेहसंक्षयात् ।।
चैतन्याभासवत्प्रणस्तां वृत्तिं व्याप्य तिष्ठति ।। ३४६ ।।

अकार्यकारणस्त्वात्मा तमपह्नुत्य तिष्ठति ।।
कण्टकादिसमायोगे शरीरे विक्रिया यदा ।। ३४७ ।।

तदाऽधर्मादितो दुःखं विक्रियातोऽभिजायते ।।
देहैकदेशगं दुःखं विशिनष्टि स्वदेशगाम् ।। ३४८ ।।

धियं तद्देशदुःखित्वाद्दुःखित्वं जायते धियः ।।
तस्यावच्छित्तये वृत्तिर्दुःखभूत्यैव जायते ।। ३४९ ।।

भोक्तृभोग्याभिसंबन्धस्तन्निमित्तोऽयमात्मनः ।।
बुद्धेः सेयमहंवृत्तिर्दुःखावच्छेदिनी सती ।। ३५० ।।

परिच्छिनत्ति बोद्धारं बोद्धाऽप्याभासमात्मनः ।।
न बहिर्विक्रियां मुक्त्वा देहेऽहंवृत्तिसंभवः ।। ३५१ ।।

स्वस्थेन्द्रियमनोबुद्धेर्नैवाहमिति वीक्ष्यते ।।
पुत्राभिमानजे त्वस्मिन्न देहांशविशिष्टता ।। ३५२ ।।

तत्तद्वस्तु समुद्दिश्य दुःखित्वं तत्र मानिनः ।।
अज्ञानादभिमानोऽयं बुद्ध्यादौ विषयावधौ ।। ३५३ ।।

न तु निःसङ्गकूटस्थप्रतीचः स्यादहंमतिः ।।
न कार्यप्रलयो दृष्टो यस्मादन्यत्र कारणात् ।। ३५४ ।।

त्वगारम्भकसामान्यं त्वग्गिराऽतोऽत्र गृह्यते ।।
कार्यत्वान्नेन्द्रियेष्वेव विषयप्रलयो भवेत् ।। ३५५ ।।

न मृदोऽन्यत्र कुम्भादेः शरावे प्रलयो यतः ।।
तस्मात्त्वगादयः शब्दास्त्वगाद्यारम्भकाभिधाः ।। ३५६ ।।

सर्वत्र प्रतिपत्तव्या नान्यत्र प्रलयो यतः ।।
गन्धशब्देन कृत्स्नाऽपि पृथिवी परिगृह्यते ।। ३५७ ।।

यदि वा परभागोऽस्या गन्धस्यानेकभेदतः ।।
गन्धो गुरुः क्षितिप्रायो ह्लादी शीतोऽप्प्रधानतः ।। ३५८ ।।

तेजोभूयस्तया तीक्ष्णो लघुर्वायुप्रधानतः ।।
शान्तोऽथ विशदो व्यापी स्याद्व्योम्नोऽथ प्रधानतः ।। ३५९ ।।

पार्थिवाप्यांशयोस्तेजः परिक्लेदात्तथाऽधमः ।।
दुर्गन्धो जायते गन्धः पापकर्मप्रबोधतः ।। ३६० ।।

समांशपरिणामे तु सुरभिर्जायते शुभः ।।
पुण्यकर्मप्रयुक्तः सञ्जन्तोरासङ्गकृत्तथा ।। ३६१ ।।

रसरूपरवेष्वेवं यथोक्तं प्रतिपादयेत् ।।
प्रधानगुणभावेन गुणानां भूरिरूपता ।। ३६२ ।।

असाधारणगन्धादिग्राहकत्वानुमानतः ।।
ग्राह्यभूतप्रधानत्वं घ्राणादिष्वपि निर्दिशेत् ।। ३६३ ।।

स्वग्राह्यार्थसजातीयमिन्द्रियं स्यात्प्रदीपवत् ।।
रूपस्यैवावभासित्वान्न चेत्स्याच्छ्रोत्ररूपवत् ।। ३६४ ।।

न चेदर्थसजातीयं सर्वार्थग्रहणं भवेत् ।।
एकैकस्येन्द्रियस्तेह, मनोबुद्ध्योर्यथा तथा ।। ३६५ ।।

सर्वभूतात्मकत्वात्तु सर्वार्थग्रहणं तयोः ।।
मनोबुद्ध्योरिति ज्ञेयमन्यथा तदसंभवात् ।। ३६६ ।।

त्वगादिज्ञानशक्तीनां बुद्धिः सामान्यमुच्यते ।।
प्राण एव क्रियाशक्तिसामान्यं तद्वदुच्यते ।। ३६७ ।।

शब्दादिभोगसिद्ध्यर्थे श्रोत्राद्या ज्ञानशक्तयः ।।
तद्वत्कर्मोपभोगार्थं वागाद्याः कर्मशक्तयः ।। ३६८ ।।

यथोक्तशक्तिविक्षेपो मनोबुद्धिपुरःसरः ।।
संकल्पाध्यवसायाभ्यां तयोर्भेदोऽपि च द्विधा ।। ३६९ ।।

योग्योन्द्रियस्य या यस्य ततोऽन्यत्रापि लक्षिता ।।
वृत्तिस्तस्यैव सा ज्ञेया न स्वभावविपर्ययः ।। ३७० ।।

एवं ज्ञानक्रियाशक्तिविक्षेपाज्जगदात्मनः ।।
करणायतनत्वाय देहाविर्भूतिरात्मनः ।। ३७१ ।।

एवं च सति यद्यस्मात्कार्यमाविरभूत्पुरा ।।
तत्तु तत्रैव विलयं कार्यमेति स्वकारणे ।। ३७२ ।।

मूलकारण एवैषां विलयो भवेत् ।।
तत्कारणत्वात्कार्याणां न तु कार्यान्तरे लयः ।। ३७३ ।।

पिण्डादिष्वेव प्रात्यक्ष्याद्दटादीनां लयादियम् ।।
भ्रान्तिः पूर्वेषु कार्येषु लयोऽयमिति मोहतः ।। ३७४ ।।

एवं त्वगादिवाच्यासु स्पर्शादीनां यथायथम् ।।
स्पर्शादिमात्रासु लयस्तासामपि लयस्तथा ।। ३७५ ।।

मनोविषयसामान्ये तस्यापि प्रलयो धियः ।।
स्वगोचरैकसामान्ये सरितां सागरे यथा ।। ३७६ ।।

बुद्धेर्विषयविज्ञानसामान्यमपि चाऽऽत्मनि ।।
परस्मिल्ल़यविक्षेपरहितेऽपरिणामिनि ।। ३७७ ।।

वदनादिस्वसामान्यविषयेषु तथा लयः ।।
कर्मेन्द्रियाणां सर्वेषां तत्सामान्येषु पञ्चसु ।। ३७८ ।।

परिस्पन्दः प्रकाशश्च ज्ञानशक्तिषु विद्यते ।।
केवलस्तु परिस्पन्दः कर्मशक्तिषु निष्प्रभः ।। ३७९ ।।

सर्वोऽप्येष परिस्पन्दो बुद्धीन्द्रियसमाश्रयः ।।
प्राणात्मक इति ज्ञेयो हन्तास्यैवेति च श्रुतेः ।। ३८० ।।

पड्वीशशङ्कुदृष्टान्तात्प्राणस्यैव तु शक्तयः ।।
कर्मेन्द्रियाणि सर्वाणि तथा बुद्धीन्द्रियाण्यपि ।। ३८१ ।।

आपीतकरणग्रामे पुंसि स्वात्मन्यवस्थिते ।।
तथा प्राणाग्नयः शुद्धा जाग्रतीति श्रुतेर्वचः ।। ३८२ ।।

सहैव कर्मशक्त्याऽतो ज्ञानशक्तिर्विलीयते ।।
प्राणात्मनि श्रुतिश्चाऽऽह कस्मिन्निति च सादरा ।। ३८३ ।।

साधारणोऽयं विलयः समानान्तोऽभिधीयते ।।
स्वहेतुमात्रसंसर्गान्नायमात्यन्तिको लयः ।। ३८४ ।।

ज्ञानशक्तिक्रियाशक्तिविभुत्वात्परमक्षरम् ।।
व्युह्याऽऽत्मानं जगत्त्वेन स्वात्मन्येव समूहति ।। ३८५ ।।

निरुह्येति तथा श्रुत्या कारणात्माऽभिधीयते ।।
अत्यक्रामदिति त्वस्य निर्बीजावस्थतोच्यते ।। ३८६ ।।

यत एवमतोऽशेषज्ञानशक्तिलयात्परम् ।।
सर्वकार्योपसंहारी प्राण एकोऽवतिष्ठते ।। ३८७ ।।

प्राणोऽपाने तथाऽपानो व्यानात्मनि विलीयते ।।
व्यानोऽप्युदानमप्येति ह्युदानोऽपि समानगः ।। ३८८ ।।

कारणात्मैव जगतः समानोक्त्याऽभिधीयते ।।
सर्वसाधारणः सोऽयं प्राकृतः प्रलयो मतः ।। ३८९ ।।

प्रज्ञानघनताऽप्यस्य न बुद्धिप्रज्ञयोच्यते ।।
प्रत्यक्प्रज्ञोत्थिताभाससंबन्धात्प्राज्ञ उच्यते ।। ३९० ।।

यन्निमित्तं प्रमाणानि प्रामाण्यमिह बिभ्रति ।।
तदविज्ञातयाथात्म्यमेतत्कारणमुच्यते ।। ३९१ ।।

यस्मिञ्ज्ञाते भवेज्ज्ञातं जगदेतच्चराचरम् ।।
अज्ञाते च तथाऽज्ञातमेतदेव तदुच्यते ।। ३९२ ।।

नन्विह प्रलयः श्रुत्या विषयस्यैव भण्यते ।।
करणस्य तु नैवोक्तस्तत्कस्मादिति भण्यते ।। ३९३ ।।

स्वगोचरसजातीयं करणं मन्यते श्रुतिः ।।
विषयस्य लयोक्त्याऽन्तःकरणप्रलयोक्तता ।। ३९४ ।।

एवं मन्तव्य आत्माऽयं तर्कतः प्राग्यथोदितः ।।
दुन्दुभ्याद्युक्तदृष्टान्तन्यायमर्गेण यत्नतः ।। ३९५ ।।

आत्मसामान्यसंभूतिलयहेतुसमाश्रयात् ।।
आत्मैव सर्वमित्येष प्रतिज्ञार्थः समर्थितः ।। ३९६ ।।

स्वाभाविकोऽयं प्रलय इति पौराणिका जगुः ।।
बुद्धिपूर्वस्तु विलयः सम्यग्ज्ञानैकपूर्वकः ।। ३९७ ।।

शक्तिमात्रात्मना स्थानं कार्याणां यत्स्वकारणे ।।
इत्यनात्यन्तिकलयो भूयोजन्मकृतक्षणः ।। ३९८ ।।

अतीतानागतेहत्यजन्मनाशादिहेतुनुत् ।।
यस्तु धीपूर्वको ध्वंसस्तदर्थेयं परा श्रुतिः ।। ३९९ ।।

यथोक्तवस्तुसिद्ध्यर्थं दृष्टान्तोऽयमिहोच्यते ।।
यथा सैन्धवखिल्योऽस्तः स्वयोनावुदधाविह ।। ४०० ।।

कठिनोदकविलयमनु खिल्यो विलीयते ।।
विलीनस्याद्भ्य उद्धत्य ग्रहणाय न कश्चन ।। ४०१ ।।

निपुणोऽपि नरः शक्तः खिल्यरूपेण पूर्ववत् ।।
सामद्ररूपान्नान्येन ग्रहीतुं कश्चन क्षमः ।। ४०२ ।।

आददीत समुद्राम्भस्तं जिघृक्षुर्यतो यतः ।।
ततस्ततस्तल्लवणं वेत्ति खिल्यं न कुत्रचित् ।। ४०३ ।।

सामुद्रमम्भः खिल्यत्वं याति भानुविपाकतः ।।
सिन्धोरायातः स यतस्तस्मात्सैन्धव उच्यते ।। ४०४ ।।

असंभिन्नस्वावयवः खिल्यः सोऽथ निगद्यते ।।
सोऽयं सैन्धवखिल्योऽस्तो यथैवेह महोदधौ ।। ४०५ ।।

तेजो विरोधिनीं प्राप्य प्रकृतिं विजहात्यथ ।।
तेजोवियोगात्काठिन्यं ध्वस्ती भवति तद्धनम् ।। ४०६ ।।

काठिन्यकारणध्वस्तौ खिल्यस्येह महोदधौ ।।
कठिनोदकविध्वंसमनु खिल्यो विलीयते ।। ४०७ ।।

यदेवाकृत्रिमं रूपं तदेवास्यावशिष्यते ।।
तेजोवयवसंबन्धसमुत्थं विनिवर्तते ।। ४०८ ।।

तेजआद्यभिसंबन्धः कारणं खिल्यरूपिणः ।।
तद्भावभावतस्तस्य तद्ध्वस्तौ ध्वंसतस्तथा ।। ४०९ ।।

एवं वा अर इत्यस्य कार्यकारणरूपतः ।।
प्रतीचो वास्तवं वृत्तं विरुद्धमभिधीयते ।। ४१० ।।

अव्यावृत्ताननुगतब्रह्मत्वप्रतिपत्तये ।।
महदित्यभिधानं स्यात्कौटस्थ्यार्थं च भूतगीः ।। ४११ ।।

वास्तवं वृत्तमाश्रित्य प्रतीचः प्राक्प्रबोधतः ।।
स्वतःसिद्धस्य विज्ञप्त्यै महदित्यादि भण्यते ।। ४१२ ।।

कारणस्य निषेधोक्तिरनन्तमिति यद्वचः ।।
अपारमिति कार्यस्य, पारः कार्यस्य कारणम् ।। ४१३ ।।

कारणस्य तथा कार्यमन्तोऽनादेः प्रसिद्धितः ।।
जात्यन्तरनिषेधाय विज्ञानघनगीरपि ।। ४१४ ।।

क्षेत्रज्ञाकाशयोरेवं कार्यकारणसंगतिः ।।
अब्धिस्थानीयमैकात्म्यं प्राप्योक्तेर्विनिवर्तते ।। ४१५ ।।

कार्यकारणविध्वस्तौ ब्रह्मैकात्म्यप्रबोधतः ।।
न विशेषात्मलाभोऽस्ति खिल्यस्येव महोदधौ ।। ४१६ ।।

तेजःसंबन्धमासाद्य यथाऽम्भः खिल्यतामगात् ।।
तथैवाज्ञानभूतेभ्यः परः क्षेत्रज्ञतां ययौ ।। ४१७ ।।

कार्यात्माऽपचयं गच्छन्यत्र निष्ठां निगच्छति ।।
तानि भूतान्यविद्येते प्राहुस्त्रय्यन्तनिष्ठिताः ।। ४१८ ।।

परः कारणकार्येभ्य आत्मा पूर्णत्वकारणात् ।।
एतेभ्योऽविद्याभूतेभ्यः कार्यकारणतामगात् ।। ४१९ ।।

यतोऽविद्यैव तद्धेतुस्तदुच्छित्तावतो न सन् ।।
कार्यकारणभेदोऽयं ब्रह्मास्मीतिप्रबोधतः ।। ४२० ।।

तस्मिन्ध्वस्तेऽथ संबोधात्केवलैकात्म्यशेषतः ।।
विेशेषसंज्ञा नास्त्यस्य पूर्णप्रज्ञप्तिमात्रतः ।। ४२१ ।।

अविचारितसिद्धीनि यान्यविद्येत्यवादिषम् ।।
एतेभ्यो हेतुभूतेभ्यो भूतेभ्योऽकार्यकारणः ।। ४२२ ।।

कार्यकारणवद्रूपं समुत्थायेति शब्द्यते ।।
अविद्यासंगतेरस्य जायतेऽनेकरूपवान् ।। ४२३ ।।

चेतनाचेतनाभास आत्मानात्मत्वलक्षणः ।।
कार्यकारणरूपेण मिथोपेक्षाश्रयं तमः ।। ४२४ ।।

कार्यकारणतां यात आत्माऽप्येवं तमोवशात् ।।
स्वाभासैर्बहुतामेति मनोबुद्ध्याद्युपाधिभिः ।। ४२५ ।।

तमोहेतु समुत्थानं न वेद्मीत्यग्रहात्मकम् ।।
मिथ्याज्ञानं तमः कुर्वदीदृगेव करोति तत् ।। ४२६ ।।

अविद्याकार्यबुद्धिस्थप्रत्यगाभासरूपवत् ।।
बोद्धेत्यादिसमुत्थानं भण्यते परमात्मनः ।। ४२७ ।।

श्रोता स्प्रष्टेतिरूपः स्यात्तथैवेन्द्रियवृत्तिभिः ।।
दुःखी गौरो द्विजश्चेति शरीरोत्थानतः परः ।। ४२८ ।।

धनी गोमान्दरिद्रो वा धनाद्यर्थात्मसंगतेः ।।
अतद्वानपि संमोहाद्यथोक्तात्मकतामगात् ।। ४२९ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यमोहोत्था विरिञ्चोपक्रमा मृषा ।।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञभेदेन ह्या स्थाणोरुत्थितिर्दृशेः ।। ४३० ।।

यथावस्तु यदा बोधो वेदान्तोक्तिश्रुतेर्भवेत् ।।
तदा नश्यन्ति भूतानि येभ्यः क्षेत्रज्ञतां गतः ।। ४३१ ।।

स्वरूपलाभमात्रेण सम्यग्बोधोऽखिलं तमः ।।
यतो हन्ति ततो नासावभ्यासं प्रति वीक्षते ।। ४३२ ।।

व्यङ्ग्येष्वर्थेषु नाऽऽवृत्त्या व्यञ्जको हन्ति तत्तमः ।।
व्यञ्जकस्य स्वभावोऽयं न प्रयोगमपेक्षते ।। ४३३ ।।

मोहतत्कार्यनीडो यस्तस्याज्ञानसमन्वयात् ।।
प्रत्यगात्माऽपि तद्ब्रह्म परोक्षमभवन्मृपा ।। ४३४ ।।

तद्वदद्वयतत्त्वोऽपि तदसंबोधहेतुतः ।।
आत्मा संसारितां यातो यथा कार्प्ण्यं वियत्तथा ।। ४३५ ।।

आत्मनो ब्रह्मता यस्माद्ब्रह्मणोऽप्यात्मता स्वतः ।।
तमोमात्रान्तरायत्वात्तद्ध्वस्त्रावेव साऽऽप्यते ।। ४३६ ।।

सर्वमात्मेतिसम्यग्धीजन्मनैवाखिलं तमः ।।
ध्वंसमेति ततः संज्ञा नाविद्योत्थाऽवशिष्यते ।। ४३७ ।।

सदोत्पन्नाऽऽत्मनि मितिरुत्पाद्याऽकारणादिधीः ।।
कारणादिधियः पूर्वं प्रतीचि ब्रह्मधीस्ततः ।। ४३८ ।।

अपास्ताशेषभेदस्य यद्रूपं भेदवद्गतम् ।।
तज्ज्ञानेनैव तज्ज्ञातं तदन्यानवशेषतः ।। ४३९ ।।

अहेतुफलरूपेण प्रतीचा तद्विलक्षणम् ।।
कार्यकारणवज्जग्ध्वा द्रष्टैवैकोऽवशिष्यते ।। ४४० ।।

प्रत्यङ्भात्रेक्षणादात्ममोहतज्जनिराकृतेः ।।
असंभवाद्द्वितीयस्य स्यामपूर्वादिमानहम् ।। ४४१ ।।

व्यपेततमसस्तत्त्वमागमापायसाक्षिणः ।।
ज्ञानेन गम्यते साक्षात्तावन्मात्रानुरोधिना ।। ४४२ ।।

दृष्टिमात्रात्मयाथात्म्यात्कार्यकारणवस्तुनः ।।
नाज्ञातं किंचिदप्यस्ति नानपास्त्रं तमोऽप्यतः ।। ४४३ ।।

क्षेत्रज्ञेश्वरभेदेन संज्ञा नैवेह विद्यते ।।
तद्धेतौ तमसि ध्वस्ते कुतः संज्ञाऽनिमित्ततः ।। ४४४ ।।

संज्ञा प्रेत्याऽऽत्मनो नास्तीत्येतच्छ्रुत्वा त्वचूचुदत् ।।
शङ्कमानाऽऽत्मनो नाशं मैत्रेयी पतिमादरात् ।। ४४५ ।।

विज्ञानैकघनोक्त्या च निःसंज्ञवचसा तथा ।।
उक्त्योर्मिथोविरुद्धत्वादात्मा मोमुह्यते मम ।। ४४६ ।।

अविरुद्धं सुविस्पष्टं मया तुभ्यं प्रभाषितम् ।।
स्वापराधात्तु मद्वाक्यं विरुद्धार्थं त्वमीक्षसे ।। ४४७ ।।

विज्ञानैकघनोक्त्याऽहं कृत्स्नैकात्म्यं तवाब्रुवम् ।।
संज्ञानाशेन चाविद्याहेतूत्थापह्नुतिं तथा ।। ४४८

विशेषसंज्ञा याऽस्याभूद्विज्ञानात्मादिलक्षणा ।।
सम्यग्धीध्वस्तमोहस्य सा कृत्स्ना विनिवर्तते ।। ४४९ ।।

यत्त्वपारमनन्तं च वास्तवं ज्ञानमात्मनः ।।
कूटस्थं तत्स्वतः सिद्धेस्तत्कस्माद्विनिवर्तते ।। ४५० ।।

इतीममर्थं भार्यायै याज्ञवल्क्योऽभ्यभाषत ।। ४५१ ।।
कार्यकारणनाशेऽपि स्वतःसिद्धमनन्यमम् ।।
यद्वस्तु तदलं स्वात्मसंवित्त्यै निरपेक्षतः ।। ४५२ ।।

यत्राज्ञातात्मतत्त्वात्माऽविद्यासंवीतशेमुषिः ।।
तत्र मिथ्याग्रहग्रस्तो द्रष्टृदृश्यादिभेदधीः ।। ४५३ ।।

यत्राज्ञातात्मयाथात्म्यस्तत्तमोपिहितेक्षणः ।।
तत्राविद्योत्थबुद्ध्यादिगुणभूतात्मविन्नरः ।। ४५४ ।।

अविद्यामात्रशेषत्वं जगतः प्रागवादिपम् ।।
नर्तेऽविद्यां कार्यमिदं हीति हेतावतः पदम् ।। ४५५ ।।

सतोऽभिव्यञ्जकं मानं स्वभावोऽयं मितेर्भवेत् ।।
अविद्यायाः स्वाभावोऽयं यदसत्करणं मृषा ।। ४५६ ।।

उक्तहेत्वर्थदीप्येतद्धीति तस्य निपाततः ।।
द्वीतं द्विधेतमेकं सत्तद्भावो द्वैतमुच्यते ।। ४५७ ।।

उपमार्थ इवेत्येतद्भवतीति क्रियापदम् ।।
तत्रैवाविद्यावस्थायां संज्ञेयं युज्यते मृषा ।। ४५८ ।।

ननु द्वैतमिवेत्येतदुपमानं कथं भवेत् ।।
द्वैतं वस्तु न चेदस्ति सर्वस्यैकात्म्यमात्रतः ।। ४५९ ।।

नैष दोषो यतो दृष्ट एकस्मिन्नपि वस्तुनि ।।
उपमेयोपमाभावो दिग्धीरिव विहायसि ।। ४६० ।।

रामरावणयोर्युद्धं रामरावणयोरिव ।।
यथा प्रसिद्धो जगति तथैवेहापि गम्यताम् ।। ४६१ ।।

अद्वैतात्परमार्थाद्वा मायाद्वैतमपीष्यते ।।
तेनोपमार्थसंसिद्धेर्यथा स्वप्नेन्द्रजालयोः ।। ४६२ ।।

मिथ्येव भाति सत्योऽपीत्यपि लोकेऽभिधीयते ।।
मिथ्याभावो न नास्तीति वक्तुं कश्चिदपि क्षमः ।। ४६३ ।।

समस्तव्यस्ततारूपं यो वक्तीहाऽऽत्मनः श्रुतेः ।।
तत्पक्षस्य निषेधोऽयं यत्र हीत्यादिनोच्यते ।। ४६४ ।।

तस्यामविद्यावस्थायां स्वप्नावस्थां गतो यथा ।।
घ्रातेतरः सन्नितरं गन्धं घ्राणेन जिघ्रति ।। ४६५ ।।

घ्रातृघ्रेयाभिसंबन्धाद्ध्राणाद्याहृतिरिष्यते ।।
जिघ्रतीत्यपि निर्देशः क्रियातत्फलयोर्भवेत् ।। ४६६ ।।

उत्तरेष्वपि वाक्येषु योजनेयं यथोदिता ।।
प्रत्यगज्ञानमात्रोत्यं ग्राहकाद्यत्र भण्यते ।। ४६७ ।।

क्रियाकारकसंज्ञाया विषयोऽयं समीरितः ।।
अतोऽविद्यासमुच्छित्तावियं संज्ञा निवर्तते ।। ४६८ ।।

विज्ञानघन इत्युक्तेर्विषयोऽयमथोच्यते ।।
यत्र वा इति वाक्येन ध्वस्ताविद्ये विपश्चिति ।। ४६९ ।।
यत्र त्वस्याऽऽत्मनोऽज्ञस्य शास्त्राचार्यप्रसादतः ।। ४७० ।।

प्रत्यग्यायात्म्यविज्ञानभास्वद्भास्करदीघिति -
संप्लुष्टनिखिलाविद्ये तत्र कः केन किं वद ।।
जिघ्रेदैकात्म्यमात्रेण सर्वस्यास्याऽऽत्ममात्रतः ।। ४७१ ।।

षष्ठगोचरवत्सर्वं कार्यकारणवज्जगत् ।।
ध्वस्तात्मान्ध्यस्य विदुषः सम्यग्ज्ञानोदये भवेत् ।। ४७२ ।।

अव्यावृत्ताननुगतमतिहेतु सदैकलम् ।।
विज्ञानघनमानन्दमैकात्म्यं व्यवतिष्ठते ।। ४७३ ।।

ग्राहकादिविभागोऽत्र नास्ति तद्धेत्वसंभवात् ।।
चिन्मात्रस्य स्वतः सिद्धेर्विज्ञानघनगीरतः ।। ४७४ ।।

आत्माविद्यामनाश्रित्य कारकत्वं न लभ्यते ।।
कारकं चानपाश्रित्य न क्रियेह प्रसिध्यति ।। ४७५ ।।

अन्तरेण क्रियां तद्वत्पलं नैव प्रसिध्यति ।।
कारकाद्यात्मना सेयमविधैव प्रकाशते ।। ४७६ ।।

यत एवमतोऽविद्यासमुच्छित्ताविदं जगत् ।।
व्याकृताव्याकृतं कृत्स्नमात्मतामेति बोधतः ।। ४७७ ।।

भूयोऽपि लभते संज्ञां लीनं सत्कारणात्मनि ।।
जगदेतद्यथा तद्वन्नाविद्याविलये भवेत् ।। ४७८ ।।

ज्ञानोत्पत्तौ न संज्ञाऽस्तीत्यास्तां तावदिहाऽऽत्मनः ।।
अपि सत्यामविद्यायां न संज्ञाऽस्त्यात्मनीदृशी ।। ४७९ ।।

ग्राहकादि जगत्सर्वं येन कूटस्थसाक्षिणा ।।
लोकः सर्वो विजानाति जानीयात्केन तं वद ।। ४८० ।।

अचेतने जगत्यस्मिन्साक्ष्येवैकोऽत्र चेतनः ।।
ग्राहकादिर्न तत्रापि साक्षिसिद्धावपेक्ष्यते ।। ४८१ ।।

संज्ञेयं किमु विध्वस्तसंसारानर्थकारणे ।।
उदितैकात्म्ययाथात्म्यसम्यग्ज्ञानदिवाकरे ।। ४८२ ।।

बोद्धारमपि चापेक्ष्य न संज्ञा प्रत्यगात्मनि ।।
बोद्धृतज्ज्ञानविपयैर्न बोद्धा गृह्यते यतः ।। ४८३ ।।

अविचारितसंसिद्धिः प्रमात्रादिस्वलक्षणा ।।
संज्ञेयं प्रथते मोहान्नत्वसौ वस्तुनिश्चितौ ।। ४८४ ।।

यत एवमतः सिद्धं दर्शनं प्रत्यगात्मनः ।।
श्रुत्यादिसाधनं साक्षात्सर्वमात्मेत्युदीरितम् ।। ४८५ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके द्वितीयाध्यायस्य चतुर्थं ब्राह्मणम्

नमोऽसाधारणज्ञातृज्ञानज्ञेयात्मबोधिने ।।
जग्धाशेषमहाविद्यातज्जानार्थाय विष्णवे ।। १ ।।

प्रत्यग्ध्वान्तसमुच्छेदि ज्ञानमैकात्म्यनिष्ठितम् ।।
संन्याससाधनं प्रोक्तममृतत्वैकसाधनम् ।। २ ।।

हेतवोऽपि च तत्सिद्धौ श्रवणादिपुरःसराः ।।
उक्ता यथावत्तत्रैव श्रोतव्यः श्रुतिवाक्यतः ।। ३ ।।

मन्तव्यो हेतुभिः सूक्ष्मैरुक्तदृष्टान्तबोधितैः ।।
चित्सामान्यचिदुत्पत्तिचिदेकप्रलयात्मभिः ।। ४ ।।

आशङ्क्य हेत्वसिद्धत्वं मधुब्राह्मणमुच्यते ।।
कुतोऽसिद्धत्वमिति चेच्छुणु तद्गदतो मम ।। ५ ।।

निःसामान्यविशेषत्वाच्चित्सामान्यं कथं भवेत् ।।
चिदुत्पत्तिलयासिद्धिः सांख्यादीन्प्रति वादिनः ।। ६ ।।

ऐकात्म्यवस्तुतात्पर्यं हेत्वादिच्छद्मनोच्यते ।।
वेदे यतो न हेत्वादि लोकवत्स्याद्विवक्षितम् ।। ७ ।।

चित्तत्त्वं सदविद्यावत्कारणत्वं निगच्छति ।।
चित्सामान्याद्यतः सिद्धं प्रागप्येतत्प्रसाधितम् ।। ८ ।।

अभ्युपेत्याप्यसिद्धत्वं तत्सिद्धत्वाभिधित्सया ।।
मधुब्राह्मणमारब्धमियमित्याद्यथोत्तरम् ।। ९ ।।

प्रतिदेहं लयोत्पत्तिश्रुतेर्ह्यात्मनि शङ्क्यते ।।
भेदोऽतस्तन्निवृत्त्यर्थं मधुत्वेनैकतोच्यते ।। १० ।।

उपकार्योपकारित्वभिन्नं यज्जगदीक्ष्यते ।।
उपकार्योपकारित्वात्तत्स्यादेकात्मतत्त्वकम् ।। ११ ।।

प्रतिज्ञायाथवैकात्म्यं हेतूनुक्त्वोक्तसिद्धये ।।
निगमायोत्तरो ग्रन्थः प्रतिज्ञाया विवक्षितः ।। १२ ।।

प्रतिज्ञातार्थसिद्ध्यर्थं हेतूनुक्त्वा पृथग्विधान् ।।
हेतोर्निगमनं पश्चात्क्रियतेऽथोत्तरोक्तिभिः ।। १३ ।।

निदिध्यासनसिद्ध्यर्थं केचिद्व्याचक्षते परम् ।।
मधुब्राह्मणमेतत्तु न युक्तं प्रतिभाति नः ।। १४ ।।

श्रुत आगमतो योऽर्थस्तर्केणापि समर्थितः ।।
स एवार्थस्तु निष्णातो निदिध्यासनमुच्यते ।। १५ ।।

शास्त्राचार्यानुभवनैर्हेतुभिश्च समर्थितः ।।
ईदृगैकात्म्यसंबोधो निदिध्यासनमुच्यते ।। १६ ।।

निदिध्यासनसिद्ध्यर्थो यत्नोऽतोऽयमनर्थकः ।।
प्रत्यग्याथात्म्यसंबोधमात्रत्वादेव हेतुतः ।। १७ ।।

क्रियाफलोपभोगार्थं सर्वैरेव स्वकर्मभिः ।।
जन्तुभिः पृथिवी सृष्टा मधु तेषां ततो मही ।। १८ ।।

पृथिव्याऽप्यात्मभोगार्थं सृष्टाः सर्वेऽपि जन्तवः ।।
पृथिव्या अपि कार्यत्वान्मधु तेऽपि भवन्त्यतः ।। १९ ।।

पार्थिवानि शरीराणि सर्वेषां देहिनां यतः ।।
पृथिव्या तानि सृष्टानि पृथिव्यन्वयदर्शनात् ।। २० ।।

भूतानां च पृथिव्याश्च मिथःकार्यत्वहेतुतः ।।
योग्यभोक्तृत्वसंबन्धस्तस्मात्सिद्धः परस्परम् ।। २१ ।।

भोग्यता प्रथमान्तेन पृथिव्यादेरिहोच्यते ।।
कर्तृता भोक्तृता चैषां षष्ठ्यन्तेनाभिधीयते ।। २२ ।।

अचेतनांशप्राधान्यात्कार्यकारणतोच्यते ।।
भोक्तृभोग्याभिसंबन्धश्चेतनाचेतनात्मनोः ।। २३ ।।

सर्वेषामपि भूतानां कार्यकारणसंगतेः ।।
सर्वभूतात्मकत्वं स्याद्यथा सर्वात्मनस्तथा ।। २४ ।।

संहृत्य स्थूलमाधारं भूतानां च क्षितेस्तथा ।।
तदाधेयोपसंहृत्यै यश्चायमिति शब्द्यते ।। २५ ।।

अस्यां पृथिव्यां यश्चासौ भास्वद्विज्ञानविग्रहः ।।
अमृतो नित्य एवातो न नाशी स्थूलदेहवत् ।। २६ ।।

स चापि मधु सर्वेषां भूतानां तानि तस्य च ।।
मधु सर्वाणि भूतानि यथा पूर्वमवादिषम् ।। २७ ।।

सहाध्यात्माधिदैवं हि साधिभूतमिदं जगत् ।।
एकैकस्याऽऽत्मनः कृत्स्नं भोग्यत्वेनावतिष्ठते ।। २८ ।।

सर्वः सर्वस्य कार्यं स्यात्सर्वः सर्वस्य भोजकः ।।
एवं सति भवेत्सिद्धं यथा पूर्वं प्रपञ्चितम् ।। २९ ।।

अध्यात्मं यश्च शारीरः पार्थिवांशसमाश्रयः ।।
स चापि मधु सर्वेषां सर्वभूतानि तस्य च ।। ३० ।।

कार्यकारणरूपेण भोज्यभोक्तृतयोदितम् ।।
चतुष्टयं पृथिव्यादि तस्य तत्त्वमथोच्यते ।। ३१ ।।

चतुष्टयविभागेन स्वार्थोऽप्यात्मा विभज्यते ।।
अविभागोऽपि तादर्थ्याद्भोक्ताऽतः सोऽत्र गृह्यते ।। ३२ ।।

प्रत्यक्तया यः प्रथते चतुष्टयविलक्षणः ।।
प्रात्यक्ष्यात्सोऽयमित्येवं प्रत्यक्साक्ष्यभिधीयते ।। ३३ ।।

अयमेव स इत्युक्त्वा सामानाधिकरण्यतः ।।
प्रत्यङ्भात्रैकयाथात्म्यं चतुर्धोक्तस्य बोध्यते ।। ३४ ।।

पृथिव्यादिषु यः पूर्वं व्याख्यातोऽन्तरबाह्यतः ।।
आत्मैव स इति ज्ञेयस्तदबोधप्रसूतितः ।। ३५ ।।

अयमित्यस्य शेषः स्याद्योऽयमित्यादिकः परः ।।
एवेत्यवधृतोवेतत्संसर्गप्रतिषेधकृत् ।। ३६ ।।

तत्त्वं चतुष्टयस्यास्य प्रत्यगात्मैव केवलः ।।
अव्यावृत्ताननुगतध्वस्ताविद्यातदुद्भवः ।। ३७ ।।

प्रकृतात्माभिधानं वा स इत्येतत्पदं भवेत् ।।
अयमित्युच्यते साक्षात्संनिकर्षाच्चतुष्टयम् ।। ३८ ।।

स एवायमिति ज्ञेयो यो द्रष्टव्यतयोदितः ।।
यच्चामृतं स्वभार्यायै याज्ञवल्क्येन भाषितम् ।। ३९ ।।

ब्रह्मेति ध्वस्तसंभेदं यन्नेतीति पुरोदितम् ।।
सर्वं समभवत्कृस्नं यद्याथात्म्यावबोधतः ।। ४० ।।

पृथिवीं पार्थिवं चांशं शरीरं साधिदैवतम् ।।
जानीयात्सर्वमात्मेति नेति नेत्युपलक्षणम् ।। ४१ ।।

उत्तरेष्वपि वाक्येषु यथोक्तेनैव वर्त्मना ।।
इममेव तु वाक्यार्थं व्याचक्षीताविचारयन् ।। ४२ ।।

पृथिव्यादीनि भूतानि तदंशाश्च समीरिताः ।।
हिरण्यगर्भलिङ्गांशास्तथा पूर्वोक्तमूर्तयः ।। ४३ ।।

यथोक्ता येन सर्वेऽपि प्रयुक्ताः स्वात्मकर्मभिः ।।
उपकुर्वन्ति नः सर्वान्स धर्म इति संज्ञितः ।। ४४ ।।

तस्य कार्यं द्विधेहोक्तं सामान्यात्मविशेषतः ।।
पृथिव्यादीह सामान्यं विशेषः पिण्डमात्रकम् ।। ४५ ।।

तत्कार्यस्येह प्रात्यक्ष्यात्तदभेदोपचारतः ।।
प्रत्यक्षवदयं धर्मस्तस्मादेवाभिधीयते ।। ४६ ।।

साधारणः पृथिव्यादिकारी धर्मोऽभिधीयते ।।
यश्चायमिति वाक्येन तथाऽसाधारणाभिधा ।। ४७ ।।

यश्चायमध्यात्ममिति योऽयं सद्देहकृन्मतः ।।
साधारणविशेषात्मा यदपूर्वं तदुच्यते ।। ४८ ।।

प्राजापत्यमपूर्वं यत्सर्वभूतप्रयोजकम् ।।
अध्यात्मं पिण्डकृद्यच्च सोऽयं धर्माभिधोदितः ।। ४९ ।।

तथैवाऽऽचाररूपेण प्रत्यक्षेण यदीक्ष्यते ।।
स एव धर्मः सत्यं स्याद्यद्व्यवस्थाप्रयोजकम् ।। ५० ।।

साधारणविशेषाभ्यां धर्मवत्तदपि द्विधा ।।
साधारणविशेषार्थव्यवस्थाकारणत्वतः ।। ५१ ।।

धर्मसत्यप्रयुक्तोऽयं लिङ्गपिण्डस्वलक्षणः ।।
विराड्ढिरण्यगर्भश्च सर्वजातिसमन्वितः ।। ५२ ।।

मनुष्यजातेर्ग्रहणं सर्वजात्युपलक्षणम् ।।
इदं मानुषमित्येवं व्याख्या तस्यास्तु पूर्ववत् ।। ५३ ।।

पृथिवी शारीर इत्येवं खण्डशो यः पुरोदितः ।।
विराड्ढिरण्यगर्भश्चेत्ययमात्मेति तद्वचः ।। ५४ ।।

हिरण्यगर्भभेदानां भूतानां च पृथक्पृथक् ।।
उक्तं मधुत्वं येनातस्तत्सामस्त्यमथोच्यते ।। ५५ ।।

अयमात्मेति निर्देशो विराजः प्रथमो मतः ।।
सप्तम्यन्तेन तत्प्रत्यङ्लिङ्गात्माऽतोऽभिधीयते ।। ५६ ।।

कार्यात्मा कारणात्मा च यदर्थौ भवतः सदा ।।
यश्चायमात्मेत्यत्रोक्तो विज्ञानात्मेति यं विदुः ।। ५७ ।।

यस्मिन्नात्मनि विध्वस्तव्याकृताव्याकृतात्मके ।।
खिल्यदृष्टान्तवचसा विज्ञानात्मा प्रवेशितः ।। ५८ ।।

ब्रह्मविद्याहतध्वान्ते तस्मिन्ब्रह्मणि निष्ठिते ।।
तमस्तदुत्थकार्याणामत्यन्तासंभवादतः ।। ५९ ।।

योऽसावविद्यया देही संसारीवाप्यभूत्पुरा ।।
सोऽयं साक्षात्परं ब्रह्म विद्यया वर्ततेऽधुना ।। ६० ।।

ध्वस्ताज्ञानतदुत्थोत्यं संविन्मात्रसतत्त्वकः ।।
अनन्तापार आत्मैव स्वमहिम्नि व्यवस्थितः ।। ६१ ।।

अपूर्वानपरामध्यप्रत्यग्याथात्म्यवित्तये ।।
स वा इत्यादिको ग्रन्थः सदृष्टान्तोऽभिधीयते ।। ६२ ।।

ब्रह्मास्मीतिपरिज्ञानध्वस्तध्वान्तत्वकारणात् ।।
राजेति राजनाद्भास्वदविलुप्तात्मदर्शनात् ।। ६३ ।।

तथाऽधिपतिशब्देन स्वातन्त्र्यमभिधीयते ।।
स्वार्थः प्रत्यक्तदर्थत्वात्सहेतोर्जगदात्मनः ।। ६४ ।।

प्रत्यग्विज्ञप्तिमात्रेण समाप्तिं जगदात्मनः ।।
आविश्चिकीर्षुः साक्षान्नस्तद्यथेति परा श्रुतिः ।। ६५ ।।

चक्रनाभौ यथा प्रोताश्चक्रनेमौ च बाह्यतः ।।
अराः प्राणादयस्तद्वदोताः प्रोताः परात्मनि ।। ६६ ।।

व्याचक्षतेऽन्यथैवेमं दृष्टान्तं केचिदात्मनः ।।
समस्तादिप्रतिज्ञार्थसिद्धये ब्रह्मवादिनः ।। ६७ ।।

एकीकृत्य स्वमात्मानमक्षरे परमात्मनि ।।
चक्रनाभिवदात्मानं कल्पयित्वा विचक्षणः ।। ६८ ।।

शरीरं नेमिवच्चैतद्देवताद्यरवज्जगत् ।।
कल्पयित्वा निदिध्यासेत्तद्भावाविष्टधीः सदा ।। ६९ ।।

अनेन ध्यानमार्गेण ध्यायमानस्य सर्वदा ।।
तप्तलोहवदेकत्वं भवत्यावृत्तिदुर्लभम् ।। ७० ।।

एतामवस्थामापन्नो ध्यातृत्वाद्विनिवर्तते ।।
अविद्यातिमिरान्धानां ध्येयत्वमधिगच्छति ।। ७१ ।।

निश्चित्याचिन्त्यमेतद्यो योगिनां निलयं परम् ।।
यं प्राप्य न निवर्तन्ते निर्वाणं परमं गताः ।। ७२ ।।

प्रत्येकं प्राणिनां ह्येतद्ब्रह्मचक्रमवस्थितम् ।।
असंवोधात्तु तैः सर्वैः प्राणिभिर्नानुभूयते ।। ७३ ।।

वैश्वानरवरात्केचिदेवं व्याचक्षते स्फुटम् ।।
अक्षरानन्वयात्त्याज्या व्याख्येयं साध्वपीदृशी ।। ७४ ।।

सामर्थ्यादपि संप्राप्तो न चेदक्षरपूर्वकः ।।
तादृङ्नोपास्य एवेति प्राहुरागमवेदिनः ।। ७५ ।।

प्रमाणवन्त्यदृष्टानि कल्प्यानि सुबहून्यपि ।।
अदृष्टशतभागोऽपि न कल्प्यो निप्प्रमाणकः ।। ७६ ।।

यथोक्तचक्रविन्यासो न श्रुतोऽक्षरपूर्वकः ।।
न चाप्युपासनपदं कृत्स्नेऽपि ब्राह्मणे श्रुतम् ।। ७७ ।।

नाभिनेमिद्वयस्थाने दृष्टान्तत्वेन संमते ।।
दार्ष्टान्तिकोक्तावात्मैव यतः साक्षादिह श्रुतः ।। ७८ ।।

समर्पितत्वं प्राणादेः श्रूयते प्रत्यगात्मनि ।।
भूतेषु देवतादेस्तदश्रुतं गृह्यते कथम् ।। ७९ ।।

बहिरन्तर्विभागोऽस्य कार्यकारणता तथा ।।
तदेतदिति वाक्येन प्रतीचोऽत्रैव वार्यते ।। ८० ।।

अथ योऽन्यामिति तथा भेददृष्टिनिराकृतेः ।।
उपास्योपासनविधिर्न सम्यगिति मे मतिः ।। ८१ ।।

अज्ञानमात्रव्यवधेर्ब्रह्मैकात्म्यफलस्य च ।।
ब्रह्मविद्यातिरेकेण तत्प्राप्तौ नापरा क्रिया ।। ८२ ।।

यद्वाचाऽनभ्युदितं मनुते मनसा न यत् ।।
तदेव ब्रह्म विद्धि त्वं न त्विदं यदुपासते ।। ८३ ।।

उपासिक्रियया व्याप्तिरब्रह्मत्वस्य लक्षणम् ।।
श्रुत्याऽकारि यतस्तादृक्कथं ब्रह्मेत्युपास्यते ।। ८४ ।।

दृश्यते त्वग्यया बुद्ध्या मनसैवेति यद्वचः ।।
तदात्मविद्याविध्यर्थं नोपासनविधायकम् ।। ८५ ।।

रजस्तमोनुविद्धेन यतो न ब्रह्म राम्यते ।।
शुद्धचेतस्तया तस्माद्विद्याद्ब्रह्मान्तरात्मनि ।। ८६ ।।

यद्वाऽनात्माभिसंबन्धात्पूर्वमैकात्म्यनिष्ठिता ।।
सर्वप्राणभृतां बुद्धिरित्यर्थो वचसो भवेत् ।। ८७ ।।

एषोऽर्थो वचसस्तस्य न तूपासाविधिर्भवेत् ।।
प्रध्वस्तभेद ऐकात्म्ये नोपासनविधिर्यतः ।। ८८ ।।

चक्रक्लृप्तिरतोऽसाध्वी श्रुत्यादिमितिबाह्यतः ।।
तदेतदितिवाक्यार्थो ग्राह्योऽतः संभवान्मितेः ।। ८९ ।।

तदाहुरिति वाक्येन ब्रह्मविद्याप्रयोजनम् ।।
साक्षेपं प्रागुपन्यस्तं तस्यायं निर्णयः कृतः ।। ९० ।।

आत्मेत्येवेति सूत्रस्य व्याख्येयं सम्यगात्मनः ।।
पञ्चभिर्ब्रह्मणैः श्रुत्याऽकारि कृत्स्नात्मबुद्धये ।। ९१ ।।

समाप्ता ब्रह्मविद्येयं कैवल्यावाप्तयेऽखिला ।।
यामवोचत्स्वभार्यायै याज्ञवल्क्योऽतिविस्तरात् ।। ९२ ।।

यथोक्तब्रह्मविद्याया इत आरभ्य भण्यते ।।
आख्यायिकेयं स्तुत्यर्था प्रवृत्त्यङ्गतया परा ।। ९३ ।।

आख्यायिकार्थं मन्त्राभ्यां व्याचष्टे श्रुतिरादरात् ।।
श्रुतिमन्त्रस्तुतो ह्यर्थ आदेयत्वं निगच्छति ।। ९४ ।।

अवाप्तपुरुषार्थोऽपि यामरक्षच्छचीपतिः ।।
प्रत्यग्विद्यैव तेन स्यादुदारफलसाधनम् ।। ९५ ।।

महता च यतोऽश्विभ्यामायासेनार्जिता पुरा ।।
ब्रह्मविद्या ततो नास्य मुक्तौ स्यात्साधनं परम् ।। ९६ ।।

निःशेषपुरुषार्थानां कैवल्योत्तमता यथा ।।
साधनानामपि तथा तद्विद्योत्तमसाधनम् ।। ९७ ।।

अश्व्याथर्वणयोर्वृत्तं ब्रह्मविद्याप्तिकारणात् ।।
यत्प्रागाविष्कृतिस्तस्य मन्त्राभ्यां क्रियतेऽञ्जसा ।। ९८ ।।

अश्विम्यां प्रार्थितोऽथर्वा मधुविद्यामिमां किल ।।
तावथर्वाऽब्रवीदिन्द्रश्छिन्द्यान्मे ब्रुवतः शिरः ।। ९९ ।।

अतो भयादिमां विद्यां युवाभ्यां न ब्रवीम्यहम् ।।
तमूचतुः पुरैवाऽऽवामिन्द्रच्छेदनतः शिरः ।। १०० ।।

छित्त्वा तवाश्व्यं संधाय शिरः श्रोष्यावहे ततः ।।
ब्रूह्यतोऽश्व्येन शिरसा मधुविद्यां विमुक्तये ।। १०१ ।।

एवमस्त्वित्यनुज्ञाते छित्वा तस्याथ तच्छिरः ।।
समधत्तां शिरोऽश्वस्य तेन विद्यामुवाच सः ।। १०२ ।।

पुनश्छिन्नेऽथ शिरसि तेनेन्द्रेणाश्विनावपि ।।
समधत्तां शिरस्तस्य विद्यां स्वशिरसाऽथ सः ।। १०३ ।।

शेषामवोचदश्विभ्यामृतायन्नात्मनो वचः ।।
यत एवमतस्तस्मात्सत्यं रक्ष्यं प्रयत्नतः ।। १०४ ।।

इदं वै तन्मधु प्रोक्तं यत्तत्प्रकरणान्तरे ।।
दध्यङ् ह वा आभ्यामिति श्रूयते ब्राह्मणोक्तितः ।। १०५ ।।

मधुब्राह्मणमेतत्तद्यत्प्रागुक्तमभूत्स्फुटम् ।।
दध्यङ्ङाथर्वणोऽश्विभ्यां यदुवाचाऽऽत्मबोधनम् ।। १०६ ।।

अश्व्याथर्वणयोरेतत्कर्म पश्यन्नृचाऽब्रवीत् ।।
ऋपिरार्षेयदृष्ट्यैव तदेतदभिधीयते ।। १०७ ।।

आविप्करोमि तत्कर्म युवयोरद्य हे नरौ ।।
लाभाय सनये क्रूरे चक्रथुर्यद्रहस्यगौ ।। १०८ ।।

वृष्टेरागमनं यद्वत्स्तनयित्नुः प्रबोधयेत् ।।
रहस्यं युवयोः कर्म तद्वदाविप्करोम्यहम् ।। १०९ ।।

अश्वस्य शिरसा वां यदवोचन्मध्वसावृषिः ।।
दधीचोऽशव्यं शिरश्छित्वा निकृत्यास्य शिरोऽश्विनौ ।। ११० ।।

संधत्तां सोऽश्वशिरसा युवाभ्यां मध्वथाब्रवीत् ।।
ऋतायन्सत्यमात्मानं कर्तुमिच्छन्नसावृषिः ।। १११ ।।

प्राणसंशयमापन्नस्तस्माच्चैवावसीयते ।।
आत्मनो मरणेनापि सत्यं रक्ष्यं प्रयत्नतः ।। ११२ ।।

आदित्यविषयं त्वाष्ट्रं मध्ववोचदथर्वणः ।।
हे दस्रावपि कक्ष्यं यत्प्रत्यग्याथात्म्यदर्शनम् ।। ११३ ।।

उपक्षयकरौ व्याधेर्दस्रौ स्यातामतोऽश्विनौ ।।
न केवलं त्वाष्ट्रमेव कक्ष्यमप्यब्रवीन्मधु ।। ११४ ।।

प्रवर्ग्याध्यायोरेवं त्वाष्ट्रज्ञानोपसंहृतिम् ।।
मन्त्रद्वयेन कृत्वाऽथ कक्ष्यज्ञानोपसंहृतिः ।। ११५ ।।

क्रियतेऽध्याययोरेवं मधुकाण्डं समाप्यते ।।
श्रुतिमत्रोपदिष्टोऽर्थो यस्मादाद्रियते ततः ।। ११६ ।।

पुरश्चक्रे शरीराणि द्विपदः पक्षिमानुषान् ।।
चतुष्पदोऽथ पशयः पुरश्चक्रे स्वमायया ।। ११७ ।।

पुरो भुक्तशरीरात्स पक्षी लिङ्गमिहोच्यते ।।
पुरो नवशरीराणि प्राविशज्जलचन्द्रवत् ।। ११८ ।।

कस्मात्पुरुष इति चेत्पुरुषार्थं श्रुतिः स्वयम् ।।
स वा इत्यादिनाऽऽचष्टे सर्वैकात्म्यावबुद्धये ।। ११९ ।।

पुरुषोऽयं भवेदात्मा यतः शेते स पूरुषु ।।
सर्वासु तेन लोकेऽस्मिन्पुरुषोऽयमितीर्यते ।। १२० ।।

परिच्छेदप्रसङ्गश्चेन्मैवं यस्मादिदं जगत् ।।
नैनेनानावृतं किंचिन्नाव्याप्तं ह्योततन्तुवत् ।। १२१ ।।

नासंवृतं तथा किंचित्प्रोततन्तुवदात्मना ।।
पूर्णत्वात्पुरुपः सोऽयं ब्रह्मैकं पुरुषस्ततः ।। १२२ ।।

यस्मात्परं नापरमस्ति किंचिद्यस्मान्नाणीयो न ज्यायोऽस्ति कश्चित् ।।
वृक्ष इव स्तब्धो दिवि तिष्ठत्येक-स्तेनेदं पूर्णं पुरुषेण सर्वम् ।। १२३ ।।

आवृतं ज्ञप्तिमात्रेण सर्वमात्मीकृतं जगत् ।।
संवृतं प्रतिषिद्धं तद्यदनात्मेव लक्ष्यते ।। १२४ ।।

तन्नास्ति कारणं कार्यं यन्नानेनाऽऽत्मसात्कृतम् ।।
तन्नास्ति कारणं कार्यं यन्नानेनाऽऽत्मना ह्नुतम् ।। १२५ ।।

रूपं रूपं प्रति ह्येष प्रतिरूपो बभूव ह ।।
देहं देहं प्रविष्टः संस्तद्देहाकारतामगात् ।। १२६ ।।

मायाभिः प्रत्यगज्ञानैर्यदि वाऽनृतबुद्धिभिः ।।
गम्यते पुरुरूपोऽज्ञैरेकोऽपि जलसूर्यवत् ।। १२७ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यबोधार्थं रूपं मायामयं विभोः ।।
शास्त्राचार्यादिना नर्ते ज्ञातुं वस्त्विह शक्यते ।। १२८ ।।

कुतोऽस्य बहुरूपत्वमिति हेतुरिहोच्यते ।।
युक्ता ह्यस्येति वचसा मिथ्याज्ञानैकहेतुतः ।। १२९ ।।

स्रजस्तत्त्वापरिज्ञानाद्युक्ता दण्डादयो यथा ।।
प्रत्यक्तत्त्वापरिज्ञानादात्मनो हरयस्तथा ।। १३० ।।

इन्द्रियाण्येव हरयो हरणाद्विषयान्प्रति ।।
दश तानि सहस्राणि शतानि प्राणिभेदतः ।। १३१ ।।

नान्यो हेतुरविज्ञानादिन्द्रियादेरिहाऽऽत्मनि ।।
यतोऽयमेव हरयो यावत्संख्या तदाश्रया ।। १३२ ।।

अयमेवेन्द्रियत्वेन देहत्वेन च कल्पितः ।।
तथा शतसहस्रादिसंख्याभेदेन चाप्ययम् ।। १३३ ।।

नामरूपक्रियाभेदैर्यथा पूर्वमवादिषम् ।।
अयमेव तथाऽरूपः कल्पितोऽविद्ययाऽद्वयः ।। १३४ ।।

तदेतत्कल्पितं सर्वं सहेतु फलवज्जगत् ।।
प्रत्यगात्मात्मकं भास्वत्प्रज्ञानघनतत्त्वकम् ।। १३५ ।।

निःशेषोपनिषत्सारस्तदेतदिति सांप्रतम् ।।
उक्त्याऽऽविष्क्रियते साक्षात्करविन्यस्तबिल्ववत् ।। १३६ ।।

अज्ञातं संशयज्ञातं मिथ्याज्ञातमिदं जगत् ।।
तदेतदित्यनूद्यैतत्तत्तत्त्वमवबोध्यते ।। १३७ ।।

ब्रह्मेति वास्तवं वृत्तं तावदस्यावबोध्यते ।।
ज्ञानात्पुराऽपि ब्रह्मैव नातो ज्ञानफलं भवेत् ।। १३८ ।।

अपूर्वमिति कार्यत्वनिषेधायाभिधीयते ।।
कारणत्वनिषेधाय तथाऽनपरगीरियम् ।। १३९ ।।

अनन्तरमिति तयोरन्ध्रस्य प्रतिषेधनम् ।।
कार्यकारणयोर्बाह्यमबाह्यमिति वार्यते ।। १४० ।।

सत्ता वाऽनन्तरगिरा ब्रह्मणः प्रतिषिध्यते ।।
विशेषोऽबाह्यशब्देन ततो वाक्यार्थरूपकम् ।। १४१ ।।

नाऽऽत्मनोऽन्यत्र संभाव्यमपूर्वादि यदीरितम् ।।
ब्रह्माऽऽत्मैवेत्यतो वक्ति श्रुतिरैकात्म्यसिद्धये ।। १४२ ।।

पारोक्ष्यप्रतिषेधार्थ ब्रह्माऽऽत्मैवेति भण्यते ।।
ब्रह्मैवाऽऽत्मेति च तथा संसारित्वनिवृत्तये ।। १४३ ।।

भिन्नं ब्रह्मापरिज्ञानात्संसारित्वं तथाऽऽत्मनः ।।
तत्त्वज्ञानात्तमोध्वस्तौ नेतीत्यात्माऽवशिष्यते ।। १४४ ।।

सर्वोऽनुभव एवायमतः सर्वानुभूः परः ।।
कार्त्स्न्यात्सर्वो भवेदेष चिन्मात्रत्वात्तथाऽनुभूः ।। १४५ ।।

इतीत्युक्तपरामर्शो वेदाज्ञा चानुशासनम् ।।
कर्तव्यमेतद्विज्ञानमिति वेदानुशासनम् ।। १४६ ।।

अस्यातिलङ्घने दोषः संसारानर्थसंगतिः ।।
कुर्वतश्च महाल्ला़भ आत्मनः कृतकृत्यता ।। १४७ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके द्वितीयाध्यायस्य पञ्चमं ब्राह्मणम्

स्तुत्यर्थं ब्रह्मविद्याया ब्रह्मविद्वंश उच्यते ।।
जपोऽयं ब्रह्मविज्ञानजन्मने चोद्यते श्रुतौ ।। १ ।।

पुंमत्यूहोत्थिताशङ्कानिवृत्त्यर्थं यथोदितम् ।।
ब्रह्मज्ञानस्य वा वंशो यत्नाच्छ्रुत्याऽयमुच्यते ।। २ ।।

यस्यानुशासनं तस्य स्वयंभोः प्रतिपत्तये ।।
पौतिमाष्यादिको ग्रन्थः श्रुत्याऽथ प्रतिपाद्यते ।। ३ ।।

अग्रात्प्रभृति वंशोऽयमावेदब्रह्ममूलतः ।।
भिन्नहेतुनिषेधार्थं स्वयंभु ब्रह्म शब्द्यते ।। ४ ।।

यस्मादपरतन्त्रोऽयं वेदात्मा ब्रह्म भण्यते ।।
मनोवाक्कर्मभिस्तस्माद्भक्त्या तस्मै नमः सदा ।। ५ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके द्वितीयाध्यायस्य षष्ठं ब्राह्मणम्

शतानि दश पञ्चैव श्लोकाः सप्तदशापरे ।।
श्लोकसंख्याऽत्र विज्ञेया चतुर्थाध्यायवार्तिके ।।

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्य श्रीसुरेश्वराचार्यविरचिते बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके द्वितीयोऽध्यायः

प्तमाप्तो मधुकाण्डार्थो याज्ञवल्कीयकाण्डगः ।।
अतः परं प्रयत्नेन श्रुत्या व्याख्यायते स्फुटम् ।। १ ।।

याज्ञवल्कीयमेतस्मान्मधुकाण्डादनन्तरम् ।।
काण्डं विचारभूयिष्ठमधुनाऽऽरभ्यते परम् ।। २ ।।

ननु पूर्वं य उक्तोऽर्थः स एवेहापि भण्यते ।।
अनुरुक्तं न च न्याय्यमेकप्रवचनस्थयोः ।। ३ ।।

एकार्थत्वेऽपि च सति नैवास्य पुनरुक्तता ।।
याज्ञवल्कीयकाण्डस्य ह्युपपत्तिप्रधानतः ।। ४ ।।

आगमोक्तिप्र नित्वं मधुकाण्डस्य वर्णितम् ।।
आगमार्थविशुद्ध्यर्थं युक्तीरत्र प्रवक्ष्यति ।। ५ ।।

न चाऽऽगमस्य स्वातन्त्रयं युक्त्युक्तेरपनुद्यते ।।
अर्थान्तरत्वाद्युक्तीनां प्रमाणेभ्यो यतस्ततः ।। ६ ।।

सर्वप्रमाणशेषत्वं युक्तीनामुपवर्णितम् ।।
शास्रान्तरेष्वपि तथा नातः स्वातन्त्र्यखण्डनम् ।। ७ ।।

पदार्थविपया चेयं युक्तिस्तर्कोऽभिधीयते ।।
वाक्यार्थस्त्वागमादेव निरपेक्षमतो वचः ।। ८ ।।

पौरुषेयवचःस्वेव युक्तेः प्राधान्यमिष्यते ।।
अनरोक्तौ तु तात्पर्यं युक्तेरर्थो न युक्तितः ।। ९ ।।

प्रत्यक्षाद्यतिवर्तित्वाद्युक्त्यपेक्षा न विद्यते ।।
आगमार्थे, यथैवं स्याद्युक्त्यर्थे नाऽऽगमेक्षणम् ।। १० ।।

पुंस्वभावानुरोधेन युक्तिर्वेदेऽभिधीयते ।।
आगमस्य प्रवृत्तिस्तु मेयवृत्तव्यपेक्षया ।। ११ ।।

ननूक्ता मधुकाण्डेऽपि दुन्दुभ्याद्युपपत्तयः ।।
आगमैकप्रधानत्वं कथं तस्येति भण्यते ।। १२ ।।

नैष दोषो यतस्तत्र युक्तीनामप्रधानता ।।
प्राधान्यं याज्ञवल्कीये युक्तीनामभिधीयते ।। १३ ।।

युक्त्यागमौ हि संभूय करस्थामलकादिवत् ।।
सुसूक्ष्ममपि सद्वस्तु शक्तौ ज्ञापयितुं यतः ।। १४ ।।

युक्तयोऽतोऽभिधीयन्ते पूर्वपक्षादिसंश्रयाः ।।
याज्ञवल्कीय एतस्मिन्काण्डे जल्पोक्तिवर्त्मना ।। १५ ।।

उद्गीथप्रमुखा येऽर्था मधुकाण्डे पुरोदिताः ।।
तेषामेव विशुद्ध्यर्थं विचारः क्रियतेऽधुना ।। १६ ।।

दर्शनस्यास्य तेनात एकावाक्यत्वमिष्यते ।।
तथैवान्यपदार्थेषु तद्द्वयोरपि काण्डयोः ।। १७ ।।

यदिदं कर्मणोऽशेपसाधनं मृत्युनाऽऽप्लुतम् ।।
स्वामिमन्रर्त्विगग्न्यादि त्वभिपन्नं वशीकृतम् ।। १८ ।।

परिच्छेदकृदज्ञानं सासङ्गं मृत्युसंज्ञितम् ।।
केनायं यजमानोऽतो मृत्योराप्तेर्विमुच्यते ।। १९ ।।

यन्मर्त्यसाधनं साध्यं मर्त्यं तदपि जायते ।।
साधनानुमितं साध्यं मुक्तिः केनात उच्यते ।। २० ।।

होत्रर्त्विजाऽग्निना वाचा मृत्योराप्तेर्विमुच्यते ।।
इति प्रश्नप्रतिवचो याज्ञवल्क्योऽप्युवाच तम् ।। २१ ।।

प्रवक्त याज्ञवल्क्योऽत्र तं पृच्छन्त्यश्वलादयः ।।
सराजके समाजेऽयं विचारः क्रियते महान् ।। २२ ।।

यजमानस्य येयं वाग्घोता चैतद्दूयं यदा ।।
अधिदैवात्मना वेत्ति स होतैवंविधो भवेत् ।। ३३ ।।

अनन्तविग्रहः सोऽग्निर्होता मृत्योर्यथोदितात् ।।
यजमानस्य मुक्तिः स्यादतिमुक्तिस्तथैव च ।। २४ ।।

आसुरात्साधनाद्दैवप्राप्तिर्मुक्तिरिहोच्यते ।।
साध्यादप्यासुराद्दैवसाध्याप्तिरतिमुक्तिता ।। २५ ।।

यथोक्तोपासनादेव कैवल्यं चेद्विवक्ष्यते ।।
ब्रह्मविद्या किमर्थेयं नान्यन्मुक्तेः फलं ततः ।। २६ ।।

आसुरात्कर्मणो मृत्योरतिमुक्तिरिहोदिता ।।
कालात्कर्मातिरेकेण मृत्योमुक्तिरिहोच्यते ।। २७ ।।

प्रयोगसमवाय्येव द्रव्यकर्त्रादिसाधनम् ।।
तत्प्रयोगावसाने च सर्वं तदपवृज्यते ।। २८ ।।

प्रयोगावसितेस्तूर्ध्वं कालः प्राक्च प्रयोगतः ।।
क्षपयन्वर्ततेजस्रं सर्वं तत्कर्मसाधनम् ।। २९ ।।

तस्मात्कर्मातिरेकेण कालो मृत्युः प्रतीयताम् ।।
ततोऽपि मुक्तिर्वक्तव्येत्यत आरभ्यते परः ।। ३० ।।

कालश्च द्विविधः प्रोक्त एकोऽहोरात्रलक्षणः ।।
तिथ्यादिलक्षणश्चान्यस्ताभ्यां मुक्तिरिहोच्यते ।। ३१ ।।

उपस्थापयतः कर्म तथा क्षपयतो यतः ।।
अहोरात्रे ततो मृत्युस्ताभ्यां मुक्तिः कुतो भवेत् ।। ३२ ।।

अव्यात्मं चक्षुरध्वर्युरधियज्ञं द्वयं रविः ।।
साक्षादनन्तदेहोऽयमिति ध्यायन्विमुच्यते ।। ३३ ।।

आत्मावयव एवायं सूर्यश्चक्षुर्ममांशुमान् ।।
अध्वर्युरहमेवेति साक्षात्कृत्वा विमुच्यते ।। ३४ ।।

कलावृद्धिक्षयाभ्यां तु पक्षयोरुभयोस्तथा ।।
चन्द्रः कर्तेह तत्प्राप्त्या पक्षाभ्यां विप्रमुच्यते ।। ३५ ।।

ह्रासवृद्ध्योर्यतः कर्ता वायुश्चन्द्रमसस्ततः ।।
वायुनैवोपसंहारः प्राणोद्गात्रोरयं कृतः ।। ३६ ।।

मनोऽध्यात्मं यदस्याभूद्ब्रह्मा चैवाधियज्ञगः ।।
तस्याधिदेवता चन्द्र इति माध्यंदिनश्रुतिः ।। ३७ ।।

कर्मतः कालतो मृत्योर्मुक्तोऽयं स्वर्गमेष्यति ।।
तं प्रयास्यति केनायमाक्रमेणेति पृच्छ्यते ।। ३८ ।।

स्वर्गलोकगतावत्र साधनं पृच्छ्यते यतः ।।
अन्तरिक्षमनाधारं गतौ हेतुनिषेधनम् ।। ३९ ।।

न तु देहग्रहे प्रश्नः सति गन्तरि पृच्छ्यते ।।
अग्न्यादिदृष्टिभिश्चास्य देहः प्राक्प्रतिपादितः ।। ४०।।

मनोऽधियज्ञं ब्रह्मैव ब्रह्मा चन्द्रोऽधिदैवतम् ।।
चन्द्रेण मनसा लोकमवष्टम्भेन यास्यति ।। ४१ ।।

अध्यात्मं प्राण एव स्यादुद्गाता योऽधियज्ञगः ।।
स वायुरिति पाठे स्याद्व्याख्या माध्यंदिने त्वियम् ।। ४२ ।।

यजमानश्रुतेरत्र पूर्वोद्गीथैकवाक्यतः ।।
यजमानो जपस्तत्र ज्ञानं नेत्यवसीयताम् ।। ४३ ।।

संभाव्यते न यत्तत्र यजमानस्य मानतः ।।
अस्तु कामं तदुद्गातुर्नतु तद्यजमानगम् ।। ४४ ।।

इतीत्युक्तपरामर्शो ह्यतिदेशार्थ उच्यते ।।
इतोऽन्यत्रातिमोक्षा ये तेऽप्येवमिति वीक्ष्यताम् ।। ४५ ।।

अधिदैवात्मना तेषां दृष्टयः साधनात्मनाम् ।।
अतिमोक्षाः स्युः सर्वत्र यथोक्तादेव लक्षणात् ।। ४६ ।।

फलवत्कर्मणां क्वापि किंचित्सामान्यसंश्रयात् ।।
संपत्तिमर्हतां संपदल्पीयःकर्मसूच्यते ।। ४७ ।।

यदि वा तत्फलस्यैव किंचित्सामान्यवर्त्मना ।।
संपादनं भवेत्संपदग्निहोत्रादिकर्मणि ।। ४८ ।।

संपदा चेत्फलप्राप्तिरश्वमेधादिकर्मणाम् ।।
त्रयाणामपि वर्णानां तत्पाठः फलवान्भवेत् ।। ४९ ।।

नातिभारोऽस्ति नो बुद्धेः शास्रं चेत्तत्परं भवेत् ।।
विदुषां श्रेयसेऽतोऽध्वा न क्वचित्प्रतिहन्यते ।। ५० ।।

तिसृभिरिति संख्यार्थप्रश्ननिर्णयमब्रवीत् ।।
पुरोनुवाक्याद्युक्त्या तु संख्येयार्थविनिर्णयम् ।। ५१ ।।

त्रैलोक्यसंख्यासामान्यात्स्यात्सर्वप्राणभृज्जभः ।।
सर्वप्राणभृतां यस्मात्र्रिष्वेवैतेषु संभवः ।। ५२ ।।

उज्ज्वलत्वादिसामान्याद्देवलोकादिसंपदः ।।
फलसंपद एवैता नात्र कर्म विवक्ष्यते ।। ५३ ।।

दीप्तिर्नादोऽधःशयनमाज्यमांसपयोम्भसाम् ।।
देवलोकादिसंपत्स्याद्दीप्तिमत्त्वादिसंभवात् ।। ५४ ।।

वृत्त्यानन्त्यान्मनोऽनन्तं शब्दादीनामनन्ततः ।।
विश्वेदेवान्मनोवृत्तीः संपाद्याऽऽनन्त्यसाम्यतः ।। ५५ ।।

अनन्तमेव तेनासौ सम्यग्ज्ञानेन विन्दति ।।
लोकं यथोक्तदृष्टिः सन्यजमानः फलं स्वयम् ।। ५३ ।।

तिस्रः पुरोनुवाक्याद्या ऋचः पूर्वमुदीरिताः ।।
यास्ता एवात्र विज्ञेयाः स्तोत्रिया अपि नापराः ।। ५७ ।।

गीतयस्त्वधियज्ञं ता अध्यात्मं कास्तु ता इति ।।
प्राणापानव्यानरूपा अध्यात्मं ताः प्रचक्षते ।। ५८ ।।

जयो भूरादिलोकानां संख्यादित्वादिसाम्यतः ।।
अश्वलोऽप्युपरेमेऽथ स्वोक्तप्रश्नविनिर्णयात् ।। ५९ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके तृतीयाध्यायस्य प्रथममश्वलब्राह्मणम्

मृत्योर्मुक्त्यतिमुक्ती द्वे पूर्वस्मिन्ब्राह्मणे गते ।।
मृत्युरूपावधृतये परं ब्राह्मणमुच्यते ।। १ ।।

किंलक्षणेन ग्रस्तोऽयं मृत्युनेति प्रचोदिते ।।
ग्रहातिग्रहरूपेण ग्रस्तोऽयमिति कथ्यते ।। २ ।।

अधिभूताधियज्ञादिपरिच्छेदफलात्मकः ।।
मोहासङ्गास्पदो मृत्युर्ग्रहातिग्रहलक्षणः ।। ३ ।।

इतो मुक्तस्य रूपाणि त्वग्न्यादीनि पुराऽब्रवम् ।।
उद्गीथब्राह्मणे पूर्वमश्वलब्राह्मणे तथा ।। ४ ।।

फलं च ज्ञानयुक्तानां कर्मणामेतदिष्यते ।।
उत्पत्त्याद्यन्वयात्तस्मादनित्यं स्याद्घटादिवत् ।। ५ ।।

अतो यथोक्तादेतस्मात्साध्यसाधनलक्षणात् ।।
संसारद्बन्धनान्मोक्षः कर्तव्यो ज्ञानहेतुतः ।। ६ ।।

ज्ञानकर्मफलं दिव्यं यदि नाम पुरोदितम् ।।
ग्रहातिग्रहबन्धेन तथाऽपि सितमेव तत् ।। ७ ।।

वाङ्भनःप्राणरूपाणां त्र्यन्नात्मन्यपि संभवात् ।।
ग्रहातिग्रहरूपाणां नातो मुक्तः प्रजापतिः ।। ८ ।।

वागादयो ग्रहा ज्ञाताश्चतुष्ट्वं चाविवक्षितम् ।।
अतिमोक्षातिदेशोक्तेस्तद्विशेषोऽथ भण्यते ।। ९ ।।

ग्रहा घ्राणादयो ज्ञेया गन्धाद्यास्तदतिग्रहाः ।।
ग्रहैर्गन्धादयो ग्रस्ता ग्रहाश्चाऽऽत्मा च गोचरैः ।। १० ।।

अपानेनाऽऽहृतो गन्धो घ्राणस्यैति वशं यथा ।।
चक्षुरादिग्रहास्तद्वत्प्राणादिसचिवैरिह ।। ११ ।।

गन्धादिविषया धीस्थाः कर्मसंबोधिता यतः ।।
प्रयुञ्जते हि घ्राणादींस्ततस्ते स्युरतिग्रहाः ।। १२ ।।

योऽयं मृत्युरिह प्रोक्तो मृत्युस्तस्यापि चापरः ।।
अस्ति नास्तीति वा ब्रूहि याज्ञवल्क्य यथातथम् ।। १३ ।।

अस्ति चेदनवस्था स्यादनिर्मोक्षो न चेद्भवेत् ।।
इति प्रतिवचः कष्टं मत्वैनं पर्यपृच्छत ।। १४ ।।

न कश्चिन्नियतो भावो मृत्युरित्युपदिश्यते ।।
विनाशको यतो मृत्युर्विनाश्यान्प्रति भण्यते ।। १५ ।।

मृत्योरपि सतो मृत्युरस्त्येवेति मयोच्यते ।।
न चानवस्थेहाऽऽप्नोति सर्वमृत्युत्वकारणात् ।। १६ ।।

सर्वान्नभक्षणादग्निर्मृत्युस्तावदसावपि ।।
अपामन्नं भवन्दृष्टो बह्वीनां तनुविग्रहः ।। १७ ।।

अग्निर्हिरण्यगर्भो वा ह्यापस्तत्कारणं मताः ।।
कार्याणां मारणान्मृत्युः कारणं प्रथितं भुवि ।। १८ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानं मृत्युरज्ञानरूपिणः ।।
संसारहेतोर्मृत्योः स्यान्नापीहास्त्यनवस्थितिः ।। १९ ।।

निरुणद्धि यथा जन्म तन्नाशमपि तत्तथा ।।
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानं नानवस्थाऽप्यतो भवेत् ।। २० ।।

अन्येऽतो मृत्यवो गौणास्तैर्मृतौ स्यात्पुनर्जनिः ।।
प्राक्तनान्यपि जन्मानि सम्यग्ज्ञानं तु हन्ति नः ।। २१ ।।

यथोक्त एव व्याख्याने युक्तेयं स्यात्फलश्रुतिः ।।
न तु निःशेषसंसारविध्वंसिन्यात्मबोधने ।। २२ ।।

समस्तमृत्योस्तमसः सम्यगात्मावबोधनम् ।।
मृत्युस्तत्फलविज्ञप्त्यै परो ग्रन्थोऽवतार्यते ।। २३ ।।

सम्यग्ज्ञातात्मयाथात्म्यो यदाऽयं म्रियते पुमान् ।।
किमुत्क्रामन्त्यतः प्राणा उताहो नेति भण्यताम् ।। २४ ।।

उत्क्रान्तौ स्यादनिर्मोक्षो जन्मार्थं मरणं यतः ।।
अमृतिश्चाप्यनुत्क्रान्तौ सत्सु प्राणेषु का मृतिः ।। २५ ।।

दुःशकोत्तरमित्येवं प्रश्नं मत्वाऽन्वपृच्छत ।।
आर्तभागो मुनिर्विद्वान्स च नेति तमब्रवीत् ।। २६ ।।

अकर्त्रात्मपरिज्ञानाद्ध्वस्ताविद्यस्य सर्वतः ।।
देहान्तरग्रहाभावात्प्राणोत्क्रान्तेरसंभवः ।। २७ ।।

यदैव सम्यग्विज्ञानं जातमस्याऽऽगमोक्तितः ।।
प्राणाः सहेतवः सर्वे तदैवास्ता निरन्वयाः ।। २८ ।।

नान्वयं सहते प्रत्यङ्न चापि व्यतिरेकताम् ।।
कौटस्थ्यैकत्वहेतुभ्यां प्रत्यग्याथात्म्यवस्तुनः ।। २९ ।।

ध्वस्तध्वान्तस्य विज्ञानादतो हेतुफलात्मनाम् ।।
दृशौ स्यात्समवनयः सर्पादीनां यथा स्रजि ।। ३० ।।

न स्वकारणसंसर्गस्तस्य ज्ञानादपह्नुतेः ।।
निष्फलं च भवेज्ज्ञानं यदि कारणसंगतिः ।। ३१ ।।

उत्क्रामन्ति न चेत्प्राणा नायं तर्हि मृतो भवेत् ।।
देहस्यैव मृतेर्नैवं जीवो न म्रियते सदा ।। ३२ ।।

जीवापेतमिति ह्युक्तेर्जन्मादेश्च निषेधतः ।।
यत्संबन्धादचित्कोऽपि जीवतीत्यभिधीयते ।। ३३ ।।

देहस्तस्य कथं मृत्युर्जीवस्येहोपपद्यते ।।
यतोऽतो देहमरणं प्रात्यक्ष्यादुपपद्यते ।। ३४ ।।

प्राणा एव विलीयन्ते किंवाऽन्यदपि कृत्स्नतः ।।
प्रयोजकादि निःशेषं म्रियमाणाद्विपश्चितः ।। ३५ ।।

प्राणमात्रविनाशे स्याद्भूयो जन्म प्रयोजकात् ।।
सप्रयोजकतन्नाशे मुक्तिरस्योपपद्यते ।। ३६ ।।

किमेनं न जहातीति पृष्टो नामेत्यथाब्रवीत् ।।
न किंचिन्न जहातीति प्रसिद्धेरिदमुच्यते ।। ३७ ।।

नाममात्रावशेषं तदित्युक्तौ गम्यते यतः ।।
न किंचिदवशिष्टं स्यादिति यद्वत्तथेह तत् ।। ३८ ।।

शब्दार्थश्चाऽऽकृतिर्यस्मान्नातो नाम विनश्यति ।।
आनन्त्यं नित्यतैवास्य नाम्नो न व्यक्तिभूरिता ।। ३९ ।।

मृत्योः प्रयोजकं यत्स्याद्ग्रहातिग्रहरूपिणः ।।
तत्स्वरूपावधृतये प्रारब्धैषोत्तरा श्रुतिः ।। ४० ।।

वैश्वानरवरादत्र केचिदाहुर्महाधियः ।।
देहद्वयविमोकेऽपि नैव मुक्तः पुमानिति ।। ४१ ।।

नाममात्रावशेषोऽसावन्तरालेऽवतिष्ठते ।।
परात्मनः परिच्छिन्नोऽविद्ययोषररूपया ।। ४२ ।।

उच्छिन्नकामकर्माऽसौ कृत्स्नतत्फलभोगतः ।।
उच्छिन्नाशेषबुद्ध्यादिस्तत्कारणपरिक्षयात् ।। ४३ ।।

अद्वैतदर्शनेनास्य द्वैतदृष्ट्यपनुत्तये ।।
पर आरभ्यते ग्रन्थो ब्रह्मविद्यावबुद्धये ।। ४४ ।।

अत्र यत्प्रतिवक्तव्यं तदुक्तमसकृत्पुरा ।।
जिह्रेम्यत्र पुनर्वक्तुं पुनरुक्तगिरा भृशम् ।। ४५ ।।

भाष्योपात्तमतो ब्रूमो नानुपात्तं कथंचन ।।
पिष्टपेषणवत्सर्वं पूर्वपक्षोक्तिदूषणम् ।। ४६ ।।

द्वैतदृष्ट्यैव निःशेषद्वैतकार्यपरिक्षयात् ।।
न भूतमात्रोपादाने बीजमस्ति मनागपि ।। ४७ ।।

पुमर्थावसितेः शास्रं कृतार्थं विनिवर्तते ।।
अद्वैतदर्शनेनातो नास्ति किंचित्प्रयोजनम् ।। ४८ ।।

अद्वैतदर्शनार्थाय शास्रारम्भोऽत एव च ।।
नैवोपपद्यते कृत्स्नपुरुषार्थावसानतः ।। ४९ ।।

उपपन्नस्तदारम्भो मिथःकार्यपृथक्त्वतः ।।
द्वैताद्वैतात्मसंदृष्ट्योर्दन्तोलूखलयोरिव ।। ५० ।।

आसङ्गकार्यमुच्छिन्नं द्वैतदृष्ट्याऽऽत्मनो यतः ।।
आसङ्ग एव भूतानामुपादानमिहेष्यते ।। ५१ ।।

स एष द्वैतदृष्ट्याऽत्र कर्मपक्षो निराकृतः ।।
कामश्च वासनाः सर्वा माहारजनपूर्विकाः ।। ५२ ।।

सर्वं चेद्विनिवृत्तं स्यात्किमन्यदवशिष्यते ।।
तत्परिच्छेदि विज्ञानमविद्यैवावशिष्यते ।। ५३ ।।

कर्माऽऽरम्भे विकर्त्रेव स्वाश्रयस्य सदेष्यते ।।
इयत्ता कारकावस्था परिच्छिज्ज्ञानमेव तु ।। ५४ ।।

सैषाऽविद्या परिच्छेत्री ययाऽयं परमात्मनः ।।
संसारित्वं परिच्छिन्नो विज्ञानात्मत्वमश्नुते ।। ५५ ।।

निवृत्तो द्वैतविषयाद्यद्यप्येष तथाऽपि तु ।।
संसारावस्थ एवाथं द्वैतत्वाद्ब्रह्मभेदतः ।। ५६ ।।

यतोऽनवसितं वाक्यं पुमर्थानवसानतः ।।
प्रवर्तते पुरेवातो ब्रह्मण्यप्ययसिद्धये ।। ५७ ।।

एकवाक्यत्वमेतस्माद्दूैताद्वैतार्थवाक्ययोः ।।
मोहाध्वस्तेर्न चाशेषः पुरुषार्थः समाप्यते ।। ५८ ।।

परिच्छेदं हि यत्कार्यं तदेव विनिवर्तते ।।
ध्वान्तोच्छित्तौ विकर्तुत्वं कर्मणस्त्वनुवर्तते ।। ५९ ।।

आसङ्गश्च तथैवाऽऽस्ते ते एते सङ्गकर्मणी ।।
अनिवृत्ते सती भूयोऽविद्यां जनयितुं क्षमे ।। ६० ।।

अविनिर्भागवृत्तित्वात्सर्वदैव परस्परम् ।।
न चाविशुद्धे द्वैतार्थे शक्यमद्वैतमीक्षितुम् ।। ६१ ।।

इत्यादिपूर्वपक्षोक्तिदूषणेष्वाभिधास्यते ।।
ग्रन्थभूयस्त्वसंत्रासान्नेह कृत्स्नोऽभिधीयते ।। ६२ ।।

भूरि दूषणमत्रोक्तं श्रुत्या च स्वयमेव च ।।
पुरुषो वा इति ह्युक्त्या तथाऽस्मादिति वाक्यतः ।। ६३ ।।

कारणादक्षरादन्नं पुरुषेणेह कर्मणा ।।
अव्याकृतादिभावेन व्रीह्यादित्वाय जन्यते ।। ६४ ।।

तत्रैवं सति यद्येतद्येतैव हि केवलम् ।।
न जन्यतेऽतः क्षीयेत न त्वेतन्नेह जन्यते ।। ६५ ।।

नित्यं भुङ्क्ते यथैवान्नमात्मा वाग्देहबुद्धिभिः ।।
अक्षीणैः कर्मसंतानैस्तथैव जनयत्यपि ।। ६६ ।।

भूतानि क्षीयमाणानि कर्मणा परमात्मनः ।।
पुरुषेणेह जन्यन्ते तस्मात्स पुरुषोऽक्षितिः ।। ६७ ।।

पूर्वकर्मोपभोगो यः पुरुषाणां शुभाशुभः ।।
तस्मादासङ्गवैशेष्यादन्यस्य प्रक्रिया पुनः ।। ६८ ।।

तत्रैवं सति सासङ्गाः प्रायेण प्राणिनो यतः ।।
अतः कामाशयवशात्सृज्यतेऽन्नं मुहुर्मुहुः ।। ६९ ।।

क्षीयन्तेऽन्याश्च भोगेन चीयन्तेऽन्याश्च कर्मणा ।।
भूतमात्राः प्रदीपस्य संतानेनार्चिषो यथा ।। ७० ।।

परस्परात्तृभोज्यत्वसंस्कारोपनिबन्धनम् ।।
विज्ञानात्मभिरारब्धं बंभ्रमीत्यखिलं जगत् ।। ७१ ।।

विज्ञानात्मा हि यः कश्चित्कर्मणा येन केनचित् ।।
साधियूताधिदैवस्य जगतः सर्गकारणम् ।। ७२ ।।

श्रुत्यैतत्स्वयमेवोक्तं कर्म न क्षीयते यथा ।।
दैववागादिसंपत्तिस्तथा त्र्यन्नात्मदर्शिनः ।। ७३ ।।

इदं तत्तदिदं चेति त्रिषु कालेषु नित्यताम् ।।
प्राहास्य विद्यमानस्य विक्रियामात्रमेव तु ।। ७४ ।।

यद्यत्कामयते चास्मादविद्याकामकर्मणाम् ।।
ब्रह्मण्यवस्थितस्यापि त्वक्षयत्वं श्रुतिर्जगौ ।। ७५ ।।

कृत्स्नप्राप्त्या क्षयो नातो विद्यते कामकर्मणोः ।।
प्रमाणासंभवात्तस्मादसमीचीनमुच्यते ।। ७६ ।।

व्यक्ततायाः क्षयो यस्तु कारणात्मतया श्रुतः ।।
तादृक्क्षयः सुषुप्तेऽपि नैवास्माभिर्निवार्यते ।। ७७ ।।

प्रत्यक्तत्त्वपरिज्ञानजन्मैव ध्वंसहेतुताम् ।।
द्वैतस्यैति पुमर्थश्च नातोऽन्यत्किंचिदिष्यते ।। ७८ ।।

तमेतमिति च तथा सर्वेषामपि कर्मणाम् ।।
प्रत्यग्ज्ञानसमुत्पत्तौ विनियोगः प्रदर्शितः ।। ७९ ।।

भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः ।।
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे ।। ८० ।।

भोगक्षयेण काम्यानां निषिद्धानां च कर्मणाम् ।।
क्षय आरब्धकार्याणां ज्ञानिनोऽपि, न बोधतः ।। ८१ ।।

आभवादर्जितानां तु सर्वेषामपि कर्मणाम् ।।
क्षयोऽनारब्धकार्याणां सम्यग्ज्ञानप्रसूतितः ।। ८२ ।।

ज्ञानोत्पत्तौ क्षये मानं कर्मणां विद्यते यथा ।।
कृत्स्रप्राप्त्या क्षये मानं न तथा किंचिदिष्यते ।। ८३ ।।

परिच्छेत्री न चाविद्या तमोरूपा हि सा यतः ।।
आच्छादिकाऽतः सा युक्ता समस्तव्यस्तरूपिणः ।। ८४ ।।

न चापि मिथ्याविज्ञानं परिच्छेदकमिष्यते ।।
परिच्छिनत्ति किं व्योम नीलज्ञानं मनागपि ।। ८५ ।।

सतो हि व्यञ्जकं मानं, न तु तत्कुम्भकारवत् ।।
मेयवस्त्वनुरोधित्वात्परिच्छेदकता धियः ।। ८६ ।।

यथावस्त्वनुरोधित्वमज्ञनस्यापि चेन्मतम् ।।
मुक्ते मेये सदा मुक्तिर्बन्धो वा स्याद्विपर्यये ।। ८७ ।।

नाऽऽत्माऽनान्मीयकार्यस्य स्यादुपादानकारणम् ।।
अतादात्म्यान्न हि घटं जनयन्तीह तन्तवः ।। ८८ ।।

परात्मनः स्वतोऽविद्या बहिष्ठे कामकर्मणी ।।
आगते नत्वविद्याया भवतैवैतदुच्यते ।। ८९ ।।

न चाप्यविद्यामसतीं शक्नुतः कामकर्मणी ।।
तदकारणतः कर्तुं मृत्स्नेभाश्वादिकं यथा ।। ९० ।।

न चात्यन्तासतो जन्म कुर्याल्लोकेऽपु कारणम् ।।
नर्ते धरां सुवृष्ट्याऽपि पद्मिनीसंभवोऽम्बरात् ।। ९१ ।।

ब्रह्मैव चेदविद्याया जन्मनः कारणं मतम् ।।
तस्मिन्सति समुच्छित्तिरविद्यायाः कथं भवेत् ।। ९२ ।।

आत्यन्तिकी समुच्छित्तिः स्याच्चेन्मोहस्य कारणे ।।
सत्येव नश्वरस्यास्य स्वतः किं साधनैर्वद ।। ९३ ।।

न चेत्ते शक्नुतोऽविद्यां रक्षितुं कामकर्मणी ।।
विद्यमानां विनष्टां तु कर्तुं ते शक्नुतः कथम् ।। ९४ ।।

कामकर्मादिहानेऽपि यद्यविद्याऽवशिष्यते ।।
नेतीति वचसो व्याख्या तथा सति विरुध्यते ।। ९५ ।।

नेतीति प्रथमः शब्दो मूर्तामूर्तनिषेधकृत् ।।
द्वितीयो नेति यः सोऽथ भावनाप्रतिषेधकृत् ।। ९६ ।।

भावनादिविशेषेषु यच्छान्तेष्ववशिष्यते ।।
निष्कलं तत्परं ब्रह्म नेति नेत्युपदिश्यते ।। ९७ ।।

ज्ञातं ब्रह्म यथावच्च न चापागात्ततस्तमः ।।
इत्येतदविरुद्धं स्यात्प्रसादाज्जातवेदसः ।। ९८ ।।

द्वैतार्थस्य विशुद्धिश्च कीदृश्यत्र विवक्षिता ।।
अद्वैतानभिसंबन्धो नाशो वा मलशुद्धिवत् ।। ९९ ।।

समस्तव्यस्तसंदृष्टौ नाद्वैताद्वैूतता पृथक् ।। १०० ।।
तयोरैकात्म्यतो युक्ता नापि तन्नाश इष्यते ।।
नष्टे द्वैतेऽखिले न स्यात्समस्तव्यस्तदर्शनम् ।। १०१ ।।

शीतोष्णयोरिव कथं परस्परविरोधिनोः ।।
एकत्र समवायः स्यात्समस्तव्यस्तधर्मयोः ।। १०२ ।।

अपूर्वादिषु जीवत्सु श्रुतिवाक्येषु शक्यते ।।
नेश्वरेणापि निर्वक्तुं समास्तव्यस्तताऽऽत्मनः ।। १०३ ।।

न च कुम्भादिवदृष्टिरात्मनोऽव्यतिरेकतः ।।
अनात्मत्वप्रसक्तिः स्याद्रष्टृदृश्यप्रभेदतः ।। १०४ ।।

नो चेत्समस्तदृष्ट्यौव व्यस्तदृष्टिः समाप्यते ।।
आत्मनीति श्रुतेर्वाक्यप्रमाणं प्रसज्यते ।। १०५ ।।

येनाश्रुतं श्रुतमिति कस्मिन्न्विति तथा वचः ।।
इत्यादि सुविरुद्धं स्यान्न चापीहापरा मितिः ।। १०६ ।।

समस्तव्यस्तसंदृष्टौ न किंचिदपि दृश्यते ।।
पूर्णाज्ञानैकहेतुत्वाद्रज्जुसर्पादिदृष्टिवत् ।। १०७ ।।

अणून्प्रत्येकशः सर्वान्स गृह्णीयादयत्नतः ।।
द्वैतभेदानिमान्सर्वानेकैकस्य न वेत्ति यः ।। १०८ ।।

सर्वेष्वपि च दृष्टेषु द्वेतभेदेषु केनचित् ।।
आनन्त्यं ब्रह्मता चास्य दुर्घटा स्यात्तथा सति ।। १०९ ।।

द्रव्यदृष्ट्या समीक्ष्यन्ते धर्मा नीलादयो यथा ।।
आत्मदृष्ट्या तथेक्ष्यन्ते नानात्मानो विरोधतः ।। ११० ।।

तथाचेहाऽऽगमवचः पराञ्चीति विरुद्धताम् ।।
आत्मानात्मार्थसंदृष्ट्योः स्फुटं नः प्रत्यपीपदत् ।। १११ ।।

आत्मा वा अर इत्युक्तौ नैवानात्मेक्षणे विधिः ।।
अनूद्यैव यथाप्राप्तमात्मदृष्टिर्विधीयते ।। ११२ ।।

यत्र यत्र विधिर्दृष्टस्तत्र तत्राऽऽत्मकर्मकः ।।
कृत्स्नानात्मानुवादेन प्रत्यग्दृष्टिर्विधीयते ।। ११३ ।।

साध्यसाधनसंबन्धविज्ञानं नान्यतः श्रुतेः ।।
तदन्येषु पदार्थेषु प्रत्यक्षादिप्रमाणतः ।। ११४ ।।

सर्वमानातिवर्त्यात्मप्रतिपत्तौ ततः श्रुतिः ।।
निमित्तत्वेन सन्मानं सुषुप्तोत्थापकोक्तिवत् ।। ११५ ।।

मन्त्राम्नायोऽप्युपन्यस्तो यथेह न विरुध्यते ।।
तथोदर्के प्रवक्ष्यामः सर्वं भद्रं ततोऽस्त्विदम् ।। ११६ ।।

परापरत्वभेदेन द्वे विद्ये समुदीरिते ।।
विद्याविद्ये इहोच्येते तमोवस्त्ववसानतः ।। ११७ ।।

तपो विद्या च विप्रस्य निःश्रेयसकरं परम् ।।
तपसा कल्मषं हन्ति विद्ययाऽमृतमश्नुते ।। ११८ ।।

ध्वस्ताध्यात्मादिसंभेदः प्रत्यङ्भोहैकमात्रभाक् ।।
द्रष्टव्य इत्यादिविधौ प्रवर्तेत जडः कथम् ।। ११९ ।।

इत्यादि पूर्वमेवोक्तं दूषणं दूषितात्मनाम् ।।
आत्मानमेवेत्यत्रैव न भूयोऽत्राभिधीयते ।। १२० ।।

सुविस्पष्टार्थतो भाष्यं टीकां नैव व्यपेक्षते ।।
तस्माद्भाष्याक्षरैरेव शेषोऽर्थोऽत्र प्रतीयताम् ।। १२१ ।।

ग्रहातिग्रहरूपं तत्प्रयुक्तं केन बन्धनम् ।।
प्रयोजकावधृतये याज्ञवल्क्येत्युवाच ह ।। १२२ ।।

कर्माश्रयत्वतो लिङ्गादविद्वानिह गृह्यते ।।
प्रकृताया विभक्तेश्च विभक्त्यन्तरसंश्रयात् ।। १२३ ।।

यत्रास्याविदुषः पुंसो मृतस्याऽऽयुष्परिक्षयात् ।।
स्वयोनिं वाक्समप्येति वातं प्राणोऽनुगच्छति ।। १२४ ।।

अग्न्यादिदेवतांशा ये भोगार्थं कर्मणाऽर्जिताः ।।
वागादिशब्दैरुच्यन्ते त एवात्र न पौरुषाः ।। १२५ ।।

पुंसः कर्मक्षये स्वांशान्संहरन्ति यथायथम् ।।
अग्न्यादिदेवताः सोऽयमुपसंहार उच्यते ।। १२६ ।।

पुंसो देहग्रहे भूयो देहस्थानेषु देवताः ।।
अंशं निदधति स्वं स्वं कर्मभोगप्रसिद्धये ।। १२७ ।।

हृद्याकाश इहाऽऽमेति स्यादाकाशाप्ययत्वतः ।।
प्रश्नस्य विषयत्वेन विज्ञानात्मोपयोगतः ।। १२८ ।।

अधिष्ठातृवियुक्तानि न्यस्तदात्रोपमानि हि ।।
वागादिकरणानीति नालं पुंभोगसिद्धये ।। १२९ ।।

विदेहदेवतः कायं भवत्येष पुमानिति ।।
आश्रयं केति पुंसोऽसावप्राक्षीन्मुनिसत्तमम् ।। १३० ।।

किं कारणात्मतामेति किंवा केनचिदात्मना ।।
अवतिष्ठत एवायं किवा कर्मैव संश्रितः ।। १३१ ।।

गुणान्वा यदि वेशानं कालं वा दैवमेव वा ।।
यदृच्छां संततिं शून्यं विनाशं वेति भण्यताम् ।। १३२ ।।

प्रश्नेन भावितस्तुष्टः पाणिमस्याग्रहीदृषिः ।।
अन्यासाधारणं प्रश्नमप्राक्षीदिति विस्मितः ।। १३३ ।।

असाधारण्यसिद्ध्यर्थमावामेवेत्यतोऽवदत् ।।
विद्यागुप्तिश्च बहुशः श्रुतावपि समीक्ष्यते ।। १३४ ।।

आवयोरेव विज्ञानं यथेदं प्रागभूदितः ।।
आवामेव तथैवोर्ध्वं वेदिष्यावो यथोदितम् ।। १३५ ।।

सजने प्रश्न एतस्मिन्ख्याप्यमाने त्वयोदिते ।।
न सिध्येदावयोरुक्तं प्रयोजनमिदं ध्रुवम् ।। १३६ ।।

न त्वन्योक्तिपरित्रासाद्याज्ञवल्क्योऽब्रवीदिदम् ।।
जल्पे वाद्यतिरेकेण नान्यो वक्ति यतस्ततः ।। १३७ ।।

परिशिष्टानपि प्रश्नानुत्क्रम्य व्याकरोदसौ ।।
सजनादिति नातः स्यादन्योक्तिभयकारणम् ।। १३८ ।।

साध्वेतदिति संभाव्य सजनादुत्ससर्पतुः ।।
याज्ञवल्क्यार्तभागौ तावुत्क्रम्य च जजल्पतुः ।। १३९ ।।

सजनात्तावथोत्क्रम्य मिथस्तत्र यदूचतुः ।।
तत्सर्वं श्रुतिराचख्यावस्मत्प्रियचिकीर्षया ।। १४० ।।

कर्मादिपरतन्त्रत्वात्स्वाश्रयो नायमिष्यते ।।
संसारभूमिवर्तित्वान्न चाऽऽत्मा कारणाश्रयः ।। १४१ ।।

अचित्कत्वात्प्रधानादि पुंसो न स्थानमिष्यते ।।
न कर्म तत्फलं वेत्ति न च कस्यैति संगतिम् ।। १४२ ।।

न चेश्वरे स्थितिस्तस्य शास्रानारम्भसक्तितः ।।
कृतनाशाकृतप्राप्ती प्राप्नुतो नुस्तथा सति ।। १४३ ।।

दैवाधिष्ठित एवायं कर्मकालवशानुगः ।।
प्रवर्ततां चेत्पुरुषो नैवमप्युपपद्यते ।।
जडत्वादिति पूर्वोक्तो दोषोऽत्रापि च विद्यते ।। १४४ ।।

सदेवताकं पूर्वोक्तं समर्थमिति चेन्मतम् ।। १४५ ।।
प्रवृत्तिरप्रवृत्तिर्वा देवतैश्वर्यतः सदा ।।
नियमे हेत्वसद्भावान्न स्यान्नैयमिकी स्थितिः ।। १४६ ।।

न चापि केवलं कर्म पुंसः स्यादाश्रयो यतः ।।
अचेतनत्वानित्यत्वदोषदुष्टं पुरोदितम् ।। १४७ ।।

मयाऽयमनुयातव्यः कर्ता चायं ममाभवत् ।।
कालादिविषयं ज्ञानं ध्वंसिनः कर्मणः कुतः ।। १४८ ।।

यत एवमतः सर्वे कालदैवेश्वरादयः ।।
कर्मप्रधानाः पुंसः स्यादाश्रयोऽयमनुत्तमः ।। १४९ ।।

इठो यदृच्छा नियतिः कारणत्वेन नाऽऽश्रिताः ।।
संततौ चानवस्थानान्नाऽऽश्रयत्वं प्रमाणतः ।। १५० ।।

न कर्म पूर्वस्कन्धेषु नष्टन्वादुपपद्यते ।।
न चेह परिणामः स्यादुत्तरस्कन्धसंगतौ ।। १५१ ।।

अनिष्ठितं न कर्मापि फलायालं भवेत्कचित् ।।
न चैकत्रैकदा स्थानं विरोधाज्जन्मनाशयोः ।। १५२ ।।

न च स्कन्धातिरेकेण स्थिरः कश्चिदपीष्यते ।।
भोगमोक्षाभिसंबन्धी यं प्रत्येतत्प्रवर्तते ।। १५३ ।।

अनारम्भश्च शून्येऽपि यथाऽयमुपलभ्यते ।।
मितेश्चासंभवाच्छून्यं सर्वथा नोपपद्यते ।। १५४ ।।

यत एवमतो न्याय्यं कर्मैवास्य समाश्रयः ।।
संसारभूमौ पुंसः स्यात्कालादेस्तत्प्रधानतः ।। १५५ ।।

कर्मप्राधान्यमेवातः स्वयमेवाब्रवीच्छ्रुतिः ।।
कालदैवेश्वरादिभ्यः कालादेस्तत्प्रयुक्तितः ।। १५६ ।।

सति कर्मणि वैचित्र्यं भूतानामुपपद्यते ।।
कर्मशब्देन विद्या च भावना कर्म चोच्यते ।। १५७ ।।

देहारम्भे न शुद्धस्य कर्मणः शक्तिरिष्यते ।।
तस्मात्र्रितयमप्येतत्कर्मशब्देन भण्यते ।। १५८ ।।

कारणानां यथोक्तानां यच्च तौ प्रशशंसतुः ।।
कर्मैवोक्तेषु सर्वेषु प्रशशंसतुरादरात् ।। १६० ।।

कारणत्वाविशेषेऽपि किं प्रधानमितीक्षणे ।।
कर्मणः स्यात्प्रशंसैवं तत्प्राधान्योपपत्तितः ।। १६१ ।।

वशीकृत्येश्वरादीनि कारणानि स्वतन्त्रवत् ।।
कर्म सिध्यद्यतो दृष्टं प्रधानं कर्म तेन तत् ।। १६२ ।।

क्रियां प्रत्यगुणीभूतं नेश्वराद्यपि सिध्यति ।।
कर्मातस्तेषु सर्वेषु प्रधानमिति भण्यते ।। १६३ ।।

यस्मादेवतः प्रेतो देवताविरहेऽपि ना ।।
देहादस्मात्परिभ्रष्टः कर्मप्राधान्यसंश्रयात् ।। १६४ ।।

पुण्यः पुण्येन भवति पापः पापेन कर्मणा ।।
इति श्रौतं वचो ज्ञेयमागमैकप्रमाणतः ।। १६५ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके तृतीयाध्यायस्य द्वितीयमार्तभागब्राह्मणम्

संसारान्मुच्यमानानां तथा संसरतामिह ।।
देहादिनाशे तुल्येऽपि तत्रैकेषां पुनर्भवः ।। १ ।।

देहाद्यात्यन्तिकी हानिरन्येषां यत्र कारणे ।।
सति चासति चैवं स्यात्तत्प्रयोजकमीरितम् ।। २ ।।

ग्रहातिग्रहरूपस्य मृत्योः कर्मेति निश्चितम् ।।
कीयती कर्मणस्तस्य व्याप्तिः स्यादिति भण्यते ।। ३ ।।

साधारण्यविशेषाभ्यां कर्मणश्च व्यवस्थितिः ।।
विशेषावस्था प्रागुक्ता सामान्यं त्वधुनोच्यते ।। ४ ।।

संसारे कियती व्याप्तिरभिव्यक्तस्य कर्मणः ।।
सामान्यात्मविशेषाभ्यामित्येतद्भुज्युनोच्यते ।। ५ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यमोहस्य कायेयत्तेह भण्यते ।।
एतस्यां सम्यगुक्तायां नानुक्तमवशिष्यते ।। ६ ।।

भ्रूणहत्याश्वमेधाभ्यां न परं पापपुण्ययोः ।।
इत्येवं धर्मकाराणामपि वाक्यानि कोटिशः ।। ७ ।।

पापस्य कर्मणः कार्यमन्यत्रापि मितं यतः ।।
नेहातो भण्यते भूयोऽनर्थत्वाच्चाप्यनादरः ।। ८ ।।

स्वतश्च तज्जिहासायाः सिद्धत्वान्नेह कीर्त्यते ।।
परमोदारफलता त्वश्वमेधाख्यकर्मणः ।। ९ ।।

निःशेषपुरुषार्थानां पुण्यं कर्म हि साधनम् ।।
इत्याहुः श्रुतयः सर्वाः स्मृतयश्चाप्यनेकशः ।। १० ।।

पुरुषार्थत्वसामान्यात्स्वर्गादिपुरुषार्थवत् ।।
मुण्यसाधनताशङ्का मुक्तेरपि यतस्ततः ।।
तदाशङ्कानिवृत्त्यर्थं प्रारब्धैषोत्तरा श्रुतिः ।। ११ ।।

ज्ञानोपबृंहितस्यापि क्रतुराजस्य कर्मणः ।।
संसारविषयैवाऽऽप्तिर्मक्तौ सा न मनागपि ।। १२ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यसंमोहः क्रियाकारकरूपवान् ।।
प्रथतेऽपास्तनिःशेषक्रियाकारकवस्तुनि ।। १३ ।।

अनिर्ज्ञातात्मयाथात्म्यैर्यत्तु कैश्चिदिहोच्यते ।।
फलाभिसंधिरहितं विद्येतं कर्म मुक्तये ।। १४ ।।

बन्धहेत्वपि मोक्षाय विरुद्धफलकृद्यथा ।।
विषदध्यादिवदिति तथोदाहृतिरुच्यते ।। १५ ।।

इत्युक्तपरिहारार्थं नैतत्सम्यगितीर्यते ।।
अनारभ्यत्ववचनं तद्धेतुप्रतिपत्तये ।। १६ ।।

आरभ्यत्वाभ्युपगमे मुक्तेस्तत्स्याद्यथोदितम् ।।
अनारभ्या त्वियं मुक्तिस्तत्सिद्धेर्ज्ञानहेतुतः ।। १७ ।।

ब्रह्म वा इदमित्युक्तेः प्रागपि ज्ञानजन्मतः ।।
जगद्ब्रह्मात्मसंसिद्धेर्नातो मुक्तिः क्रियोद्भवा ।। १८ ।।

यदि वस्तु स्वतो मुक्तं परतो बद्धमिष्यते ।।
मोक्षाय यत्नः फलवांस्तदा स्यान्न विपर्यये ।। १९ ।।

विद्याऽभिव्यञ्जिकैवेयं स्वतः सिद्धस्य वस्तुनः ।।
आरम्भकत्वं जगति तस्या नैवोपपद्यते ।। २० ।।

अज्ञानमात्रव्यवधौ वस्तुनि व्यापृतिर्मितेः ।।
आरभ्येऽर्थेऽफलं ज्ञानं व्यञ्जकत्वात्प्रदीपवत् ।। २१ ।।

न चाविद्यातिरेकेण मुक्तेर्बन्धोऽन्य इष्यते ।।
निवृत्तिः क्रियते यस्य विद्येतेनेह कर्मणा ।। २२ ।।

अविद्यानाशमात्रश्व मोक्ष आत्मन इष्यते ।।
यतस्ततोऽतिरेकेण मोक्षोऽनित्यो भवेद्ध्रुवम् ।। २३ ।।

सम्यग्ज्ञानातिरेकेण न चान्येनास्ति निह्नुतिः ।।
प्रयङ्भोहस्य नातः स्याज्ज्ञानकर्मसमुच्चयः ।। २४ ।।

निर्ज्ञातविषयत्वाच्च कर्मशक्तेर्जगत्यपि ।।
दृष्टं हि कर्मणः कार्यमुत्पत्त्यादिचतुष्टयम् ।। २५ ।।

उत्पत्त्याप्तिविकारा हि संस्कारश्च क्रियाफलम् ।।
नातोऽन्यत्कर्मणः कांर्य नातो मुक्तौ तदिष्यते ।। २६ ।।

न चान्यतम एतेषां मोक्षो युक्त्योपपद्यते ।।
उत्पत्त्यादिप्रकाराणामनित्यत्वसमन्वयात् ।। २७ ।।

अविद्यामात्रव्यवधिर्यतो मोक्षोऽभ्युपेयते ।।
तदन्यव्यवधाने हि प्रमाणं नोपपद्यते ।। २८ ।।

विनाशिफलवत्त्वं चेत्केवलस्यैव कर्मणः ।।
विद्येतस्य तु तस्यैव फलं ध्रौव्यं भवेदिति ।। २९ ।।

पूर्वशक्तिनिरासेन शक्त्यन्तरसमुद्भवः ।। ३० ।।
वस्त्वन्तरसमायोगाद्विषादेर्दृश्यते यतः ।।
प्रमाणासंभवान्मैवं वोचो लोकिकवस्तुवत् ।। ३१ ।।

नाऽऽगमादपरं मानं मुक्तावभ्युपगम्यते ।।
विषदध्यादिवत्तस्मान्नैतत्सूक्तं भवेद्वचः ।। ३२ ।।

उक्तकार्यातिरेकेण विषदध्यादिवन्मितिः ।।
कार्यान्तरसमुत्पत्तौ कर्मणोऽपि न विद्यते ।। ३३ ।।

साध्यावृत्त्यात्मकं ज्ञानं कर्मैवावस्तुतन्त्रतः ।।
ज्ञानं हि वस्तुतन्त्रं स्यान्न तु तत्कारकाश्रितम् ।। ३४ ।।

कर्मेतं कर्म तेनेदृग्विद्येतं न कथंचन ।।
क्रियासमुच्चयोऽतोऽयं न तु विद्यासमुच्चयः ।। ३५ ।।

साध्यसाधनसंबन्ध आगमैकप्रमाणकः ।।
मुक्तेश्च साधनत्वेन कर्म नैव श्रुतं श्रुतौ ।। ३६ ।।

अज्ञानहानं नो मुक्तिस्तस्याः कर्म न साधनम् ।।
न हि कर्म तमो हन्ति तमसीवोत्थितं तमः ।। ३७ ।।

अविद्यैकोद्भवत्वं स्याद्यद्यपि ज्ञानकर्णणोः ।।
मेयैकात्म्यानुरोधित्वं तथाऽप्यतिशयो धियः ।। ३८ ।।

नाऽऽत्माविद्यामतिक्रम्य कर्मैकात्म्यानुरोधि हि ।।
तमोमात्राभिजनतो नातोऽविद्यां निहन्ति तत् ।। ३९ ।।

स्वतःसिद्धात्मवस्त्वेकमात्रोत्थानत्वकारणात् ।।
ज्ञानं हन्ति तमोऽशेषं न तु कर्म तमोन्वयात् ।। ४० ।।

अज्ञानादित्रयं प्रत्यगाभासं यद्यपीष्यते ।।
ज्ञानवज्ज्ञानसंभूतेर्नैव प्रागभ्युपेयते ।। ४१ ।।

कर्मातः कारणं मुक्तेर्न कथंचन युज्यते ।।
साक्षादविद्याप्रध्वस्तौ पारंपर्यात्तु युज्यते ।। ४२ ।।

मुक्तौ च कर्मसाध्यायां किमेकैकं विमुक्तिदम् ।।
किंवा संभूय सर्वाणि कर्माणि घ्नन्ति संसृतिम् ।। ४३ ।।

सकृद्भूयःप्रयोगाद्वा यावज्जीवप्रयोगतः ।।
एकादिदक्षिणास्वेवं विक्लपस्तुल्य इष्यते ।। ४४ ।।

काम्यैर्वा यदि वा नित्यैः सर्वैर्वा मुक्तिरिष्यते ।।
श्रौतैर्वा यदि वा स्मार्तैर्यदि वोभयकर्मभिः ।। ४५ ।।

तेषां च ज्ञानसंयोगे प्रधानगुणभेदतः ।।
त्रिधा विकल्पो विज्ञेयो विमुक्तिफलसिद्धये ।। ४६ ।।

एकैकं मुक्तिकृच्चेत्स्याद्यवव्रीह्यादिहोमवत् ।।
एकेनैव कृतार्थत्वान्नानुतिष्ठेत्ततोऽपरम् ।। ४७ ।।

प्रयोगे दक्षिणायां च समानोऽयं परिक्रमः ।।
अथ संभूय सर्वणि मुक्तिं कर्माणि कुर्वते ।। ४८ ।।

ऐककर्म्यं ध्रुवं प्रापत्सर्वेषामपि कर्मणाम् ।।
दर्शादिवत्फलैकत्वात्तच्चानिष्टं प्रसज्यते ।। ४९ ।।

अन्यद्धि मुक्तिफलतः काम्यानां श्रूयते फलम् ।।
तेषां मुक्तिफलत्वं तु न श्रुतेर्नापि चान्यतः ।। ५० ।।

न च गोदोहनन्यायः काम्यकर्मसु युज्यते ।।
तेषां मुक्तिफलत्वे हि न मानं विद्यते यतः ।। ५१ ।।

सर्वं चाप्यप्रमाणं स्याद्यदुक्तं भेदलक्षणम् ।।
मुक्तिं सर्वाणि कर्माणि यदि संभूय कुर्वते ।। ५२ ।।

साध्यसाधनबुद्धिर्नो वचनात्पारलौकिकी ।।
न चाश्रौषं श्रुतेर्वाक्यात्कर्म मोक्षफलं क्वचित् ।। ५३ ।।

न तत्र दक्षिणा यन्ति विद्ययैव तदाप्यते ।।
वेदाहमिति मन्त्रश्च ज्ञानान्मार्गान्तरापनुत् ।। ५४ ।।

न कर्मणा कनीयस्ता वृद्धिर्वा नान्तरात्मनः ।।
नित्योऽस्य महिमेत्येवमुदर्केऽपि प्रवक्ष्यते ।। ५५ ।।

क्षयी कर्मार्जितो लोको नित्यो ज्ञानजितस्तु यः ।।
इति स्पष्टं श्रुतेर्वाक्यं कस्मान्नाऽऽद्रियते त्वया ।। ५६ ।।

समुच्चयश्चाप्यसकृत्पुरैव सुनिराकृतः ।।
भूयोऽपीह प्रवक्ष्यामः प्रसङ्गान्नातिविस्तरात् ।। ५७ ।।

संनिपत्य न च ज्ञानं कर्माज्ञानं निरस्यति ।।
साध्यसाधनभावत्वोदेककालानवस्थितेः ।। ५८ ।।

बाध्यबाधकभावाच्च पञ्चास्योरणयोरिव ।।
एकदेशानवस्थानान्न समुच्चयता तयोः ।। ५९ ।।

बाध्यबाधकभावेन काममस्तु समुच्चितिः ।।
स्वशक्त्यनपहारेण दाह्यदाहकयोरिव ।। ६० ।।

अयथावस्त्वविद्या स्याद्विद्यैतस्या विरोधिनी ।।
समुच्चयस्तयोरेवं रविशार्वरयोरिवः ।। ६१ ।।

वस्त्वधीना भवेद्विद्या कर्त्रधीना क्रिया तथा ।।
कर्त्रादि चाऽऽत्ममोहोत्थं स्वतोऽकारकताऽऽत्मनः ।। ६२ ।।

बृहस्पतिसवे यद्वत्क्षत्र्रियो न प्रवर्तते ।।
ब्राह्मणत्वानहंमानी विप्रो वा क्षत्र्रकर्मणि ।। ६३ ।।

विदेहो वीतसंदेहो नेति नेत्येव बोधितः ।।
देहाद्यनात्मदृक्तद्वत्तक्रियां वीक्षतेऽपि न ।। ६४ ।।

मृत्स्नेभके यथेभत्वं शिशुरध्यस्य वल्गति ।।
अध्यस्याऽऽत्मनि देहादीन्मूढस्तद्वद्विचेष्टते ।। ६५ ।।

स्थाणुं चोरधियाऽऽलाय भीतो यद्वत्पलायते ।।
बुद्ध्यादिभिस्तथाऽऽत्मानं भ्रान्तोऽध्यारोप्य चेष्टते ।। ६६ ।।

स्थाणोः सतत्त्वविज्ञानं यथा नाङ्गं पलायने ।।
आत्मनस्तत्त्वविज्ञानं तद्वन्नाङ्गं क्रियाविधौ ।। ६७ ।।

यद्धि यस्याविरोधेन स्वभावमनुवर्तते ।।
तत्तस्य गुणभूतं स्यान्न प्रधानाद्गुणो यतः ।। ६८ ।।

अज्ञानमनिराकुर्वज्ज्ञानमेव न सिध्यति ।।
विपन्नकारकग्रामं ज्ञानं कर्म न ढौकते ।। ६९ ।।

हेतुस्वरूपकार्याणां प्रकाशतमसोरिव ।।
मिथो विरोधतो नातः संगतिर्ज्ञानकर्मणोः ।। ७० ।।

सकृत्प्रवृत्त्या मृद्राति क्रियाकारकरूपभृत् ।।
अज्ञानमागमज्ञानं सांगत्यं नास्त्यतोऽनयोः ।। ७१ ।।

सर्वथा नैव घटते ज्ञानकर्मसमुच्चयः ।।
विद्ययैव तमोहानादकार्ये कर्म किंफलम् ।। ७२ ।।

न मानं किंचिदप्यस्ति ज्ञानकर्मसमुच्चितेः ।।
प्रत्यक्कैवल्यसंसिद्धौ ज्ञानादेव तमोहतेः ।। ७३ ।।

उत्पत्त्याद्यतिरेकेण संसारविनिवृत्तये ।।
कर्मणोऽपि तथा मानं न किंचिदुपपद्यते ।। ७४ ।।

अस्ति मानं यतो नित्यं कर्म सर्वत्र चोद्यते ।।
न चोत्पत्त्यादिमत्किंचित्तत्र साक्षात्फलं श्रुतम् ।। ७५ ।।

विश्वजिद्वन्न सामर्थ्यं तत्र संभाव्यतेऽण्वपि ।।
उत्पत्त्यादिफलोद्भूतौ मुक्तिरस्तु ततः फलम् ।। ७६ ।।

पुरुषार्थेऽसति फले विधानं नोपपद्यते ।।
नित्यानां कर्मणां तस्मिन्सत्येव घटते यतः ।। ७७ ।।

दुःखात्मकेषु नित्येषु समीक्षापूर्वकारिणः ।।
पुरुषा न प्रवर्तेरन्न चेत्तेभ्यः फलं भवेत् ।। ७८ ।।

नैवं वाक्यात्फलं यस्मान्न किंचिदपि लभ्यते ।।
तत्सामर्थ्यश्रवाभावात्फले नातो मितिश्च नः ।। ७९ ।।

प्रमाणबलतः प्राप्तमपि भूरि न वार्यते ।।
अणुमात्रं न तद्ग्राह्यं वस्तु यन्निष्प्रमाणकम् ।। ८० ।।

पुमाशयवशाच्चेयं फलक्लृप्तिस्त्वयोच्यते ।।
अन्यानपेक्षं सन्मानं प्रमेयार्थसमर्पकम् ।। ८१ ।।

प्रत्यवायाद्यभावश्च फलं नित्यस्य कर्मणः ।।
क्लृप्तं सत्कल्प्यते कस्माद्विमुक्तिर्नित्यकर्मणः ।। ८२ ।।

तावतैव कृतार्थत्वाद्विधेर्नित्यस्य कर्मणः ।।
विमुक्तिफलसंबन्धे न मानं विद्यते ततः ।। ८३ ।।

अन्यथाऽनुपपत्त्या चेद्विश्वजिद्वत्प्रकल्प्यते ।।
फलं कथं नु न भवेद्विश्वजिन्न्याय ईर्यताम् ।। ८४ ।।

काम्याग्निहोत्रवन्नित्यं काम्यं चापि प्रसज्यते ।।
फलेनास्याभिसंबन्धान्निष्कामं नित्यमुच्यते ।। ८५ ।।

मतं चेन्न फलत्वेन मोक्षो नित्योऽभ्युपेयते ।।
प्रतिज्ञातार्थहानाप्तेर्नैवमप्युपपद्यते ।। ८६ ।।

आरभ्यमाणता मुक्तेः प्रत्यज्ञायि त्वयैव सा ।।
विरुध्यतेऽफलोक्त्यैवमारभ्यं स्याद्यतः फलम् ।। ८७ ।।

मुक्तेश्च कर्मकार्यत्वे विशेषो भवतोच्यताम् ।।
स्वर्गादिभ्यो विनाशादौ मोक्षे तेऽनिर्वृतिर्यतः ।। ८८ ।।

अथोपचारतो मोक्षः कार्यं स्यान्नित्यकर्मणः ।।
ज्ञानकार्यवदित्येवं मतं चेन्नैवमिष्यते ।। ८९ ।।

अज्ञानध्वंसकारित्वान्मोक्षो ज्ञानस्य भण्यते ।।
उपचारात्कार्यमिति तदसत्त्वान्न कर्मणः ।। ९० ।।

व्यवधानापनुज्ज्ञानं न कर्माज्ञानहानिकृत् ।।
यतोऽतो नोपचारेण कर्मणो मुक्तिकार्यता ।। ९१ ।।

न चाज्ञानातिरेकेण व्यवधानान्तरं मतम् ।।
विवर्त्यत्वेन मोक्षस्य कर्मणा यन्निवर्त्यते ।। ९२ ।।

विरोध्यन्तरविध्वंसो दृष्टो लोके विरोधिना ।।
तमःप्रकाशवत्कर्म नाज्ञानेन विरुध्यते ।। ९३ ।।

मतमज्ञानमेवैतत्कर्म नाशयतीति चेत् ।।
नाविरोधात्तमो हन्ति कर्म किंचित्कदाचन ।। ९४ ।।

अज्ञानमनभिव्यक्तिर्बोधोऽभिव्यक्तिरात्मनः ।।
बाध्यबाधकभावोऽयं विरोधाद्धटते तयोः ।। ९५ ।।

विरुद्धधर्मकत्वं तु मिथो नाज्ञानकर्मणोः ।।
बाध्यबाधकभावोऽयं न तयोर्युज्यते ततः ।। ९६ ।।

कर्मणोऽदृष्टसामर्थ्यं यद्यज्ञानापनुन्मतम् ।।
ज्ञानेनाज्ञानविध्वस्तेः प्रात्यक्ष्यात्तदसद्वचः ।। ९७ ।।

तुषतण्डुलनिर्मोके प्रत्यक्षे ह्यवघातजे ।। ९८ ।।
सामर्थ्यात्तद्विनिष्पत्तिर्नाग्निहोत्रादिकर्मणः ।।
कल्प्यते तद्वदेवेह प्रत्यक्षेणावबोधतः ।। ९९ ।।

प्रत्यगज्ञानविध्वंसे सामर्थ्यान्नित्यकर्णणः ।।
न युक्तोऽज्ञानविध्वंसो बलात्कल्पयितुं त्वया ।। १०० ।।

कर्मभिश्चाविरुद्धं यद्देवताद्रव्यतत्त्वगम् ।।
समुच्चीयेत तज्ज्ञानं न तु कर्मविरोधि यत् ।। १०१ ।।

कल्प्ये चादृष्टसामर्थ्ये नित्यानां कर्मणां त्वया ।।
विरुद्धं कर्मभिः किंवा यदुत्पत्त्यादिवर्जितम् ।। १०२ ।।

न जन्यं जनकं वस्तु न द्रव्यगुणकर्मभिः ।।
अन्यते यत्फलं तादृक्कल्प्यतां नित्यकर्मणः ।। १०३ ।।

किंवोत्पत्त्यादिमत्किंचित्सामर्थ्यं यत्र कर्मणः ।।
तादृक्फलं प्रकल्प्यं स्याद्यथा न्याय्यं तथाऽस्त्विह ।। १०४ ।।

अवश्यं चेत्प्रकल्प्यं स्यात्पुस्प्रवृत्तिप्रयोजकम् ।।
तदुत्पत्त्यादिमत्स्वेव युक्तं कल्पयितुं फलम् ।। १०५ ।।

अर्थापत्तेश्च तत्रैव क्षीणत्वान्मोक्षकल्पने ।।
न सामर्थ्यं यतस्तस्मान्न युक्ता मुक्तिकल्पना ।। १०६ ।।

नित्यस्य कर्मणः कार्यं पारिशेष्यसमाश्रयात् ।।
युक्ता कल्पयितुं मुक्तिरन्यस्यासंभवो यतः ।। १०७ ।।

मोक्षात्फलान्तरैर्योगः काम्यानां स्याच्छ्रुतत्वतः ।।
नित्यकर्माभिसंबन्धो मुक्तेः स्यात्पारिशेष्यतः ।। १०८ ।।

मैवं कर्मफलव्यक्तेरानन्त्यादुपपद्यते ।।
पारिशेष्यनयद्वारा मुक्तेः कर्मफलात्मता ।। १०९ ।।

पुंस्कामविषयाणां तु नेयत्तेहोपपद्यते ।।
काम्यकर्मफलानां हि तथा तत्साधनस्य च ।। ११० ।।

देशकालाद्यनियमात्पुमिच्छानामनन्तता ।।
तथा तत्साधनानां च काम्येष्टर्थप्रयुक्तितः ।। १११ ।।

प्रतिप्राणि च वैचित्र्याद्देशकालादिहेतुतः ।।
इच्छातत्साधनानां च स्यादानन्त्यं तथा सति ।। ११२ ।।

पारिशेष्यनयो न स्यात्सर्वज्ञस्याप्यनन्ततः ।।
न च कर्मफलत्वेन पारिशेष्यं प्रसिध्यति ।। ११३ ।।

नित्यकर्मफलत्वेन मुक्तेरपि परिग्रहात् ।।
न पारिशेष्यसंसिद्धिस्तथाऽपीहोपपद्यते ।। ११४ ।।

नित्यकर्मफलत्वं चेन्मुक्तेरप्यभ्युपेयते ।।
कर्मकार्यसजातित्वात्पारिशेष्यनयः कुतः ।। ११५ ।।

अर्थापत्तिक्षयोऽतः स्यादन्यथाऽप्युपपत्तितः ।।
उत्पत्त्यादेरन्यतमो न च मोक्ष इहेष्यते ।। ११६ ।।

उत्पत्त्यादिविरुद्धात्वान्मोक्षरूपस्य नित्यतः ।।
नोत्पद्यो वा विकार्यो वा विकारप्रतिषेधतः ।। ११७ ।।

व्रीहिपात्रादिवन्नापि मोक्षः संस्कार्य इष्यते ।।
असाधनत्वान्नाप्याप्यः प्रत्यङ्भात्रस्वभावतः ।। ११८ ।।

नित्यस्य सर्वकर्मभ्यो वैलक्षण्याच्च कारणात् ।।
कारणानुविधायित्वात्फमप्यस्तु चेतथा ।। ११९ ।।

नैवं कर्मत्वसारूप्यात्सालक्षण्यं भवेन्न किम् ।।
काम्यकर्मफलैर्नित्यफलस्येत्यभिधीयताम् ।। १२० ।।

वैलक्षण्यं निमित्ताच्चेन्न नैमित्तिकतुल्यतः ।।
क्षामवत्यादिवन्नित्यं कस्मान्न स्यात्सलक्षणम् ।। १२१ ।।

न हि लौकिकचक्षुर्भिर्वैलक्षण्यात्समर्थ्यते ।।
उलूकचक्षुषोऽरूपाद्रसादिग्रहणं कचित् ।। १२२ ।।

रसादिग्रहणे शक्तिर्लोके दृष्टा न चक्षुषः ।।
सामर्थ्यस्याग्रहात्तस्मान्न विरुद्दा प्रकल्प्यते ।। १२३ ।।

सामर्थ्यं यस्य यत्रैव दृष्टं तत्रैव तस्य तत् ।।
सुदूरमपि गत्वेह ह्यतिशीतिरपीष्यते ।। १२४ ।।

कर्मकार्यान्तरं नित्यं विषदध्यादिवद्ध्रुवम् ।।
यदारभत इत्युक्तं तच्चाप्यस्तु स्वगोचरे ।। १२५ ।।

यदेव विद्ययेत्यादि श्रुतेरपि वचस्तथा ।। १२६ ।।
देवयाजिसकाशाच्च विशेषश्चाऽऽत्मयाजिनः ।।
तदाहुरिति विस्पष्टं श्रूयते श्रुतिवाक्यतः ।। १२७ ।।

मनुनाऽप्यात्मयाजीति यदुक्तं परदर्शने ।।
तत्रापि च समं पश्यन्नात्मयाजी भवत्यम् ।।
समदृष्टिप्रशंसैषा यदि वा भूतपूर्वतः ।। १२८ ।।

आत्मसंस्कृतये कर्म यः करोति यथाविधि।।
आत्मयाजीति मनुना स एवेहाभिधीयते ।। १२९ ।।

सुसंस्कृतधियः पुंसो यथोक्तैः कर्मभिः समम् ।।
इह वाऽमुत्र वा ज्ञानं जायते मोक्षकृद्ध्रुवम् ।। १३० ।।

ब्रह्मा विश्वसृजोवाक्याद्देवसार्ष्ट्यतिरेकतः ।।
भूतापीतिं मनुः साक्षाद्दर्शयत्यविनश्वरीम् ।। १३१ ।।

अत्येतीति तु ये पाठं कुर्वते तेऽविपश्चितः ।।
यथोक्तदोषदुष्टत्वान्नात्ययो बोधतोऽन्यतः ।। १३२ ।।

स्पष्टार्थमुत्तरं भाष्यं न व्याख्यानमपेक्षते ।।
यतोऽत उत्तरो ग्रन्थः सम्यगव्याख्यायतेऽधुना ।। १३३ ।।

प्रयोज्यस्य हि बन्धस्य प्रयोजकमिहोदितम् ।।
प्राधान्येनेह कर्मैव तदन्यत्तूपसर्जनम् ।। १३४ ।।

परिच्छिन्नापरिच्छिन्नं तच्च कर्म स्वभावतः ।। १३५ ।।
परिच्छिन्नस्य संव्याप्तिर्व्याख्याता पूर्वमेव तु ।।
अपरिच्छिन्नसंव्याप्तिर्भुज्युप्रश्नेन भण्यते ।। १३६ ।।

ब्रह्माण्डाद्बहिरन्तश्च समष्टिव्यष्टिरूपिणः ।।
व्याप्तिर्हिरण्यरार्भस्य बन्धज्ञानाय भण्यते ।। १३७ ।।

वैषम्यप्रतिपत्त्यर्थं प्रश्नस्य च्रासजन्मने ।।
प्रतिवादिधियो यत्नाद्भुज्युनाऽऽख्यायिकाच्यते ।। १३८ ।।

लोकानामवसानानि पर्यपृच्छाम तं यदा ।।
गन्धर्वं तत्र काले तमथाब्रूम क्व तेऽभवन् ।। १३९ ।।

अप्रसिद्धाभिधानोक्त्या वादिव्यामोहसिद्धये ।।
अश्वमेधकृतो वक्ति भुज्युः पारिक्षिता इति ।। १४१ ।।

पारिक्षिताः क तेऽभूवन्नित्युक्तिस्रिरिहोदिता ।।
त्रिरुक्तेरुपयोगोऽयं विभागेनोपवर्ण्यते ।। १४१ ।।

प्रश्नार्था प्रथमोक्तिः स्यात्प्रत्युक्त्यर्था तथा परा ।।
तृतीय याज्ञवल्क्यार्थं तिस्रोऽप्युक्तीरितीरयेत् ।। १४२ ।।

भानुस्यन्दनगत्याऽध्वा मितो यावानहर्निशम् ।।
द्वात्रिंशद्गुणितस्तावान्व्याप्तो भानुगभस्तिभिः ।। १४३ ।।

द्वात्रिंशद्भिरहोरात्रैर्यावन्तं देशमुद्व्रजन् ।।
मण्डली कुरुते भानुस्तावाँल्लोकरवेरितः ।।
शरीरमेतद्वैराजं देवताकरणं महत् ।। १४४ ।।

इयानेव तु देशोऽयं प्राणिनां भोगसिद्धिकृत् ।।
अग्न्यादिदेवतानां च व्याप्तिरेतावती मता ।। १४५ ।।

लोकात्परं निरालोकः सर्वप्राणिविवर्जितः ।।
पर्येति लोकं द्विस्तावत्पृथिवी पूर्वमानतः ।। १४६ ।।

लोकालोकगिरेर्भागः सर्वप्राणिविवर्जितः ।।
समुद्रो द्विगुणो भूमेः परस्तादवतिष्ठते ।। १४७ ।।

यं घनोदमिति प्राहुः पुराणज्ञा विपश्चितः ।।
ब्रह्माण्डसंपुटस्तस्मात्परेणाभ्येति सर्वतः ।। १४८ ।।

पृथिव्यनन्तरं साक्षात्समुद्रः श्रूयते श्रुतौ ।।
अण्डाद्वहिः पुराणे तु विरोधे स्मृतिबाधनम् ।। १४९ ।।

व्याख्येह संप्रवृत्तेयमश्वमेधकृकतां पथः ।।
स चैवं शक्यते वक्तुं लोकालोकादिमानतः ।। १५० ।।

यथोक्तपरिमाणेन ध्यानकर्मविवक्षया ।।
लोकालोकादिकार्याणां परिमाणवचस्ततः ।। १५१ ।।

अस्ति तावदयं लोको यथोक्तपरिमाणवान् ।।
भानुप्रकाशसंव्याप्तो विराजो विस्तृतिस्त्वियम् ।। १५२ ।।

ततो लोकाद्विनिष्क्रम्य द्विगुणा पृथिवी स्थिता ।।
समन्ताद्दूिगुणोऽब्धिश्च संवेष्ट्य पृथिवीं स्थितः ।। १५३ ।।

तं समुद्रं समुत्तीर्य यदन्यत्परतस्ततः ।।
गन्तव्यमुपमानोक्तिः क्रियते तस्य सांप्रतम् ।। १५४ ।।

कपालसंधिगं व्योम सामर्थ्यात्परिमाणतः ।।
यावतीत्युपमोक्तेह श्रुत्याऽऽविष्क्रियतेऽनया ।। १५५ ।।

तेन पारिक्षितान्खेन चित्यात्मत्वमुपागतान् ।।
अन्तः संस्थाप्य नयति समष्टिव्यष्टितामसुः ।। १५६ ।।

चित्यात्माऽत्र सुपर्णः स्यादादित्यात्माऽथवोच्यते ।।
इमं देशं यतः प्राप्तानादित्याद्युक्तवर्त्मना ।। १५७ ।।

एवं पारिक्षितान्सर्वानग्निरिन्द्रो वियत्पथा ।।
निर्गमय्याण्डतः प्रादाद्वायवे सूक्ष्मरूपिणे ।। १५८ ।।

अश्वमेधमखापूर्वं देवताऽग्निरिहोच्यते ।।
वायुवेष्टनमेतच्च यदपूर्वमिहोदितम् ।। १५९ ।।

वायुरेव ततोऽपूर्वमभिव्यक्ततनुर्मतः ।।
अनन्तरमपूर्वस्य कार्यं निर्दिश्यतेऽधुना ।। १६० ।।

पारिक्षितानथाऽऽदाय वायुः स्वात्मसमाश्रयान् ।।
आपाद्य गमयामास तत्र प्राणैकरूपिणः ।। १६१ ।।

अश्वमेधकृतो यत्र पूर्वे तस्थुरितो गताः ।।
वाय्वात्मा गमयामास समष्टिव्यष्टिताप्तये ।। १६२ ।।

अश्वमेधमखापूर्वफलप्रकथनेन या ।।
प्रवृत्ताऽऽख्यायिका सेयं समाप्ताऽनवशेषतः ।। १६३ ।।

प्रश्नशेषमथेदानीं स्वयमेव श्रुतिर्जगौ ।।
यदि वा याज्ञवल्क्योक्तिरेवमेवेति यद्वचः ।। १६४ ।।

तस्मादित्यादिकं वाक्यं श्रुतेरिति च निर्दिशेत् ।।
वायुमेव स गन्धर्वः प्रशशंसातिविस्मितः ।। १६५ ।।

वायुं मुकत्वा बहिर्यस्मान्नान्यस्या विद्यतेऽबहिः ।।
देवताया गतिस्तस्माद्वायुर्ज्यायानिहैकलः ।। १६६ ।।

यत एवमतो ज्ञेयो वायुरेव न चापरः ।।
व्यष्टिः समष्टिरित्येवमण्डादन्तर्बहिश्च सः ।। १६७ ।।

व्याप्तिर्विशेषरूपेण व्यष्टिरित्यभिधीयते ।।
सामान्येन समष्टिश्च वायुरेव द्विधा स्थितः ।। १६८ ।।

वस्तु यल्लक्ष्यते किंचिज्जगत्यस्मिंश्चराचरे ।।
सामान्येन विशेषेण वायुरेव तदीक्ष्यते ।। १६९ ।।

न सामान्यविशेषाभ्यां वायोरन्यस्य वस्तुनः ।।
संबन्धो वायुरेवेति सावधारणवाक्यतः ।। १७० ।।

अन्ययोगव्यवच्छेदे प्रशंसेयमसोर्भवेत् ।।
न त्वयोगव्यवच्छेद उत्कर्षस्तादृगिष्यते ।। १७१ ।।

अश्वमेधक्रतोरेष समष्टिव्यष्टिलक्षणः ।।
महिमाऽऽविष्कृतः श्रुत्या विद्यायुक्तस्य संभ्रमात् ।। १७२ ।।

समष्टिव्यष्टिरूपं यो वायुमात्मेति संश्रितः ।।
सोऽपहन्ति पुनर्मृत्युं मृत्युमात्मानमेत्यसौ ।। १७३ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके तृतीयाध्यायस्य तृतीयं भुज्युब्राह्मणम्

ऐकात्म्यानवबोधस्य कार्यमुक्तमशेषतः ।।
तन्मूलध्वस्तयेऽथोर्ध्वं परो ग्रन्थोऽवतार्यते ।। १ ।।

पुण्यापुण्यप्रयुक्तः सन्ग्रहातिग्रहबन्धनः ।।
आब्रह्माऽऽस्थाणु चाजस्रं यः संसरति मूढधीः ।। २ ।।

सोऽयमुक्तस्तथोत्कर्षः परः पुण्यस्य चोदितः ।।
मुमुक्षुरस्ति नास्तीति परो ग्रन्थोऽवतार्यते ।। ३ ।।

देहेन्द्रियमनोबुद्धिवेदनाव्यतिरेकतः ।।
अस्तित्वे तस्य संसिद्धे तन्मुक्त्यै यत्यते यतः ।। ४ ।।

भविष्यल्लोकसंबन्धी येषामागमतो मतः ।।
न तान्प्रति समारम्भः सिद्ध एव हि तान्प्रति ।। ५ ।।

कर्त्रात्मनः पुरा सिद्धेर्बुद्ध्याद्यव्यतिरेकतः ।।
कर्त्रादेरिह साक्ष्यात्मा दृष्टेर्द्रष्टोच्यतेऽधुना ।। ६ ।।

विषयो ब्रह्मविद्याया योग्यः क इति चिन्त्यते ।।
विषयेऽवधृते यस्मादुपदेशोऽर्थवान्भवेत् ।। ७ ।।

ब्रह्मणो वोपदेशः स्यादथवाऽब्रह्मणो भवेत् ।।
ब्रह्मत्वस्य स्वतः सिद्धेर्ब्रह्मणि स्यादनर्थकः ।। ८ ।।

उपदेशशतेनापि ब्रह्मत्वं न कथंचन ।।
स्वतोऽब्रह्मत्वतस्तस्य नातोऽब्रह्मण इष्यते ।। ९ ।।

सर्वस्यैकात्म्ययाथात्म्यान्न चाब्रह्मेह लभ्यते ।।
क्षेत्रज्ञेश्वरसंभेदशङ्कानुत्त्यर्थमुच्यते ।। १० ।।

यदित्यनेन निर्देशो विशेष्यस्य विवक्षितः ।।
सामान्यमात्रविज्ञानाद्विशेषस्याप्रतीतितः ।। ११ ।।

साक्षादित्यादिकं सर्वं तद्विशेषणमुच्यते ।।
विशिष्टार्थावबोधित्वान्नीलरक्तोत्पलादिवत् ।। १२ ।।

यदित्यादिपदानां च सामानाधिकरण्यतः ।।
विशेषणविशेष्यत्वं श्रुत्यैवेहावसीयते ।। १३ ।।

साक्षादित्यभिधानेन प्रत्यक्षोऽर्थोऽभिधीयते ।।
मनसोऽग्रहणं तस्य न दृष्टेरिति वारणात् ।। १४ ।।

यदि वा द्रष्टरि प्राप्ते साक्षादिति विशेषणात् ।।
तत्प्रसङ्गनिवृत्त्यर्थमपरोक्षादितीर्यते ।। १५ ।।

द्रष्टृदर्शनदृश्यार्थप्राप्तावाद्यविशेषणात् ।।
लोकवत्तन्निषेधार्थमपरोक्षादितीर्यते ।। १६ ।।

द्रष्टृदर्शनदृश्यार्थसंभेदविषयस्य हि ।।
निषेधायापरोक्षाद्गीरभिन्नार्थग्रहाय तु ।। १७ ।।

द्रष्टृदर्शनदृश्यार्थसंभेदस्य निषेधतः ।।
दृष्टिमात्रं स्वप्तः सिद्धं विशेषणफलं भवेत् ।। १८ ।।

एऴं सदेकरूपं च यदि नामोक्तलक्षणम् ।।
निर्द्वयं सद्वयं वेति नोक्तहेतोस्तदीक्ष्यते ।। १९ ।।

यतोऽतोऽद्वयसिद्ध्यर्थं ब्रह्मेत्येतद्विशेष्यते ।।
अव्यावृत्ताननुगतं वस्तु ब्रह्मेति भण्यते ।। २० ।।

अपुमर्थमिदं प्राप्तं न चेदात्मैव तद्भवेत् ।।
यतोऽत आत्मरूपार्थमात्मेत्येवं विशेष्यते ।। २१ ।।

सजातीयासजातीयद्वितीयार्थानभिप्लुतम् ।।
सांख्यराद्धान्तपुंवत्तत्प्राप्तं नानात्वदर्शनात् ।। २२ ।।

यतोऽतस्तन्निषेधार्थं सर्वान्तर इतिरणम् ।।
सर्वेषामान्तरो योऽर्थो नाना स कथमुच्यते ।। २३ ।।

स्रग्वत्सर्पादिक्लृप्तानां प्रत्यङ्भात्रैकरूपतः ।।
प्रत्यग्वस्तूपरोधेन नानार्थो नावशिष्यते ।। २४ ।।

प्रत्यग्रूपावबोधस्य भावाभावात्मवस्तुषु ।।
सर्वत्राव्यभिचारित्वादात्मा सर्वान्तरो भवेत् ।। २५ ।।

यत्साक्षादपरोक्षाद्भ्यां ब्रह्म वेह विशिष्यते ।।
सर्वान्तरगृहीत्या च प्रत्यगर्थस्य संगतिः ।। २६ ।।

साक्षादित्यव्यवहितमगौणमपरोक्षतः ।।
इति द्वयं प्रतीच्येव संभाव्यं ब्रह्मणीरितम् ।। २७ ।।

तथा सर्वान्तरत्वस्य सभेदवृत्तिविरोधतः ।।
संभावनाऽद्वितीयत्वाद्ब्रह्मण्येवाऽऽत्मसंस्थितेः ।। २८ ।।

यतोऽत एकवाक्यत्वे ब्रह्मात्माख्यापदार्थयोः ।।
द्वैतसंसर्गबाधेन पूर्णं वस्तु प्रतीयते ।। २९ ।।

यदि वैकविशेष्येण विशेषणतया युतिः ।।
साक्षादित्यादिकानां स्यान्मिथोऽन्योन्यानपेक्षतः ।। ३० ।।

एकवस्त्ववसायित्वादन्योन्यार्थानुरोधतः ।।
विशेषणानि सर्वाणि विशिंषन्त्युत्पलादिवत् ।। ३१ ।।

उपात्तस्वविशेष्याणि साक्षादित्यादिकानि हि ।।
परस्परोपरोधेन स्वविरुद्धार्थहानतः ।। ३२ ।।

स्वार्थासंत्यागमर्गेण नानासंसर्गबाधनात् ।।
भेदहेतुतमोघातिप्रत्यग्याथात्म्यशेमुषी -
जन्मनैवाऽऽप्तमांप्नोति स्वतोऽमेयं वचःश्रवात् ।। ३३ ।।

सामानाधिकरण्योक्तेर्विशेषणविशेष्यतः ।।
लक्ष्यलक्षणगत्याऽतो यथोक्तार्थं प्रपद्यते ।। ३४ ।।

सर्वार्थं यदि वाऽऽद्यं स्यात्साक्षादिति विशेषणम् ।।
अपरोक्षान्तमथवा ब्रह्मान्तं वोत्तरस्य तु ।। ३५ ।।

यत्साक्षाच्चापरोक्षाच्च ब्रह्माणः स्तो विशेषणे ।।
वाक्याद्ब्रह्याभिसंबन्धात्तदन्यस्य तथाऽश्रवात् ।। ३६ ।।

यदव्यवहितं द्रष्टुर्व्यवधानेन केनचित् ।।
प्रत्यङ्भात्रस्वभावत्वाद्ब्रह्मणोऽव्यवधानता ।। ३७ ।।

अव्यावृत्ताननुगतं ब्रह्मागौणं प्रचक्षते ।।
अपरोक्षाद्भवेत्तादृङ्नातोऽन्यादृक्कथंचन ।। ३८ ।।

सर्वानात्मनिषेधेन बोध आत्मन्यथैकले ।।
परमार्थं त्वसंप्राप्य निषेधो नेष्यते यतः ।। ३९ ।।

व्यतिरेकान्वयाभावैः कार्यं वस्त्वभिलप्यते ।।
कारणत्वनिषेधेन ब्रह्माऽऽत्मानं प्रपद्यते ।। ४० ।।

एतावन्मात्रयाथात्म्यात्कार्यकारणवस्तुनः ।।
अव्यावृत्ताननुगतं ब्रह्माऽऽत्मैव ततो भवेत् ।। ४१ ।।

यश्चाऽऽत्मैव भवेत्प्रत्यक्सर्वान्तरतमस्तथा ।।
तमेवंलक्षणं मह्यं यथावद्वक्तुमर्हसि ।। ४२ ।।

सामानाधिकरण्योक्तेर्ब्रह्मात्मार्थाभिधायिनोः ।।
ऐकार्थ्यमेतयोर्न्याय्यं मिथोर्थावसितेस्तथा ।। ४३ ।।

ब्रह्माऽऽत्मैकस्वभावेन साक्षादिति विशेष्यते ।।
असंभवात्तदन्यत्र ब्रह्मत्वस्य यतस्ततः ।। ४४ ।।

आत्माऽपि ब्रह्मणोऽन्यत्र नैव संभाव्यते यतः ।।
सामानाधिकरण्योक्तिस्तस्माद्ब्रह्मात्मशब्दयोः ।। ४५ ।।

विशेषणविशेष्यत्वे मिथो ब्रह्मात्मनोरतः ।।
अब्रह्मानात्मापह्नुत्याऽसंसर्गैकात्म्यधीर्भवेत् ।। ४६ ।।

ब्रह्मणोऽप्यात्मनो मोहादब्रह्मत्वं न वस्तुतः ।।
आत्मनोऽपि परोक्षत्वं ब्रह्मणोऽपि तमोन्वयात् ।। ४७ ।।

तमसो ज्ञानविध्वस्तावब्रह्मानात्मताहतेः ।।
अपूर्वाद्यात्मकं ब्रह्म निःसंसर्गं प्रपद्यते ।। ४८ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानात्तत्तमोनात्मबाधतः ।।
प्रत्यङ्भात्रावशेषत्वात्स्यामपूर्वादिमानहम् ।। ४९ ।।

प्रणिधायाऽऽत्मनि दृष्टिं प्रत्यग्बोधैकरञ्जिताम् ।।
प्रतिवक्त्येष इति तं याज्ञवल्क्योऽप्युदारधीः ।। ५० ।।

आत्मप्रमातृमानादेरनेकस्येह संभवात् ।।
प्रत्यक्षार्थस्यैष इति न विद्मः को विवक्षितः ।। ५१ ।।

प्रत्यक्षार्थविज्ञप्त्यै त आत्मेति ततोऽवदत् ।।
सर्वान्तरगृहीतिस्तु तत्पूर्वोक्तोपलक्षणम् ।। ५२ ।।

क्षोण्युपक्रममाकाशात्षष्ठ्यन्तेनाभिधीयते ।।
आत्मेति च प्रमात्रादेरागमापायसाक्ष्यपि ।। ५३ ।।

मातृमानप्रभेदेऽपि प्रतिदेहं न भिद्यते ।।
साक्षी वाह्यार्थवद्यस्मात ञ आत्मेत्युच्यते ततः ।। ५४ ।।

व्यभिचारो मिथो यद्वत्प्रमात्रादेः स्वसाक्षिकः ।।
सर्वमात्राद्यभावार्थसाक्षित्वान्न तथाऽऽत्मनः ।। ५५ ।।

साक्षादित्यादिभिः प्रत्यक्प्रत्यग्दृष्ट्या यदेक्ष्यते ।।
प्रत्यग्वस्त्वतिरेकेण नान्यदात्मा तदेक्ष्यते ।। ५६ ।।

प्रत्यङ्भात्रैकयाथात्म्यादात्माविद्यातदुत्थयोः ।।
तावन्मात्रावसायित्वं सम्यग्बोधादतस्तयोः ।। ५७ ।।

आत्मनोऽनवशेषेण तदन्यार्थस्य संगतेः ।।
साक्षादित्यादिकं सर्वं संभाव्यं स्याद्विशेषणम् ।। ५८ ।।

प्रत्यक्तयैवावसितेः प्रतीचोऽन्यस्य वस्तुनः ।।
व्यतिरेकैकरुपस्य व्यतिरेको न लभ्यते ।। ५९ ।।

विरोधादन्वयो नास्य खण्डादौ गोत्ववत्तथा ।।
व्यतिरेकोऽपि नैकात्म्ययाथात्म्यादुपपद्यते ।। ६० ।।

प्रत्यङ्भात्रतयैवातोऽनात्माऽऽत्मनि विलीयते ।।
तवाऽऽत्मेत्यपि निर्णीतौ नैव स्यात्प्रश्ननिर्णयः ।। ६१ ।।

ममाऽऽत्मनामनेकेषां संभवादप्रबोधतः ।। ६२ ।।
पिण्डान्तस्तावदात्मैको लिङ्गान्तस्तु तथा परः ।।
बु्धिसाक्षी तृतीयः स्याद्योऽयं संदिह्यते तथा ।। ६३ ।।

यत एवमतो ब्रूहि कतमोऽत्र विवक्षितः ।।
साक्षादित्यादिमानात्मा निर्धार्येदंतयाऽन्यतः ।। ६४ ।।

याज्ञवल्क्योऽपि तं प्राह यः प्राणेनेति लिङ्गतः ।।
प्राणादेः प्रत्यगात्मानं बुबोधयिषुरञ्जसा ।। ६५ ।।

प्राणनाद्यनुमानेन ग्राहयित्वा धियः परम् ।।
ततोऽवबोधयिष्यामि यथोपात्तविशेषणम् ।। ६६ ।।

इत्येतद्धृदये कृत्वा याज्ञवल्क्यो निराह तम् ।।
यः प्राणेनेति वचसा न लिङ्गदुक्तबोधनम् ।। ६७ ।।

मुखसंचारिणाऽप्राणो यः प्राणोनानितीक्षिता ।।
सर्वप्रत्यक्तमः सोऽयमात्मा सर्वान्तरावधिः ।। ६८ ।।

सुप्तेऽस्मिन्करणग्रामे योऽसुप्तोऽलुप्तदृष्टितः ।।
वासनारूपकान्पश्यन्प्राणान्प्राणिति वायुना ।। ६९ ।।

अनात्मत्वमतः सिद्धं प्राणादेः करणोक्तितः ।।
प्राणात्मत्वाच्च बुद्ध्यादेः पिण्डान्तस्याप्यनात्मता ।। ७० ।।

दृश्यत्वाद्धटवद्देहः प्राणादेः करणत्वतः ।।
अनात्मत्वप्रसिद्धिः स्याल्लिङ्गपिण्डात्मनोरतः ।। ७१ ।।

प्राणादिकार्यकरणैः स्वतोऽसंहत एकलः ।।
तच्चेष्टां कुरुतेऽकुर्वन्नयस्कान्तो मणिर्यथा ।। ७२ ।।

लोकेऽनधिष्ठितस्येह केनचिच्चेतनावता ।।
न दृष्टा नियता चेष्टा रथादेर्जडरूपिणः ।। ७३ ।।

देहेन्द्रियमनोबुद्धिप्राणादेर्नियतेक्ष्यते ।।
प्रवृत्तिर्येन तेनैभ्यो ज्ञात्माऽन्योऽभ्युपगम्यताम् ।। ७४ ।।

प्रतिज्ञाय पुरा साक्षाद्गामहं दर्शयामि ते ।।
अशक्नुवंस्तथा कर्तुं लिङ्गेन प्रतिबोधयेत् ।। ७५ ।।

यथा कश्चित्तथैव त्वं प्रतिज्ञाय परात्मनः ।।
साक्षात्त्वं तदसंपाद्य लिङ्गेनाऽऽवेदयस्यमुम् ।। ७६ ।।

यथाप्रतिज्ञमेवातो यथा पृष्टं तथैव तत् ।।
मह्यं प्रतिवचो वाच्यं दोषस्तु स्यात्ततोऽन्यथा ।। ७७ ।।

यथाप्रतिज्ञं प्रत्युक्तिमवोचामासकृत्तव ।।
ततोऽप्यपरितुष्टस्त्वमन्यथैव बुभुत्ससे ।। ७८ ।।

उक्तवर्त्मातिरेकेण नाऽऽत्मवस्तु घटादिवत् ।।
शक्यते प्रतिनिर्देष्टुं प्रमाणागोचरत्वतः ।। ७९ ।।

विद्मीति यद्वलादात्थ न वेद्मीत्यपि यद्वलात् ।।
तद्दृष्ट्यैवेह तं दृष्ट्वा ब्रूह्यवद्यं यदीक्षते ।। ८० ।।

अप्रमेयं हि यद्वस्तु न तच्छक्यं प्रमाणतः ।।
कुम्भवत्प्रतिनिर्देष्टुं यथा तदभिधीयते ।। ८१ ।।

द्रष्टृदर्शनदृश्यानां संहतानां परस्परम् ।।
साक्षित्वमात्मनो नित्यं वस्तुस्वाभाव्यमुच्यते ।। ८२ ।।

प्रमात्रादिप्रवृत्तेः प्राक्सदानस्तमितोदिता ।।
अकारकात्मना तस्थौ प्रत्यग्दृष्टिरसंगतः ।। ८३ ।।

अकार्यकारणात्मैतद्वास्तवं रूपमात्मनः ।।
सकृद्विभातमैकात्म्यं वितमस्कमभेदकम् ।। ८४ ।।

एतत्तमोभिसंबन्धात्साक्षित्वं प्रतिपद्यते ।।
तमोमात्रैकहेतुश्च मोहसंगतिरात्मनः ।। ८५ ।।

कूटस्थदृष्टितन्मोहौ दृष्ट्याभासश्च तत्र्रयम् ।।
कारणं जगतः साक्षी नियन्तेति च भण्यते ।। ८६ ।।

कारणत्वं न कौटस्थ्यात्तन्मोहविरहाद्भवेत् ।।
जाड्यान्वयाच्च बुद्ध्यादेर्युक्ता तत्कारणानुमा ।। ८७ ।।

प्रमात्राद्यतिरेकोऽपि वस्तुनो बोधरूपिणः ।।
अज्ञातस्य प्रमेयस्य युक्तः स्वध्वान्तसाक्षिणः ।। ८८ ।।

कूटस्थदृष्टेः साक्षित्वं जडस्येव न युज्यते ।।
साक्ष्यार्थानभिसंबन्धात्तस्मिन्सत्यपि नाचितेः ।। ८९ ।।

तस्मात्परस्य साक्षित्वं स्वमोहाभासवर्त्मना ।।
कार्यकारणसंबन्धे चिदाभासस्य संगतेः ।। ९० ।।

प्रमात्राद्यभिसंबन्धो यथाऽनुभवसिद्धिकः ।।
तथैव तदभावोऽपि सिद्धोऽनुभवमात्रतः ।। ९१ ।।

अनन्यहेतुकं तावत्र्रयमेतद्यथोदितम् ।।
प्रमात्रादिपदार्थस्तु धर्माधर्मादिहेतुकः ।। ९२ ।।

बुद्ध्यादेरभिसंबन्धो जन्मनैव चिदात्मना ।।
घटाद्यर्थाभिसंबन्धो धर्माधर्मादिकारणः ।। ९३ ।।

प्रमातृदृष्टिरेकाऽत्र शब्दाद्यर्थावलेहिनी ।।
भूरिसाधनसापेक्षा सुखदुःखफलप्रदा ।। ९४ ।।

क्षणप्रध्वंसिनी चेयं तद्धेतोर्भङ्गुरत्वतः ।।
प्रतिदेहं विभिन्न च त्वसाधारणकारणात् ।। ९५ ।।

क्रियाकारकरूपेयमक्रियाऽकारकात्मना ।।
तावन्मात्रैकयाथात्म्यात्तया व्याप्तैव जयाते ।। ९६ ।।

कार्त्स्न्येन यत्र वृत्तिः स्याद्व्याप्यव्यापकवस्तुनोः ।।
व्याप्तिस्तत्रैव मुख्या स्याद्रज्जुसर्पादिवस्तुवत् ।। ९७ ।।

देशकालादिसंभेदादसाधारणतत्त्वयोः ।।
व्याप्तिर्न घटते साक्षाद्धिमवद्विन्ध्ययोरिव ।। ९८ ।।

प्रमात्रादिव्यपेक्षेयं लौकिकी दृष्टिरात्मनः ।।
तत्प्रत्यगात्मदृष्टिस्तु विज्ञेया पारमार्थिकी ।। ९९ ।।

परमार्थात्मदृष्ट्येयं लौकिकी दृष्टिरात्मनः ।।
षड्भावविक्रियामेति व्याप्तैवाऽऽकाशकुम्भवत् ।। १०० ।।

धर्माधर्मानपेक्षत्वाच्चैतन्याभासतां प्रति ।।
घटाद्याभासवत्तस्मान्नाऽऽत्माभासो विनश्वरः ।। १०१ ।।

निष्क्रियश्चेतनः साक्षी सक्रियोऽचेतनः पराङ् ।।
व्यावृत्तश्च प्रमात्रादेः सिद्धः साक्षी सुषुप्तगः ।। १०२ ।।

न चेदनुभवव्याप्तिः सुषउप्तस्याभ्युपेयते ।।
नावेदिषं सुषुप्तेऽहमिति धीः किंबलाद्भवेत् ।। १०३ ।।

बुद्ध्यादेः प्रविलीनत्वाद्देहादेश्च जडत्वतः ।।
लोष्टादेरिव, नैव स्यान्नाज्ञासिषमितीक्षणम् ।। १०४ ।।

चिदाभासैकमात्रेण तमःसिद्धिर्न मातृतः ।।
संवित्तन्मोहचिद्विम्बैः प्रात्यक्ष्यं कर्तृरूपिणः ।। १०५ ।।

स्मृतिनिश्चितिसंशीतिरागादिहिरुगात्मसु ।।
अहरूपेण योऽन्वेति स प्रमाता परो मतः ।। १०६ ।।

स्मरणादिविभागेन ज्ञातर्येकत्र यत्पृथक् ।।
प्रथतेऽनेकरूपाभं तज्ज्ञानं ज्ञातृकर्तृकम् ।। १०७ ।।

विभिन्नो बहिराभाति जातिरूपक्रियादिमान् ।।
विभिन्नोऽनुभवादेव ज्ञातुर्ज्ञानात्स गोचरः ।। १०८ ।।

संवित्तन्मोहधीवृत्तिशरीरादिविशेषणम् ।।
भोक्तरीह यदाभाति तत्प्रमाणफलं स्मृतम् ।। १०९ ।।

कर्तृत्वं करणत्वं च कर्मत्वं चाऽऽत्मसाक्षितः ।।
व्यतिरेकेण कर्त्रादेः सिद्धेर्नाऽऽत्मत्वमस्त्यतः ।। ११० ।।

साक्षित्वेनाऽऽत्मनः सिद्धिर्मात्रादिव्यतिरेकतः ।।
न कर्तृता प्रमात्रादेः साक्ष्यत्वेनैव तत्क्षयात् ।। १११ ।।

प्रत्यङ्भोहजबुद्ध्यादिजडरूपप्रधानतः ।।
कर्तृत्वमात्मनो युक्तं चित्प्राधान्याच्च भोक्तृता ।। ११२ ।।

अव्याकृतव्याकरणे यदुक्तं सर्वमेव तत् ।।
अनुसंधेयमत्रापि वस्तुतत्त्वविशुद्धये ।। ११३ ।।

स्वमहिम्ना न संसिध्येत्स्वतोऽनवगमात्मकम् ।।
भावाभावौ न वस्त्वेति प्रत्याख्यातं यदात्मना ।। ११४ ।।

तस्मादजायमानैव जायमानेव लक्ष्यते ।।
संवित्तिस्तदशंबोधहेतूत्थानात्मजन्मना ।। ११५ ।।

तद्विनाशेऽपि तत्साक्ष्याद्विनश्यन्तीव लक्ष्यते ।।
यतोऽतः कार्यतां तस्या नेश्वरोऽपि प्रसाधयेत् ।। ११६ ।।

अज्ञानभूमिगं वस्तु मानसंगतिमाप्नुवत् ।।
मेयत्वं लभते नान्यद्यच्च त्यक्तक्षितिद्वयम् ।। ११७ ।।

हेतोः कर्यासमुत्पत्तेः सिद्धेः प्रागापि संविदः ।।
कार्यकारणताहीना तस्मात्संवित्प्रतीयताम् ।। ११८ ।।

शून्यस्यापि हि शून्यत्वं तत्साक्षिणि सतीक्ष्यते ।।
असाक्षिकं चेच्छून्यत्वं साक्षिवत्स्यादसाक्षिकम् ।। ११९ ।।

साक्ष्यसाक्ष्यपि संसिध्येत्स्वायत्वान्न तु शून्यता ।।
पारार्थ्यात्स्वार्थविरहे षष्ठगोचरवद्भवेत् ।। १२० ।।

देहान्तः प्रत्यगात्माऽयं पञ्चधा गम्यते मितेः ।।
एककारणसाक्षित्वकर्तृदुःखित्वरूपतः ।। १२१ ।।

श्रुतितो लिङ्गतः साक्षात्कार्यकारणसंगतिः ।।
यतोऽनुभूय़ते तस्मात्कारणत्वं परात्मनः ।। १२२ ।।

प्रत्यक्साक्ष्यतिरेकेण नाभावोऽपि प्रसिध्यति ।।
किमु भावो जगत्यस्मिन्साक्षी चानन्यसिद्धिकः ।। १२३ ।।

यथोक्तानुभवारूढो बुद्ध्यन्तोऽपि प्रसिध्यति ।।
माता मातरि मानं च मानान्मेयं प्रसिध्यति ।। १२४ ।।

सुखी गौरो धनी गोमान्वाह्यमेयसामाश्रयात् ।।
प्रमाणभूमौ स्थित्वैतदुक्तं सर्वं प्रसिध्यति ।। १२५ ।।

प्राक्प्रमात्रादिसंभूतेर्यत्प्रमात्रादिकारणम् ।।
अनन्यानुभवात्माभं तत्प्रमाणं सदादृशेः ।। १२६ ।।

मेयमानप्रमात्रादिविभागस्तत्र नेक्ष्यते ।।
प्रत्यग्बोधैकयाथात्म्यवस्तुमात्रोपरोधतः ।। १२७ ।।

ईदृगेव फलं चात्र मानमेयादिकं तथा ।।
कुता भेदावकाशः स्यादद्वयैकप्रमात्मनि ।। १२८ ।।

प्रमाणवर्त्मनाऽऽयातमिदं मोहापनुत्तये ।।
वस्तुवृत्तेन नैवालं शास्रानारम्भसक्तितः ।। १२९ ।।

उक्तार्थापरिहारेण तदज्ञानजभूमिषु ।।
व्यवहारः प्रमात्रादेः स्वप्नमायेन्द्रजालवत् ।। १३० ।।

अविचारितसंसिद्धितमोवत्स्यात्तदुद्भवम् ।।
कृत्स्नं जगदतो मोहध्वस्तौ ध्वस्तं भवेच्चितिः ।। १३१ ।।

भिन्नमानप्रमात्रादौ कार्यकारणवस्तुनि ।।
अभिन्नमातृमानादिरात्मैवैकोऽद्वयः स्वतः ।। १३२ ।।

न देशकालावस्थादावपेक्षाऽस्त्यात्मनः स्वतः ।।
अनन्यापेक्षसंसिद्धेर्देशादेस्तदपेक्षतः ।। १३३ ।।

देशकालनिमित्तादिव्यपेक्षं वस्तु यद्भवेत् ।।
तदेव तदपेक्षं स्यान्न तु देशादिसिद्धिदम् ।। १३४ ।।

कारकादिवशाद्यावत्किंचिद्वस्तूपलभ्यते ।।
क्रियाफलं तद्विज्ञेयमनपेक्षिततत्त्वकम् ।। १३५ ।।

वस्त्वधीना यतो विद्या कर्त्रधीना क्रियाऽखिला ।।
कर्त्रादि चाऽऽत्ममोहोत्थं वस्तु सिद्धं स्वतोऽद्वयम् ।। १३६ ।।

कारकाण्युपमृद्गाति विद्या बीजमिवोषरम् ।।
तत्कारणोपमर्दित्वाज्जन्मनैव न कारकम् ।। १३७ ।।

प्रमातृपरिणामत्वात्प्रमासिद्धिः प्रमातरि ।।
प्रमात्रव्यवधानेन संविदैव न वृत्तिभिः ।। १३८ ।।

मात्रन्तरे व्यपेक्षायां मातुर्मानान्तरे मितेः ।।
दुर्वारत्वात्प्रसङ्गस्य ह्यनवस्था प्रसज्यते ।। १३९ ।।

प्रमात्रतिशयेनैव कारणं स्यात्प्रमात्रपि ।।
विज्ञानातिशयं सिध्येन्मानं निश्चयवत्तथा ।। १४० ।।

मेयासाधारणात्मोत्थरूपवान्निश्चयो यथा ।।
बाह्यमेयप्रधानत्वे सत्यसाधारणार्थधीः ।। १४१ ।।

मानव्यापारकाले स्याद्वाह्यमेयोपसर्जनम् ।।
आभासादिप्रमाणान्तं तद्विशिष्टफलोत्थितेः ।। १४२ ।।

प्रमाणव्यापृतेस्तूर्ध्वं वासनाधानकारणात् ।।
मेयोपसर्जना बुद्धिः स्मृत्या साक्षात्प्रतीयते ।। १४३ ।।

साक्षात्कुर्वत्स्वमात्मानं यदालम्बनतां व्रजेत् ।।
कार्यकारणरूपस्य तदेवाऽऽलम्बनं मतम् ।। १४४ ।।

पूर्वोपलम्भसंस्कारसमुत्थस्मृतिविभ्रमात् ।।
वस्तुवृत्तातिवर्त्येष व्यापारः सार्वलौकिकः ।। १४५ ।।

मोयाभिसंगतेः पूर्वं ज्ञानं ज्ञातृसमाश्रयम् ।।
ज्ञातृत्वसिद्धये ज्ञानं ज्ञातृत्वं तत्कृतं यतः ।। १४६ ।।

वासनाबलतः स्पष्टं बहिर्वद्यन्मतौ स्थितम् ।।
भावनागोचरं ज्ञानं बाह्यवस्त्ववलम्बनम् ।। १४७ ।।

अपेक्षावृत्तवद्वस्तु यावत्किंचिदिेहेक्ष्यते ।।
मातृमात्राश्रयं तत्स्यान्न स्वतःसिद्धिनिष्ठितम् ।। १४८ ।।

अन्तःकरणवृत्तिर्या चक्षुरादिसमाश्रया ।।
रूपादिविषयाभासा लौकिकी दृष्टिरूच्यते ।। १४९ ।।

तस्याश्च क्रियमाणत्वाज्जन्मनाशाभिसंगतिः ।।
आत्मदृष्टिस्त्वियं नित्य जन्मनाशादिवर्जिता ।। १५० ।।

कार्यकारणयोस्तत्त्वं प्रत्यगात्मा चितिर्यतः ।।
तस्मान्नित्यश्चिदाभासो बुद्धौ तत्प्रत्ययेषु च ।। १५१ ।।

प्रत्यक्चिदुपरक्तायां बुद्धौ धर्मादिहेतुकः ।।
आकारो जायतेऽनित्यो दुःखशब्दादिलक्षणः ।। १५२ ।।

स्यास्नौ प्रत्यक्चिदाकारे बाह्यहेतुनिबन्धनः ।।
आकारो जायते बुद्धेरागमापायधर्मवान् ।। १५३ ।।

उपाधिभूतया दृष्ट्या हानोपादानरूपया ।।
एकाश्रयत्वतः स्थास्न्वी संसृष्टेवोपजायते ।। १५४ ।।

बुद्धितद्वृत्तिसाक्षित्वाद्बुद्धितत्प्रत्ययैरजः ।।
गृह्यतेऽविद्ययाऽभिन्नो मणिर्यद्वदुपाश्रयैः ।। १५५ ।।

कर्तृकार्यावभासित्वात्कर्तृकार्याभिधायिभिः ।।
लक्ष्यते नामभिः साक्षी साक्षान्न त्वभिधीयते ।। १५६ ।।

तज्जन्मनाशसाक्षित्वादजोऽनाशी स्वयंप्रभः ।।
जायते नश्यतीत्येवं तत्साक्ष्यप्यभिधीयते ।। १५७ ।।

दृष्टेर्जडस्वभावायाः परार्थायाः स्वतश्चितिम् ।।
न पश्येः प्रत्यगात्मानं द्रष्टारं दृश्ययाऽनया ।। १५८ ।।

दिदृक्षितपरिच्छिन्नपराग्रपाद्यपेक्षया ।।
तद्विरुद्धं कथं पश्येर्दृष्ट्या तत्कर्मभूतया ।। १५९ ।।

द्रष्टुर्हि व्यापृतिर्दृष्टौ दृष्टे रूपादिकर्माणि ।।
ताभ्यां तत्प्रत्यगात्मानं कथं पश्येश्चितिं स्वतः ।। १६० ।।

नाकारकं समीक्षेत द्रष्टुदर्शनगोचरान् ।।
कारकत्वमृतेऽविद्यां कूटस्थस्याऽऽत्मनः कुतः ।। १६१ ।।

कारकं सत्तथैकात्म्यं न कथंचन वीक्षते ।।
अविद्यानन्वयाद्भास्वत्प्रत्यग्ज्योतिः सतत्त्वतः ।। १६२ ।।

येन चक्षुरिदं दृष्टं चक्षुषा यन्न पश्यति ।।
ब्रह्म विद्धि तदेव त्वं न तु तद्यदुपासते ।। १६३ ।।

मनसा मनुते यन्न येन चाऽऽहुर्मनो मतम् ।।
ब्रह्म विद्धि तदेव त्वं न त्विदं यदुपासते ।। १६४ ।।

इत्येवमादिवाक्यानि यथोक्तार्थसमर्थने ।।
श्रौतानि शतशः सन्ति दृगमेयत्वसिद्धये ।। १६५ ।।

एतन्मोहसमुत्थत्वाल्प्रमात्रादेर्मनागपि ।।
नैकात्म्यं शक्यते वक्तुं क्लृप्तहेतोरबाधया ।। १६६ ।।

दृष्टिभेदमकृत्वैव दृष्टेरित्यादिकां श्रुतिम् ।।
केचिद्व्याचक्षते धीराः प्रसादाज्जातवेदसः ।। १६७ ।।

दृष्टेः कर्तारमात्मानं न पश्येः क्रियमाणया ।।
दृष्ट्या रूपानुपातिन्या न क्रिया कर्तृकर्मिका ।। १६८ ।।

दृष्टेरिति च षष्ठीयं क्रियमाणत्वहेतुतः ।।
कर्मण्येव तु विज्ञेया नासावर्थान्तरे यतः ।। १६९ ।।

दृष्टिकर्तृत्वमाचष्टे तृजन्तेन तथाऽऽत्मनः ।।
यतोऽतः कर्मदृष्ट्या तं द्रष्ठारं नानुपश्यति ।। १७० ।।

कर्मेप्सिततमं रूपं दृष्टेः कार्यत्वहेतुतः ।।
चक्षुर्मनो वा बुद्धिर्वा कर्तुः करणमिष्यते ।। १७१ ।।

विज्ञानात्मा तु कर्ताऽत्र स्वातन्त्र्यात्सर्वकर्मसु ।।
फलं रूपोपलब्धिश्च कर्तुर्दृष्ट्यवसानजम् ।। १७२ ।।

साधनत्वेन कर्ताऽत्र दृष्टाववसितिं गतः ।।
क्रियासिद्ध्युत्तरे काले फलं कस्यापि चेष्यते ।। १७३ ।।

स्वामिनो यदि वाऽन्यस्य कर्म प्रत्येव च क्रिया ।।
कर्म दर्शयितव्यं स्याद्दृष्ट्या द्रष्टा न दृश्यते ।। १७४ ।।

तत्रैवं सति तं दृष्टेर्द्रष्टारं कर्मभूतया ।।
दृष्ट्या पश्येः स्वमात्मानं न कथंचन कर्तृतः ।। १७५ ।।

व्य़ाख्यानमेतन्महतां न साधु प्रतिभाति नः ।।
न्यायाक्षरानुपात्तत्वाद्यथा तदभिधीयते ।। १७६ ।।

यथाप्रश्नमियं तावत्प्रत्युक्तिर्नोपपद्यते ।।
यतो द्र्ष्टर्यसंभाव्यं कृत्स्नं प्रश्नविशेषणम् ।। १७७ ।।

साक्षादित्यादिकं यस्मान्न मनागपि युज्यते ।।
विशेषणं यथोक्तं तत्कारके दृष्टिकारिणि ।। १७८ ।।

क्षेत्रज्ञपरमात्मानौ नापि प्रश्ने विवक्षितौ ।।
एकार्थयोगाद्वाक्यस्य नैकोक्तौ स्याद्दूयार्थता ।। १७९ ।।

न चेप्सिततमत्वं स्याद्द्रष्टुर्दृष्टेरसंभवात् ।।
दृष्ट्यन्तरस्य दृष्टुश्च न च द्रष्ट्रन्तरं तथा ।। १८० ।।

तदभ्युपगमे वः स्यागदनवस्थाऽनिवारणा ।।
दृष्ट्यन्तरेण संव्याप्तिर्नातो दृष्टेः कथंचन ।। १८१ ।।

तथा द्रष्टृगृहीत्यैव कामितार्थसमाप्तितः ।।
निरर्थकमिदं च स्याद्दृष्टेरिति यदुच्यते ।। १८२ ।।

सदैवाव्यभिचारित्वादृष्टिद्रष्ट्रोः परस्परम् ।।
विशेषणविशेष्यत्वं व्यभिचारे सतीष्यते ।। १८३ ।।

न च प्रमादपाठोऽयं सर्वेषामविगानतः ।।
विध्यशेषत्वतो नापि चार्थवादत्वमिष्यते ।। १८४ ।।

अहंदृष्ट्यधिगम्यत्वमपि द्रष्टुरिहेष्यते ।।
प्रत्यक्षमाविरूद्धत्वं तथाचोक्तेः प्रसज्यते ।। १८५ ।।

मेयमानप्रमातृणां प्रात्यक्ष्यं प्रागपीरितम् ।।
व्याख्या व्यरोधि तेनेयं दृष्टेरित्यत्र या कृता ।। १८६ ।।

यथोक्तादात्मनोऽन्यद्यत्कार्यकारणरूपकम् ।।
आर्तं विनाशि तत्तुच्छं शुक्तिकारजतादिवत् ।। १८७ ।।

एतदेवमनार्तं स्यात्स्वतःसिद्धत्वकारणात् ।।
सदैकानुदितालुप्तप्रत्यगदृष्टिसतत्त्वकम् ।। १८८ ।।

हेतूक्तिरथवाऽतः स्यावुक्तवस्तुस्वभावतः ।।
तदन्यभावासंसिद्धेरार्तत्वं हेतुमद्भवेत् ।। १८९ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके तृतीयाध्यास्य चतुर्थमुषस्तब्राह्मणम्

आदावभिहितं सर्वं बन्धनं सप्रयोजकम् ।।
अस्तित्वव्यतिरिक्तत्वे बद्धस्य च विनिश्चिते ।। १ ।।

संसारानर्थसंप्राप्तिहेतोर्विध्वस्तथेऽधुना ।।
संन्यासैकसाहायात्मयाथात्म्यज्ञानमुच्यते ।। २ ।।

उत्पन्नसम्यग्ज्ञानस्य संन्यासो लक्षणं यतः ।।
साधनं च तदुत्पत्तौ संन्यासोऽतोऽत्र भण्यते ।। ३ ।।

प्रवृत्तिलक्षणो योगो ज्ञानं संन्यासलक्षणम् ।।
तस्माज्ज्ञानं पुरुस्कृत्य संन्यसेदिह बुद्धिमान् ।। ४ ।।

उषस्तप्रश्न एवायं कहोलेनापि पृच्छयते ।।
तत्किमर्थं पुनः प्रश्नः स एव कृतनिर्णयः ।। ५ ।।

प्रष्टृभेदाददोषश्चेन्मैवं प्रत्युक्तिभेदतः ।।
एकार्थप्रश्नवाक्यस्य ह्येका प्रत्युक्तिरिष्यते ।। ६ ।।

पुनरूक्तं न च न्याय्यमेकप्रवचने क्वचित् ।।
न चेह लौकिको जल्पः प्रष्ट्वभेदो यतो भवेत् ।। ७ ।।

समानशब्दौ तेनेमौ स्यातां भिन्नार्थवाचकौ ।।
कहोलोषस्तवक्त्रोक्तौ प्रश्नाविति विनिर्णयः ।। ८ ।।

क्षेत्रज्ञात्मानमप्राक्षीदुषस्तो न परं पदम् ।।
अप्राक्षीत्परमात्मानं कहोलोऽपि न दुःखिनम् ।। ९ ।।

एकदेश उपन्यासादैकार्थ्यसवसीयते ।।
मिथःसंकीर्णधर्मोक्तौ यथायोगं व्यवस्थितिः ।। १० ।।

यद्वन्तरतमत्वं प्रागुक्तं तत्परमात्मनि ।।
तदेकदेशाभिहितेर्विज्ञानात्मानमेष्यति ।। ११ ।।

शोकमोहाद्यतीतत्वं प्राकाशात्मकता तथा ।।
विज्ञानात्मनि चोकाऽपि परमात्मानमेष्यति ।। १२ ।।

पञ्चमाध्यायशेषेण परमात्मविनिर्णयः ।।
षष्ठे तु वक्ष्यतेऽध्याये विज्ञानात्मविनिर्णयः ।। १३ ।।

उपन्यासो द्वयोरत्र विज्ञानात्मपरात्मनोः ।।
व्यज्ञाय्यपुनरुक्तत्वं न्यायमार्गसमाश्रयात् ।। १४ ।।

इति व्याचक्षते केचित्प्रश्नावेतौ यथोदितौ ।।
न सम्यगेतद्व्याख्यानं यथा तदभिधीयते ।। १५ ।।

प्रत्युक्तेरेष त इति प्रश्नयोरुभयोरपि ।।
क्षेत्रज्ञपरमात्मानौ नात्राऽऽत्मानौ विवक्षितौ ।। १६ ।।

प्रश्नोक्तिरेकरूपा च प्रत्यभिज्ञायतेऽञ्जसा ।।
प्रत्युक्तिश्च तवाऽऽत्मेति भिन्नार्थे वचसी कथम् ।। १७ ।।

एकत्र च न संभाव्यावात्मानौ द्वौ शरीरके .।
आत्मप्रत्यय एकार्थस्तथा श्रुतिवचांस्यपि ।। १८ ।।

एकात्मकाः सर्वदेहा विवादो येषु वर्तते ।।
शरीरत्वाविशेषत्वात्प्रतिवादिशरीरवत् ।। १९ ।।

सर्वान्तरावसानस्य साक्षादित्यादिकस्य च ।।
ऐकार्थ्यात्प्रश्नवाक्यस्य नाऽऽत्मानौ द्वौ विवक्षितौ ।। २० ।।

अगौणाव्यवधानादिविशेषणविशेष्यता ।।
नानेकस्याऽऽत्मनो न्याय्या तदसंभवहेतुतः ।। २१ ।।

व्यर्थोपनिषदारब्धिर्यदि भेदो भवेत्तयोः ।।
अनिर्मोक्षप्रसक्तिश्च क्षेत्रज्ञपरमात्मनोः ।। २२ ।।

अकृत्स्नदृष्टिविषयो निषेधोऽपि न युज्यते ।।
प्रविष्टस्य न चेत्कार्त्स्न्यं विज्ञानात्मन इष्यते ।। २३ ।।

वस्तुवृत्तानुरोधेन नातो भेदोऽस्ति कुत्रचित् ।।
वस्तुवृत्तानभिज्ञानाद्भेदः स्वप्नेन्द्रजालवत् ।। २४ ।।

एक एव ततः प्रश्नो न प्रश्नद्वयमिष्यते ।।
कंचिद्विशेषमापेक्ष्य पृष्टो भूयोऽपि पृच्छ्यते ।। २५ ।।

उपदेशस्य विषयः प्रश्नप्रत्युक्तिवाक्ययोः ।।
निरधारि पुरा तस्य याथात्म्यं त्वत्र पृच्छयते ।। २६ ।।

बुद्ध्यन्ताद्व्यतिरिक्तोऽस्ति साक्षी प्रश्नस्य गोचरः ।।
योग्यः प्रत्यङ्ङिति ज्ञेयः पूर्वप्रश्नार्थसंग्रहः ।। २७ ।।

अशनायाद्यतीतत्वं पूर्वोक्तस्यैव वस्तुनः ।।
द्वितीयेनोच्यते तत्त्वं प्रत्यङ्भोहनिवृत्तये ।। २८ ।।

यथाप्रश्नं प्रतिवचो न सम्यगुदितं पुरा ।।
इति मत्वाऽथवाऽप्राक्षीत्पृष्टमर्थं पुनर्ऋषिम् ।। २९ ।।

साक्षादित्यादिना पृष्टं साक्षादित्यादिलक्षणम् ।।
यथा संभाव्यते नेदृक्प्रत्युक्तौ किंचिदीक्ष्यते ।। ३० ।।

असंतोषात्कहोलोऽत उषस्तप्रश्नमेव तु ।।
भूयोऽप्राक्षीन्मुनिं विद्वान्याथात्म्यर्थावबुद्धये ।। ३१ ।।

एष आत्मेति प्रत्युक्तिर्यः प्राणेनेति चापरा ।।
तावन्भात्रोक्तितो नासौ प्रश्नार्थोऽवधृतो भवेत् ।। ३२ ।।

ननूर्मिषट्कातीतत्वं दुःखित्वं चाद्वयात्मनि ।।
एकदैकत्र न स्यातां प्रकाशतमसी यथा ।। ३३ ।।

नैष दोषस्तदज्ञानमिथ्याधीभ्रमहेतुतः ।।
संसारिताऽऽत्मनः क्लृप्ता कृष्णिमेव नभस्तले ।। ३४ ।।

बृहद्विचारे सम्यक्च प्रागप्येतद्विचारितम् ।।
विरुद्धागमविषयप्रविवेकप्रसङ्गतः ।। ३५ ।।

रज्जुत्वाहित्वयोर्यद्वदेकस्मिन्नपि वस्तुनि ।।
स्वतस्तन्मोहतश्चैव संभवस्तद्वदात्मनि ।। ३६ ।।

मुक्तत्वं च सितत्वं च परस्परविरुद्धयोः ।।
धर्मयोः समवायः स्यान्न तु नीलोत्पलादिवत् ।। ३७ ।।

एवं विरुद्धधर्मत्वे न च दोषोऽस्ति कश्चन ।।
नामरूपादिसद्भावो दोषश्चेदिह चोद्यते ।। ३८ ।।

नेह नानेति वचनादेकमेवेति चोक्तितः ।।
नैवं परिहृतेस्तस्य मृद्दृष्टान्तादियुक्तिभिः ।। ३९ ।।

अगृह्यमाणं सत्तत्त्वं विपरीतमिवेक्ष्यते ।
यथावस्त्वीक्ष्यमाणं तु यथावस्त्वेव वीक्ष्यते ।। ४० ।।

यदत्र चोद्ये वक्तव्यं तत्पुरैवासकृद्बहु ।।
सम्यगुक्तं तदखिलमिह स्मर्तव्यमादृतैः ।। ४१ ।।

अविचारितसंसिद्धिमोहोपहतचेतसाम् ।।
अप्यद्वयं परं ब्रह्म द्वयवत्प्रथते मृषा ।। ४२ ।।

यथा विशुद्धमाकाशं तिमिरोपप्लुतो जनः ।।
संकीर्णमिव मात्राभिश्चित्राभिरूपलक्षयेत् ।। ४३ ।।

तथेदममलं ब्रह्म निर्विकारमविद्यया ।।
कलुषत्वमिवाऽऽपन्नं भेदरूपं प्रकाशते ।। ४४ ।।

तस्यैकमपि चैतन्यं बहुधा प्रविभज्यते ।।
अङ्गाराङ्कितमुत्पाते वारिराशेरिवोदकम् ।। ४५ ।।

बाध्य एवाऽऽत्मसंमोहो न त्वसौ बाधको यतः ।।
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानं न बाध्यं बाधकं यतः ।। ४६ ।।

स्वभावानपहारेण संगतिः स्यात्ततस्तयोः ।।
इति चेतसि संधाय सर्वयोगेश्वरेश्वरः ।। ४७ ।।

मोहापनुत्तये प्राह प्रपन्नाय किरीटिने ।।
बाध्यबाधकरूपं च न व्येतीति प्रकाशयन् ।। ४८ ।।

या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी ।।
यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ।। ४९ ।।

ज्ञानाज्ञाने ततोऽपेक्ष्य व्यवहारोऽयमात्मनि ।।
शास्रीयो लौकिकश्चातो विरोधोऽत्र न शङ्क्यते ।। ५० ।।

उत्पन्नात्मप्रबोधानामात्माविद्यातदुद्भवम् ।।
सम्यग्ज्ञानाग्निना नित्यं दह्यमानं प्रजायते ।। ५१ ।।

ऐकात्म्यवस्तुयाथात्म्यमभिप्रेत्यात उत्तरः ।।
साक्षादित्यादिकः प्रश्नो यदेवेतिपुरः सरः ।। ५२ ।।

प्रत्याहैष त आत्मेति याज्ञवल्क्योऽपि पूर्ववत् ।।
संभाव्यते यतोऽत्रैव साक्षादित्यादिलक्षणम् ।। ५३ ।।

निःशेषनिर्णयोक्तीच्छुः कहोलोऽप्याह पूर्ववत् ।।
कतमो याज्ञवल्क्येति स तं प्रत्याह शुद्धधीः ।। ५४ ।।

योऽशनायापिपासादीन्धर्मान्सर्वान्विरोधतः ।।
अतीत्य वस्तुवृत्तेन स्वमहिम्नि व्यवस्थितः ।। ५५ ।।

अशनायापिपासे यस्तद्धेतोरत्ययात्सदा ।।
अत्येति वस्तुवृत्तेन स साक्षादिति गृह्यताम् ।। ५६ ।।

शोकादासङ्गबीजाद्धि जज्ञाते ते यथोदिते ।।
इच्छाविशेषास्ताभ्यां च जज्ञिरेऽन्ये सहस्रशः ।। ५७ ।।

आत्माऽत्येतीति संबन्धो योऽशनायादिलक्षणान् ।।
क्रियार्थोऽत्येतिशब्दश्चेन्न क्रियार्थो विवक्षितः ।। ५८ ।।

औष्ण्यं शैत्यं यथाऽत्येति वस्तुवृत्तेन सर्वदा ।।
गार्ताद्यत्ययवत्त्वत्र न मानादुपपद्यते ।। ५९ ।।

अशनायापिपासे द्वे एव नात्येति केवले ।।
शोकश्च यस्तयोर्बीजं तमप्येषोऽतिवर्तते ।। ६० ।।

शोकोऽत्रारतिमात्रं स्याच्चेतसो याऽनवस्थितिः ।।
मोहं चात्येति वैचित्यं विषयापहृतिं धियः ।। ६१ ।।

स्वतोऽनानात्मकेऽज्ञानाद्यन्नानात्मसमीक्षणम् ।।
मिथ्याज्ञानमनात्माभं मोह इत्युपदिश्यते ।। ६२ ।।

सर्वग्रःप्राणधर्मत्वादशनायापिपासयोः ।।
समासेनाभिधानं स्याद्यदि वा शोककार्यतः ।। ६३ ।।

असमासेन निर्देशो भिन्नकार्यत्वकारणात् ।।
प्रवृत्तिररतेः कार्यं मोहस्यानर्थसंप्लुतिः ।। ६४ ।।

जरेति परिणामः स्याद्वलीपलितलक्षणः ।।
देहस्य मृत्युर्विच्छेदो वियोगो देहलिङ्गयोः ।। ६५ ।।

प्राणाधिकरणे पूर्वे शोकमोहौ मनोगती ।
जरामृत्यू तु देहस्य धर्माविति विनिश्चयः ।। ६६ ।।

अशनायादिसंबन्धो नाऽऽत्मनो वास्तवो मतः ।।
अनिर्मोक्षप्रसक्तिः स्यात्तस्य चासङ्गरूपतः ।। ६७ ।।

यत एवमतः प्रत्यग्याथात्म्यानवबोधतः ।।
अशनायादिसंबन्धः सम्यग्बोधादतो हनुतिः ।। ६८ ।।

यः स्वकारणसंसर्गः कार्याणामत्ययो भवेत् ।।
अनात्यन्तिकरूपत्वादत्ययोऽसौ न गृह्यते ।। ६९ ।।

तत्कारणनिषेधो यः स्वमहिम्नैव वस्तुनः ।।
तमत्ययं मोक्षविधौ तद्विद्वांसः प्रचक्षते ।। ७० ।।

अशनायापिपासाभ्यां तस्मात्तत्कारणग्रहः ।।
संवर्गात्मातिवर्तित्वात्तत्कार्यातिगतिस्ततः ।। ७१ ।।

मृत्युनैवेत्युपक्रम्य तथाच श्रुतिरब्रवीत् ।।
लक्षणं ह्यशनायेति प्राणमृत्युप्रबुद्धये ।। ७२ ।।

अविचारितसंसिद्धप्रत्यगज्ञानलक्षणम् ।।
अशनायापिपासादिधर्मिणं प्राहुरीश्वरम् ।। ७३ ।।

तत्प्रत्यगात्मयाथात्म्यभास्वज्ज्ञानोदयात्तमः ।।
प्रध्वस्याऽऽत्माऽयमत्येति तदुत्थं वस्तुवृत्ततः ।। ७४ ।।

आत्माऽसामान्यचैतन्यरूपोत्थेनाऽऽत्मगं तमः ।।
जग्ध्वा मानेन निःशेषं प्रत्यङ् पूर्णोऽवशिष्यते ।। ७५ ।।

यस्मादेष स्वतो बुद्धो निरविद्यः स्वतस्ततः ।।
शुद्धश्चातोऽद्वितीयत्वात्प्रत्यङ्भुक्तः स्वतस्ततः ।। ७६ ।।

एवं ध्वस्तात्ममोहस्य कुतोऽविद्योत्थवस्तुभिः ।।
प्रतीचोऽस्त्यभिसंबन्धो ह्यशनायादिलक्षणैः ।। ७७ ।।

यथा विशुद्धमाकाशं सति वाऽसति वा मले ।।
नीहारादौ तथैवाऽऽत्मा कार्यकारणवस्तुनि ।। ७८ ।।

प्रत्याग्याथात्म्यदृष्ट्याऽऽत्मा कारणं स्वतमोवधि ।।
बाधित्वाऽज्ञानसंसारौ यात्यपूर्वादिरूपताम् ।। ७९ ।।

शोकमोहावतः स्यातां सूत्रकार्योपलक्षणम् ।।
जरामृत्यू विराजश्च सर्वकार्योपसंहृतिः ।। ८० ।।

अध्यात्माद्यधियज्ञादेराधिदैवतरूपता ।।
पुरुक्तोऽर्थवती चैवं सति सर्वा भवेद्ध्रुवम् ।। ८१ ।।

सर्वाण्युपासनान्येवं ब्रह्मविद्याभिसंगतेः ।।
विद्याधिकार उक्तत्वादर्थवन्तीति निश्चितिः ।। ८२ ।।

प्रतीचोऽसङ्गयाथात्म्यान्मोहादेश्चाप्यवस्तुतः ।।
प्रत्यङ्भात्रावशेषत्वात्कुतः षष्ठ्यर्थसंभवः ।। ८३ ।।

हेतुहेतुमदुक्त्यैतद्व्याख्येयं त्रयमात्मनि ।।
आनन्दवद्वा शङ्क्योक्तिर्योऽशनायेतिपूर्विका ।। ८४ ।।

स्वाभाविकत्वं मा प्रापच्छोकादेरात्मसौख्यवत् ।।
यस्मिन्सत्येव यत्सत्स्यात्तस्मिंस्त्वसति तन्न सत् ।। ८५ ।।

अशनायादिकास्तस्मात्कार्यकारणलक्षणान् ।।
तद्विरुद्धात्मविज्ञानाद् ध्वंसित्वाऽऽत्मैकलो भवेत् ।। ८६ ।।

परमात्मस्वभावोऽयं स्वयं श्रुत्या प्रपञ्चितः ।।
एतमेव तमात्मानं विदित्वोक्तेेन वर्त्मना ।।
व्युत्थाय ब्राह्मणा यत्नाद्भिक्षाचर्यं चरन्ति हि ।। ८७ ।।

अधिकारिविशेषस्य ज्ञानाय ब्राह्मणग्रहः ।।
न संन्यासविधिर्यस्माच्छ्रुतौ क्षत्र्रियवैश्ययोः ।। ८८ ।।

त्रयाणामविशेषेण संन्यासः श्रूयते श्रूतौ ।।
यदोपलक्षणार्थं स्याद्ब्राह्मणग्रहणं तदा ।। ८९ ।।

कर्माधिकारविच्छेदि ज्ञानं चेदभ्युपेयते ।।
कुतोऽधिकारनियमो व्युत्थाने क्रियते बलात् ।। ९० ।।

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानस्वभावश्चेत्समर्थ्यते ।।
व्युत्थानं यस्य यस्य स्यात्स स व्युत्थातुमर्हति ।। ९१ ।।

एवं चेद्ब्राह्मणोक्तिः स्याद्ध्वस्ताविद्यगृहीतये ।।
स ब्राह्मण इति स्पष्टं श्रुतिरन्ते च वक्ष्यति ।। ९२ ।।

प्राणस्वान्ततनूधर्मा अशनायादिलक्षणाः ।।
य एते सर्वभूतेषु वर्तन्तेऽम्भःप्रवाहवत् ।। ९३ ।।

संसारोऽनर्थ इत्येष प्रत्यङ्भोहैकहेतुकः ।।
यतो बिभ्यति भूतानि परोत्कर्षगतान्यपि ।। ९४ ।।

कारणं प्रत्यगज्ञानं कार्यं संसार उच्यते ।।
तद्विरुद्धात्मकः प्रत्यङ्ब्रह्यापूर्वादिवाक्यतः ।। ९५ ।।

एतं तमिति वाक्येन दृष्ट्यादेः साक्षिणं श्रुतिः ।।
अनूद्यापेतदुःखेन साक्षात्संगतिमब्रवीत् ।। ९६ ।।

तं दृष्ट्यादिदृशं साक्षादात्मानं कल्पितात्मनाम् ।।
तमेतमिति विज्ञाय यथाव्याख्यातलक्षणम् ।। ९७ ।।

उषस्तोक्तो विशेष्योऽत्र कहोलोक्तो विशेषणम् ।।
एवं संसारविध्वस्तिस्तद्धेतोर्ज्ञानहानितः ।। ९८ ।।

घटाकाशो महाकाश इत्युक्तेः केवलं वियत् ।।
यथाऽधिगम्यते तद्वत्साक्षादित्यादिलक्षणः ।। ९९ ।।

भेदसंसर्गहीनोऽर्थस्तद्धेतुध्वंसवर्त्मना ।।
एतस्मादेव विज्ञेयो वाक्यान्नान्यप्रमाणतः ।। १०० ।।

साक्षादित्यादिकं सर्वमुषस्तप्रश्नगोचरः ।।
योऽशनायेति चात्रोक्तौ संभाव्यं तदशेषतः ।। १०१ ।।

सामान्यमात्रपत्युक्तेर्न यथापृष्टवस्तुधीः ।।
पूर्वत्राभूद्यथा साक्षादिति प्रत्युक्तितो मतिः ।। १०२ ।।

पौैर्वापर्यं यथायोगं कत्वान्तयोः पदयोर्द्वयोः ।।
पूर्वं यदि विदित्वेति तदा द्वेधा प्रकल्पनम् ।। १०३ ।।

ज्ञानस्वभावाद्व्युत्थानं ज्ञेयवस्तूपरोधतः ।।
व्युत्थाने चोदनापेक्षा नाधिकारोपमर्दतः ।। १०४ ।।

शाब्दी वा प्रतिपत्तिः स्याद् व्युत्थानादेः प्रयोजिका ।।
विध्यर्थो ह्यपि बाल्यादिस्तथोर्ध्वमपि दृश्यते ।। १०५ ।।

व्युत्थायाथ विदित्वेति पौर्वापर्यं यदेष्यते ।।
व्युत्थानसाधना विद्येत्ययमर्थो भवेत्तदा ।। १०६ ।।

विदित्वा कथमित्यस्य प्रत्युक्त्यर्था परा श्रुतिः ।।
तस्मादित्यादिका योज्या न्यासहेतुत्वसिद्धये ।। १०७ ।।

तस्मादेवंविदित्येवं तथाचोर्ध्वं प्रवक्ष्यति ।।
निःशेषकर्मसंन्यासं विद्यायाः साधनं श्रुतिः ।। १०८ ।।

संन्याससाधनं ज्ञानं निर्वक्त्यत्रापि च श्रुतिः ।।
यथा तथा पराश्चात्र श्रुतयः सन्ति कोटिशः ।। १०९ ।।

ज्ञानानुरोधिनी यद्वत्प्रवृत्तिः प्राणिनामिह ।।
तथेहापि श्रुतिर्वक्ति प्रत्यग्याथात्म्यवेदिनाम् ।। ११० ।।

पुत्रोत्पत्तिं समुद्धिश्य दारान्परिजिघृक्षति ।।
यतो दारार्थ उद्योगस्ततः पुत्रैषणोच्यते ।। १११ ।।

पुरुषार्थाय यन्नालं लब्धात्माऽपि कुठारवत् ।।
अप्रविश्य प्रयोगं तद्वित्तमित्युपदिश्यते ।। ११२ ।।

यत्त्वात्मलाभमात्रेण पुरुषार्थसमाप्तिकृत् ।।
व्युत्थानं तद्बलादेव न तु यत्स्याद्गवादिवत् ।। ११३ ।।

प्रत्यगज्ञानसंभूतकामोत्थं साधनात्मकम् ।।
देवतादिपरिज्ञानं मन्त्रवद्वित्तमुच्यते ।। ११४ ।।

नाऽऽत्मानं लभते कर्म यतो वित्तमृते ततः ।।
वित्तैषणेयं कर्मार्था न लोकार्थेति निश्चितिः ।। ११५ ।।

नित्यकर्मप्रसिद्ध्यर्थमतो वित्तमिहेष्यते ।।
न चेज्जामि भवेद्वाक्यं पृथग्लोकैषणाग्रहात् ।। ११६ ।।

लोकानुद्दिश्य यः कामस्तत्साधनसमाश्रयः ।।
लोकैषणेति तामाहुः काम्यकर्मार्थुमुद्यमम् ।। ११७ ।।

यतोऽसाधनसाध्यं तं प्रत्यगात्मानमात्मना ।।
साक्षादित्यादिनाऽज्ञासीद्विरुद्धं साध्यसाधनैः ।। ११८ ।।

साध्यसाधनरूपाभ्यस्तस्मादुक्तार्थवेदिनः ।।
व्युत्तिष्ठन्त्येषणाभ्यस्ते तद्विरुद्धात्मकत्वतः ।। ११९ ।।

अज्ञानकामजन्यत्वं वाङ्भनःकायकर्मणाम् ।।
सोऽकामयत इत्येवं पुराऽप्युक्तं तमस्विनः ।। १२० ।।

यदज्ञानात्प्रवृत्तिर्या तज्ज्ञानात्सा कुतो भवेत् ।।
प्रत्यग्ज्ञानोदयेऽतः स्यान्निवृत्तिः सर्वकर्मणाम् ।। १२१ ।।

जिज्ञासुरपि चैतस्य यथोक्तस्याऽऽत्मवस्तुनः ।।
सर्वैषणानिवृत्त्यैव तज्ज्ञानं समवाप्नुयात् ।। १२२ ।।

यस्तु त्यक्तुं न शक्नोति रागादिप्रबलत्वतः ।।
रागादिहेतुनाशार्थं कार्यं कर्मैव तेन तु ।। १२३ ।।

आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते ।।
योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते ।। १२४ ।।

न्याय्यां वृत्तिं समुल्लङ्घ्य तद्विरुद्धतया स्थितिः ।।
व्युत्थानमिति तामाहुर्व्युत्थानज्ञा महाधियः ।। १२५ ।।

सामन्तो व्युत्थितो राज्ञा विरोधेन व्यवस्थितौ ।।
व्युत्थानशब्दो लोकेऽपि प्रसिद्धोऽत्र तथैव सः ।। १२६ ।।

भिक्षया लक्ष्यते चर्या ह्याकिंचन्यैकसंश्रया ।।
अममापरिग्रहोक्तेर्निष्कर्मा मुनिरूच्यते ।। १२७ ।।

एषणा कामपर्यायः कामश्चाप्राप्तगोचरः ।।
अवाप्ताशेषकामेऽसौ भवंस्तन्मोहतो भवेत् ।। १२८ ।।

आनन्दैकस्वभावत्वान्नाऽऽत्मनः सुखकामिता ।।
विरोधात्सुखरूपस्य न दुःखेन समागमः ।। १२९ ।।

बुभुक्षादिनिषेधोऽयं तथाऽप्यात्मन उच्यते ।।
सर्वानर्थैकमूलस्य प्रत्यङ्भोहस्य हानये ।। १३० ।।

निरेषणैकयाथात्म्ये न यथावस्तुकामधीः ।।
निरेषणात्मसंबोधाद्बाध्यैवेयमतो भवेत् ।। १३१ ।।

फलार्थैषणयैकत्वप्रसिद्ध्यर्थमतः श्रुतिः ।।
प्रवक्तुमुपचक्राम पुत्रवित्तैषणैकताम् ।। १३२ ।।

यतो धनाभिलाषोऽयं कृतदारस्य सार्थकः ।।
पुत्रैषणाऽतोऽभिन्नैव ज्ञेया वित्तैषणात्मनः ।। १३३ ।।

साधनत्वाविशेषत्वात्पुत्रवित्तैषणात्मनोः ।।
एवं चैकत्वमनयोरिह व्याख्येयमादृतैः ।। १३४ ।।

साध्यैषणाप्रयुक्तत्वात्पुत्रवित्तैषणात्मनः ।।
एका लोकैषणैवेयं त्रिधाऽतो व्यपदिश्यते ।। १३५ ।।

स्वमहिम्नैव निष्पत्तिर्न विना साधनं यतः ।।
साध्यस्य साधनादानमतः साध्यानुरोधतः ।। १३६ ।।

अपास्ताशेषानर्थाप्तपुरुषार्थत्वतः स्वतः ।।
तन्मोहमात्रजे तस्मादेषणे प्रत्यगात्मनि ।। १३७ ।।

ब्रह्माज्ञानं यतो हेतुरेषणानां न वस्तुतः ।।
परमार्थविदां न स्युरेषणा या यथोदिताः ।। १३८ ।।

आप्ताशेषपुमर्थत्वान्नापेक्ष साधनं प्रति ।।
साध्यत्वेऽपि हि सिद्धस्य किंत्वसाध्यस्य वस्तुनः ।। १३९ ।।

सर्वोपाया निवर्तन्त उपेयावसितौ यतः ।।
चरितार्थत्वतोऽमीषां नापेक्षा सिद्धवस्तुनः ।। १४० ।।

अप्यज्ञातात्मयाथात्म्यो जिज्ञासुर्योऽत्र वस्तुनि ।।
सर्वकर्मपरित्यागो ज्ञानाप्त्यै तस्य साधनम् ।। १४१ ।।

तस्मादेवंविदित्यत्र श्रुतिः स्पष्टं यथोदितम् ।।
निःशेषकर्मसंन्यासं स्वयमेव प्रवक्ष्यति ।। १४२ ।।

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानसाधनत्वप्रसिद्धये ।।
श्रुत्यन्तरेषु तद्वच्च सन्ति वाक्यान्यनेकशः ।। १४३ ।।

मुक्तेश्च बिभ्यतो देवा मोहेनापिदधुर्नरान् ।।
प्रावर्तन्त ततो भीताः कर्मस्वज्ञाततत्त्वकाः ।। १४४ ।।

सर्वकर्माण्यतस्त्यक्त्वा प्रत्यक्प्रवणबुद्धयः ।।
मोहं भित्त्वाऽऽत्मसंबोधाद्ययुः कैवल्यमुत्तमम् ।। १४५ ।।

इति भाल्लविश्रुतिवचः सम्यग्ज्ञानस्य जन्मने ।।
संन्यासं साधनं वक्ति वाङ्भनःकायकर्मणाम् ।। १४६ ।।

पराञ्चि खानीति तथा पराक्प्रवणसाधनम् ।।
निषेधत्यात्मविज्ञाने मन्त्रवर्णोऽपि काठके ।। १४७ ।।

वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्थाः संन्यासयोगाद्यतयः शुद्धसत्त्वाः ।।
मन्त्रोऽपि चैकात्म्यविनिश्चयाय निःशेषकर्मोज्झितिमाह साक्षात् ।। १४८ ।।

ब्रह्मचर्यं समापय्य गृही तस्माद्भवेद्द्विजः ।।
गृहाश्रमं समाप्याथ वानप्रस्थं समापयेत् ।। १४९ ।।

यथोक्ताश्रमवासार्थं सामर्थ्यान्नियमो भवेत् ।।
एवं सति समर्थः स्यात्सर्वाश्रमसमुच्चयः ।। १५० ।।

वानप्रस्थाश्रमादूर्ध्वं प्रव्रजेदविचारयन् ।।
प्रत्यक्षश्रुतिमूलोऽयं सर्वाश्रमसमुच्चयः ।। १५१ ।।

कषायं पाचयित्वा च श्रेणीस्थानेषु च त्रिषु ।।
प्रव्रजेच्च परं स्थानं पारिव्राज्यमनुत्तमम् ।। १५२ ।।

इति व्यासस्मृतौ वाक्यं प्रत्यक्षश्रुतिबन्धनम् ।।
तथाऽन्यान्यपि विद्यन्ते वाक्यान्यत्र सहस्रशः ।। १५३ ।।

ब्रह्मचर्याश्रमादेव यदि वा प्रव्रजेद्दूिजः ।।
गृहाच्च प्रव्रजेत्तद्वत्प्रव्रजेच्च वनात्तथा ।। १५४ ।।

विकल्पेनैव व्याख्यात एकद्वित्रिसमुच्चयः ।।
कषायपक्तिमापेक्ष्य विकल्पोऽयं त्रिधोदितः ।। १५५ ।।

परीक्ष्य लोकानित्यादि तथाचाऽऽथर्वणे वचः ।।
विरक्तः कर्मभूमिभ्यो ज्ञानं प्रति नियुज्यते ।। १५६ ।।

सर्वकर्मपरित्यागात्संत्यक्ताशेषसाधनः ।।
श्रुत्युक्तोऽत्र परिव्राट् स्यादैकात्म्यज्ञानजन्मने ।। १५७ ।।

मुण्डोऽपरिग्रहश्चेति प्रत्यक्षश्रुतिवाक्यतः ।।
तद्विरुद्धं स्मृतेर्वाक्यं नापेक्ष्यं दुर्बलत्वतः ।। १५८ ।।

विगीता च विरुद्धा च दृष्टार्था दृष्टकारणा ।।
इति वेदविदाऽप्युक्तं तदप्रामाण्यकारणम् ।। १५९ ।।

क्रियमाणानि कर्माणि यथा स्युः फलसिद्धये ।।
तदक्रियोक्ता श्रुत्येह तथाऽऽत्मज्ञानजन्मने ।। १६० ।।

सत्यानृते सुखदुःखे वेदाल्लोँकदूयं तथा ।।
संन्यस्याऽऽत्मनमन्विच्छेदित्यदुष्टं स्मृतेर्वचः ।। १६१ ।।

त्यज धर्ममधर्मं च तथा सत्यानृते त्यज ।।
उभे सत्यानृते त्यक्त्वा येन त्यजसि तं त्यज ।। १६२ ।।

नैष्कर्म्यसाधनेष्वेवं श्रुतयः स्मृतिभिः सह ।।
मुमुक्षुं विनियुञ्जन्ति सदाऽऽत्मज्ञानजन्मने ।। १६३ ।।

तथाऽनधिकृतानां च संन्यासस्य विधानतः ।।
काणकुब्जादिविषया न्यासक्लृप्तिरतोऽशुभा ।। १६४ ।।

सत्सु प्रत्यक्षविधिषु यथोक्तेष्वफलः श्रमः ।।
भिक्षाचर्यं चरन्तीतिविध्यर्थः क्रियते महान् ।। १६५ ।।

तिष्ठासेदिति चात्रापि प्रत्यक्षः श्रूयते विधिः ।।
तस्मिन्सति वृथा कस्माज्जनोऽयं परिखिद्यते ।। १६६ ।।

साध्यसाधनरूपाभ्यां विरुद्धं प्रत्यगीक्षणम् ।।
यतो यथोक्तं तत्सिद्धौ तस्मादेतद्विधीयते ।। १६७ ।।

व्युत्थायातो यथोक्ताभ्य एषणाभ्यो निरेषणः ।।
पाण्डित्यमथ निर्विद्य बाल्यं परिसमापेयत् ।। १६८ ।।

पदार्याधिगतिः पूर्वं ततस्तदभिसंगतिः ।।
विरुद्धार्थह्नुतिः पश्चात्ततो वाक्यार्थबोधनम् ।। १६९ ।।

एकैकश्येन नीत्वाऽथ निष्ठां पाण्डित्यलक्षणाम् ।।
बाल्यं चैव यथायोगमन्वयव्यतिरेकतः ।। १७० ।।

अद्वितीयार्थनिष्ठत्वमात्मप्रत्ययशब्दयोः ।।
तथाचाऽऽत्मैकनिष्ठत्वमद्वितीयस्य मानसः ।। १७१ ।।

ऐकार्थ्यान्नेह संसर्गस्तद्विरुद्धार्थयोरिव ।।
अशनायाद्यतिक्रान्तदृष्टिद्रष्टृपदार्थयोः ।। १७२ ।।

पण्डेति बुद्धिनामैतत्सा जाता यस्य मानतः ।।
तं पण्डितमिति प्राहुः सोऽत्र श्रुत्या नियुज्यते ।। १७३ ।।

यत्पण्डितस्य कर्म स्यात्तत्पाण्डित्यं प्रचक्षते ।।
अप्राप्ततत्त्वनिष्ठोऽतः पाण्डित्ये विनियुज्यते ।। १७४ ।।

शास्राचार्यात्मतो निष्ठां नीत्वाऽऽत्मप्रत्ययं यतिः ।।
तिष्ठासेदथं बाल्येन, कृत्स्नानात्मधियो ह्नुतिः ।। १७५ ।।

बाल्यशब्दाभिधेया स्यात्तां समापय्य शुद्धधीः ।।
मुनिभावं ततो त्गवा ब्रह्मव ब्राह्मणो भवेत् ।। १७६ ।।

निःशेषमात्मसंबोधं कुर्यादिति विधीयते ।।
तिष्ठासेदिति संबन्धः सर्वत्र विधिना भवेत् ।। १७७ ।।

प्राणेन प्राणितीत्युक्तो दृष्टेर्द्रष्टेति चोदितः ।।
स आत्माऽनुभवात्सिद्ध आ देहादा परात्मनः ।। १७८ ।।

अस्य प्रत्यक्पदार्थस्य ह्या समाप्तेर्विधीयते ।।
धीः पाण्डित्यगिरा साक्षादन्वयव्यतिरेकतः ।। १७९ ।।

तथैव योऽशनायेति परमात्माऽपि शब्दितः ।।
तस्य निष्ठाविधानार्थं बाल्येनेति परं वचः ।। १८० ।।

नान्यत्रेहाद्वितीयार्थात्साक्षादात्मार्थसंभवः ।।
इत्यर्थोऽत्र विधेयः स्यादन्वयव्यतिरेकतः ।। १८१ ।।

अद्वितीयपदार्थस्य तथा नैवाऽऽत्मनोऽन्यतः ।।
संभवोऽस्तीतिविध्यर्थस्तिष्टासेदिति भण्यते ।। १८२ ।।

विशेषणविशेष्यत्वसंबन्धोऽथ पदार्थयोः ।।
विरुद्धार्थनिवृत्त्याऽत्र मुनिरित्यभिधीयते ।। १८३ ।।

ब्रह्मात्मनोरसंसर्गस्तद्विरुद्धार्थयोरिव ।।
पदार्थैकत्वतो भेदो ध्वान्तध्वस्तौ निवर्तते ।। १८४ ।।

सामानाधिकरण्यं च विशेषणविशेष्यता ।।
लक्ष्यलक्षणसंबन्धः पदार्थप्रत्यगात्मनाम् ।। १८५ ।।

सामानाधिकरण्यादेर्घटेतरखयोरिव ।।
व्यावृत्तेः स्यादवाक्यार्थः साक्षान्नस्तत्त्वमर्थयोः ।। १८६ ।।

चिदज्ञानैकहेतुत्वाद्धातव्यानां चिदात्मनि ।।
मोहध्वस्तौ प्रतीचोऽन्यो नातोऽर्थोऽत्रावशिष्यते ।। १८७ ।।

आत्मधीविषयं नैति तदज्ञानैककारणः ।।
अनात्ममानमेयोऽर्थो यतोऽतः केवलात्मता ।। १८८ ।।

समाप्यामौनमखिलं बाल्यपाण्डित्यलक्षणम् ।।
निर्विद्य च तथा मौनं पदार्थद्वयसंगतिम् ।। १८९ ।।

अथ ब्राह्मण इत्युक्त्या फलावस्थाऽस्य भण्यते ।।
भेदसंसर्गहीनोऽर्थः स्वमहिम्नि व्यवस्थितः ।।
साक्षादित्यादिरूपोऽथ ब्रह्म ब्राह्मण उच्यते ।। १९० ।।

इमामवस्थां संप्राप्य सर्वो ब्राह्मण उच्यते ।।
ब्राह्मण्यं गौणमन्यत्र पूर्वभूमिषु नाञ्जसा ।। १९१ ।।

केनाथ ब्राह्मणः स स्यादिति प्रश्नमपृच्छत ।।
उक्तोपायातिरेकेण पृच्छयते साधनान्तरम् ।। १९२ ।।

यज्ञादिलक्षणं तावत्पारंपर्येण साधनम् ।।
निर्ज्ञातमागमात्तस्मात्पृच्छ्यते साधनान्तरम् ।। १९३ ।।

चतुर्णां कतमेनेति न तु प्रश्नोऽत्र युज्यते ।।
कैवल्याश्रममादाय ब्राह्मण्यस्य समाप्तितः ।। १९४ ।।

न चाऽऽश्रमान्तरं युक्तं मुर्नर्व्युत्थायिनः सतः ।।
कृतार्थस्याकृतार्थस्य तस्य नैवाऽऽश्रमान्तरम् ।। १९५ ।।

प्रश्नोऽयं साधनज्ञप्त्यै ब्राह्मणस्येह पृच्छ्यते ।
किंसाधनो ब्राह्मणः स्यादिति साधनमुच्यताम् ।। १९६ ।।

प्रश्नप्रतिवचस्तेन ब्राह्मणः स्याद्यथोदितः ।।
येनानवाप्तज्ञानोऽपि भवेदीदृश एव ना ।। १९७ ।।

उक्तब्राह्मणसादृश्यं सर्वकर्मनिरासतः ।।
नैष्कर्म्यसाधनेनैव ब्राह्मणः स्याद्यथोदितः ।। १९८ ।।

इत्येषोऽर्थो विधेयोऽत्र येनेति वचसा श्रुतेः ।।
स्मृतयोऽपीममेवार्थं तत्र तत्र प्रचक्षते ।। १९९ ।।

लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयाऽनघ ।।
ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम् ।। २०० ।।

इमौ द्वावेव पान्थानौ कर्मतत्त्यागलक्षणौ ।।
सजातीयाद्विनिष्क्रान्तावनुक्रान्ततराविमौ ।। २०१ ।।

संन्यास एव ताभ्यां च विशेषेणातिवर्तते ।।
तथा किं प्रजयेत्यादिः पन्थाः कर्मत्यजां श्रुतः ।। २०२ ।।

ब्रह्मचर्याश्रमादेव प्रव्रजेदिति भूरिशः ।।
संन्यासमेव ब्रुवते मुक्तये सर्वकर्मणाम् ।। २०३ ।।

श्रुतयः स्मृतयश्चोच्चैः शुद्धन्यायसमाश्रयात् ।।
सर्वकर्मनिरासेन ब्राह्मण्यं लभते ततः ।। २०४ ।।

केनेति यदि वाऽऽक्षेप उत्पत्त्यादेरसंभवात् ।।
साधनानामिहैकात्म्ये तथाच प्रागवादिषम् ।। २०५ ।।

साधनेनैतदैकात्म्यं येन येन चिकीर्ष्यते ।।
तेन तेनेदृगेवाऽऽत्मा नातिशीतिर्मनागपि ।। २०६ ।।

अथवा लक्षणोक्तिः स्याद्यथोक्तब्रह्मवेदिनः ।।
येनेदृगेव चिह्नेन ब्राह्मणस्तेन लक्ष्यताम् ।। २०७ ।।

देहेन्द्रियमनोबुद्धिधर्मानेषोऽत्यवर्तत ।।
प्रत्यगैकात्म्यसंबोधात्तद्धर्मैर्लक्ष्यते कथम् ।। २०८ ।।

सर्वसंसारभावोऽस्य न यथा लक्षणं तथा ।।
सर्वाभावोऽपि नैव स्याल्लक्षणं ब्रह्मवेदिनः ।। २०९ ।।

वेद्यानुरोधतो यस्मात्तद्विदो न्यायलक्षणम् ।।
भावाभावद्वयध्वंसि ब्रह्म वेद्यं च तद्विदः ।। २१० ।।

येनेदृगेव तेनेति तस्मादाह श्रुतिः स्फुटम् ।।
मुमुक्षोर्लक्षणं तादृक्श्रद्दधाना यदब्रुवन् ।। २११ ।।

सुषुप्तेऽप्यतिमूढस्य सर्वसंसारनिहनुतिः ।।
गम्यते लक्षणं तादृङ्न चासौ ब्रह्मविन्मतः ।। २१२ ।।

आत्मनो ब्रह्मतेहोक्ता न त्वनात्मन ईरिता ।।
यथोक्तज्ञानतो ध्वस्तिरार्तश्रुत्याऽतं उच्यते ।। २१३ ।।

अतो ब्राह्मण्यतोऽन्यद्यत्क्रियाकारकलक्षणम् ।।
आर्तं विनाशि तज्ज्ञेयं ब्रह्मानार्तं यतस्ततः ।। २१४ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके तृतीयाध्यायस्य पञ्चमं कहोलब्राह्मणम्

यः सर्वान्तर इत्युक्तस्तन्निर्णयविवक्षया ।।
आ शाकल्यात्परो ग्रन्थ इतो व्याख्यायतेऽधुना ।। १ ।।

विशेषणस्य सर्वस्य साक्षादित्यादिकस्य च ।।
सर्वोन्तरविनिर्णीतौ निर्णयः स्यात्कथं न्विति ।। २ ।।

अशनायाद्यतिक्रान्त्या प्रश्नार्थाविष्कृतिः कृता ।।
न सम्यगिति मन्वाना गार्ग्यपृच्छदतः पुनः ।। ३ ।।

क्षित्यादेर्वियदन्तस्य यावन्नैकात्म्यमुच्यते ।।
निर्णीतार्थो न तावत्स्यात्प्रश्नः साक्षादितीरितः ।। ४ ।।

बुभुक्षाद्येकदेहस्थनिषेधादनिषेधतः ।।
क्षित्यादेर्वियदन्तस्य नातः प्रश्नार्थनिर्णयः ।। ५ ।।

य एते पार्थिवा भावा लोष्टकुम्भादयो मताः ।।
तेषामन्तर्बहिर्व्याप्तिः पृथिव्यैवेह लक्ष्यते ।। ६ ।।

यथैव पार्थिवा भावाः पृथिव्यैवं धरित्र्यपि ।।
अद्भिरन्तर्बहिश्चेयं व्याप्तैवेह समीक्ष्यते ।। ७ ।।

एवं दृष्टं यतस्तस्माद्गार्गी पप्रच्छ लिङ्गतः ।।
प्रश्नं यदिदमित्येवं याज्ञवल्क्यं महाधियम् ।। ८ ।।

ओतप्रोतात्मना कार्यं येन येन समाप्लुतम् ।।
तस्य तस्यान्यसंव्याप्तिर्दृष्टा लोके क्षितेर्यथा ।। ९ ।।

अद्भिश्चेयं क्षितिर्व्याप्ता तस्मात्तसामपीष्यते ।।
अन्येन केनचिद्व्याप्तिर्व्यापकत्वाद्यथा भुवः ।। १० ।।

प्रत्युक्तिर्गार्गि वायावित्येवमेवोत्तरेष्वपि ।।
वाक्येषु प्रतिपत्तव्या प्रत्युक्तिप्रश्नयोर्गतिः ।। ११ ।।

पार्थिवाप्यौ समाश्रित्य तेजोऽभिव्यज्यते यतः ।।
धातू न तु स्वतन्त्रं सन्नावदत्तेजसीत्यतः ।। १२ ।।

सूक्ष्मताव्यापिते ज्ञेये भूम्यादेरुत्तरोत्तरम् ।।
अक्षरात्मावसानानां पूर्वपूर्वप्रहाणतः ।। १३ ।।

आरम्भकबहुत्वाच्च बहूक्तिरिह गृह्यते ।।
आत्मनोऽन्यद्यतः सर्वं पञ्चभूतात्मकं विदुः ।। १४ ।।

द्वात्रिंशद्गुणितो मार्गो रथगत्या विवस्वतः ।।
य उक्तस्तस्य संस्थित्या तस्थुरिन्द्रान्तदेवताः ।। १५ ।।

स्थूलसूक्ष्मात्मना सर्वास्तारतम्येन संस्थिताः ।।
व्याप्यव्यापितयाऽन्योन्यं सर्वतःपरिमण्डलाः ।। १६ ।।

प्रजापतिर्विराडत्र योऽण्डस्यान्तर्व्यवस्थितः ।।
ओतप्रोतानि तत्त्वानि तेन पूर्वाणि सर्वशः ।। १७ ।।

तस्योतप्रोतभावोऽयं ब्रह्मलोकेषु भण्यते ।।
अण्डारम्भकभूतानां ब्रह्मलोकाभिधेष्यते ।। १८ ।।

तदेतल्लोकनिर्माणमोतप्रोतात्मनोदितम् ।।
अण्डान्तमेव व्याख्यातं किमन्यदवशिष्यते ।। १९ ।।

समष्टिव्यष्टिभावेन वायुः सर्वाश्रयः पुरा ।।
व्याख्यातो यः स वक्तव्यस्तदर्थः प्रश्न उत्तरः ।। २० ।।

ओतोः प्रोताश्च कस्मिन्नु ब्रह्मलोका इतीर्यताम् ।।
इति पृष्टोऽब्रवीद्रार्गि माऽतिप्राक्षीः कथंचन ।। २१ ।।

माऽतीत्य प्रश्नविषयं गार्गि प्राक्षीः कथंचन ।।
मा ते मूर्धा व्यपप्तेति त्वामहं वारयाम्यतः ।। २२ ।।

उचितोऽस्या भवेत्प्रश्नो देवता येन पृच्छ्यते ।।
वर्तते यस्तमुल्लङ्घ्य सोऽतिप्रश्नोऽनुमोच्यते ।। २३ ।।

या तमर्हति पूर्वोक्ता साऽतिप्रश्न्येह देवता ।।
तदन्यत्वादिमां त्वाहुरनतिप्रश्न्यनामिकाम् ।। २४ ।।

तामेतामनतिप्राशन्यामतिप्रश्नेन साहसात् ।।
पृच्छन्त्या मूर्धपातस्ते स्यादेव स्वापराधतः ।। २५ ।।

स्थूलान्यनुमया युक्तं प्रष्टुं तत्त्वानि कामतः ।।
इयं तु न तथा स्थूला यां त्वं पृच्छसि देवताम् ।। २६ ।।

अचिन्त्या चाप्रतर्क्या च प्राणभावेन च स्थिता ।।
नातोऽन्येन प्रमाणेन प्रष्टव्या देवताऽऽगमात् ।। २७ ।।

एतस्मादेव हेतोस्तां तर्कशास्त्रेषु तार्किका ।।
नैवानुमिन्वते त्रासात्पृथिव्यादीन्यथा तथा ।। २८ ।।

प्राणोऽयमनिरुक्तो हि कस्तं निर्वक्तुमर्हति ।।
मानान्तरेणाऽऽगमतो मा प्राक्षीरित्यतो वचः ।। २९ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिक तृतीयाध्यायस्य षष्ठं गार्गिब्राह्मणम्

यत्पिपृच्छिषितं गार्ग्या समष्टिव्यष्टिलक्षणम् ।।
लिङ्गेनोद्दालकः सूत्रं तदपृच्छदथाऽऽगमात् ।। १ ।।

तथा च तन्नियन्तारं जगज्जन्मादिकारणम् ।।
आगमाद्गौतमोऽप्राक्षीद्याज्ञवल्क्यमुदारधीः ।। २ ।।

सूत्राद्यागमसंप्राप्तिं सोऽथाऽऽख्यानैकवर्त्मना ।।
व्याचख्यौ गौतमः साक्षाद्गन्धर्वाल्लब्धवानिति ।। ३ ।।

ब्रह्मेह परमात्मोक्तो लोका भूरादयस्तथा ।।
देवास्त्वग्न्यादयो ज्ञेया वेदाश्चैव प्रसिद्धितः ।। ४ ।।

ब्रह्मादीनि च भूतानि ग्रथितान्यक्षसूत्रवत् ।।
सूत्रेण धियमाणानि सदैवेशयतानि च ।। ५ ।।

सूत्रेण विधृतं चान्तर्यामिणा संयतं तथा ।।
आत्मानं वेद भोक्तारं, वेद सर्वं जगत्तथा ।। ६ ।।

सूत्रान्तर्यामिरूपेण यो वेदैतान्पुरोदितान् ।।
स एव ब्रह्मलोकान्तान्वेदेत्येषोऽस्य संग्रहः ।। ७ ।।

अभ्यन्तरतमं सूत्रं ब्रह्मलोकावधेरपि ।।
सूक्ष्मं हि तदतीवोक्तं सर्वसत्त्वसमाश्रयम् ।। ८ ।।

सर्वसाधारणं कर्म यदभिव्य़क्तमिष्यते ।।
वाय्वात्मना परिच्छिन्नं तदास्ते कारणात्मनि ।। ९ ।।

नाऽऽत्मानं लभते कर्म यतोऽसंश्रित्य साधनम् ।।
वाय्वाश्रितमतः कर्म स्वरूपं प्रतिपद्यते ।। १० ।।

साधारणस्य यो वायुर्विशिष्टस्य च धारकः ।।
समष्टिव्यष्टिभावेन कर्मणः सर्वदेष्यते ।। ११ ।।

तं वायुं तच्च कर्मेह य उपेत्य व्यवस्थितः ।।
वायुकर्माभिमानी सन्पुमान्वायुः स उच्यते ।। १२ ।।

स एष वायुः सूत्रात्मा देवाः सर्वाश्रयः प्रभुः ।।
देवतालिङ्गकर्मादि सर्वमत्रैव संश्रितम् ।। १३ ।।

अनेन विधृतं जन्म वायुनेदं शरीरकम् ।।
यच्चोत्पित्सु परं जन्म धृतं तदपि वायुना ।। १४ ।।

विष्टम्भकं पृथिव्यादेः सूक्ष्ममाकाशवत्स्थितम् ।।
यदात्मकमिदं लिङ्गं यत्सप्तदशमुच्यते ।। १५ ।।

यस्याऽऽवहादयो भेदाः सागरस्योर्मयो यथा ।।
वासनानां च सर्वासामाश्रयो यस्तु कथ्यते ।। १६ ।।

यत एवमयं लोकः परश्चायं च सर्वतः ।।
भूतानि चैव सर्वाणि वायुना ग्रथितान्यतः ।। १७ ।।

तस्यापसर्पणेऽङ्गानि नालं स्युः कर्मणे मृतौ ।।
इत्यर्थे लोकसंसिद्धा प्रसिद्धिं श्रुतिरब्रवीत् ।। १८ ।।

वायुनैव धृताङ्गानीत्यत्र लोकेऽपि विद्यते ।।
प्रसिद्धिरिति तामाह तस्मादित्येवमादिना ।। १९ ।।

वायुनैव धृतं यस्माल्लिङ्गदेहादिकं ततः ।।
ज्ञातयः पुरुषं प्रेतमाहुः कार्यं मृतेरिदम् ।। २० ।।

यथाऽस्याङ्गानि लक्ष्यन्ते विस्रस्तानि न पूर्ववत् ।।
मृतमेनं तथा मन्ये नेदृक्चिह्नं मृतिं विना ।। २१ ।।

वायुनैव यथाऽङ्गानि संदृब्धानि यदा तदा ।।
कर्मण्यानि भवन्त्यस्य न तु तानि तथा यतः ।। २२ ।।

तस्मात्प्रवसितप्राणो मृतोऽयं नात्र संशयः ।।
यथोक्तसूत्रसद्भावे प्रसिद्धिर्गौतमेदृशी ।। २३ ।।

सम्यगुक्तमिदं सूत्रं याज्ञवल्क्य यथा तथा ।।
तदन्तर्गतमात्मानं ब्रूह्यन्तर्यामिणं मम ।। २४ ।।

सूत्रादप्यन्तरतमस्त्वन्तर्याम्यधुनोच्यते ।।
कार्यकारणभावोऽयं यस्मिन्नुक्ते समाप्यते ।। २५ ।।

तिष्ठन्पृथिव्यां योऽत्र स्यात्सोऽन्तर्यामीति गृह्यताम् ।।
इत्युक्तावतिसंव्याप्तिप्रसक्तावुत्तरं वचः ।। २६ ।।

अन्तरो यः पृथिव्याः स्यात्क्षितेरभ्यन्तरो हि यः ।। २७ ।।
पृथिवी देवता तर्हि त्वदुक्तार्थसमन्वयात् ।।
इतिदोषापनुत्त्यर्थं यं न वेदेति भण्यते ।। २८ ।।

सूत्रेण ध्रियमाणेयं महाभूतशरीरिणी ।।
अहमस्मि पृथिव्येका बिभर्मि जगदव्ययम् ।।
इत्येवमभिमाना या नान्तर्यामीति सोच्यते ।। २९ ।।

पृथिव्यपि च यं देवं न वेद स्वात्मनि स्तितम् ।।
सोऽन्तर्यामीति मन्तव्यो न त्वियं देवता क्षितिः ।। ३० ।।

क्षितौ करणवत्यां किमन्योऽपि करणादिमान् ।।
नैवं यतः पृथिव्येव शरीरं यस्य नापरम् ।। ३१ ।।

क्ष्माकार्यकरणेनैव कार्यवान्करणी च यः ।।
न कार्यं करणं चास्य किंचिदात्मीयमिष्यते ।। ३२ ।।

अन्तर्यामी परः साक्षादशरीरोऽगुणोऽद्वयः ।।
विलक्षणोऽतो विज्ञेयः पृथिवीदेवतात्मनः ।। ३३ ।।

स्वकार्यभूतां तामेव पृथिवीं मोहवर्त्मना ।।
तत्र लब्धविशेषः संस्तामेवायं नियच्छति ।। ३४ ।।

अदाहकोऽपि वह्निः सन्दाह्यद्रव्यसमाश्रयात् ।।
तत्र लब्धात्मकस्तस्य दग्धा दाह्यस्य न स्वतः ।। ३५ ।।

यथा ज्ञातैवमेवाऽऽत्मा देवताद्यात्मकार्यगः ।।
देवतादिशरीराद्यैर्देवतादीन्नियच्छति ।। ३६ ।।

स्वतस्त्वकरणोऽदेहो निर्गुणोऽभेद एव च ।।
चिदाभासस्वमोहोत्थकार्यैस्तद्वानिवेक्ष्यते ।। ३७ ।।

चतुर्धा प्रविभज्यैनं सात्वताः पर्युपासते ।।
तथा हैरण्यगर्भीयास्तथा पाशुपतादयः ।। ३८ ।।

कृष्णद्वैयपनो व्यासो वेदात्मा ध्वान्तहानिकृत् ।।
प्राहेममेव बहुशः प्राणिनां हितकाम्यया ।। ३९ ।।

नारीयणः परोऽव्यक्तादण्डमव्यक्तसंभवम् ।।
अण्डस्यान्तस्त्विमे लोकाः सप्तद्वीपा च मेदिनी ।। ४० ।।

तस्मै नमोऽस्तु देवाय निर्गुणाय गुणात्मने ।।
नारायणाय विश्वाय देवानां परमात्मने ।। ४१ ।।

एतमेव समुद्दिश्य मन्त्रो नारायणस्तथा ।।
वेदविद्भिर्महाप्राज्ञैः पुरुषैर्विनियुज्यते ।। ४२ ।।

प्रत्यग्ध्वान्तं चिदाभासं स्वकार्यनियमात्मकम् ।।
तदुपाधिर्नियन्तैष परः प्रोक्तो न तु स्वतः ।। ४३ ।।

सर्वज्ञः सर्वशक्तिश्च सर्वात्मा सर्वगो ध्रुवः ।।
जगज्जनिस्थितिध्वंसहेतुरेष सदेश्वरः ।। ४४ ।।

स एषोऽभ्यन्तरो देवः सर्वकारणकारणः ।।
नियच्छति क्षितिं देवीं सर्वावस्थासु सर्वदा ।। ४५ ।।

तेजः सामान्यमात्रं स्यात्तदाधिष्ठातृदेवता ।।
एवं तमस्यपि ज्ञेयं क्षेत्रज्ञश्चाऽऽत्मसंज्ञितः ।। ४६ ।।

देवतास्थानकरणत्रयं प्राणगिरोच्यते ।।
नियच्छति यतो गन्धे त्रयमप्येतदीश्वरः ।। ४७ ।।

पृथिवी यं न वेदेति यदुक्तं तस्य निर्णयः ।।
अदृष्टोऽश्रुत इत्युक्त्या क्रियते ज्ञानशुद्धये ।। ४८ ।।

द्रष्टृदर्शनदृश्यानां प्रत्यग्दृष्टिसमीक्षणे ।।
जाड्यपारार्थ्यहेतुभ्यां शक्तिर्नास्ति मनागपि ।। ४९ ।।

न द्र्ष्ट्रोर्दृश्ययोर्नापि तथा दर्शनयोर्मिथः ।।
ग्राह्यग्राहकसंबन्धस्तत्साक्षी न च वीक्ष्यते ।। ५० ।।

रूपादिदर्शनान्तस्थ आगमापायसाक्ष्यसौ ।।
नित्यात्मदृष्टिश्चिन्मात्रः पश्येत्तं पृथिवी कथम् ।। ५१ ।।

मागोचरातिवर्तित्वादसाधारणदृष्टितः ।।
द्रष्टुरन्यस्य चाभावान्न तं पश्यन्ति देवताः ।। ५२ ।।

दृष्टेर्द्रष्टारमित्यत्र यः साक्षी प्रागुदाहृतः ।।
अन्तर्यामीति सोऽत्रापि नातोऽन्योऽस्तीति भण्यते ।। ५३ ।।

बुद्ध्यन्तः पर एवाऽऽत्मा विज्ञानात्मेति भण्यते ।।
बुद्ध्यागमापायसाक्षी नियन्तैवोच्यते परः ।। ५४ ।।

अव्यावृत्ताननुगतः पूर्णः स्वात्मन्यवस्थितः ।।
संसारहेत्वसंबन्धः सर्वो ब्रह्मेति भण्यते ।। ५५ ।।

कार्यकारणरूपस्य संसारस्य मृषात्मनः ।।
अपूर्वानपरानन्ततत्त्वं ब्रह्मैव वाक्यतः ।। ५६ ।।

पृथिव्यादेश्च द्रष्टृत्वं तथाऽन्तर्यामिणः श्रुतम् ।।
दृष्ट्वभेदः प्रसक्तोऽतो नान्योऽतोऽस्तीति भण्यते ।। ५७ ।।

एष एवैकलो द्रष्टा कारकादिविवर्जितः ।।
संभाव्यते तदज्ञानकार्यमात्रस्तमस्विभिः ।। ५८ ।।

मां प्रत्येवैतीह यथाऽसाधारण्येन भास्करम् ।।
संभावयन्ति द्रष्टारस्तथाऽज्ञास्तदबोधजैः ।। ५९ ।।

दृष्टिरेकैव सर्वत्र सर्वानात्मविलक्षणा ।।
आभाति बहुधैवेयं तदविद्योत्थहेतुभिः ।। ६० ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके तृतीयाध्यायस्य सप्तममन्तर्यामिब्राह्मणम्

अशनायादिनिर्मुक्तं साक्षादित्यादिलक्षणम् ।।
अतोऽक्षरं प्रवक्तव्यं निरुषाध्यात्मनि स्थितम् ।। १ ।।

यदुद्दिश्य प्रवृत्तैपा व्याख्य सर्वान्तरं प्रति ।।
तदक्षरं प्रवक्तव्यमित्यर्थैषोत्तरा श्रुतिः ।। २ ।।

गौतमेन पुरा पृष्टे सूत्रान्तर्यामिवस्तुनी ।।
ओतप्रोतात्मतां गार्गी तयोरेवान्वपृच्छत ।। ३ ।।

दिवो यदूर्ध्वं वस्तु स्यात्सद्वाऽसद्वा विशेषितम् ।।
अर्वाग्यच्च कपालात्स्यान्मध्ये यच्च कपालयोः ।। ४ ।।

ऊर्ध्वं दिवः कपालाद्यदधो यच्चाधरात्पुटात् ।।
यस्य मध्ये कपाले ते यच्च भूतादिलक्षणम् ।। ५ ।।

पदार्थगतिमेवं वा व्याचक्षीताविरोधतः ।।
भूतं यत्समतिक्रान्तं भवद्यदधुनातनम् ।। ६ ।।

भविष्यच्च यदागामि नातीतं नापि वर्तते ।।
इत्याचक्षत इत्युक्त्याऽनुमादोषोऽपनुद्यते ।। ७ ।।

एतदेवंविधं सूत्रमागमज्ञाः प्रचक्षते ।।
ओतं प्रोतं च तत्कस्मिन्निति पृष्टो ब्रवीहि मे ।। ८ ।।

सूत्रे तावदिदं सर्वमोतं च प्रोतमेव च ।।
वर्तमाने जगत्काल इति तावत्सुनिश्चितम् ।। ९ ।।

जगच्चाप्यनभिव्यक्तमाविर्भवति सांप्रतम् ।।
व्यक्तिश्चेयं सतो युक्ता नासतो घटते यतः ।। १० ।।

अभिव्यक्तं च सदिदं पुनरव्यक्ततामितम् ।।
वायुना विधृतं तस्य रूपं यद्वार्तमानिकम् ।। ११ ।।

अतीतानागतयोस्तु कालयोर्जगदात्मनः ।।
सत्ता येनाऽऽत्मना कस्मिन्नोता प्रोतेति भण्यताम् ।। १२ ।।

प्रात्युच्चार्याथ गार्ग्योक्तमाकाशे प्राब्रवीदृषिः ।।
ओतप्रोतकतां वायोर्जगतोऽसौ प्रयत्नतः ।। १३ ।।

क्ष्माद्येतत्सूत्रपर्यन्तं नाशादूर्ध्वं जनेः पुरा ।।
आकाशे तदविज्ञातं सत्तामात्रेण विद्यते ।। १४ ।।

यावद्धि जनिमत्किंचिन्नामादिप्रविभागवत् ।।
आकशस्तस्य सर्वस्य तत्त्वमत्र विवक्षितम् ।। १५ ।।

त्र्यतिरेकं सतो नेदं लभतेऽनात्मकत्वतः ।।
नाप्यन्वयं तदव्याप्तेर्नाप्यभावः सतीष्यते ।। १६ ।।

सदतो जनिमत्तत्त्वं सर्पादे रशना यथा ।।
सत्तत्त्वव्यतिरेकेण नान्या जनिमतो गतिः ।। १७ ।।

सदेवेदमतः सर्वमुद्भूतिस्थितिहानिषु ।।
सदेवेति तथा स्पष्टं छान्दोग्योपनिषद्वचः ।। १८ ।।

अर्वागेवाक्षराज्ज्ञेया सत्तेयं जगतो निधिः ।।
कार्यकारणनिर्मुक्तमक्षरं वक्ष्यते यतः ।। १९ ।।

सर्वशक्तिरियं शक्तिर्या सदित्यभिधीयते ।।
न च सत्तेति सामान्यं प्रत्ययार्थासमीक्षणात् ।। २० ।।

न सतो व्यतिरेकेण सतोऽन्यो भाव ईक्ष्यते ।।
अप्यभावो न लभते किमु भावोऽतिरेकताम् ।। २१ ।।

सदन्यबुद्धिगम्यस्य श्रुतिस्तस्मादनेकशः ।।
अब्रवीद्वान्तिमात्रत्वं मृत्तिकादिनिदर्शनैः ।। २२ ।।

आकाशवचसाऽऽत्मैव ज्ञेयो नान्योऽत्र कश्चन ।।
सर्वान्तरत्वं नान्यस्य युज्यतेऽनात्मनो यतः ।। २३ ।।

आकाशो वा इति तथा ब्रह्मैव श्रुतिरब्रवीत् ।।
कारणं चाऽऽत्मनो नान्यत्र्रय्यन्तेषूपलभ्यते ।। २४ ।।

जगज्जनिस्थितिध्वस्तिनियमाद्यर्थकार्यपि ।।
नाऽऽत्मनः कारणादन्यः कश्चित्संभाव्यते श्रुतेः ।। २५ ।।

एषोऽन्तर्याम्येष योनिः सर्वस्य प्रभवाप्ययौ ।।
माण्डूकेयश्रुतिवच इति स्पष्टमधीयते ।। २६ ।।

नातोऽन्तर्यामिणः कल्प्यमन्यदव्याकृतं बुधैः ।।
अक्षरान्तेषु तत्त्वेषु नाव्याकृतवचो यतः ।। २७ ।।

तद्धेदमिति चात्रापि जगदेवाभिधीयते ।।
अन्याकृतगिरा तस्य व्याकृताव्याकृतत्वतः ।। २८ ।।

सर्वस्यैष वशीत्युक्त्वा यतस्तस्यैव वेद्यताम् ।।
यत्नात्प्राह श्रुतिस्तस्माद्यन्ताऽव्याकृतमुच्यते ।। २९ ।।

विद्या कर्म च संस्काराः प्रत्यगज्ञानतत्त्वकाः ।।
देहग्रहणहेतुत्वं येषां नः श्रुतिरब्रवीत् ।। ३० ।।

अविचारितसंसिद्धिप्रत्यगज्ञानसंस्थितिः ।।
त्रयमेतत्सदा ग्राह्यं न कार्यं कारणं विना ।। ३१ ।।

कर्मैवैतत्र्रयं तच्च नाऽऽत्मानं लभते यतः ।।
कारकाणि विनोत्पत्तौ प्रयोगमनुरुध्यते ।। ३२ ।।

प्रयोगरूपेणैवातो वेष्टितं कर्म तिष्ठति ।।
कारणात्मनि संसृष्टं नान्यथाऽतोऽस्य संस्थितिः ।। ३३ ।।

सप्रयोगगणः सर्वः सौक्ष्म्येण परमेण तु ।।
प्राक्फलोद्भवतो नष्ट्वा प्रतीचि व्यवतिष्ठते ।। ३४ ।।

प्रत्यक्संवित्तिवस्तुस्थः प्रमाणविरहादयम् ।।
न ज्ञातः कुम्भवन्नापि चित्स्थत्वात्खरशृङ्गवत् ।। ३५ ।।

न चायं नेति नेतीति कारणत्वादिहोच्यते ।।
विशेषस्याग्रहात्तद्वद्गृह्यते नेदमित्यपि ।। ३६ ।।

क्षित्यादिसूत्रपर्यन्तं नियम्यापेक्षयोच्यते ।।
नियन्ता कारणं चेति न तु सूत्रान्तिकेऽसति ।। ३७ ।।

स्वात्मानुभवतन्त्रत्वत्प्रत्याख्यातुं न शक्यते ।।
व्यावृत्तिविधिरूपाभ्यां सुषुप्तिरनुभूयते ।। ३८ ।।

व्यावृत्तः शुक्लपीतादेरन्धकारोऽनुभूयते ।।
तथा विधिमुखेनापि द्विरेफोदरवत्तमः ।। ३९ ।।

स्वप्नबोधात्तदा तद्वदिविक्तोऽर्थोऽनुभूयते ।।
मूढोऽस्मीत्यपि साक्षाच्च मोहोऽयमनुभूयते ।। ४० ।।

मूढोत्पत्तेः पुरा मोहः प्रत्यग्वस्त्वनुरोध्यभूत् ।।
तदुत्पत्तौ ससंवित्को मोहो मूढप्रधानकः ।। ४१ ।।

सोऽयमैकात्म्यगर्भः सन्मोहः सर्वस्य कारकः ।।
धर्मी च सर्वधर्माणां न परोक्षस्ततोऽश्ववत् ।। ४२ ।।

यन्तृत्वहेतुविध्वस्तावेष संपद्यतेऽक्षरम् ।।
कूटस्थस्य द्वितीयेन संबन्धोऽबोधकारितः ।। ४३ ।।

प्रश्नोऽयं न तृतीयः स्यात्प्रतिज्ञातत्वतो द्वयोः ।।
पूर्वोक्तस्यैव दार्ढ्यार्थं प्रश्नोऽयं पृच्छयते पुनः ।। ४४ ।।

पृष्टं भूयोऽपि चापृच्छदुक्तधीदृढनिश्चितौ ।।
परायत्तप्रबोधोऽपि शक्तो वक्तुं यतस्ततः ।। ४५ ।।

एवेत्यवधृतेर्यद्वा पूर्वप्रश्नार्थशेषता ।। ४६ ।।
किमनेकत्र लीनिः स्यात्सूत्रस्यापि क्षितेरिव ।।
आकाश एव किंवा स्यादित्येवं पूर्वशेषता ।। ४७ ।।

मोहोच्छित्तिर्यथावस्तुसम्यग्ज्ञानप्रसूतितः ।।
सम्यग्ज्ञानप्रसिद्ध्यर्थमतः प्रश्नोऽयमुत्तरः ।। ४८ ।।

सूत्रादिक्षितिपर्यन्तमर्वाग्यन्तुरचेतनम् ।।
निष्णमाणं यतस्तस्मात्पृच्छ्यते सप्रमाणकम् ।। ४९ ।।

सूत्रं तावत्सुदुर्ज्ञानमाकाशस्तु ततोऽप्यति ।।
तस्मात्परतरं तत्त्वं दुर्वचोऽपि बृहस्पतेः ।। ५० ।।

सूत्रान्तं वस्तु निर्देश्यमनिर्देश्ये प्रवेशितम् ।।
यन्तरि व्योम्नि तदपि दुर्वाच्यमतिसूक्ष्मतः ।। ५१ ।।

सर्वमानातिवर्त्येकमुक्तं प्रत्यक्चिदात्मकम् ।।
अव्यावृ्त्ताननुगतं ततोऽप्यक्षरसंज्ञितम् ।। ५२ ।।

अज्ञातज्ञाततोऽन्यत्वान्निर्देश्यं न तदक्षरम् ।।
साक्षादित्यादिरूपत्वान्नापि स्यात्तदपहनुतिः ।। ५३ ।।

अपि चेद्वक्त्यनिर्देश्यं कथंचिन्मोहविभ्रमात् ।।
तथा विप्रतिपत्तिः स्यादनुक्तौ च पराजितः ।। ५४ ।।

इति चेतसि संधाय याज्ञवल्क्यमपृच्छत ।।
गार्ग्यक्षरमनिर्देश्यं तां चासावब्रवीदिदम् ।। ५५ ।।

एतद्वै तदिति प्राह प्रत्यक्साक्षिकमक्षरम् ।।
अपास्ताशेषनिर्देशं यदनन्यप्रमाणकम् ।। ५६ ।।

यत्साक्षाच्चापरोक्षाच्च ब्रह्मात्मेति विशेषितम् ।।
प्रत्यक्तया तदैकात्म्यं स्वयमेव प्रतीयताम् ।। ५७ ।।

न व्यावृत्तं विशेषेभ्यो नानुवृत्तं च गोत्ववत् ।।
अव्यावृत्ताननुगतं चैतन्यं संविदीक्ष्यताम् ।। ५८ ।।

यस्मात्प्रसिद्धं नास्त्यन्यत्प्रसिद्धं यन्न कस्यचित् ।।
अनन्यममषष्ठ्यर्थं वैशब्दस्तत्प्रसिद्धये ।। ५९ ।।

साक्षादित्यादिवाक्येन योऽशनायादिना तथा ।।
प्रत्यङ्ङभिहितो यत्नात्तद्गिरा सोऽत्र युज्यते ।। ६० ।।

प्रत्यक्षासन्ननिष्ठत्वादेतच्छब्दस्य कुम्भवत् ।।
यदेतदिति तत्साक्षाद्यथावत्प्रतिपद्यताम् ।। ६१ ।।

प्रत्यक्षैकप्रमाणोऽर्थो लौकिकोऽपि न शक्यते ।।
प्रत्यक्षवद्बोधयितुं किमु प्रत्यङ्निरञ्जनम् ।। ६२ ।।

क्षराद्विरुद्धधर्मत्वादक्षरं ब्रह्म भण्यते ।।
कार्यकारणवद्वस्तु क्षरमत्र निषिध्यते ।। ६३ ।।

हानिवृद्धिस्वभावेन कारणात्मैव वर्तते ।।
तत्प्रत्यगात्मा तद्धीनः कूटस्थोऽनन्यमानगः ।। ६४ ।।

ब्राह्मणास्तद्वदन्तीति स्वापराधनिषेधगीः ।।
नाऽऽत्माज्ञानाय सा युक्ता स हि साक्षात्तदीक्षते ।। ६५ ।।

निर्देश्यत्वानुमादोषप्रसङ्गविनिवृत्तये ।।
आगमैकप्रमाणत्वे वदन्तीत्यभिशब्दनम् ।। ६६ ।।

एतावदेव प्रत्यक्षं सर्वयाथात्म्यवेदिनाम् ।।
ब्राह्मणानामतो युक्तं फलपर्यवसायिनम् ।। ६७ ।।

ध्वस्तात्माज्ञानतत्कार्याः प्रत्यग्याथात्म्यबोधतः ।।
वदन्ति ब्राह्मणास्तेऽतस्त्यक्तसर्वैषणास्पदम् ।। ६८ ।।

एतदेव तु विज्ञाय व्युत्तिष्ठन्त्येषणात्रयात् ।।
यतोऽतस्तत्स्वसंवेद्यं गार्ग्यक्षरामेदं ध्रुवम् ।। ६९ ।।

तेषां चेत्स्यात्स्वसंवेद्यं निर्देश्यं तद्धटादिवत् ।।
अस्थूलत्वान्न तच्छक्यं निर्देष्टुमिति सोऽब्रवीत् ।। ७० ।।

अक्षरं यदि न स्थूलमणु तर्हि तदिष्यताम् ।।
यतस्तत्प्रतिषेधार्थमनण्विति जगाद ताम् ।। ७१ ।।

परिमाणमहाभूतप्राणनामान्वयादयः ।।
कारणाद्या निषिध्यन्ते क्रमेऩ प्राप्त्यपेक्षया ।। ७२ ।।

प्रसज्यपर्युदासाभ्यां नञर्थः कोऽत्र गृह्यते ।।
स्थूलापह्नुतिरेकत्र पर्युदासे तदन्यता ।। ७३ ।।

स्थूलापहनुतिरत्र स्याद्वस्तु यत्पारमार्थिकम् ।।
नाभावानिष्ठोऽन्यत्रापि निषेधः किमुताक्षरे ।। ७४ ।।

पर्युदासेऽपि क्लृप्तानां न पृथक्त्वेन संस्थितिः ।।
रज्जुसर्पादिवत्तस्मान्नोभयत्रापि दोषता ।। ७५ ।।

दृष्टोऽपवादो लोकेऽस्मिन्नुत्सर्गविषये सति ।।
स्थूलादेरपवादोऽयं निर्द्वये घटते कथम् ।। ७६ ।।

उत्सर्गस्यास्ति विषयो योननिर्ज्ञातात्मतत्त्वकः ।।
अपवादस्य विषये ज्ञातात्मैकसतत्त्वकः ।। ७७ ।।

अध्यस्तदिङ्निषेधश्च व्योम्न्येकस्मिन्यथा तथा ।।
उत्सर्गापवादविधिनिषेधा एकलात्मनि ।। ७८ ।।

यदि वाऽक्षरयाथात्म्यं स्थूलादेरिह भण्यते ।।
स्रग्याथात्म्यमहेर्यद्वत्तथाऽस्याक्षरमात्रतः ।। ७९ ।।

स्थूलादिहेतोर्दाहो वा ध्वान्तस्य प्रत्यगात्मनि ।।
अस्थूलोक्तिसमुत्थात्मयाथात्म्यज्ञानवह्निना ।। ८० ।।

क्षित्यादौ वियदन्तेऽस्मिन्स्थूलादेः संभवो नेनु ।।
तदोतप्रोतवाक्येन तच्च सर्वं निराकृतम् ।। ८१ ।।

तस्याक्षरे कः प्रसङ्गो यतस्तत्प्रतिषिध्यते ।।
अपि खे तदसंभाव्यं किमु तत्प्रत्यगात्मनि ।। ८२ ।।

समस्तव्यस्ततां केचिद्ब्रह्मणः प्रतिजानते ।।
यतोऽतस्तन्निषेधार्थंं निषिद्धं सन्निषिध्यते ।। ८३ ।।

व्यक्तावस्थाऽथवैतेषां निषिद्धा कारणात्मनि ।।
शक्त्यवस्थानिषेधोऽयं क्रियते त्वक्षरात्मनि ।। ८४ ।।

एवं च सति तत्पूर्णं ब्रह्म कृस्नं च युज्यते ।।
अन्यथाऽकृस्नमेव स्यादनिर्मोक्षश्च सज्यते ।। ८५ ।।

न वा निषेधः स्थूलादेस्तस्य प्रागेव सिद्धितः ।।
तन्निषेधानुवादेन प्रतीचि ब्रह्म बोध्यते ।। ८६ ।।

स्थूलादिमेयमामातृनिषेधफलगं स्वभम् ।।
विद्धि सर्वान्तरं ब्रह्म साक्षादित्यादिलक्षणम् ।। ८७ ।।

सर्वेषामपि चोद्यानामेवं सति न संभवः ।।
नेति नेतीतिवद्व्याख्या सर्वाऽपीह समीक्ष्यताम् ।। ८८ ।।

स्थूलादिपरिमाणं हि द्रव्यमात्रव्यपाश्रयम् ।।
तस्माद्द्रव्यनिषेधोऽयं परिमाणनिषेधतः ।। ८९ ।।

सर्वथाऽपि तु यत्किंचिद्वाचो गोचरता गतम् ।।
प्रमाणस्य च तत्सर्वमक्षरे प्रतिषिध्यते ।। ९० ।।

विशेषप्रतिषेधे च क्रम आश्रीयते ध्रुवम् ।।
सामर्थ्यादेव नान्यस्मात्कारणादिति निश्चयः ।। ९१ ।।

पूर्वोत्तरनिषेध्यानां सामर्थ्यादेव च क्रमः ।।
पूर्वस्मिन्प्रतिषिद्धेऽन्यः सामर्थ्यादेव ढौकते ।। ९२ ।।

अस्थैल्यादणु तत्प्राप्तं तन्नानणु यतोऽक्षरम् ।।
ह्रस्वं नैव यतोऽह्नस्वं नापि दीर्घं यतोऽक्षरम् ।।
अदीर्घमित्यातो द्रव्यं न स्यादक्षरमव्ययम् ।। ९३ ।।

आदित्यवर्णवचनादस्तु तद्रोहितात्मकम् ।।
नैवं यतोऽलोहितं तत्सर्वरूपादिवर्जितम् ।। ९४ ।।

अपां गुणोऽत्र स्नेहः स्याच्छायाऽदीप्तिरिहेष्यते ।
तमो ध्वान्तमिति ज्ञेयमतमोऽक्षरमुच्यते ।। ९५ ।।

न भूतं तत्पृथिव्यादि नापि भूतगुणास्तथा ।।
सर्वान्तराधिकाराद्धि तथोभयनिषेधतः ।। ९६ ।।

अस्तु सङ्गात्मकं तर्हि वासनासङ्गदर्शनात् ।।
नैतद्यतोऽसङ्गमिदमसङ्गो हीति वक्ष्यति ।। ९७ ।।

नापीन्द्रियमिदं ज्ञेयं यतोऽचक्षुष्कमक्षरम् ।।
नेन्द्रियाण्यस्य विद्यन्ते नापि तत्स्वयमिन्द्रियम् ।। ९८ ।।

विज्ञानलक्षणं तेजोऽतेजस्कमिति वार्यते ।।
कस्मादेतन्न तत्सर्वं यतोऽप्राणं तदक्षरण् ।। ९९ ।।

कारणप्रतिषेधेन कृत्स्नकार्यनिषेधतः ।।
पूर्णं तदक्षरं ज्ञेयं साक्षादित्यादिलक्षाणम् ।। १०० ।।

अक्षरं येन रूपेण स्थूलं वस्तु निषेधति ।।
तेनैवाण्वादि निःशेषं तस्य सर्वविरोधतः ।। १०१ ।।

अन्येनान्येन रूपेण विरुद्धान्हन्ति पावकः ।।
विरोधिना यथा तद्वन्नेह स्थूलाद्यपाक्रिया ।। १०२ ।।

मानित्वादिनिषेधः स्याद्यथैकाक्रियरूपतः ।।
प्रत्यक्कूटस्थरूपेण तथा सर्वनिषेधकृत् ।। १०३ ।।

कूटस्थबोधपूर्णत्वं प्रत्यक्त्वं वस्तुनः स्वतः ।।
एतदस्य विरोधित्वं कार्यकारणवस्तुभिः ।। १०४ ।।

द्वारं मुखं प्रतीकं वा यदि वा लिङ्गमुच्यते ।।
निषेधोऽमुखमित्येवं त्रयस्याप्यभिधीयते ।। १०५ ।।

मात्रेति मानमिच्छन्ति मेयाऽर्थस्तेन मीयते ।।
अक्षरे तदसंभाव्यममात्रं तद्यतस्ततः ।। १०६ ।।

मात्रादिलक्षणा यत्र सामग्री वस्तुनीष्यते ।।
तत्प्रमेयमिति न्याय्यं न तु वस्त्वद्वयं स्वतः ।। १०७ ।।

व्याप्यव्यापकसंबन्धो न चाप्यक्षरवस्तुनि ।।
न तदश्नातिवाक्येन यतस्तद्वार्यते द्वयम् ।। १०८ ।।

निषिद्धमखिलं वस्तु यत्किंचिज्जगतीक्ष्यते ।।
अवशिष्टं च यत्तच्च न प्रमाणोपपादितम् ।। १०९ ।।

एवं चेदक्षरं तादृक्कथमस्तीति गम्यते ।।
न हि प्रमाणविरहादस्ति वस्त्विति वीक्ष्यते ।। ११० ।।

सिद्धसाध्यत्वतो नैवं तथाचोक्तोत्तरत्वतः ।।
भावाभावातिरेकित्वादभ्युपेतं त्वयोच्यते ।। १११ ।।

मानाभावे त तन्नेति व्यतिरेकः कुतोऽन्वयम् ।।
मानाभावं किमद्राक्षीर्येनैवमभिधीयते ।। ११२ ।।

सर्व हि मानं लोकेऽस्मिन्वस्त्वभिव्यक्तिसाधनम् ।।
तदभावेऽनभिव्यक्तं वस्तु नास्तीति दुर्वचः ।। ११३ ।।

स्थूलाद्यनेकधर्माणां निषधायासकारणात् ।।
अस्तित्वमक्षरस्येह सिद्धं तावदृगात्मनः ।। ११४ ।।

स्वमहिम्ना त्वभावोऽपि सेद्धुं नैवाऽऽत्मवत्क्षमः ।।
तत्पारार्थ्यजडत्वाभ्यां, मित्यभावस्तथा समः ।। ११५ ।।

मामेयमात्रसद्भावात्तेभ्योऽत्यन्तनिवृत्तितः ।।
स्वमहिम्ना प्रसिद्धेश्च कुतोऽभावस्य संभवः ।। ११६ ।।

स्वतो माफलरूपत्वान्न माकार्यं प्रमाणतः ।।
नास्तीति तु विना मानं न सिध्येत्कुम्भवत्स्वतः ।। ११७ ।।

कुम्भ आरोप्यते यद्वत्प्रकाशो भानुसंगतेः ।।
भानुप्रकाशसंबन्धे भानोर्नान्यदपेक्षते ।। ११८ ।।

स्वतोऽवगतिसंवन्धात्तथाऽभावोऽवगम्यते ।।
तथाऽवगतिसंबन्धे नापेक्षाऽवगतेः स्वतः ।। ११९ ।।

अतोऽवगत्यभावोऽपि न स्वतोऽवगतिं विना ।।
सिध्यतीह ततोऽस्तित्वं स्वत एवाक्षरात्मनः ।। १२० ।।

उक्तो निरन्वयोऽभावो न बौद्धादिसमाश्रयात् ।।
तत्त्वमस्यादिवाक्योत्थविज्ञानविरहात्क्वचित् ।। १२१ ।।

नान्यदज्ञानतोऽस्तित्वं द्वितीयस्याऽऽत्मनो यथा ।
निवृत्तिस्तद्वदेवास्य नावगत्यात्मनोऽपरा ।। १२२ ।।

अकार्यकारणं साक्षादित्यादिगुणलक्षणम् ।।
कूटस्थमक्षरं ध्वान्तध्वस्तौ स्यान्नौ निरन्वयम् ।। १२३ ।।

नास्यास्तित्वे यथा मानमेकत्वादक्षरात्मनः ।।
तन्नास्तित्वेऽपि च तथा तयोस्तस्मात्प्रसिद्धितः ।। १२४ ।।

सत्त्वं वा यदि वाऽसत्त्वं कार्यकारणवस्तुनः ।।
अतद्वद्बोध एवैतत्सिध्यतीव न तु स्वतः ।। १२५ ।।

यत एवमतो नेह कश्चिद्विप्रतिपद्यते ।।
अक्षरात्मनि नास्तित्वे तस्माद्धेतूक्तिरिष्यते ।। १२६ ।।

यतो विप्रतिपद्यन्ते त्वन्तर्यमिणि वादिनः ।।
तत्सिद्धयेऽनुमायत्नः क्रियतेऽतः परोक्तिभिः ।। १२७ ।।

ईशितव्यार्थसंबन्धादन्तर्याम्येतदक्षरम् ।।
चैतन्याभासमोहाख्यवर्त्मनैव न तु स्वतः ।। १२८ ।।

अनुमानश्रुतिस्तस्मादागात्तस्यैव सिद्धये ।।
कारणात्मनि संसिद्धे सर्वं सिद्धं भवेद्यतः ।। १२९ ।।

एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासनविधौ सति ।।
सर्वतःस्थिरमर्यादं जगदेतद्विवर्तते ।। १३० ।।

प्रशासने यथा राज्ञोऽभिन्नमर्यादिकाः प्रजाः ।।
पृथिव्याद्यास्तथैवेमा अक्षरस्य प्रशासने ।। १३१ ।।

विवादगोचरापन्ना यन्तृपूर्वा जगत्स्थितिः ।।
व्यवस्थितत्वाल्लोकस्य राजपूर्वा स्थितिर्यथा ।। १३२ ।।

सूर्याचन्द्रमसौ तज्जकार्याभिज्ञपुरःसरौ ।।
सर्वप्राण्युपकारित्वात्प्रासादस्थप्रदीपवत् ।। १३३ ।।

सूर्याचन्द्रमसावीशौ मर्यादां नातिगच्छतः ।।
येनेह विधृतौ नित्यं सोऽन्तर्यामीति गम्यताम् ।। १३४ ।।

कुसूलवन्न भिद्येते सांशत्वात्पततोऽपि न ।।
गुरुत्वाल्लोहवत्पृथ्वी द्यौरपीत्यतिविस्मयः ।। १३५ ।।

चेतनावत्स्वतन्त्रत्वाद्देवतात्मत्वकारणात् ।।
नान्तरेण नियन्तारं तयोरेषा व्यवस्थितिः ।। १३६ ।।

संयुक्तयोर्वियोगोऽपि न तयोरीक्ष्यते क्वचित् ।।
प्रशासनमृते शास्तुर्न व्यवस्थेदृशी भवेत् ।। १३७ ।।

द्यावापृथिव्योर्लोकेऽस्मिन्नान्यथेयं समीक्ष्यते ।।
स्वभावमतिलङ्घ्यैते तिष्ठतः शास्तृशासने ।। १३८ ।।

निमेषादिविभक्तानां कालांशानां व्यवस्थितिः ।।
या स्वलिङ्गाजहद्वृत्त्या तदीशस्य प्रशासनम् ।। १३९ ।।

नियतैव प्रवृत्तिश्च स्रोतसां महतामपि ।।
नान्तरेण नियन्तारं संभाव्येत्यवसीयताम् ।। १४० ।।

दुःखार्जितधनत्यागिनुतिश्च जगतीक्ष्यते ।।
नेयं युक्ताऽप्रसिद्धेशे तत्कर्मफलदायिनि ।। १४१ ।।

दातृप्रतिग्रहीत्रोश्च क्रियात्यक्तव्ययोस्तथा ।।
अन्वक्षमेव विलयो दृश्यते सार्वलौकिकैः ।। १४२ ।।

तथाऽपि तान्प्रशंसन्ति दुःखार्जितधनत्यजः ।।
अपि सम्यक्प्रमाणज्ञास्तच्च नर्ते महेश्वरम् ।। १४३ ।।

दानादिकर्मणः साक्षात्पश्यन्तः फलसंगतिम् ।।
प्रमाणज्ञाः प्रशंसन्ति यच्च तच्च सतीश्वरे ।। १४४ ।।

शास्तर्यसति तत्कर्मफलवैचित्र्यवेदिनि ।।
सर्वज्ञेऽनुपपन्नं स्यात्कर्मज्ञानफलप्रदे ।। १४५ ।।

नाप्यनीशमपूर्वं च प्रकल्प्यं फलसंगतौ ।।
यतोऽपूर्वस्य संसिद्धौ प्रमाणं नाोपपद्यते ।। १४६ ।।

नियन्तुरपि चेन्मैवं श्रुतेर्वस्तुन्यपि ध्रुवम् ।।
प्रामाण्यस्य पुरोक्तत्वात्तत्सिद्धेश्चानुमानतः ।। १४७ ।।

अर्थापत्तेरपूर्वस्य कल्पनाऽपि न युज्यते ।।
अन्यथाऽप्युपपन्नत्वादर्थापत्तेः क्षयो यतः ।। १४८ ।।

सेव्यात्सेवाफलप्राप्तिदर्शनान्न त्वपूर्वतः ।।
सेवायाश्च क्रियात्मत्वाद्दानयागादि च क्रिया ।। १४९ ।।

दानादिफलसंप्राप्तिः सेव्याद्भवितुमर्हति ।।
क्रियात्मकत्वाद्दानादे राजसेवाफलाप्तिवत् ।। १५० ।।

सर्वकर्मफलप्राप्तिरीश्वरादेव नान्यतः ।।
इत्याह भगवान्व्यासः सर्वज्ञोऽपि महामतिः ।। १५१ ।।

यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् ।।
स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः ।। १५२ ।।

अपिं दृष्टक्रियाधर्मसामर्थ्यमनिरस्य तु ।।
फलाप्तिकल्पनासिद्धावपन्यायोऽन्यथा भवेत् ।। १५३ ।।

लोकदृष्टक्रियाधर्मसामर्थ्यत्यागलक्षणः ।।
अपन्यायो न युक्तोऽतो न्यायवर्त्मासमन्वयात् ।। १५४ ।।

कल्पनाधिक्यतश्चैतदपूर्वं नोपपद्यते ।
कल्प्य ईशोऽथवाऽपूर्वं किं कल्प्यमुपपद्यते ।। १५५ ।।

सेव्यात्क्रियाफलप्राप्तिर्दृष्टेयं न त्वपूर्वतः ।।
नाप्यपूर्वं क्वचिद्दृष्टं तन्मानासंभवादिह ।। १५६ ।।

अपूर्वं निष्प्रमाणं च दातुं शक्तिरथास्य च ।।
फलदातृत्वसामर्थ्ये दानं चाभ्यधिकं तथा ।। १५७ ।।

इह त्वीशातिरेकेण नान्यत्किंचित्प्रकल्प्यते ।।
परिशिष्टस्य कल्प्य़स्य सेव्ये दृष्टत्वकारणात् ।। १५८ ।।

देवाश्च पितरश्चैव मनुष्याणामधीनताम् ।।
नाऽऽप्नुयुर्हव्यकव्यार्थं यदि नाभूत्प्रशासिता ।। १५९ ।।

यदज्ञानाज्जगत्यस्मिंस्तीव्रानर्थपरंपरा ।।
ज्ञानाच्च मुक्तिः संसारात्कथं नास्ति प्रशास्तृ तत् ।। १६० ।।

ननु क्रियात एवेयं संसारोच्छित्तिरिष्यते ।।
नैवं यतो न कर्मभ्यो मुक्तिः संभाव्यतेऽश्रुतेः ।। १६१ ।।

यथाच कर्मणा मुक्तिर्न कथंचन युज्यते ।।
तथोक्तत्वात्पुरा नेह भूयो वक्तव्यमिष्यते ।। १६२ ।।

असंभवो यथा मुक्तेः क्रियासाधनसंश्रयात् ।।
तथेयं श्रुतिरप्याह यो वा इत्यादिवाक्यतः ।। १६३ ।।

उदारफलदायीनि बहुशोऽनुष्ठितान्यपि ।।
क्षयिष्णुफलवन्त्येव कर्माणि यदबोधतः ।। १६४ ।।

तथाच यत्परिज्ञानात्कृत्स्नकार्पण्यनिःसृतिः ।।
कथमेवंविधं गार्गि नास्तीत्यक्षरमुच्यते ।। १६५ ।।

सर्वे कार्पण्ययुक्ताः स्युर्यदि न स्यात्तदक्षरम् ।।
ईक्ष्यन्ते चाप्यकृपणास्तच्च सत्येव यन्तरि ।। १६६ ।।

यो वा एतदिति स्पष्टं श्रुतिरप्याह यत्नतः ।।
अक्षराज्ञानतः पुंसां कार्पण्येनावियुक्तताम् ।। १६७ ।।

अक्षरं यो विदित्वाऽस्माल्लोकाद्गार्गि प्रमीयते ।।
निवर्तते स कार्पण्यात्तज्ज्ञानाद्ध्वान्तबाधतः ।। १६८ ।।

यस्त्वक्षरपरिज्ञानान्मृत्युमृत्युः प्रमीयते ।।
स एव ब्राह्मणो नान्यो जगत्यध्यवसीयताम् ।। १६९ ।।

सर्वज्ञः सर्वकृच्चासौ निरस्ताशेषसंसृतिः ।।
प्राप्ताशेषपुमर्थश्च ब्राह्मणोऽत्राभिधीयते ।। १७० ।।

ज्ञेयत्वसिद्धये प्राह यथोक्तेश्वरवर्त्मना ।।
अक्षरस्य श्रुतिः साक्षात्तद्वा इत्येवमादिना ।। १७१ ।।

एतदस्य प्रशास्तृत्वं स्वमोहाभासहेतुकम् ।।
नेति नेत्यादिवाक्येभ्यो दृष्टिमात्रात्मवस्तुनः ।। १७२ ।।

इत्येतत्प्रतिपत्त्यर्थं तद्वा एतदिति श्रुतिः ।।
मागोचरातिवर्तित्वाददृष्टं स्यात्तदक्षरम् ।। १७३ ।।

अभावत्वनिषेधार्थं द्रष्ट्रक्षरमिहोच्यते ।।
कूटस्थदृष्टिमात्रत्वान्न तु द्रष्टृत्वमुच्यते ।। १७४ ।।

ओतप्रोतगिराऽशेषदृश्यवस्तुनिराकृतेः ।।
अकारकाद्वयत्वाभ्यां द्रष्टृत्वं नाक्षरात्मनः ।। १७५ ।।

बहुद्रष्टृनिषेधार्थं नान्यदित्याद्युदीरणम् ।।
विजातीयसजातीयवस्त्वन्तरनिषेधतः ।।
कूटस्थमेकं चैतन्यं सिद्धं श्रुत्यनुसारतः ।। १७६ ।।

एतस्मिन्नक्षरे गार्गि स्रजि क्लृप्तफणीन्द्रवत् ।।
ओतः प्रोतश्च निःशेष आकाशोऽकारणात्मनि ।। १७७ ।।

अक्षरं स्वात्मसंमोहात्कारणत्वं निगच्छति ।।
तथा कार्यत्वमप्येतन्निरवद्यं तदेकलम् ।। १७८ ।।

सर्वस्याक्षरमात्रत्वान्न किंचिन्नोपसंहृतम् ।।
प्रत्यग्विरोधतस्तद्वन्न किंचिन्नापि निह्नुतम् ।। १७९ ।।

तथा ज्ञेयस्य सर्वस्य ज्ञाताज्ञातविभागिनः ।।
उक्ताक्षरात्मावसितेर्न किंचिदवशिष्यते ।। १८० ।।

नानुत्पन्नमितो ज्ञानात्किंचिदप्यवशिष्यते ।।
नाप्यध्वस्तं तथाऽज्ञानं कृत्स्नज्ञेयसमाप्तितः ।। १८१ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके तृतीयाध्यायस्याष्टमं ब्राह्मणम्

सूत्रादिकार्यमार्गेण यन्तृत्वं कारणात्मनः ।।
यदभ्यधायि प्राक्श्रुत्या तदेवानूद्य पूर्ववत् ।। १ ।।

साक्षादित्यादि याथात्म्यं भूयोऽप्यात्मन उच्यते ।।
नियम्यदेवताभेदव्याससंक्षेपवर्त्मना ।। २ ।।

चिदाभासं स्वमज्ञानं संनिपत्य तदक्षरण् ।।
कारणं सत्स्वकार्येषु नियन्तृत्वं प्रपद्यते ।। ३ ।।

सुषुप्तप्रलयावस्थप्राणात्माऽक्षरमुच्यते ।।
स ब्रह्म त्यदिति तथा श्रुतिरप्याह तत्स्फुटम् ।। ४ ।।

इत्यन्तर्याम्यवस्थायां स्थित्वैकां प्राणदेवताम् ।।
सूत्राद्यवच्छेदवशात्सर्वमेतन्नियच्छति ।। ५ ।।

नानात्वैकत्वरूपाभ्यां सा पुनः प्राणदेवता ।।
स्थिता जगदितं व्याप्य प्राणिकर्मवशादियम् ।। ६ ।।

तस्या विक्षेपसंहारौ शाकल्यः पर्यपृच्छत ।।
नियन्तव्यनियन्तृत्वसंबन्धस्य प्रसिद्धये ।। ७ ।।

देवसंख्यां स संपृष्टो निविदैव प्रपेदिवान् ।।
देवा निविदि यावन्तो वैश्वदेवस्य संश्रिताः ।। ८ ।।

तावन्त एव सोऽसुः स्याज्जगत्यस्मिंश्चराचरे ।।
आन्त्यं बहुशब्देन देवानां प्राब्रवीन्मुनिः ।। ९ ।।

त्रयस्रिशत्प्रभृत्येषां षडादिषु यथाक्रमम् ।।
संहृतिः प्रातिलोम्येन व्यूहस्त्वागणनाक्षयात् ।। १० ।।

कतम इति पृष्टोऽथ वस्वादीन्प्रत्यपद्यत ।।
वसूनप्यथ संपृष्टः सोऽग्न्यादीन्प्राब्रवीद्वसून् ।। ११ ।।

संहृतात्मप्रभेदा हि सैवैका प्राणदेवता ।।
वसुत्वमष्टधा भिन्ना विभार्ति जनिमत्स्थितौ ।। १२ ।।

वसु कर्मफलं चाऽऽहुः कर्मणः साधनं वसु ।।
यस्मात्तदेषु निहितं तस्मात्ते वसवः स्मृताः ।। १३ ।।

पुरुषे ये दश प्राणा इन्द्रियाणि सहाऽऽत्मना ।।
मनसैकादशात्रैतान्नुद्रानित्याचचक्षिरे ।। १४ ।।

रोदयन्तो द्रवन्त्येते रुदन्ति च यतस्ततः ।।
रुद्रा इत्यभिधीयन्ते प्राणा एकादशोदिताः ।। १५ ।।

आददाना यतो यन्ति मर्त्यानां स्थितिकारणम् ।।
मासाभिमानिनो देवा आदित्यास्तेन ते स्मृताः ।। १६ ।।

आयुर्वीर्यं स्मृतिं प्रज्ञां सौकुमार्यं वपुःश्रियम् ।।
आददाना यतो यन्ति तेनाऽऽदित्या अमी स्मृताः ।। १७ ।।

इन्द्रश्च देवता ज्ञेया मेघनादाभिमानिनी ।।
स्तनयित्नुरिह ज्ञेयस्तथा यज्ञः प्रजापतिः ।। १८ ।।

वीर्यं वज्रोऽशनिरिति स्तनयित्नुरिहोच्यते ।।
पशुसाधनको यस्माद्यज्ञस्तस्मात्पशुः स्मृतः ।। १९ ।।

अग्न्यादिषु यतः षट्सु यथोक्ताः सर्वदेवताः ।।
षट्संख्यामेव संयान्ति षडग्न्याद्यास्ततः स्मृताः ।। २० ।।

आधाराधेययोरैक्यात्पृथिव्यग्न्यादिषु त्रिषु ।।
त्रयो देवास्ततोऽग्न्याद्याः कृत्स्नान्तर्भावकारणात् ।। २१ ।।

अन्नं प्राणश्च देवौ द्वौ द्वयोरेष विनिर्णयः ।।
एतावन्मात्रयाथात्म्यं सर्वस्य जगतस्ततः ।। २२ ।।

योऽयं पवत इ्त्युक्तिरध्यर्धस्य विनिर्णये ।।
एकत्वात्पवमानस्य तदाहुरिति चोदना ।। २३ ।।

एकसंक्यैव नान्याऽस्ति द्विसंख्याया यतस्तातः ।।
पृष्टोऽध्यर्ध इति प्राह सोपहासमृषिः सुधीः ।। २४ ।।

वायुर्वा देवता कृत्स्ना तदन्यस्य तदात्मनः ।।
अर्धत्वं स्यात्कनीयस्त्वाद्व्याप्यस्याग्न्यादिरूपिणः ।। २५ ।।

ऋद्धिं प्रापद्यतः सर्वं वायौ सति चराचरम् ।।
तस्मादध्यर्ध इत्येवं वायुमाचक्षते बुधाः ।। २६ ।।

संख्याप्राधान्यमध्यर्धे विदग्धेन विवक्षितम् ।।
सर्वमृध्नोति यत्प्राणो तेनेति श्रुतिहृद्गतम् ।। २७ ।।

अन्नाशितृत्वसिद्ध्यर्थं यथा व्युत्पत्तिरुच्यते ।।
अन्नेनाश्नुत इत्येवमध्यर्धस्यापि योजनाा ।। २८ ।।

जनिमत्सर्वभूतानां प्राणोऽन्तर्भावहेतुतः ।।
प्राणो देवोऽत एवैकस्तस्यैव महिमा परः ।। २९ ।।

भरणात्सर्वकार्याणां प्राणो ब्रह्मेति भण्यते ।।
त्यदित्याचक्षते तस्मात्प्राणं ब्रह्म परोक्षतः ।। ३० ।।

साक्षान्निर्देशनुत्त्यर्थं कारणत्वावबुद्धये ।।
प्राणं ब्रह्म त्यदित्याद्दुः पारोक्ष्येण महाधियः ।। ३१ ।।

करणेष्वेषु सर्वेषु तथा कार्यात्मकेषु च ।।
अध्यात्मादिषु कार्त्स्न्येन तेषु तेष्ववतिष्ठते ।। ३२ ।।

अष्टधाऽतः पुनस्तस्य भेदोऽयमुपवर्ण्यते ।।
अधिकारविशेषेण पृथिवीत्यादिनाऽधुऩा ।। ३३ ।।

अनन्तभेदभिन्नस्य पुनरप्यष्टधोच्यते ।।
देवतासमुदायस्य भेदः संक्षेपलक्षणः ।। ३४ ।।

पृथिव्यायतनं यस्य तत्स्थोऽग्निर्लोक एव च ।।
तस्याऽऽलोकनहेतुः स्यादग्निर्देवस्य सर्वदा ।। ३५ ।।

मनश्च ज्योतिर्विज्ञानं संकल्पादिस्वलक्षणम् ।।
स्वरूपं वा मनोज्योतिर्यस्य देवस्य भण्यते ।। ३६ ।।

क्षितिदेहोऽग्निनयनो मनःसंकल्पसाधनः ।।
यः पृथिव्यभिमान्यत्र सर्वस्यैव परायणम् ।। ३७ ।।

आध्यात्मिकस्य सर्वस्य कार्यस्य करणस्य च ।।
परायणमवष्टम्भ आत्मनः स्यात्तथाविधम् ।। ३८ ।।

याज्ञवल्क्येह यो विद्याद्वेदितिा स्यात्स एव तु ।।
पण्डितो न त्वनेवंविद्यथा त्वं पण्डितायसे ।। ३९ ।।

इयता यदि पाण्डित्यं लभ्यते वेद तर्हि तम् ।।
शारीरः पार्थिवेंऽशेऽत्र देवोऽध्यात्माभिमानवान् ।। ४० ।।

पृथिव्येवाहमित्येवं योऽभिमानी व्यवस्थितः ।।
लोमत्वङ्भांससंघातः कार्यं तस्यायमेव तु ।। ४१ ।।

स एष देवो यः पृष्टो वद भूयोऽप्यहल्लिक ।।
यतोऽसमाप्तमेवेदं दर्शनं ते विवक्षितम् ।। ४२ ।।

तस्य का देवतेत्येनमप्राक्षीत्क्षोभितो रूषा ।।
तं प्रत्याहामृतमिति याज्ञवल्क्योऽपि देवताम् ।। ४३ ।।

यतो यो लभते सिद्धिं तस्यासावेव देवता ।।
विवक्षितेह विज्ञेयाऽमृतमित्यादिलक्षणा ।। ४४ ।।

योषिज्जाग्धस्य योन्नस्य रसः स्यात्परिणामजः ।।
मातृजस्यासृजो हेतुरमृतं सोऽत्र भण्यते ।। ४५ ।।

रसाच्छोणितनिष्पत्तिः शोणिताद्बीजसंश्रयात् ।।
शरीरं जायते साक्षाद्येन शारीर उच्यते ।। ४६ ।।

अन्येऽमृतमिदं प्राहुर्दिव्यं चान्द्रमसं पयः ।।
तत्पर्जन्यादिना जातं दार्ढ्यकृत्क्षितिदेहयोः ।। ४७ ।।

उत्तरेष्वपि वाक्येषु यथोक्तमुपपादयेत् ।।
न्यायः साधारणं सर्वं विशेषस्तु प्रवक्ष्यते ।। ४८ ।।

योषित्समागमेच्छेह काम इत्यभिधीयते ।।
हृदयं बुद्धिरालोकः सर्वं तेन हि पश्यति ।। ४९ ।।

स च काममयो देवः कामभावनयाऽञ्जितः ।।
देवताऽस्य स्रियो ज्ञेयाः कामः स्रीतो हि जायते ।। ५० ।।

शुक्लादीन्यत्र रूपाणि भास्वराण्युत्तरत्र तु ।।
सावित्रः पुरुषस्तस्य चक्षुः सत्यं च देवता ।। ५१ ।।

रूपभास्करसत्येषु त्रिधैषोऽपि व्यवस्थितः ।।
पूर्ववच्चोत्तरत्रापि सर्वत्रैव त्रिधा त्रिधा ।। ५२ ।।

प्रतिश्रवणवेलायां श्रोत्रे यः संनिधीयते ।।
स त्वयेहाभिनिर्दिष्टो दिशस्तस्यापि देवता ।। ५३ ।।

अन्धकारस्तमो ज्ञेयं तथा छायामयः पुमान् ।।
मृत्युश्च देवता तस्य तमसैव मृतिर्यतः ।। ५४ ।।

रूपायतनदेवस्य प्रतिबिम्बोदयाश्रयः ।।
विशेषकार्यं प्राणोऽसुस्तस्यापीहाधिदेवता ।। ५५ ।।

सामान्याम्मयदेहस्य विशिष्टाः कार्यमस्य ताः ।।
वरुणो देवता तस्य वरुणाद्वि स जायते ।। ५६ ।।

शुक्रस्नाय्वस्थिमज्जानो भवन्ति पितृतो यतः ।।
प्रजापतित्वं पितरि तस्मादेतदिहोच्यते ।। ५७ ।।

यावत्किंचिद्विजानाति शाकल्यः सर्वमेव तत् ।।
पर्यपृच्छद्यथाशक्ति मुक्त्वा दिग्ज्ञानमात्रकम् ।। ५८ ।।

अवशिष्टं यदप्यस्य तन्मां पृच्छतु कामतः ।।
इति चेतसि संधाय याज्ञवल्क्योऽभ्यभाषत ।। ५९ ।।

अतिनिर्बन्धतो वाऽपि निषेध्योऽयं प्रमादवान् ।।
इत्येतद्धृदये कृत्वा कारुण्यात्तमथाब्रवीत् ।। ६० ।।

मय्यग्नौ शिशुवन्मोहात्प्रविशन्तं न कश्चन ।।
त्वां वारयति यत्नेन साधुब्राह्मणसंसदि ।। ६१ ।।

सर्वेषामपि नूनं त्वं हन्तव्यत्वेन संमतः ।।
अक्रत त्वां यतो विप्राः संदंशं मयि पावके ।। ६२ ।।

तस्माद्बुध्यस्व शाक्ल्य महद्भयमुपस्थितम् ।।
अतिनिर्मथनादग्निश्चन्दनादपि जायते ।। ६३ ।।

विषायतेऽमृतमपि यथा पथ्यं मुमूर्षतः ।।
तथैव नाग्रहीत्सूक्तं शाकल्यः कालचोदितः ।। ६४ ।।

ब्राह्मणैर्घातयिष्यामि मां जिघांसन्तमाश्विमम् ।।
इत्युर्थं कोपकृद्वाक्यं शाकल्यो मुनिरब्रवीत् ।। ६५ ।।

अङ्गारावक्षयणोक्त्या विद्वान्किं ब्रह्म श्रेयसः ।।
अत्यवादीस्त्वमज्ञः सन्का विद्या फलिनी तव ।। ६६ ।।

दिग्विभागाधिकारेण यथोक्ता एव देवताः ।।
पञ्चधेहोपदिश्यन्ते तदेतदनुवर्ण्यते ।। ३७ ।।

का विद्या सफला साक्षात्तवेतिप्रश्नवादिनम् ।।
सदेवाः सप्रतिष्ठाश्च दिशो वेदेत्यथाब्रवीत् ।। ६८ ।।

सदेवसप्रतिष्ठादिशरीरं प्रतिजज्ञिवान् ।।
आत्मानं स मुनिः पृष्टो यतस्तं पर्यपृच्छत ।। ६९ ।।

सदेवाः सप्रतिष्ठैता दिशोऽहमितिवादिनम् ।।
प्राच्यां किंदेवतोऽसीति विदग्धस्तमपृच्छत ।। ७० ।।

पूर्वदिगात्मभूतं मां त्वं विद्ध्यादित्यादेवतम् ।।
इत्युक्ते तमृषिं भूयः स प्रतिष्ठामपृच्छत ।। ७१ ।।

सर्वरूपात्मकः सूर्यश्चक्षुष्येव प्रतिष्ठितः ।।
सर्वरूपेषु चक्षुश्च रूपाणि हृदये तथा ।। ७२ ।।

रूपारब्धमिदं चक्षू रूपाणामेव तद्गहात् ।।
अभिव्यङ्ग्यसजातीयो व्यञ्जको रूपदीपवत् ।। ७३ ।।

अशेषविषयात्मत्वं मनोबुद्ध्योर्विनिर्दिशेत् ।।
सर्वगोचरभासित्वात्तादात्म्ये तच्च युज्यते ।। ७४ ।।

एष एवानुसंधेयो न्यायो योऽयमिहोदितः ।।
वक्ष्यमाणासु सर्वासु दिक्षु प्रत्येकशः क्रमात् ।। ७५ ।।

प्राच्यां रूपोपसंहारो दिक्त्र्ये कर्मसंहृतिः ।।
ध्रुवायां संहृतिर्नाम्नो हृद्येवं सर्वसंहृतिः ।। ७६ ।।

केवलं कर्म याम्यायां प्रतीच्यां पुत्रजन्म च ।।
ज्ञानयुक्तमुदीच्यां च कर्मैवमुपसंहृतम् ।। ७७ ।।

नाम्नश्चाप्युपसंहारो ध्रुवायां हृदि वर्णितः ।।
एवं क्रमेण निःशेषं जगद्धृद्युपसंहृतम् ।। ७८ ।।

सामर्थ्याच्च मनोऽप्यत्र विज्ञेयमुपसंहृतम् ।।
रूपादिपञ्चकं यस्मात्तद्द्वारेणाऽऽश्रितं हृदि ।। ७९ ।।

निःशेषं ब्रह्मलोकान्तं संहृत्य हृदयात्मना ।।
याज्ञवल्क्यं स्थितं भूयो विदग्धः पर्यपृच्छत ।। ८० ।।

सर्वोपसंहृद्धृदयं ब्रूहि क्वेैतत्प्रतिष्ठितम् ।।
इत्युक्तोऽहँल्लिकेत्येवं संबोध्योत्तरमब्रवीत् ।। ८१ ।।

अहँल्लिकेति वचसा नाऽऽधारान्तरमुच्यते ।।
आद्युदात्तत्वलिङ्गेन ह्यभिधानं विदग्धवत् ।। ८२ ।।

प्रेतीभूतोऽसि नूनं त्वं प्रेतवद्भाषसे यतः ।।
लीयतेऽहनि रात्रौ च व्यज्यतेऽहँल्लिकस्ततः ।। ८३ ।।

मत्तः शरीरात्क्वान्यत्र मथ्येघातः प्रतिष्ठितम् ।।
अस्मदन्यत्र मन्वीथा यत्रेदं हृदयं क्वचित् ।। ८४ ।।

यद्येतद्देहतोऽन्यत्र हृदयं स्यादवस्थितम् ।।
हृद्वियुक्तं तदा देहमद्युः श्वानो मृतं ध्रुवम् ।। ८५ ।।

न त्वयं मृत इत्यस्मात्कारणादवसीयताम् ।।
वनसिंहवदेवैतद्द्वयमन्योन्यसंश्रयम् ।। ८६ ।।

नर्ते लिङ्गं शरीरस्य स्थितिः काचिदिहेष्यते ।।
न शरीरं विना लिङ्गं कस्मैचित्कर्मणे क्षमम् ।। ८७ ।।

न ह्यन्योन्यातिरेकेण संहतानां क्वचित्थितिः ।।
संहतं च प्रतीचोऽन्यज्जगदेतच्चराचरम् ।। ८८ ।।

कार्यत्वाद्दूयमप्येतद्यतो न स्वाश्रयं ततः ।।
तत्प्रतिष्ठामथाप्राक्षीच्छाकल्यो निर्णयेच्छया ।। ८९ ।।

द्वावप्येतौ ममाऽऽत्मानौ प्राण एव प्रतिष्ठितौ ।।
प्राणोऽपाने स च व्यान उदाने व्यान आश्रितः ।। ९० ।।

समाने च तथोदानः सूत्रात्मनि समाश्रितः ।।
एवमेप समानान्तः शाकल्यप्रश्ननिर्णयः ।। ९१ ।।

देहहृद्वायवोऽन्योन्यप्रतिष्ठाः संहतत्वतः ।।
प्रयुक्ताः कर्मणा पुंसां वर्तन्ते भोगसिद्धये ।। ९२ ।।

सकारणमिदं सर्वमाकाशान्तं यथोदितम् ।।
ओतं प्रोतं च यत्रेदं तदक्षरमथोच्यते ।। ९३ ।।

विहायाऽऽख्यायिकारूपं स्वेनैव वचसा श्रुतिः ।।
पुरुषार्थं समापित्सुः स एष इति चावदत् ।। ९४ ।।

प्रशासन इदं तस्थौ यस्यान्तर्यामिरूपिणः ।।
स एष नेति नेतीति मधुकाण्डेऽपि वर्णितः ।। ९५ ।।

ननु ब्रह्माधिकारत्वात्कथमात्मेत्युनूद्यते ।।
नैष दोषोऽतिरेकेण नाऽऽत्मनो ब्रह्मता यतः ।। ९६ ।।

ग्राह्यत्वं शरणं सङ्गो भयं चाज्ञानकारणम् ।।
तदत्ययाद्भयान्तानि न सन्ति प्रत्यगात्मनि ।। ९७ ।।

निरविद्योऽसितो भास्वदविलुप्तचिदात्मकः ।।
यत एवमतो नास्य नाशान्ता विक्रियाऽऽत्मनः ।। ९८ ।।

कार्यधर्मानतीत्यैतांस्तद्धेतोरप्यतिक्रमात् ।।
अपूर्वानपराद्येकः पूर्णः स्वात्मन्यवस्थितः ।। ९९ ।।

श्रुतिः स्वेनैव वचसा साक्षादित्यादिलक्षणम् ।।
समापय्याऽऽत्मविज्ञानं भूयोऽप्याख्यानरूपकम् ।। १०० ।।

गृहीत्वा परिपप्रच्छ शाकल्यमभिमानिनम् ।।
याज्ञवल्क्यात्मिका भूत्वा ह्यतिनिर्बन्धकारिणम् ।। १०१ ।।

धनं निसृष्टं राज्ञेह ब्रह्मिष्ठोद्देशतो यतः ।।
प्रष्टुं नैवाधिकारोऽतोऽब्रह्मिष्ठस्येह विद्यते ।। १०२ ।।

अब्रह्मिष्ठत्वसिद्ध्यर्थमतोऽप्राक्षीद्रुषाऽन्वितः ।।
स याज्ञवल्क्यः शाकल्यं सापराधत्वसिद्धये ।। १०३ ।।

स एष नेति नेत्याद्यः प्रश्नो वाऽयं समीक्ष्यताम् ।।
मध्ये वाक्यच्छिदोऽभावादितिशब्दस्य पूर्ववत् ।। १०४ ।।

समासव्यासरूपेण शाकल्यो यदपृच्छत ।।
ततः परस्ताच्छाकल्यं याज्ञवल्क्योऽप्यपृच्छत ।। १०५ ।।

ऐकात्म्ये सर्वमेवेदं कार्यकारणलक्षणम् ।।
समापनीयं निःशेषं समासव्यासवर्जिते ।। १०६ ।।

अपि शास्रार्थसंबन्ध उत्तरस्याः श्रुतेरयम् ।।
तदनुक्तौ यतः पूर्वं सर्वं स्यात्तुषकण्डनम् ।। १०७ ।।

अष्टावायतनान्यत्र पृथिव्यादीनि निर्दिशेत् ।।
अग्न्योदयस्तथा लोका अमृताद्याश्च देवताः ।। १०८ ।।

शारीरप्रमुखास्तद्वदष्टौ ज्ञेया यथोदिताः ।।
पुरुषाः सर्व एवामी पुनर्दिक्षूपसंहृताः ।। १०९ ।।

दिशश्च हृदये सर्वाः समाने हृदयादिकम् ।।
एवं समाने संक्षेपो विकासोऽनन्तदेवताः ।। ११० ।।

प्रत्यग्याथात्म्यमोहस्य महिमैष त्वयोदितः ।।
यतोऽविद्यैव प्रथते कार्यकारणरूपिणी ।। १११ ।।

स्वात्माविद्यानुरोध्येव समासव्यासतामगात् ।।
आत्मा स्वतस्तु भास्वच्चिन्मात्रः पूर्णो निरञ्जनः ।। ११२ ।।

यः स एतांस्त्वया पृष्टांश्चतुरोऽप्यष्टकानिह ।।
निरुह्य कार्यतां नीत्वा प्रत्युह्याथाऽऽत्मकारणे ।। ११३ ।।

विभज्यकारणादुच्चैर्नीत्वा कार्यात्मतां मुहुः ।।
वस्तुवृत्तेन निःशेषान्कार्यकारणलक्षणान् ।। ११४ ।।

योऽत्यक्रामदनानात्वो भेदसंसर्गवर्जितः ।।
तं त्वौपनिषदं देव साक्षादित्यादिलक्षणम् ।। ११५ ।।

आस्वेवोपनिषत्स्वेनं यतो व्याचक्षते बुधाः ।।
कर्मकाण्डे विरोधित्वान्नैवैनं व्याचचक्षिरे ।। ११६ ।।

तं त्वौपनिषदं धीरा ब्रह्मात्मानं प्रचक्षते ।।
तं त्वा पृच्छामि शाकल्य तं मह्यं ब्रूहि तत्त्वतः ।। ११७ ।।

न चेद्वक्ष्यसि तं मे त्वं मूर्धा ते विपतिष्यति ।।
न विजज्ञौ च शाकल्यस्तमात्मानं यथोदितम् ।। ११८ ।।

ततः स याज्ञवल्क्योत्थशापवाक्याख्यवह्निना ।।
दग्धः सद्यो ममारैव ब्रह्मविद्विड्ज्वरान्वितः ।। ११९ ।।

कर्मप्रकरणे नायं श्रुतः पूर्वं कदाचन ।।
मित्यं ह्युपनिषत्स्वेव श्रूयते वैदिकीष्वयम् ।। १२० ।।

कर्मकाण्डादपच्छिद्य तेनात्रैवैष भण्यते ।।
अपि प्राप्तं कर्मकाण्डे तद्विरोधात्तु नाब्रवीत् ।। १२१ ।।

प्रत्यग्ज्ञानस्य नैवातः कर्मणा स्यात्समुच्चयः ।।
ऐकात्म्यवस्तुविज्ञानं कर्मभिर्हि विरुध्यते ।। १२२ ।।

अपरे पण्डितंमन्याः सम्यग्ज्ञातात्मतत्त्वकाः ।।
कर्मव्यध्वेषु कुर्वन्ति यथावस्त्वात्मबोधनम् ।। १२३ ।।

वस्तुतन्त्रं, न हि ज्ञानं कर्तृतन्त्रं क्रिया यथा ।।
कर्मव्यध्वोपरोधेन ह्यन्यथात्वं प्रपद्यते ।। १२४ ।।

यत्कर्तुमन्यथा कर्तुमकर्तुं वाऽपि शक्यते ।।
स्वातन्त्र्यात्तत्र भवता क्रियतां तद्यथेष्टकम् ।। १२५ ।।

वस्तुवृत्तानुरोध्येव यत्तु ज्ञानं भवेदिह ।।
व्यभिचारं न तद्याति पुरुषेच्छावशात्क्वचित् ।। १२६ ।।

उपवादिनेह विदुषो न भाव्यं कस्यचित्क्वचित् ।।
एवंविदपि सञ्शत्रुरुपवादादभूद्यतः ।। १२७ ।।

दग्धक्रोधनिदानः सन्याज्ञवल्क्योऽपि शत्रुताम् ।।
शाकल्यस्यापि संयाच उपवादैकदोषतः ।। १२८ ।।

तस्मान्नैवोपवादी स्याद्याज्ञवल्क्योऽपि शत्रुताम् ।।
यस्मादगात्कष्टतरं नोपवादादतः परम् ।। १२९ ।।

परलोकविनाशोऽपि विद्वद्विद्वेषकारणात् ।।
अग्निहोत्राग्निसंस्कारं यतो नावाप शापतः ।। १३० ।।

परिमोषिणो यतोऽस्थीनि धनशङ्काप्रचोदिताः ।।
तान्यप्यस्यारपजङ्रुस्ते ब्रह्मविद्वेषहेतुतः ।। १३१ ।।

अनात्मार्थनिषेधेन यो नेतीति पुरोदितः ।।
विधिद्वारेण तस्यैव निर्देशार्थं परा श्रुतिः ।। १३२ ।।

मूलं च जगतो वाच्यमत आख्यानतोऽपि च ।।
जित्वा देया द्विजान्गाव इत्यर्थं चोत्तरा श्रुतिः ।। १३३ ।।

साधर्म्ये सति वैधर्म्यं शक्यं प्रष्टुं यतस्ततः ।।
साधर्म्यमुच्यते श्रुत्या तद्वनस्पतिमर्त्ययोः ।। १३४ ।।

बीजाद्वनस्पतेर्जन्म मूलाच्चेहोपलभ्यते ।।
मर्त्यस्य जन्ममूलं यत्तद्ब्रूत ब्राह्मणा मम ।। १३५ ।।

रेतो मूलं न वो वाच्यं जीवतस्तद्धि जायते ।।
न मृतस्येह रेतोऽपि विद्यते कस्यचित्कचित् ।। १३६ ।।

अपि धानारुहो वृक्षो बीजात्तज्जन्मदर्शनात् ।।
मृतस्य बीजस्थानीयं न च किंचिदिहेक्ष्यते ।। १३७ ।।

धानारुहो यथा वृक्षः साक्षादव्यवधानतः ।।
मर्त्यजन्म तथा साक्षाद्यतस्तदभिधीयताम् ।। १३८ ।।

यथाऽनुभूतशक्तीह बीजं वृक्षस्य दृश्यते ।।
न च तादृङ्मृतस्यास्ति यस्मात्तस्य पुनर्भवः ।। १३९ ।।

दृष्टः काण्डरुहोऽपीह वृक्षस्तद्वच्चनेष्यते ।।
हस्तपादादितश्छिन्नान्न मृतस्य पुनर्भवः ।। १४० ।।

मूलाद्बीजाच्च वृक्षस्य साक्षाद्यदूत्समुद्भवः ।।
तद्वन्मृतस्य वक्तव्यं न तु पुत्राप्रपौत्रवत् ।। १४१ ।।

समूलबीजं चेद्वृक्षमावृहेयुस्तदोभयम् ।।
मर्त्यः स्विन्मृत्युना वृक्णः कस्मान्मूलात्प्ररोहति ।। १४२ ।।

मतं न जायमानोऽस्ति जातत्वादेव कारणात् ।।
पुमाञ्जनिप्यमाणो वा संसारस्य प्रवाहतः ।। १४३ ।।

प्रवाहरूपी संसारो दीपार्चिर्वदवस्थितः ।।
न जायते जनिष्यन्वा तस्मादस्तीह कश्चन ।। १४४ ।।

जात एवेत्यतोऽसाधु यदुक्तं पूर्वपक्षिणा ।।
जनित्वा म्रियते सर्वो मृत्वा भूयश्च जायते ।। १४५ ।।

निर्बीजस्य च जन्मेह नाऽऽगमान्न च युक्तितः ।।
ब्रूतातो जगतो मूलं यतो भूयोऽभिजायते ।। १४६ ।।

तत्पृष्टं जगतो मूलं न विदुर्ब्राह्मणा यतः ।।
अतो जिता हृता गावो याताः सर्वे यथायथम् ।। १४७ ।।

पृष्टं यद्याज्ञवल्क्येन न विदुर्ब्राह्मणाश्च यत् ।।
श्रुत्या स्वतन्त्रया तन्नो ब्रह्माऽऽविष्क्रियते परम् ।। १४८ ।।

साक्षादित्यादिना प्रोक्तस्तथा सर्वान्तरश्च यः ।।
अस्थूलोऽनणुरित्येवमक्षरात्माऽवधारितः ।। १४९ ।।

नेति नेतीति यश्चोक्त इहौपनिषदः पुमान् ।।
तस्य साक्षादयं श्रुत्या निर्देशः क्रियतेऽधुना ।। १५० ।।

विज्ञानमिति चैतन्यं कूटस्थमभिधीयते ।।
न कारकं न धात्वर्थो नापि यत्स्यात्क्रियाफलम् ।। १५१ ।।

न चापि तदभावश्च नेत्यस्थूलादिशास्रतः ।।
अभावस्यापि तत्साक्ष्यात्तदभावः कुतो मितेः ।। १५२ ।।

एतावन्मात्रयाथात्म्यात्कार्यकारणवस्तुनः ।।
अतस्तत्त्वमसीत्युक्त्या तादात्म्यं प्रतिपाद्यते ।। १५३ ।।

निर्धूताशेषदुःखौघहेतुत्वात्सुखमेव तत् ।।
अथैष एव परमो यो वै भूमेतिशास्रतः ।। १५४ ।।

विषयेन्द्रियसंवन्धाद्यत्तु दुःखं सुखायते ।।
आद्यन्तवत्त्वात्तुद्दुःखं दुःखसंस्कारजं तथा ।। १५५ ।।

अव्यावृत्ताननुगतभास्वद्विज्ञानमात्रतः ।।
निरविद्याद्वयत्वात्तत्साक्षाद्ब्रह्मेति शब्द्यते ।। १५६ ।।

साविद्यः प्रत्यगात्मा यो वियद्योनिरुदाहृतः ।।
अन्तर्याम्यादिरूपेण स एव प्रथते मृषा ।। १५७ ।।

अदृष्टफलसंप्रेप्सोर्दृष्टकर्मफलत्यजः ।।
रातेर्धनस्य दातुस्तद्ब्रह्मेदं स्यात्परायणम् ।। १५८ ।।

अस्मिन्प्रशास्तरि सति क्रियातत्फलसंगतेः ।।
नियमो युक्तिमानेष कर्मिणामुपपद्यते ।। १५९ ।।

एवं संसरतस्तावत्परं ब्रह्म परायणम् ।।
जगतश्चाप्युपादानं स्वात्माविद्यासमन्वयात् ।। १६० ।।

निविवृत्सोस्तु संसारान्मुनेस्त्यक्तैषणस्य च ।।
तद्विदस्तिष्ठमानस्य समाप्तिः स्यात्परायणम् ।। १६१ ।।

दग्धमोहान्धकारस्य प्रत्यग्बोधाग्निना मुनेः ।।
ऐकात्म्ये वर्तमानस्य ब्रह्मात्माऽस्य परायणम् ।। १६२ ।।

तद्विदो ब्रह्मणश्चेह भेदहेतोरसंभवात् ।।
ब्रह्मैव ब्राह्मणः साक्षादुपचारात्परायणम् ।। १६३ ।।

यत्र वा अन्यदित्येवं यत्र त्वस्येतिवाक्यतः ।।
इत्युक्त्यर्थोपरोधेन व्याचक्षीत परायणम् ।। १६४ ।।

तस्मात्तमस्विनो ब्रह्म भेदेनैवप परायणम् ।।
ध्वस्ताविद्यस्य चैकात्म्यात्कैवल्येन परायणम् ।। १६५ ।।

ब्रह्मण्यानन्दशब्दोऽयं प्रयुक्तः सुखवाचकः ।।
संवेद्ये च सुखे लोक आनन्दाख्या प्रयुज्यते ।। १६६ ।।

विशेषणतयाऽऽनन्दशब्दोऽन्यत्रापि दृश्यते ।।
वेदान्तेष्वत आनन्दो विचार्योऽयं प्रयत्नतः ।। १६७ ।।

आनन्दो ब्रह्मेति तथा तैत्तिरीयश्रुतौ श्रुतम् ।।
अथैष एव इति च तथोदर्के प्रवक्ष्यते ।। १६८ ।।

भूमा तत्सुखमित्येवं छान्दोग्योपनिषद्वचः ।।
संवेद्योऽयं किमानन्दः किंवा नेति विचार्यते ।। १६९ ।।

ब्रह्मण्यानन्दः संवेद्यो लौकिकानन्दवद्यदि ।।
युक्ताः शब्दास्तदैते स्युर्ब्रह्मण्यानन्दवाचकाः ।। १७० ।।

संवेद्यानन्दरूपं तद्वाक्याच्चेत्परिनिश्चितम् ।।
प्रमाणावगतेस्तत्र किं चिन्त्यमिति चेन्मतम् ।। १७१ ।।

नान्योन्यातिविरुद्धार्थवाक्यानां तत्र दर्शनात् ।।
अतिप्रमाणविषयं ब्रह्म सर्वत्र विश्रुतम् ।। १७२ ।।

यत्र त्वस्येति वचनं न दृष्टेरिति चापरम् ।।
विदिताविदिताभ्यां तदन्यदेवेति च श्रुतिः ।। १७३ ।।

निरानन्दं तथा केचित्कैवल्यं प्रतिजानते ।।
तेषामपि निषेधार्थं कर्तव्याऽतो विचारणा ।। १७४ ।।

विकल्पासंभवश्चात्र वस्तुवृत्तत्वकारणात् ।।
क्रियायां स्याद्विकल्पोऽयं न तु वस्तुन्यसंभवात् ।। १७५ ।।

वादिविप्रतिपत्तेश्च, केचेदिच्छन्ति वादिनः ।।
असंवेद्यं सुखं मोक्षे, केचिन्नेति प्रचक्षते ।। १७६ ।।

कर्तव्योऽतो विचारोऽत्र युक्तिमार्गेण यत्नतः ।।
सम्यङ्निश्चयसिद्ध्यर्थं पक्षयोरुभयोरपि ।। १७७ ।।

संवेद्यानन्दकं तावद्ब्रह्मेतीहावसीयताम् ।।
जक्षत्क्रीडन्नममाण इत्यादिश्रुतिवाक्यतः ।। १७८ ।।

नन्वेकत्वे विभागोऽत्र नास्ति कारकसंश्रयः ।।
भूरिकारकसाध्या च क्रिया लोकेऽपि दृश्यते ।। १७९ ।।

विज्ञानस्य क्रियात्वाच्च न सिद्धिः कारकैर्विना ।।
नातः संवेद्य आनन्दो ब्रह्मणीहोपपद्यते ।। १८० ।।

नैष दोषोऽस्ति विज्ञानं स्यादेवाऽऽनन्दगोचरम् ।।
विज्ञानमानन्दमितिशब्दप्रामाण्यकारणात् ।। १८१ ।।

ननु सत्स्वपि वाक्येषु नैतदध्यवसीयते ।।
प्रत्यर्थिनि श्रुतेर्वाक्ये सत्यैकात्म्यावबोधिनि ।। १८२ ।।

मानान्तरविरोधेन न हि लोकेऽपि किंचन ।।
मानं प्रवर्तते तस्मान्नैतदध्यवसीयते ।। १८३ ।।

व्यञ्जकत्वाच्च मानानां सिद्धवस्तुप्रयोज्यता ।।
कारकत्वेऽप्यकार्यत्वाद्दुःसंभाव्यं त्वयोदितम् ।। १८४ ।।

ननु सुख्यहमस्मीति विज्ञानमनुभूयते ।।
प्रतीच्यानन्दविषयं न प्रत्यक्षं विरोध्यतः ।। १८५ ।।

नैतेदेवं यतो मोक्षे विज्ञानं नोपपद्यते ।।
देहाभावो हि मोक्षोऽयं करणानि न सन्त्यतः ।। १८६ ।।

करणाद्यनपेक्षः सन्न च विज्ञानसंभवः ।।
तथा सति शरीरादेरुपादानमनर्थकम् ।।
तथैकत्वविरोधान्न संवेद्यानन्दकं परम् ।। १८७ ।।

यद्यानन्दात्मकं ब्रह्म नित्यमात्मानमात्मना ।।
तद्विज्ञानस्य नित्यत्वाज्जानीयान्नित्यमेव तत् ।। १८८ ।।

जले जलं यथा तस्मिन्संसार्यप्येकतां गतः ।।
सर्व एकी भवन्तीति न पृथक्त्वेन संस्थितः ।। १८९ ।।

तदानन्दात्मकब्रह्मविज्ञानाय मनागपि ।।
न तदेकत्वतो वेत्ति ब्रह्माऽऽनन्दं स्वकं तथा ।। १९० ।।

मुक्तोऽपि न च संसारी, तयोरेकत्वहेतुतः ।।
मुक्तो वेत्ति परानन्दमिति तस्माद्वचो मृषा ।। १९१ ।।

ब्रह्मानन्दमथान्यः सन्वेद मुक्तो घटादिवत् ।।
ब्रह्मत्वमन्यो वेदेति तदैकत्वं विरुध्यते ।। १९२ ।।

प्रेत्य संज्ञेह नास्तीति श्रुतिरेव निषेधति ।।
मुक्तौ विभागविज्ञानमेकत्वादेव कारणात् ।। १९३ ।।

स्रीपुंदृष्टान्तवचनं यद्वै तदिति चापरम् ।।
ज्ञात्राद्यसंभवं वक्ति कूटस्थैकत्वकारणात् ।। १९४ ।।

नेति नेत्यादिभूयांसि विरुध्यन्ते वचांस्यपि ।।
कारकाद्यभ्युपगतौ मुक्तौ ब्रह्मणि केवले ।। १९५ ।।

विज्ञानान्दयोश्चैक्यादसंयोगविभागतः ।।
आनन्दज्ञानविषया कल्पनेयं वृथा श्रमः ।। १९६ ।।

अज्ञानान्यार्थविज्ञानप्रसक्तावेव युज्यते ।।
वेत्ति ब्रह्म सुखमिति न तु ज्ञानघनात्मनि ।। १९७ ।।

अज्ञानान्यार्थविज्ञानप्रसङ्गाङ्गीकृतावपि ।।
जाड्यं जन्मादिबद्धत्वं ब्रह्मणः प्राप्नुयाद्ध्रुवम् ।। १९८ ।।

तस्माद्विज्ञानमित्यादि यथावस्थितवस्तुनः ।।
वचोऽन्वाख्यायकं ग्राह्यं, न ज्ञानादिविधायकम् ।। १९९ ।।

जक्षदित्यादि यच्चोक्तं तच्चापि न विरुध्यते ।।
सर्वात्मकत्वाद्विदुषः सर्वतःपाणिपादवत् ।। २०० ।।

योगिदेवादिदेहेषु जक्षणाद्युपपत्स्यते ।।
सर्वात्मकत्वाद्विदुषः स्याद्विमुक्तिस्तुतीरणम् ।। २०१ ।।

मतं जक्षणवन्मुक्तौ सर्वात्मत्वात्परात्मनः ।।
दुःखित्वमपि संप्राप्तं कुम्भीपाकादिदेहिषु ।। २०२ ।।

नैवं नामादिसंभूतिपिण्डप्राणादिसंश्रय -
संपर्कजनितभ्रान्तिदुःखित्वाध्यस्तिहेतुतः ।। २०३ ।।

विषयप्रविभागश्च विरुद्धवचसां मिथः ।।
प्रागेवास्माभिरुक्तोऽसौ यथावदुपपत्तिभिः ।। २०४ ।।

आनन्दब्रह्मविज्ञानपदार्थैकत्वहेतुतः ।।
नीलोत्पलादिवन्नातः संसर्गो ब्रह्मणीष्यते ।। २०५ ।।

मर्त्याच्छतगुणेनात उत्तरोत्तरवृद्धितः ।।
कार्यकारणरूपस्य निष्ठाऽऽनन्दः परो मतः ।। २०६ ।।

साधनादिव्यपेक्षैव सुखसंवित्तिरिष्यते ।।
लौकिकी नश्वरी साऽपि दुःखसंस्कारजा तथा ।। २०७ ।।

कैवल्ये न तु सापेक्षा सर्वसाधनानिःस्पृहा ।।
आत्मैवाऽऽनन्दयाथात्म्यं नातो ज्ञानादिसाधनम् ।। २०८ ।।

न जडं ज्ञानरूपत्वादानन्दत्वान्न निःसुखम् ।।
नान्तवद्ब्रह्मरूपत्वादिति वाक्यप्रमाणतः ।। २०९ ।।

आनन्दैकस्वभावोऽस्य सुषुप्तेऽध्यवसीयते ।।
व्यावृत्ताशेषमात्रादेरनन्यानुभवात्मना ।। २१० ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके तृतीयाध्यायस्य नवमं ब्राह्मणम्

त्रयोदशैव ज्ञेयानि पञ्चमेऽस्मिन्समासतः ।।
शतानि वार्तिकग्रन्थे षष्ठे वक्ष्याम्यतः परम् ।।

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्य श्रीसुरेश्वराचार्यविरचिते बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके तृतीयोऽध्यायः

आनन्दं ब्रह्म विज्ञानं साक्षादित्यादिलक्षणम् ।।
पञ्चमान्ते विनिर्णीतं जल्पन्यायेन सांप्रतम् ।। १ ।।

वागादिदेवताद्वारा भूयस्तस्यैव वित्तये ।।
षष्ठ आरभ्यतेऽध्यायो वादन्यायेन यत्नतः ।। २ ।।

योग्यकालावबोधार्थमासांचक्र इतीरणम् ।।
कल्पं बुद्ध्वाऽथ तमृषिराजगाम महीपतिम् ।। ३ ।।

पशूनिच्छन्किमागास्त्वं प्रश्नान्वा सूक्ष्मनिर्मयान् ।।
वक्तुं किमागतोऽसीति नृपः पप्रच्छ तं मुनिम् ।। ४ ।।

धनार्थं ब्राह्मणा यान्ति राजानमिति युज्यते ।।
न त्वनापदि विद्यार्थं तं यान्तीह द्विजोत्तमाः ।। ५ ।।

नान्यत्र क्षत्र्रियाद्विद्या यत्र संभाव्यते क्वचित् ।।
उपसीदन्ति तत्रैव ब्राह्मणाः क्षत्र्रियान्सदा ।। ६ ।।

याज्ञवल्क्यस्य शिष्यत्वे ग्रन्थच्छायाऽपि नेष्यते ।।
जनकस्यैव शिष्यत्वे ग्रन्थच्छायोपलक्ष्यते ।। ७ ।।

अण्वन्तानिति शब्दोऽयं न स्यात्पशुविशेषणम् ।।
उभयं त्वित्यतः शेषाद्दूयं पृष्टमतो भवेत् ।। ८ ।।

तद्धेतुहेतुमत्त्वस्य प्रसिद्ध्यर्थमथावदत् ।।
इच्छाम्युभयमप्येतदित्येवं ह्यन्यथा वदेत् ।। ९ ।।

वाग्देवताऽग्निरत्र स्यात्तथाऽऽयतनमिन्द्रियम् ।।
ब्रह्माऽऽकाशः प्रतिष्ठा च नामोपनिषदुच्यते ।। १० ।।

करणायतनान्देवान्स्वप्रतिष्ठान्व्रजेत्तु सः ।।
प्रज्ञाद्युपनिषत्कान्यो ध्यानाद्देवो भवेदिह ।। ११ ।।

देवतायतने चैव प्रतिष्ठोपनिषत्तथा ।।
षट्स्वप्येतेषु विज्ञेयमेतदेव चतुष्टयम् ।। १२ ।।

मातृमानिति हेतूक्तिः सम्यग्बक्तृत्वसिद्धये ।।
सम्यक्त्वप्रतिपत्त्यर्थं तथैव स्यात्परं वचः ।। १३ ।।

यस्मादवदतो लोके पुरुषार्थो न कश्चन ।।
दृष्टो वा यदि वाऽदृष्टो वाग्ब्रह्मातः प्रतीयताम् ।। १४ ।।

न चेदायतनाद्युक्तमेकपाद्ब्रह्म तर्हि तत् ।।
असमस्तमिदं ब्रह्म न युक्तं समुपासितुम् ।। १५ ।।

स त्वं जानंश्चतुष्पान्मे ब्रह्म व्याख्यातुमर्हसि ।।
वागेवाऽऽयतनमिति याज्ञवल्क्योऽप्युवाच तम् ।। १६ ।।

वागेवाऽऽयतनं तस्य वागेव करणं भवेत् ।।
ब्रह्माऽऽकाशः प्रतिष्ठा स्यात्प्रज्ञाऽस्योपनिषत्तथा ।। १७ ।।

प्रज्ञेयं किं ततो भिन्ना प्रतिष्ठायतने यथा ।।
किंवाऽभिन्नेति मे ब्रूहि प्रज्ञोपनिषदं स्फुटम् ।। १८ ।।

स्वयमेव तु वाक्प्रज्ञा ब्रह्मणो न तु भिद्यते ।।
कुतः प्रज्ञात्वसंसिद्धिर्वाच इत्येतदुच्यते ।। १९ ।।

यत एवमतो वाचं परं ब्रह्मेति चिन्तयेत् ।।
विराङ्गृहीतिरत्र स्यात्साधारकरणग्रहात् ।। २० ।।

तथा देवतया सूत्रं नियन्ताऽपि वियद्गिरा ।।
कारणाद्यखिलं विश्वं देवतावधि भण्यते ।। २१ ।।

यतो वागाद्युपास्त्यत्र तस्मात्सर्वं विवक्षितम् ।।
एनं भूतानि सर्वाणीत्युपासनफलाभिधा ।। २२ ।।

देवो भूत्वेति देवान्हि प्रधानफलकीर्तनम् ।।
विद्वान्य एवमित्युक्त्या साध्यसाधनसंगतिः ।। २३ ।।

देवो भूत्वेति जीवन्सन्भावनोपचयान्नरः ।।
वैलक्षण्यमुपास्तीनां भण्यते ब्रह्मबोधतः ।। २४ ।।

तथैव वचसोक्तिः स्याद्देवो भूत्वेति संभवात् ।।
प्रतिवाक्यं बहूक्तिश्च षण्णामेकत्वसिद्धये ।। २५ ।।

प्रागपि ब्रह्मविज्ञानाद्ब्रह्मैवाभूद्यथा तथा ।।
देवोपासनतः पूर्वं नाभूद्देव उपासकः ।। २६ ।।

भावनोपचयाद्देवो भूत्वा विद्वानिहैव तु ।।
देवानप्येति सोऽग्न्यादीञ्शरीरत्यागतः परम् ।। २७ ।।

उत्पत्त्याद्यात्मकं कार्यं साध्यं सर्वस्य कर्मणः ।।
उपासनं च कर्मैव युक्तमुक्तमिदं ततः ।। २८ ।।

ब्रह्म वा इदमित्येवं तथा ब्रह्मैव सन्निति ।।
प्रागपि ब्रह्मविज्ञानात्सिद्धं तादात्म्यमुच्यते ।। २९ ।।

हस्त्यृषभमिति चोक्त्या भण्यते गुरुदक्षिणा ।।
स च तां नाग्रहीद्दत्तां पिता म इति हेतुगीः ।। ३० ।।

नन्वनुशिष्ट एवायं पूर्वोक्तैरनुशासनैः ।।
पितृव्रतोपरोधोऽत्र नातः कश्चन विद्यते ।। ३१ ।।

नाऽऽत्मविद्यातिरेकेण पितुर्वस्त्वन्तरे यतः ।।
असमाप्तेः पुमर्थस्य मतं नास्यानुशासनम् ।। ३२ ।।

यस्मिञ्ज्ञातेऽखिलं ज्ञातं कृतमाप्तं च कामितम् ।।
तित्यक्षितं च संत्यक्तं पितुस्तदनुशासनम् ।। ३३ ।।

यतो वस्त्वन्तरं नान्यदात्मनो विद्यते परम् ।।
सम्यक्तज्ज्ञानमेवातस्तदन्यत्र मृषा मतिः ।। ३४ ।।

आत्मज्ञानोदयायैव याज्ञवल्क्योऽप्यतोऽवदत् ।।
उपासनान्यशेषाणि तथा कर्माण्यशेषतः ।। ३५ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके चतुर्थाध्यायस्य प्रथमं षडाचार्यब्राह्मणम्

अनुशिष्यापि स नृपं यदा नैच्छद्धनं नृपात् ।।
अननुशिष्टहेतूक्त्या मती राज्ञस्तदाऽभवत् ।। १ ।।

यथोक्ता नानुशिष्टिश्चेत्कीदृक्तदनुशासनम् ।।
संभावितानुशिष्ट्यर्थं तं राजोपससाद ह ।। २ ।।

उपासनानां सर्वेषामैकात्म्यज्ञाननिष्ठता ।।
ब्रह्मविद्याधिकारत्वादित्येतदधुनोत्यते ।। ३ ।।

कूर्चादुत्थाय विधिना तं राजोपससाद ह ।।
भगवन्ननुशाधीति यथेहाभिमतं तव ।। ४ ।।

यथा जिगमिषुः पान्थो रथंं वा नावमेव वा ।।
आददीताऽऽप्तिसिद्ध्यर्थं गन्तव्यस्य तथैव च ।। ५ ।।

यथोक्तोपनिषद्भिस्त्वं संस्कृतात्माऽसि भावितः ।।
एवं वृन्दारकः पूज्य आढ्यो मानुषवित्तवान् ।। ६ ।।

तथैवाधीतवेदश्च युक्तः साधनसंपदा ।।
गतिसाधनवत्त्वाच्च गन्तव्यमनुमीयते ।। ७ ।।

अध्यात्मादिव्यवच्छेदान्मुच्यमान उपासनैः ।।
आविरिञ्चादितो भूप यास्यसि क्वेति भण्यताम् ।। ८ ।।

पप्रच्छ याज्ञवल्क्योऽत इतस्त्वं क गमिष्यसि ।।
सर्वस्यैवाऽऽत्मभूतत्वाद्गन्तव्यं न स पश्यति ।। ९ ।।

ननूक्तोपनिषद्भिर्हि गन्तव्यं प्राक्प्रबोधितम् ।।
देवो भूत्वेति वचसा तत्कस्मादिह पृच्छयते ।। १० ।।

नाहं वेदेति च नृपो जानन्नप्यब्रवीत्कथम् ।।
नैष दोषो यतोऽप्राक्षीद्याज्ञवल्क्यो नराधिपम् ।। ११ ।।

पूर्वभूमेर्मुच्यमान उत्तरां कां गमिष्यसि ।।
देवतोपासनाद्येतज्ज्ञानोत्पत्त्यै विवक्षितम् ।। १२ ।।

उपासनानि सर्वाणि परविद्याधिकारतः ।।
क्रममुक्तिफलानीति क्व गमिष्यसिगीरतः ।। १३ ।।

राज्ञस्तु तदविज्ञानान्नाहं वेदेति युज्यते ।।
अन्ये गतिविवक्षार्थं मुनेः प्रश्नं प्रचक्षते ।। १४ ।।

साक्षाद्ब्रह्मविदप्येष नाऽऽत्माप्तौ गतिविन्नृपः ।।
परमात्मैव गन्तव्यः परमात्मविदा ननु ।।
अथ कः संशयो येन स तेनैवं नियुज्यते ।। १५ ।।

गतिर्न विदिता तस्य तां स तस्मै विवक्षति ।।
एवमर्थमुपोद्धातमेवं स कृतवान्मुनिः ।। १६ ।।

श्रुतौ यद्यपि नैतस्यां श्रूयते गतिचोदना ।।
तथाऽपि गतिरेवेयमुत्तरत्र स्फुटं हि तत् ।। १७ ।।

गतिविज्ञानवैकल्यात्परमात्मविदप्यसौ ।।
न जाने क्व गमिष्यामि कथं वेत्यब्रवीन्नृपः ।। १८ ।।

इति व्याचक्षते केचिन्द्रन्थमेतं महाधियः ।।
श्रुत्यक्षरानुसारेण नायमर्थोऽत्र लभ्यते ।। १९ ।।

ब्रह्मवित्त्वे तु राज्ञोऽस्य मितिं नोपलभामहे ।।
ग्रन्थे नानन्तरे यस्मादात्मज्ञानं समीरितम् ।। २० ।।

गत्यर्थो नापि च प्रश्नः क्व गमिष्यसिलक्षणः ।।
गन्तव्यं पृच्छ्यते यस्मान्न पिपृच्छिषिता गतिः ।। २१ ।।

यत्साक्षादित्युपक्रम्य य आत्मेत्युपसंहृतेः ।।
तदन्यस्य तदात्मत्वाद्ब्रह्मणि स्यात्कथं गतिः ।। २२ ।।

गतिगन्तव्यगन्त्रादेरोतप्रोतात्मवर्त्मना ।।
ब्रह्मात्मनि समाप्तत्वाद्गतिः का परमात्मनि ।। २३ ।।

अब्देशा पृथिवी कृत्स्ना तेजोदेशं तथा जलम् ।।
वायुदेशं तथा तेजो वियद्देशोऽनिलोऽखिलः ।। २४ ।।

स्वार्थदेशः परार्थोऽर्थः स्वप्नदर्शनवद्यतः ।।
आत्ममात्रैकयाथात्म्यान्न मुक्तौ स्याद्गतिस्ततः ।। २५ ।।

ब्रह्मैव सन्नवाप्नोति ब्रह्मोति वचनं स्फुटम् ।।
गन्तृगन्तव्ययोर्भेदे विरुध्येत न संशयः ।। २६ ।।

क्रियाकारकभेदे हि गतिः सर्वत्र दृश्यते ।।
गन्तव्य आत्मनि कुतः क्रियाकारकसंभवः ।। २७ ।।

नैवात्र गतिरस्तीति स्पष्टमागमशासनम् ।।
सर्वमात्मैव ब्रह्मैव तथाच श्रुतिशासनम् ।। २८ ।।

तमोमात्रातिरेकेण व्यवधानान्तरं न च ।।
यस्मादस्ति ततो मुक्तौ नाऽऽत्मनो गतिरिष्यते ।। २९ ।।

अध्यात्मादिपरिच्छेदाद्यथोक्तोपासनाश्रयात् ।।
विमुच्य़मानः केतस्त्वं गमिष्यसि वदाऽऽशु मे ।। ३० ।।

नाहं तद्भगवन्वेद यत्र यास्याम्यतः परम् ।।
देवतावर्त्मना नाहं गन्तव्यं वेद्मि किंचन ।। ३१ ।।

देवतावाप्तिमात्रं हि त्वत्तः प्राक्श्रुतवानहम् ।।
उक्तोपासाफलं नातो गन्तव्यं वेद्मि किंचन ।। ३२ ।।

इत्युक्तवन्तं प्रत्याह तद्वक्ष्यामि तवाधुना ।।
मुच्यमानोऽथ यत्र त्वं गमिष्यसि नराधिप ।। ३३ ।।

अविद्यामात्रविध्वस्तौ यतोऽनाप्तवदाप्यते ।।
गमिष्यसीत्यतो वक्ति स्वास्थ्यं यातो यथा तथा ।। ३४ ।।

अतोऽवगतिरेवात्र गतित्वेन विवक्ष्यते ।।
प्राप्तोऽसीति यतो ज्ञानजन्ममात्रं प्रवक्ष्यति ।। ३५ ।।

इन्धो नामैष पुरुषो दक्षिणेऽक्षणि यः स्थितः ।।
आदित्यान्तर्गतो देवो व्याख्यातायतनादिकः ।। ३६ ।।

इध्यतेऽहर्निशं यस्मादिन्धनामा ततः पुमान् ।।
श्रुत्येह दृष्टोऽतिशयः कश्चित्स्याद्दक्षिणोऽक्षणि ।। ३७ ।।

अङ्गं वा वीर्यवदृष्टं पुंसां प्रायेण दक्षिणम् ।।
दक्षिणाक्षिग्रहस्तस्माद्भोक्तृत्वप्रतिपत्तये ।। ३८ ।।

दक्षिणेऽक्ष्णीन्धनामाऽयंं पुमान्भोक्तेति यं विदुः ।।
इन्धं सन्तं तमात्मानमिन्द्रनाम्ना प्रचक्षते ।। ३९ ।।

प्रत्यक्षनामग्रहणं परिहृत्य परोक्षतः ।।
परोक्षनामग्रहणप्रिया देवा य़तस्ततः ।। ४० ।।

परोक्षनामग्रहणे प्रीयन्ते देवता यतः ।।
तस्मादाचक्षते नाम पारोक्ष्येणैव मानवाः ।। ४१ ।।

मा ज्ञासिष्ट कथं नाम नामतत्त्वं बहिर्जनः ।।
परोक्षनामग्रहणं तेन देवस्य रोचते ।। ४२ ।।

प्रत्यक्षनामग्रहणं प्रद्विषन्ति जगत्यपि ।।
श्रेयांसोऽमुकमिश्रास्त इत्युक्तिं कामयन्ति च ।। ४३ ।।

तस्यैवान्नपतेर्जाया येयं सव्येऽक्ष्णि संस्थिता ।।
भोग्यत्वात्सा विराडुक्ता तद्भोक्ता दक्षिणाक्षिगः ।। ४४ ।।

एकस्यैव हि देवस्य विभागः स्थानदेवतः ।।
अग्नीषोमात्मना श्रुत्या ध्यानार्थमिह भण्यते ।। ४५ ।।

नानयोर्व्यतिरेकोऽस्ति भोक्तृभोग्यात्मनोः क्वचित् ।।
प्रधानगुणभावेन सर्वत्रैते व्यवस्थिते ।। ४६ ।।

तयोः समागमश्चास्मिन्हृद्यन्तस्थे सुषौ मिथः ।।
संस्तुतोऽत्रेति संस्तावो हृद्याकाश इहोच्यते ।। ४७ ।।

ऊर्ग्रसो लोहितस्यात्र पिण्डो यः सोऽन्नमेतयोः ।।
अन्नं दामेति यत्पूर्वं व्याख्यातं शिशुबन्धनम् ।। ४८ ।।

मिथो नाडीशतानद्धं तयोः प्रावरणं तथा ।।
तज्जालकमिवाऽऽभाति बहुच्छिद्रत्वसाम्यतः ।। ४९ ।।

तयोः संचरतोर्मार्गो यैषोर्ध्वा हृदयाद्गता ।।
जाग्रद्देशाप्तये ज्ञेया नाडी स्वप्नाख्यभूमितः ।। ५० ।।

अन्नस्य प्रविवेकार्थं भोक्तुः सौक्ष्म्यार्थमेव च ।।
नाडीनां परिणाहोऽथ सम्यक्श्रुत्येह वर्ण्यते ।। ५१ ।।

नाड्योऽतिसूक्ष्माः पुसोऽस्य व्यवहारप्रसिद्धये ।।
सहस्रभेदसंभिन्नकेशैकाशसमा हिताः ।। ५२ ।।

नोपमेह यतस्तासां सौक्ष्म्ये जगति विद्यते ।।
तस्मात्केशविभागोऽयं नाडीसौक्ष्म्यार्थमुच्यते ।। ५३ ।।

यथा संचरणी नाडी प्रोक्तेयं देवतात्मनोः ।।
देवतानां तथाऽन्यासां नाड्यो ज्ञेयाः सहस्रशः ।। ५४ ।।

शब्दाद्यन्नवहाः सूक्ष्माः श्रोत्रादिकरणाश्रयाः ।।
देवता देवतात्मानं तर्पयन्तीद्द ताः सदा ।। ५५ ।।

अतिसूक्ष्माभिरेताभिर्जग्धमन्न समास्रवत् ।।
देवता आस्रवत्येतद्व्याप्नोत्येतद्यथोदितम् ।। ५६ ।।

सर्वास्वेव हितास्वासु सर्वा अध्यात्मदेवताः ।।
चरन्त्यूर्ग्रसपूर्णासु भोगार्थे पुरुषस्य तु ।। ५७ ।।

स्वचिदाभाससंव्याप्तिः पुंभोगः सुखदुःखयोः ।।
सोऽप्यस्य देवतातन्त्रो देवताश्चान्नसंश्रयाः ।। ५८ ।।

अन्नं नाड्याश्रयं सूक्ष्मं तच्छ्रुत्येहोपवर्ण्यते ।।
एताभिरित्यतो यावच्छारीरादिति चोदना ।। ५९ ।।

प्रविविक्ततरोऽन्नंशस्तर्पयन्प्राणदेवताः ।।
प्राप्नोति लिङ्गमाहारः स तस्येत्यभिधीयते ।। ६० ।।

चीयमानादितो देहाद्रसाद्यन्नेन भौतिकात् ।।
प्रविविक्ततराहारो लिङ्गात्माऽयं पुरोदितात् ।। ६१ ।।

रसादिः प्रविविक्तः स्यात्पुरीषदिव्यपेक्षया ।।
रसादेरपि सूक्ष्मोऽयमाहारो लिङ्गतृप्तिकृत् ।। ६२ ।।

यत एवमतः प्राह तल्लिङ्गं स्थूलदेहतः ।।
प्रविविक्ततराहारं श्रुतिः सूक्ष्मान्नसंस्थितेः ।। ६३ ।।

यतोऽतिसूक्ष्मो लिङ्गात्मा नातोऽयं स्थूलदेहवत् ।।
देहाद्देहान्तरं गच्छन्केनचित्प्रतिहन्यते ।। ६४ ।।

इवेत्यनर्थकं केचिदेवार्थेन विरोधतः ।।
एवार्थस्योपमामन्य इवार्थे चावधारणम् ।। ६५ ।।

लिङ्गाहारादप्यणीयान्यतः प्राज्ञात्मनस्ततः ।।
उपमार्थमिवेत्येतत्पदमत्र प्रयुज्यते ।। ६६ ।।

कदम्बपुष्पवत्सैषा देवता हृदयाश्रया ।।
बहिर्गतासु नाडीषु विषक्ता हृदयादधि ।। ६७ ।।

यथेयं देवता सर्वास्तथाऽन्या अपि देवताः ।।
साधारणत्वात्सर्वासां कारप्यस्य करणस्य च ।। ६८ ।।

तत्रैकस्या यदा कार्यं दृष्ट्यादि स्यादुपस्थितम् ।।
गुणभावं तदा यान्ति सर्वास्तां प्रति देवताः ।। ६९ ।।

नाड्यन्तरेष्वपि तथा सर्वासां संहतत्वतः ।।
एष एव क्रमो ज्ञेयः प्राधान्यगुणभावयोः ।। ७० ।।

एवं च सति यावत्यो नाड्यो हृदयबन्धनाः ।।
संवत्सराश्च तावन्तस्ते प्रजापतयोऽग्नयः ।। ७१ ।।

प्रतिभागं समाप्तत्वात्पूर्वोक्तस्येह वस्तुनः ।।
देवताऽतो यथाऽध्यात्ममधिभूतं तथैव सा ।। ७२ ।।

अधिदैवं च विभ्वीयं द्वैतैकत्वेन विष्ठिता ।।
यथाऽस्य नाड्यः पुंसः स्युरध्यात्मं सर्वतो गताः ।। ७३ ।।

अधिभूतः तथाऽस्यैव वायुमय्यः समन्तगाः ।।
एतस्मादेव निःसृत्य शरीरात्सर्वतो गताः ।। ७४ ।।

अधिभूतात्मनैवायं नाडीलक्षणवर्त्मना ।।
आपूर्येदं जगत्सर्वं स्थित आध्यात्मिकः पुमान् ।। ७५ ।।

नाड्य आध्यात्मिकस्येव ह्यधिदैवात्मनस्तथा ।।
विराजो रश्मयो ज्ञेयाः प्रत्यंशावसितास्तथा ।। ७६ ।।

आध्यात्मिकस्येव पुंसः कृत्स्नाऽध्यात्माधिभूतय़ोः ।।
अनन्तभिन्नकार्येषु समाप्तिर्देवतात्मनः ।। ७७ ।।

आध्यात्मिकं परिच्छेदमुक्तदर्शनवर्त्मना ।।
देवतासूपसंहृत्य विराज्यपि च देवताः ।। ७८ ।।

विराजं चोपसंहृत्य प्राणविज्ञानविग्रहे ।।
हिरण्यगर्भे तं चापि सर्वकारण आत्मनि ।। ७९ ।।

अध्यात्मदेवताः सर्वा हृदि नीत्वाऽऽत्मनस्ततः ।।
हृदयादुक्तनाडीभिः संदध्यात्सूर्यरश्मिभिः ।। ८० ।।

रविहृन्मध्यगं यायात्ततो रश्मिभिरावृतः ।।
हिरण्यगर्भमात्मानं ततस्तत्कारणं बुधः ।। ८१ ।।

वैश्वानरात्तदात्मानं प्राप्तस्य हृदि तैजसम् ।।
हिरण्यगर्भं तं चापि प्राणात्मन्युपसंहरेतु ।। ८२ ।।

प्राणशब्देन चाप्यत्र कारणात्माऽभिधीयते ।।
बीजं कार्यस्य सर्वस्य प्राज्ञश्चेति निरुच्यते ।। ८३ ।।

कार्याणां कारणं मुक्त्वा नान्यत्रास्त्यप्ययो यतः ।।
तस्मात्कारणसंप्राप्त्या यायान्नेतीत्यकारणम् ।। ८४ ।।

साश्रयैः करणैर्हीनो ग्रस्ताध्यात्माधिदैवतः ।।
प्राणात्मा एक एवाऽऽस्ते प्रज्ञानघनविग्रहः ।। ८५ ।।

निर्विभागात्मनस्तस्य प्राञ्चः प्राणाः पुराऽस्य ये ।।
प्राची दिगेव संवृत्तास्तदवच्छेदहानतः ।। ८६ ।।

दक्षिणा दक्षिणे प्राणाः प्रत्यञ्चश्चापि पश्चिमाः ।।
उदीची दिगुदञ्चश्च सर्वे सर्वा दिशस्तथा ।। ८७ ।।

यत्साक्षिकी तमःसिद्धिस्तत्कार्यस्य च लक्ष्यते ।।
तद्भावाभावयोरात्मा न कार्यं नापि कारणम् ।। ८८ ।।

तेनैव ज्ञात्मनाऽशेषं तद्ध्वान्तं ध्वान्तजं तथा ।।
जग्ध्वा नित्यात्मना विद्वान्पूर्णदृष्ट्याऽवशिष्यते ।। ८९ ।।

एष मार्ग उपन्यस्त ऐकात्म्यज्ञानजन्मने ।।
न त्वर्चिरादिवत्तस्य प्राप्तये गतिकल्पना ।। ९० ।।

आत्मत्वादाप्ततत्त्वोऽयं न देशाद्यन्तरायवान् ।।
ज्ञानं मुक्त्वा ततः प्राप्तौ नान्यत्किंचिदपेक्षते ।। ९१ ।।

प्रत्याय्यैवं परात्मानं मुनिराह नराधिपम् ।।
प्राप्तोऽस्यभयमित्येवं भयहेतुविनाशतः ।। ९२ ।।

भयहेतुरविद्यैव सा च दुःस्थितसिद्धिका ।।
प्रागप्यैकात्म्यविज्ञानादविचारितसिद्धिका ।। ९३ ।।

यतोऽतः प्रत्याग्याथात्म्यभास्वद्विज्ञानभास्कर -
प्रसतिमात्रादेवास्या ध्वस्तिरात्यन्तिकी भवेत् ।। ९४ ।।

प्राप्तोऽसीति च निर्देशाज्ज्ञानमेवाऽऽत्मनो गतिः ।।
ज्ञानादन्या गतिश्चेत्स्यात्प्राप्स्यसीत्येव तं वदेत् ।। ९५ ।।

ज्ञानतुल्याममन्वानो दक्षिणां गुरवे नृपः ।।
अभयं त्वामिति प्राह याज्ञवल्क्यं स पार्थिवः ।। ९६ ।।

उचिता दक्षिणैषैव योक्तेहाभयलक्षणा ।।
सम्यग्ज्ञानाख्यदानस्य तदन्या संसृतिर्यतः ।। ९७ ।।

यच्चाभयं वेदयस इति प्रत्यूचिवान्नृपः ।।
तत्तमोध्वस्तितः कार्यं नान्यदस्तीति लिङ्ग्यते ।। ९८ ।।

अभयस्य प्रदातृत्वान्नन्ववाप्ताभयो गुरुः ।।
अभयं त्वामिति कथं राज्ञाऽऽशीस्तं प्रतीर्यते ।। ९९ ।।

इत्यस्य परिहारोक्तिं केचिदाचक्षते बुधाः ।।
शब्दादवाप्तमभयं न तु साक्षाच्चकार तत् ।। १०० ।।

साक्षात्करणसिद्ध्यर्थमतो राजाऽब्रवीन्मुनिम् ।।
अभयं त्वामिति वचस्तद्ध्यस्याप्राप्तमुच्यते ।। १०१ ।।

यदि वा द्विविधो मोक्षो जीवत्येव शरीरके ।।
एकः साक्षात्कृतब्रह्मा मृतेरूर्ध्वं च तल्लयः ।। १०२ ।।

एवं परिजिहीर्षन्ति न तु न्यायोक्तिरीदृशी ।।
प्राप्तोऽसीति मुनेरुक्तेः परिहारो न युज्यते ।। १०३ ।।

तज्ज्ञानमात्रमेवोकत्वा प्राप्तोऽसीति यतोऽवदत् ।।
तत्साक्षात्करणान्नान्यस्तल्लयो वाऽत इष्यते ।। १०४ ।।

शाब्दविज्ञानमात्रेण नाऽऽचार्यत्वे नियुज्यते ।।
श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठं च गुरुं यायादिति श्रुतेः ।। १०५ ।।

अभयं वेदयसीत्येतन्न चासाश्रात्कृते परे ।।
शाब्दमात्रपरिज्ञाने राज्ञोे युक्तं प्रभाषितुम् ।। १०६ ।।

असाधारणधर्मोत्थं विज्ञानं वस्तुनि प्रमा ।।
शब्दमात्रप्रमोत्थं तु न मानं वस्त्वसंश्रयात् ।। १०७ ।।

साक्षात्कृतैकतत्त्वस्याप्यैकात्म्यप्रलयं प्रति ।।
किं समाशङ्क्यते येन तदाशीः संप्रयुज्यते ।। १०८ ।।

ज्ञानानुरूपामेवातो दक्षिणां दित्सुरब्रवीत् ।।
अभयं त्वामिति नृपो यथोक्तज्ञानलिङ्गनम् ।। १०९ ।।

साक्षाज्ज्ञानातिरेकेण नालमन्यद्विमुक्तये ।।
यथा तथाऽसकृत्पूर्वमवोचाम पदे पदे ।। ११० ।।

भवानप्यहमेवेति यदा साक्षाद्विनिश्चयः ।।
विदेहादि तदा विश्वं त्वत्तः कस्येति कथ्यताम् ।। १११ ।।

ममेव भवतोऽपीदं न च किंचिदसंगतम् ।।
अभावाच्च त्वदन्यस्य सर्वमात्मेति शासनात् । ११२ ।।

अहं ममेत्यविद्याधीः सहेतुर्नाशिता यदा ।।
पूर्णात्मनि तदा दृष्टे कः कस्मै किं प्रदित्सति ।। ११३ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके चतुर्थाध्यायस्य द्वितायं कूर्चब्राह्मणम्

नामरूपादिमत्कार्यं यः प्रविष्टः स्वमोहजम् |
जलार्कवदकृत्स्नत्वमापेदेऽविद्यया परः || १ ||

तदविद्यापनुत्त्यर्थं गार्ग्यकाश्यादिच्छद्मना |
अपूर्वादिस्वभावोऽयं प्रविष्टंः प्रतिपादितः || २ ||

आगमादेमात्मानं प्रतिपाद्याथ तर्कतः|
स एव पञ्चमेऽप्युक्तः साक्षाज्जल्पैकवर्त्मना || ३ ||

वादन्यायेन तस्यैव प्रतिपत्त्यरथेमञ्जसा |
षष्ठे क्रमादुपन्यस्तं जाग्रदादिचतुष्टयम् || ४ ||

इन्धतैजससौषुप्ततुरीयाण्येव मांप्रतम् |
संश्रित्य पूर्व एवार्थ इह साक्षाद्विभाव्यते || ५ ||

विसंवादनिरासेन सद्भावश्चाऽऽत्मनः पुनः |
व्यतिरिक्तत्वशुद्धत्वस्वयंज्योतिष्ट्वनित्यता || ६ ||

स्वतोनतिशयानन्दस्वाभाव्यैकात्म्यनित्यता |
दृष्टिमात्राद्वयत्वं च तर्केण महताऽऽत्मनः || ७ ||

विभाव्यते सुविस्पष्टं वादन्यायेन यत्नतः |
विद्यायाः संप्रदानादिविध्यर्थाऽऽख्यायिकाऽत्र च || ८ ||

याज्ञवसल्क्योऽथ जनकं योगक्षेमार्थमभ्यगात् |
न वदिष्ये नृपेणाहमिति बद्ध्वा व्रतं किल || ९ ||

संवदिष्ये नृपेणाहमिति वा तं जगाम सः |
समित्यस्याभिसंबन्धादेनेनेत्येवमुच्यते || १० ||

अविवक्षुरपि प्राह यत्पृष्टं जनकेन सः |
तत्र हेत्वभिधानार्थं वरदानं श्रुतिर्जगौ || ११ ||

एनेन संवदिष्येऽहमिति व्याख्यायते यदा|
तदाऽऽख्यायिकया हेतुस्तयोः संवाद इष्यते || १२ ||

राजैव पूर्वं पप्रच्छेत्येतस्माद्नम्यते शुभा |
लिङ्गाद्व्याख्योत्तरा पूर्वा न साध्वीत्यप्रमाणतः || १३ ||

न वदिष्येऽहमित्यत्र व्रते हेतुर्न वीक्ष्यते |
यतोऽसंतोषतस्तस्मात्कृता व्याख्योत्तरा शुभा || १४ ||

नाप्राक्षीत्तत्र यद्राजा वरदानादनन्तरम्‍|
प्रश्नानुक्तिर्विरुद्धत्वाद्विद्यायाः कर्मभिः सह || १५ ||

स्वोत्पत्तावेव विद्येवं हेत्वन्तरमपेक्षते |
प्रत्यगात्मतमोध्वस्तौ नासावन्यदपेक्षते || १६ ||

स्वरूपलाभमात्रेण यतोऽविद्यां निहन्त्यतः|
प्रयोगमपि विद्येयं नोपरुध्यति दात्रवत् || १७ ||

व्यवहर्तुमशक्तोऽयं देहो मृत्पिण्डंवत्स्वयम्‍|
परतन्त्रव्यवहृतिः स्वतोजाड्यस्वभावतः || १८ ||

पृथिव्याद्याध्यवस्यायं स्वयज्योतिरनुग्रहान् |
कर्माऽऽसनादि कुरुते तस्माच्च फ़लसंगतिः || १९ ||

त एवमतोऽप्राक्षीद्याज्ञवल्क्यं नराधिपः |
किंज्योतिरयमित्येवं प्रत्यग्ज्योतिर्बुभुत्सया || २० ||

याज्ञवल्क्य किञ्ज्योतिरयं पुरुष इति || आदित्यज्योतिः सम्राडिति होवाचादित्येनैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीत्येवमेवैतद्याज्ञवल्क्य || २ ||

करणानि च देहश्च पुरुषोऽत्र विवक्षितः |
आसनादिक्रियाकारी पीठक्षेत्रादि कर्म च || २१ ||

किं स्वावयवसंघातभिन्नजात्यतिरेकिणा |
ज्योतिषा व्यवहार्येषोऽसंहतेन पुमानिति || २२ ||

किंवा ताद्विपरीतेन ज्योतिषेत्यभिधीयताम् |
किंचातो यदि नामैवं शृण्वतो यत्प्रसिध्यति || २३ ||

तयोः पूर्वोक्तरूपेण ज्योतिषाऽनुग्रहो यदि |
अप्रव्यक्षेऽपि तस्मिंस्तत्पुंस्क्रियालिङ्गदर्शनात् || २४ ||

अनुमास्यामहे ज्योतिस्तादृगेव तदा वयम् |
अथ तद्विपरीतेन संगतिर्ज्योतिषेक्ष्यते || २५ ||

तथाभूतं तदा ज्योतिरनुमास्यमाहे वयम्‍|
अथोभयात्मताऽदृष्टा तदाऽपि स्यादनिश्चितिः || २६ ||

इत्येतदभिसंधाय पप्रच्छ जनको मुनिम् |
स च पृष्टो यथाप्रश्नं प्रत्युत्तरमभाषत || २७ ||

नन्वेवं कौशले राज्ञः किमर्थं पृष्टवान्मुतिम् |
स्वयमेवानुमायेदृग्ज्योतिः किं न प्रपद्यते || २८ ||

सत्यमेवं तथाऽप्येष नृपः पप्रच्छ तं मुनिम्‍|
लिङ्गलिङ्ग्यभिसंबन्धदुर्ज्ञेयत्वात्सुसूक्ष्मतः || २९ ||

बहूनामपि संमोहो लिङ्गादिषु समीक्ष्यते |
किमुतैकस्य वक्तव्यं पर्यपृच्छदतो नृपः || ३० ||

सूक्ष्मधर्मविवेकार्थमत एवाब्रवीन्मनुः |
दशावरा पर्षदिति ह्यपेक्षन्ते च सद्धियः || ३१ ||

याज्ञवल्क्यादिरूपेण श्रुतिरेवाथवा स्वयम् |
अनुमावर्त्मना ज्योतिः साक्षान्नः प्रत्यपीपदत् || ३२ ||

नृपाभिप्रायवित्प्राह याज्ञवल्क्योऽपि तं नृपम् |
यथोक्तज्योतिषः सिद्धावादित्याज्योतिरित्ययम् || ३३ ||

देहावयवसंघातजातिसंस्थानतात्क्रिया -
देशाद्यत्यन्तसंभिन्नतद्विलक्षणभास्वर -
स्वप्रतिष्ठैकभान्वाख्यज्योतिषैव पुमानयम् |
आस्ते पल्ययते कर्म कृत्वा भूयो निवर्तते || ३४ || ३५ ||

मध्ये जडस्वभावोऽयं ज्योतिषोर्वर्तते पुमान् |
बुद्ध्यादिविषयान्तो हि प्रत्यक्चैतन्यबिम्बितः || ३६ ||

प्रत्यगेकस्वयंज्योतिःस्थिरासंहतनिष्क्रिय-
तद्विरुद्धरवीन्द्वादिज्योतिषोर्मोहहेतुकः || ३७ ||

मातृमानप्रमेयात्मा कर्तृसाधनकार्यवान् |
अशनायादिसंसारधर्मापायागमात्मकः || ३८ ||

तद्विरुद्धात्मकेनैव ज्योतिषोद्दीपितेक्षणः |
आदित्येन स दैवाऽस्ते यात्यायातिकरोति च || ३९ ||

आदित्यात्परमेवेति नाऽऽदित्यस्यावधारणे |
पिण्डप्राणादिधर्मेभ्यो वैधर्म्यावधृतौ यतः || ४० ||

आदित्त्यावधृतिश्चेत्स्यान्नेन्गद्वादेः स्यादनुग्रहः |
तस्मात्पिण्डादिवैधर्म्यमेवेतीहावघार्यते || ४१ ||

नृपस्त्वेवेतिसंश्लेषादादित्यस्यावधारणम् | मत्वाऽस्तमित इत्येवं मुहुर्विप्रचूचुवदत् || ४२ ||

आत्मैव ज्योतिरथवा रविसोमाग्न्युपाधिगम् |
अवध्रियत एवेति तमेव इति च श्रुतेः || ४३ ||

रवीन्द्वादिपदार्थेभ्यो ह्यनुमानैकवर्त्मना |
स्वार्थं विज्ञापयिष्यामि विभज्यातः परा श्रुतिः || ४४ ||

ज्योतिषोऽत्यन्तवैधर्म्यप्रसिद्ध्यर्थं विशेषणम् |
आस्त इत्यादि सुबहु श्रुत्योपन्यस्तमादरात् || ४५ ||

भूयसां चाप्युपन्यासो बाह्यानां ज्योतिषामिह |
लिङ्गस्याव्यभिचारार्थं बुद्धिवाक्कायकर्मणः || ४६ ||

आदित्येनैव चेत्पुंसोऽनुग्रहो भवतोच्यते |
तस्मिन्नस्तंगते पुंस आसनादिः कुतो भवेत् || ४७ ||

चन्द्रमा एव पुंसोऽस्य तदा ज्योतिरनुग्रहे |
तस्याप्यस्तमयेऽग्निः स्यादासनादिप्रवृत्तये || ४८ ||

आदित्यादित्रयं ज्ञेयं ज्योतिषामुपलक्षणम् |
मण्यादीनां प्रवृत्तिर्हि पुंसां तैरपि दृश्यते || ४९ ||

तेष्वप्यस्तमितेष्वस्य पुंसो वाग्ज्योतिरिष्यताम् |
वाक्च शब्दोऽत्र विज्ञेयो ज्योतिष्कार्यसमन्वयात् || ५० ||

स्पर्शादिविषयाणां वागिह स्यादुपलक्षणम् |
यतः स्पर्शादिनाऽप्येषां प्रवृतिर्दृश्यते नृणाम् || ५१ ||

बाह्यादित्यादिज्योतिर्भिः पुमान्संदीपितेन्द्रियः |
प्रत्यक्चैतन्यसंदीप्तः सर्वाश्चेष्टाः प्रपद्यते || ५२ ||

सर्वेष्वेतेषु शान्तेषु ज्योतिःषूक्तेषु कर्मणे |
पुमान्किंज्योतिरेवायं तमस्यन्धेऽभिधीयताम् || ५३ ||

सर्वचेष्टानिरोधोऽस्य पुंसः प्राप्तस्तदाऽसति |
यथोक्तज्योतिषि ततो न स्युश्चेष्टा यथोदिताः || ५४ ||

स्मृतिस्वप्नसमाधाने पुरुषस्य समीक्ष्यते |
चेष्टाऽतः पूर्ववत्तस्य ज्योतिस्तत्रानुमीयते || ५५ ||

बोद्धुः कर्तुश्च पुंसोऽस्य प्रवृत्तिर्येह काचन |
यथोक्तज्योतिर्विरहे नासौ दृष्टा कदाचन || ५६ ||

भान्वाद्युद्दीपिताक्षः सन्प्रमात्रादिः प्रसिध्यति |
ततः कर्त्रादिसंसिद्धिः प्रमाकर्मफ़लं ततः || ५७ ||

कूटस्थानित्ययोर्भासोर्मध्यवर्ती पुमानयम् |
वाङ्भनःकायकर्माणि सर्वदैव प्रपद्यते || ५८ ||

ध्वान्तादिविषयान्तोऽर्थो जडत्वान्नाऽऽत्मसिद्धिकृत् |
आत्मज्योतिरभावेऽतो नाभावमपि विन्दति || ५९ ||

आगमापायिज्योतिर्भिर्धर्माधर्मनिबन्धना |
संगतिः पुरुषस्यास्य निर्हेतुः प्रत्यगात्मना || ६० ||

कुम्भस्य वियता यद्वन्निर्हेतुः संगतिः सदा || |
विनश्वरी सहेतुश्च जलक्षीरादिसंगतिः || ६१ ||

यथोहासंहतान्येव भान्वादीनि प्रकुर्वते |
अनुग्राह्येण पुंसेह सर्वदाऽनुग्रहं मुहुः || ६२ ||

अकारकात्मकान्येव पुंसः कारकरूपिणः |
नाकृत्वा तानि कुर्वन्ति प्रकाशं गतिवद्यतः || ६३ ||

व्यञ्जकानां हि सर्वेषां न स्वरूपातिरेकतः |
व्यङ्ग्येष्वतिशयो दृष्टस्तिष्ठतो नु गतिर्यथा || ६४ ||

आत्मज्योतिस्तथैवेदं सदानस्तमितोदितम् |
भान्वादिष्वपि सर्वेषु तदेव प्राग्विवक्षितम् || ६५ ||

पुंस्प्रवृत्तिरियं लिङ्गं यथोक्तज्योतिषो भवेत् |
सर्वत्राव्यभिचारित्वात्तथा स्वप्नादिभूग्निषु || ६६ ||

जाग्रत्काले नारस्यास्य भान्वादिज्योतिषा यदा |
चक्षुराद्यनुगृह्येत स्फ़ुटा व्यवहृतिस्तदा || ६७ ||

विभिन्नासंहतज्योतिरनुग्रहपुरः सरः |
पुंव्यापारः सदक्षेत्थप्रमाणप्रमितः स्फ़ुटः || ६८ ||

लिङ्गलिङ्ग्यभिसंबन्धो यस्मादेवं मितस्ततः || |
सर्वज्योतिरभावेऽपि तादृगेवानुमीयते || ६९ ||

ज्योतिर्जागरिते यद्वद्रवीन्द्वादि समीक्ष्यते |
नरव्यापारलिङ्गेन धूमाग्निवदसंशयम् || ७० ||

लिङ्गात्सामान्यतो ज्ञाते विशेषेणाप्यनीक्षिते |
भान्वादिवदतो राजा भूयः पप्रच्छ तं गुरुम् || ७१ ||

शान्तेषु सर्वज्योतिःषु पूर्वोक्तेष्वस्य देहिनः |
क्रिज्योतिरिति मे ब्रूहि पुंव्यापारानुभूतितः || ७२ ||

सर्वज्योतिरुपरतौ भूरिव्यापारकारणम् |
स्वयंज्योतिष्कमपि तं राजा पप्रच्छ मोहतः || ७३ ||

यत्प्रसादादविद्यादि सिध्यतीव दिवानिशम् |
तमप्यपह्नुतेऽविद्या नाज्ञानस्यास्ति दुष्करम् || ७४ ||

स्वतो बुद्धं स्वतः शुद्धं स्वतो मुक्तं निरात्मिका |
अविचारितसंसिद्धिरविद्या लिङ्गते कथम् || ७५ ||

निःसङ्गस्य ससङ्गेन कूटस्थस्य विकारिणा |
पूर्णस्यानात्मना योगो वास्तवो नोपपद्यते || ७६ ||

सर्वज्योतिरुपरमे किंज्योतिरिति चोदिते |
आत्मैवास्येति जनकं याज्ञवल्क्योऽप्युवाच ह || ७७ ||

आत्मप्रत्यय आत्मैको द्वीतीयः पुनरात्मनः |
अनात्मप्रत्ययोऽतोऽहं स्वत एवास्मि केवलः || ७८ ||

न सामान्यं विशेषं वा प्रत्यग्धीरवगाहते |
तद्यायथात्म्यात्प्रतीचोऽतः सम्यग्दृष्ट्या न वीक्ष्यते || ७९ ||

नाविद्याघस्मरैकात्म्यसम्यग्दृष्ट्या समीक्ष्यते |
आत्माविद्या तदुत्थो वा बाध्यत्वाद्रज्जुसर्पवत् || ८० ||

आध्यात्मिकस्य नेत्रादेर्बाह्यज्योतिरसंगतौ |
तद्दूरेण प्रकाशोऽयं न मनस्युपजायते || ८१ ||

भान्वाद्यनुग्रहाभावे तस्मादेष पुमानिह |
प्राप्तोऽद्रष्टा तथाऽश्रोता स्मृतिस्वप्नादिभूमिषु || ८२ ||

मनसैवेक्षते यस्मात्सर्वानिन्द्रियगोचरान् |
तदभावे पुमानेष किंज्योतिरिति कथ्यताम् || ८३ ||

आत्मैवास्य तदा ज्योतिर्भवतीत्यभ्यधादृषिः |
आत्मनैव तदा चेष्टां ज्योतिषा संप्रपद्यते || ८४ ||

प्रत्यक्षाद्युपलब्धौ यो बुद्धौ संस्कार आहितः |
कर्मणोद्भावितः सोऽयं स्मृतिरूपेण जायते || ८५ ||

आत्मा स्वाभाससचिवो धियमिच्छादिरूपिणीम् |
अनुगृह्णाति कर्मोत्थां प्रत्यगज्ञानकारणात् || ८६ ||

यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्रं लोकमिमं रविः |
क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं व्यनक्तीति तथा स्मृतिः || ८७ ||

नानासंस्कारसंसर्गिप्रत्यगज्ञानमेव तत् |
बुद्ध्यादिस्मृतिरूपेण प्रथते कर्मणो वशात || ८८ ||

भान्वादिवदतो बुद्धिं स्वाभासैकसहायवान् |
अनुगृह्णाति कूटस्थः स्वात्माविद्यानुरोधतः || ८९ ||

अनुग्राह्याभिसंबन्ध एकजातिसमन्वयात् |
आदित्यादेरिहावाप्तिरात्मनोऽज्ञनवर्त्मना || ९० ||

चिदाभाविद्ययैवाऽऽत्मा कूटस्थोऽप्येति साक्षिताम् |
आगमापायिरूपेषु स्थितोऽनेकेषु चैकलः || ९१ ||

दृश्यार्थवदभिन्नोऽयं द्रष्टृदर्शनसाक्ष्यपि |
द्रष्टृदर्शनभेदेऽपि न भेदोऽस्य मनागपि || ९२ ||

कारणान्वयवद्बुद्धेश्चिदाभासोऽपि सर्वदा |
चिदाभासातिरेकेण बुद्धेः परिणतिर्वृथा || ९३ ||

विषयः प्रत्यगात्मा च स्वाभासेन विशेद्धियम् |
स्वाभासवत्स्वयं साक्षाद्वियत्कुम्भादिगं यथा || ९४ ||

योऽप्यविद्यादिसंबन्धः सोऽप्यविद्याप्रकल्पितः |
वास्तवस्त्वभिसंबन्धो नोपपत्त्याऽऽत्मनो यतः || ९५ ||

यथा ज्ञानप्रकाशाभ्यां संप्लुतावेव नान्यथा |
कुम्भादेः कर्मयोग्यत्वं स्यादेवं धिषणादिषु || ९६ ||

चिद्बाह्याकृतिसंबन्धे कर्मणेऽलं भवेन्मतिः |
तयोर्भिन्नाश्रयत्वे तु दुःख्यस्मीति न सिध्यति || ९७ ||

कौटस्थ्याद्विक्रियाभावान्निश्चित्कत्वाद्विकारिणः |
आत्मनः स्यादिदं विश्वमन्धकारप्रनृत्तवत् || ९८ ||

घटाद्याभासवत्तस्मान्मोहादेरभ्युपेयताम् |
चिदाभासोऽपि सर्वत्र न वेद्मीत्युनुभूतितः || ९९ ||

एषोऽस्यानुग्रहः श्रुत्या प्रतीचोऽत्र विवक्षितः |
भान्वनुग्रहवत्पुंस आसनादिप्रसिद्धये || १०० ||

आत्मेति प्राणपिण्डादितदंशसमुदायतः |
तज्जात्याकृतिसंबन्धगुणकर्मविलक्षणः || १०१ ||

तत्सतत्त्वं तदात्मत्वादज्ञानाद्यवभासयत् |
ज्योतिरेकात्मकं नित्यमसाधारणमानगम् || १०२ ||

तदन्यस्य जडत्वाच्च नान्यप्रत्यक्षमिष्यते |
तथाऽनतिशयत्वात्स्यान्न पुमन्तरगोचरः || १०३ ||

शब्दादिगुणहीनत्वात्प्रत्यक्त्वासंहतत्वतः |
दृष्टिमात्रस्वभावाच्च नाऽऽत्मा दर्शनमर्हति || १०४ ||

देशान्तराद्यसंबन्धान्मोहाद्याव्यवधानतः |
न च मोहादिवत्प्रत्यक्तथा दर्शनमर्हति || १०५ ||

नाऽऽदित्यादिसजातीयमात्मज्योतिरितीष्यताम् |
तन्मानानवगम्यत्वादादित्यादेश्च तद्गहात् || १०६ ||

अनुग्राह्यसजातीयं यच्च ज्योतिरिहेष्यते |
तच्चक्षुरादिकरणग्राह्यं दृष्टं घटादिवत् || १०७ ||

न चाप्रमेयमिति तच्छशशृङ्गादिवन्मतम् |
तदनन्यमिति व्याप्तेः प्रत्यकत्वाद्दिनकृद्यथा || १०८ ||

प्रत्यक्षमानगम्यत्वं विषाणस्यावधारितम् |
स्वभावस्तमृते शृङ्गं स्वभावमतिवर्तते || १०९ ||

मानपादोपजीवित्वं स्वभावोऽनात्मवस्तुनः |
मात्रादिसिद्धिदस्यैष स्वतःसिद्धेर्न सर्वदा || ११० ||

अस्तं यातेषु सर्वेषु ज्योतिःषूक्तेषु वासनाः |
ज्योतिः प्रत्यक्स्वयं दृष्टमासनाद्याः प्रकाशयेत् || १११ ||

एष आत्मा स्वयंज्योती रविसोमाग्निवाक्षु यः |
यातेष्वस्तं दृशैवाऽऽस्ते भासयंश्चित्तचेष्टितम् || ११२ ||

आत्मप्रत्ययमामेयः सर्वेषामपि देहेनाम् |
यतोऽतोऽनात्मयोगोऽस्य न मानादवसीयते || ११३ ||

न चेदात्मेतिधीमानात्प्रतीचोन्योऽर्थ ईक्ष्यते |
प्रमान्तराविरोधेन य आत्मेत्युपपद्यते || ११४ ||

आत्मा ब्रह्मेति वाक्येभ्यस्तथाचेदंल प्रतीयते |
प्रत्यक्षाद्यानवष्टब्धमैकात्म्यं बाधवर्जितम् || ११५ ||

ननु देहाद्यभिन्नत्वादात्मनो मुक्तता कुतः |
प्रत्यक्षेण विरुद्धत्वादैकात्म्यं चापि न श्रुतेः || ११६ ||

तथा हि क्षितितोयाग्निमरुतां योगजं मतम् |
प्रत्येकं शक्त्यभावेऽपि चैतन्यं मदशक्तिवत् || ११७ ||

अहं मनुष्य इत्येवं सामानाधिकरण्यतः |
प्रत्यक्षबुद्धिर्देहेऽस्मिञ्जायते कृष्णसर्पवत् || ११८ ||

न चाहंबुद्धिगम्योऽर्थो दृष्टो देहातिरेकतः |
सर्पादेरिव कार्ष्ण्यादिर्देहधर्मस्ततश्चितिः || ११९ ||

ननु युक्ता पराग्भूते प्रमातुर्व्यतिरेकतः |
सर्पादौ धर्मसंबन्धप्रमा नाऽऽत्मन्यभेदतः || १२० ||

जडस्वभावतश्चापि कार्ष्ण्यादेर्धर्मतेष्यते |
स्वसंविदितमात्रत्वान्न त्वेवंरूपता चितेः || १२१ ||

यथैकबुद्धिनिर्ग्राह्यं द्रव्येणेह विशेषणम् |
नैवं चित्काययोः सिद्धिश्चिच्छक्त्यविषयत्वतः || १२२ ||

नैवं येनैव मानेन सत्ता संविद ईक्ष्यते |
तेनैव धर्मता तस्याः कार्ष्ण्यादेरिव मीयते || १२३ ||

ननु देह इदंबुद्धिर्घटादाविव जायते |
प्रत्यग्बुद्धिस्त्वहंभागे नानयोर्धर्मधर्मिता || १२४ ||

यथैव पारिहार्यादि हेमैकद्रव्यनिष्ठितम् |
अलब्धात्मकमन्यत्र लब्धात्मकमिवेक्ष्यते || १२५ ||

तथैव वस्तुस्वाभाव्याच्चिच्छक्तिर्भूतनिष्ठिता |
अहमित्यादिबुद्धीनां व्यवहाराय कल्पते || १२६ ||

चैतन्यं देहधर्मश्चेन्मृतावविकलस्य तत् |
कस्मान्न गम्यते साक्षाज्जीवद्देहगतं यथा || १२७ ||

नैष दोषश्चतुर्णां हि भूतानां संहतिस्तनुः |
ततो वायावपक्रान्ते चैतन्यमपि नश्यति || १२८ ||

स्वप्नदेहादिसंबन्धिप्रत्यभिज्ञाबलान्ननु |
व्यतिरेकश्चितेः सिद्धो भूतेभ्यो जाग्रतोऽप्यतः || १२९ ||

देहान्तरविनिर्माणं जाग्रच्चैतन्यवद्ध्रुवम् |
करोति भूतसंधातः स्वप्ने बालयुवादिवत् || १३० ||

न चात्र प्रत्यभिज्ञाऽस्ति मिथ्यापरिणतेस्तव |
नैव बाल्यादिवद्यस्मात् स्वप्ने देहः प्रतीयते || १३१ ||

जातिस्मरणदृष्टान्तादात्मा नित्यो मतो यदि |
व्रणं पूर्वकृतं दृष्ट्वा देहः किं नोच्यते ध्रुवः || १३२ ||

प्रत्यभिज्ञानतस्तत्र ध्रौव्यं चेदात्मनो मतम् |
स्वप्नात्मप्रत्यभिज्ञेयं मृषार्था साऽपि पूर्ववत् || १३३ ||

सशल्यदेहशायीनि भूतान्येव तथाविधम् |
देहान्तरं करिष्यन्ति प्रत्यभिज्ञा यदीष्यते || १३४ ||

तान्येवैतानि भूतानीत्येवं यद्वत्प्रजायते |
प्रत्यभिज्ञा स एवाहमिति यद्वद्भवेन्न किम् || १३५ ||

यच्चैतदात्मज्योतिष्ट्वं व्यतिरिक्ततयोदितम् |
आदित्यादिलयेनेह भौतिकं त्वेव तद्भवेत् || १३६ ||

उपकारि सजातीयमुपकार्यस्य वस्तुनः |
जगत्यस्मिन्यतो दृष्टमादित्यश्चक्षुषोर्यथा || १३७ ||

शब्दादिभिर्हि घ्राणादेर्नोपकारः समीक्ष्यते |
विजातीयैरतो ज्योतिर्भूतजातीयमिष्यताम् || १३८ ||

भौतिकस्यैव कुम्भादेर्भौतिकैरेव वीक्ष्यते |
उपकारो जगत्यस्मिन्नादित्याद्यैर्यथा तथा || १३९ ||

देहादेर्यदि नामेदं ज्योतिरर्थान्तरं मतम् |
तथाऽपि नासजातीयं व्यञ्जकत्वात्प्रदीपवत् || १४० ||

ननु देहासजातीयमन्तस्थातीन्द्रियत्वतः |
यद्यद्देहसजातीयं ज्योतिर्दृष्टं तदिन्द्रियैः || १४१ ||

मैवं नैकान्तिको हेतुश्चक्षुरादीन्द्रियैः स्फ़ुटम् |
अन्तस्थानि यतोऽक्षाणि प्रत्यक्षाणि न चाऽऽत्मवत् || १४२ ||

आदित्यादिसजातीयमात्मज्योतिरतीन्द्रियम् |
अन्तस्थातीन्द्रियत्वाभ्यां चक्षुरादीन्द्रियं यथा || १४३ ||

विशेषेऽनुगमाभावः सामान्ये सिद्धसाध्यता |
इत्यादिदोषदुष्टत्वान्न च नोऽनुमितिः प्रमा || १४४ ||

अनुमानबलेनैव देहादिव्यतिरेकतः |
प्रत्यगात्मा स्वयंज्योतिः साध्यते तच्च नानुमा || १४५ ||

प्रत्यक्षैकप्रमाणेन देहे चिद्धर्मकेऽञ्जसा |
गृह्यमाणेऽनुमानेन न तच्छक्यं प्रबाधितुम् || १४६ ||

दर्शनादिक्रियां कुर्वन्सर्वदाऽव्यभिचारतः |
प्रत्यक्षेणैव दृष्टोऽयं देहो नातस्ततोऽपरः || १४७ ||

दर्शनादिक्रियाकारी देहश्चेदभ्युपेयते |
कस्मादविकलस्यैव दृष्ट्यादिर्न तथेक्ष्यते || १४८ ||

नैष दोषो भवेदत्र प्रत्यक्षप्रमितत्वतः |
न हि दृष्टं समुल्लङ्घ्य ततोऽन्यद्वलवन्मतम् || १४९ ||

भास्वराभास्वरत्वं च प्रत्यक्षेणैव वीक्ष्यते |
खद्योतस्यानुमानेन न हेत्वन्तरकल्पनम् || १५० ||

हेत्वन्तरेऽनुमेये च किंचित्सामान्यगन्धतः |
सर्वं सर्वस्य लिङ्गं स्यात्तच्चानिष्टं प्रसज्यते || १५१ ||

न च नास्ति पदार्थानां लोकेऽसाधारणः कचित् |
स्वभावोऽग्न्यादिकानां हि नोष्णत्वाद्यन्वहेतुतः || १५२ ||

प्राणिधर्माद्यपेक्षं चेदुष्णत्वादि हविर्भुजः |
नैवं तत्रापि दोषस्य प्रसक्तेरनिवृत्तितः || १५३ ||

तदप्यस्त्विति चेन्मैवं धर्मादेरप्रसिद्धितः |
धर्माभ्युपगमे दोषो ह्यनवस्था प्रसज्यते || १५४ ||

न चानवस्थया सिद्धिरभिप्रेतस्य वस्तुनः |
तदलं क्षितितोयाग्निमरुतां परिणामजे |
चेतोवत्यक्षसंवेद्ये कष्टकल्पनयाऽनया || १५५ ||

सर्वतीर्थदृशां सिद्धिः स्वाभिप्रेतस्य वस्तुनः |
यदभ्युपगमादेव तत्सिद्धिर्वार्यते कुतः || १५६ ||

प्रत्यक्षेण विरुद्धत्वं न तावदुपपद्यते |
विषयाभावतस्तस्य प्रामाण्यं दुर्लभं यतः || १५७ ||

सर्वतीर्थदृशां तावत्सामान्यं मानलक्षणम् |
अज्ञातार्थाधिगमनं त्वदुक्ते तन्न युज्यते || १५८ ||

प्राक्प्रमाणसमुत्पत्तेर्देहादेर्विषयस्य ते |
प्रमाणहेतोः केन स्यादज्ञातत्वमितीर्यताम् || १५९ ||

स्वतः सिद्धोऽथवाऽसिद्धो देहादिस्ते भवन्भवेत् |
प्रमाणानां प्रमाणत्वं नोभयत्रापि लभ्यते || १६० ||

प्रमाणान्यन्तरेणापि देहादिश्चेत्प्रसिध्यति |
वद प्रमाणैः को न्वर्थो न हि सिद्धस्य साधनम् || १६१ ||

स्वतोऽसिद्धेऽप्रमेये च नासतो व्यञ्जिका प्रमा |
नाभिव्यनक्ति सविता खरशृङ्गं स्फ़ुरन्नपि || १६२ ||

प्रमाणव्यतिरेकेण नाप्यसत्त्वं प्रसिध्यति |
सत्त्ववन्नापि चाभेदे मानमेयौ प्रसिध्यतः || १६३ ||

यदि मानातिरिक्तार्थोऽमितः संभाव्यते तदा |
तं बोधयद्भवेन्मानं न तु तत्कुर्वदिष्यते || १६४ ||

अबुद्धबोधनं मुक्त्वा नान्यत्कार्यं क्वचिद्यतः |
सत्त्वं वा यदि वाऽसत्त्वं नातो मेये प्रमाणतः || १६५ ||

मानव्यापारतः पूर्वं सिद्धामेवावबोधयत् |
शुक्तिकां मानतां याति, नासिद्धं रजतादिकम् || १६६ ||

शुक्तौ रजतविज्ञानाच्छुक्तिवन्नामितं यतः |
रजतं विद्यते किंचिद्विज्ञातं चाऽऽत्मवस्तुवत् || १६७ ||

नातिरेकान्वयाभ्यां यद्वस्तु संभाव्यते कथम् |
तत्प्रति स्यात्प्रमाणत्वं शुक्तिकारजते यथा || १६८ ||

किं मानसंगतेरर्थे जातेयमवबुद्धता |
किंवा प्रागपि संबन्धाद्बुद्धोऽर्थोऽभून्न मानतः || १६९ ||

बोधात्मकत्वं च मितेः किमासीन्मेयसंगतेः |
प्राग्वा मेयाभिसंबन्धान्मितेर्बोधात्मता भवेत् || १७० ||

नार्थानधिगतत्वं च प्रमाणेभ्यः प्रसिध्यति |
रूपानधिगतत्वं नो न श्रोत्रादेः प्रमाणतः || १७१ ||

मानव्यापारतश्चेत्स्यान्मेयानधिगातिस्तदा |
तद्व्यापारात्पुरा मेयः स्यात्स्वतोधिगतात्मकः || १७२ ||

यत एवमतोऽवश्यं प्रमाणव्यापृतेः पुरा |
मेयोऽनधिगतः सिद्धो ह्यभ्युपेयोऽवबुद्धवत् || १७३ ||

न चानाहितसन्मानस्वतश्चिन्मात्रविग्रहात् |
प्रत्वगैकात्म्यतोऽन्यत्र यथोक्तां धुरमुद्वहेत् || १७४ ||

न ह्यज्ञाते यथा ज्ञाते विशेषणविशेष्यता |
ततश्च नैतत्संसिध्येदज्ञानादि प्रमाणतः || १७५ ||

प्रमाणाच्चानधिगतौ तन्निवृत्तिः कुतो भवेत् |
न दाहज्वरनुत्त्यर्थमग्निना स्याद्भिषक्क्रिया || १७६ ||

साक्ष्यमातृप्रमारूपं मानभूमौ यथेक्ष्यते |
नाज्ञातेऽनुभवादेषां कश्चिदन्यस्तथेक्ष्यते || १७७ ||

प्रमाणव्यापृतेरूर्ध्वं ज्ञाताज्ञातटूयं मिथः |
संधत्तेऽनुभवेनैव न तदन्येन केनचित् || १७८ ||

यदि नाम न मानानि व्याप्रियन्ते विनिश्चितेः |
प्राक्तथाऽप्यपलापोऽस्या नानुभूतेर्घटादिवत् || १७९ ||

एवं सिद्धेऽप्यनुभवे स्वमहिम्ना पुरा मितेः |
प्रमाणोत्पत्तिरन्वेष्यै प्रत्यग्ध्वान्तापनुत्तये || १८० ||

अवबुद्धस्वभावोऽपि सहतेऽनवबुद्धताम् |
वस्तुत्वान्न तमो हन्ति तथाऽपि प्रमितिं विना || १८१ ||

प्रमाणफ़लकारूढं स्वतमो हन्ति नान्यथा |
वस्तु मेयाभिसंबद्धं मानं तद्वत्तमोपनुत् || १८२ ||

प्रत्यक्षमानसिद्ध्यर्थं तस्मात्प्रत्यक्षवादिना |
प्राङ्भानादभ्युपेयोऽर्थो थोऽज्ञातत्वादिसिद्धिकृत् || १८३ ||

वागादिव्यापृतेः कर्ता शब्दादिगुणलाञ्छितः |
प्रत्यक्षो गम्यते मात्रा प्रतीचोऽत्यन्तभेदतः || १८४ ||

श्रोत्रादिव्यापृतो माता दुःखादिगुणवान्पराङ् |
कर्तेवानुभवेनैव प्रतीचा गम्यतेऽञ्जसा || १८५ ||

अनन्यानुभवः प्रत्यङ्न प्रमात्रादिगोचरः |
यतोऽपहतपाप्मादि युक्तं स्यात्तद्विशेषणम् || १८६ ||

लोकायतस्य बोद्धस्य कणभोज्याक्षपादयोः |
प्रत्यक्षेणैव मानेन विमुखीकरणं कृतम् || १८७ ||

प्रमाणफ़लयोर्भेदस्तथा मानप्रमेययोः |
स्वतःकूटस्थचित्सिद्धिरैकात्म्यं चानुभूतितः || १८८ ||

प्रत्यक्षं मानमेवेदमिति यस्मात्प्रसिध्यति |
प्रत्यक्षदृक्स्वयंज्योतिस्तदात्मेत्यभ्युपेयताम् || १८९ ||

मेयादींस्तभावं च संशयानृतनिश्चयान् |
विविच्य योऽनुगृह्णाति शब्ददींश्च जडान्पृथक् || १९० ||

देहेन्द्रियमनोबुद्धीः सुखादींश्च घटादिवत् |
तमेकमन्तरात्मानमप्रत्यक्षं प्रपश्य भोः || १९१ ||

द्रष्टृदर्शनदृश्यांश्च यः स्वप्ने प्रसमीक्षते |
तदभावं सुषुप्ते च स आत्मेत्यभ्युपेयताम् || १९२ ||

चक्षुरादीन्द्रियाणां च न च स्वप्नेऽस्ति संभवः |
सुषुप्ते चानुभूतिस्तु तयोरव्यभिचारिणी || १९३ ||

प्रमाणं मेयविषयं तत्फ़लं मातृसंश्रयम् |
यत्साक्षिकं द्वयं सिध्येत्स आत्मेत्यभ्युपेयताम् || १९४ ||

मानस्य हि फ़लं यत्र न तन्मानस्य गोचरः |
तस्य मेयैकनिष्ठत्वात्फ़लं तु स्यात्प्रमातरि || १९५ ||

प्रत्यक्षं वर्तते यत्र तत्फ़लं तत्र नेक्ष्यते |
तत्फ़लं वर्तते यत्र मानं तत्र न वर्तते || १९६ ||

एवं सति प्रमामातृफ़लमेयात्मनां तव |
कुतः प्रत्यक्षतासिद्धिर्यदि नाऽऽत्माऽभ्युपेयते || १९७ ||

व्यभिचारिषु सर्वेषु प्रत्यगात्मैकसाक्षिषु |
प्रत्यक्प्रत्यय एवैकः सर्वत्राव्यभिचारवान् || १९८ ||

एवं प्रत्यक्षतस्तावद्देहादिव्यतिरेकतः |
तथाऽनुभवतः साक्षादात्माऽयं प्रतिपादितः || १९९ ||

यच्चैतत्कृष्णसर्पादिदृष्टान्ताद्भवतोदितम् | अहं मनुष्य इत्यादि तत्र प्रतिविधीयते || २०० ||

चैतन्यं कायधर्मश्चेन्मनुष्योऽसाविति प्रमा |
असाधारणतो न स्यादहं वेद्मीतिवत्तदा || २०१ ||

समवेतं हि यद्यत्र चैतन्यं स्याच्छरीरके |
तस्यैव तद्भवेत्साक्षान्नान्यदेहाश्रितस्य तत् || २०२ ||

करणव्यापृतिं चर्ते मनुष्योऽस्मीति धीर्भवेत् |
पूर्ववन्न तु तत्तादृग्देहाद्भिन्ना ततश्चितिः || २०३ ||

न चाहंबुद्धिनिर्ग्राह्यमिदंधीग्राह्यगोचरः ||
विरोधान्न हि शीतत्वमुष्णस्याग्नेर्विशेषणम् || २०४ ||

कायस्यापि न चैतन्यमेवमेव विशेषणम् |
विरोधिना जडत्वेन व्याप्तेः किमु परस्य तत् || २०५ ||

विशेष्यमपि नाऽऽप्नोति धर्मान्तरविशेषितम् |
विशेष्यमात्रनिष्ठत्वादन्यत्र स्यात्कथं नु तत् || २०६ ||

विशेषणविशेष्यत्वे संगतिश्चेद्भवेत्तयोः |
एकप्रत्ययगम्यत्वं स्यात्तदा कृष्णसर्पवत् || २०७ ||

आविद्वदङ्गनावालं देहादौ घटवन्मतिः |
पृथक्त्वेन भवन्तीयं कथं स्याच्चिद्विशेषिता || २०८ ||

मातारमपि नाऽऽप्नोति यत्प्रमेयैकनिष्ठितम् |
प्रत्यक्षं तस्य का शक्तिः स्वार्थायां चिति वर्तितुम् || २०९ ||

असाधारणरूपोत्थाज्ञानेनैव प्रमीयते |
यथा घटस्तथैवाऽऽत्मा नानत्मप्रत्ययप्रमः || २१० ||

स्वार्थं सन्न परार्थस्य स्वातन्त्र्यात्स्याद्विशेषणम् |
न च चैतन्यमित्किंचिच्चैतन्याल्लभ्यते पृथक् || २११ ||

ग्रहीत्रेव हि चैतन्यमात्मनोऽनात्मनस्तथा |
ग्रहीतुर्ग्राह्यता लोके न न्यायेनोपपद्यते || २१२ ||

प्रत्यक्त्या विभिन्नस्य चैतन्यस्य विशेषणम् |
पराकत्वान्नापि कायः स्याच्छीततेव विभावसोः || २१३ ||

पारिहार्यादिगं हेम्नि प्रमाणं मेयनिष्ठितम् |
कथमात्मचितौ तत्स्यात्तद्विरुगद्धार्थसिद्धये || २१४ ||

भूतेभ्यश्च चिदुत्पत्तिर्न प्रत्यक्षप्रमाणिका |
भूतान्वयस्य चासत्त्वान्नापि लिङ्गात्प्रसिद्ध्यति || २१५ ||

मृतोऽस्मीत्यपि संवित्तिश्चैतन्यापगमे कुतः |
जाड्यात्स्यान्नापि कायस्य चिदभावश्चितेः कुतः || २१६ ||

नापि स्वप्नानुभूतेश्च मिथ्यात्वं स्वप्नवन्मतम् |
बोधानुभववत्तस्या बाधको नेक्ष्यते यतः || २१७ ||

वायोरपि समुत्क्रान्तिः प्रत्यक्षान्नावसीयते |
चितेस्तद्भावभावित्वाद्वायुरेवास्तु चेतनः || २१८ ||

चैतन्यं भूतकार्यं चेत्कायवत्तिष्ठतां चितिः |
चितिवन्नश्यतां यद्वा कायोऽयं हेतुनाशतः || २१९ ||

जाग्रच्छरीरवच्चेत्स्यात्स्वप्नकायोऽपि भूततः ||
सत्यभूतैकहेतुत्वान्मिथ्यात्वंं तस्य किंकृतम् || २२० ||

सत्यो वा यदि वा मिथ्यां स्वप्नदेहोऽभ्युपेयते |
चितेरव्यभिचारित्वात्तथाऽपीष्टं प्रसिध्यति || २२१ ||

तस्मान्नृहस्तिदेहादौ जाग्रत्स्वप्नादिभूमिषु |
भिन्नः शरीरतः सिद्धः प्रमाता प्रत्यभिज्ञया || २२२ ||

देशकालवयोजातिरूपशक्त्यादिभेदतः |
देहे न प्रत्यभिज्ञा स्याज्जाते स्मर्तरि युज्यते || २२३ ||

अनुग्राह्यसजातीयं न च प्रत्यक्षमानिनः |
ज्योतिः साधयितुं युक्तमनुमानद्विषः सतः || २२४ ||

सजातीयगिरा चात्र भवता किं विवक्षितम् |
सामान्यमथवा व्यक्तिर्यदि सामान्यमुच्यते || २२५ ||

सजाति नास्ति सामान्यमनवस्था तथा सति |
निःसामान्यानि तेनाऽऽहुः सामान्यानीति वादिनः || २२६ ||

भौतिकत्वेन चेज्ज्योतिर्देहानुग्राहकं मतम् |
देहेऽपि तस्य सद्भावान्नापेक्ष स्यात्तदा रवौ || २२७ ||

विशेषश्चेदपेक्ष्यः स्याद्यो देहेऽस्मिन्न विद्यते |
नानुग्राह्यसजातित्वं तस्यानुग्राहकत्वतः || २२८ ||

देहात्स्याद्भिन्नजातीयं वस्तु देहावभासि यत् |
विवादगोचरापन्नं भास्वरत्वाद्रवीन्दुवत् || २२९ ||

नानुग्राह्यसजातीयं नाप्यनुग्राहकं तथा |
घटो घटं रविर्वेन्दुं नानुगृह्णाति कुत्रचित् || २३० ||

सजातीयासजातीयैर्देहोपकृतिरिष्यते |
क्ष्माबग्निवायुभिः साक्षान्नातो नियम इष्यते || २३१ ||

विजातीयोपकारश्चेद्भवता नाभ्युपेयते |
चतुर्भूतात्मको देह इत्येतत्कथमुच्यते || २३२ ||

अभावोऽप्युपकुरुते लोकेऽस्मिन्भाववद्यतः ||
नातोऽनुग्राहकत्वादिनियमोऽयं समञ्जसः || २३३ ||

पार्थिवैः पार्थिवस्याग्नेरुपकारो यथेन्धनैः |
वैद्युतस्य तथैवाद्भिरुपकारः समीक्ष्यते || २३४ ||

अद्भिः काष्ठैश्चोपकारः पावकस्यैव वीक्ष्यते |
अग्न्यम्बुभिश्च शमनं तथाऽग्नेरेव दृश्यते || २३५ ||

सजातीयासजातीयनियमोऽतो न युज्यते |
उपकारापकारत्वे पूर्वोक्तेनैव वर्त्मना || २३६ ||

यच्चाप्यक्षैरनैकान्त्यं हेतोरभिहितं पुरा |
तच्चाप्यसत्त्वयाऽभाणि धर्मित्वेन परिग्रहात् || २३७ ||

सेन्द्रियस्यास्य देहस्य पुरुषोक्त्या परिग्रहात् |
न ह्येकदेशः साध्यस्य दृष्टान्तत्वाय कल्पते || २३८ ||

लिङ्गस्य मात्वसंसिद्धौ दूषणं दूषणं भवेत् |
विशेषेऽनुगमाभाव इत्यादि यदुदीरितम् || २३९ ||

सामान्येतररूपत्वात्साध्यस्याग्न्यादिरूपिणः |
अपि दोषद्वयं न स्यादेकरूपे हि शङ्क्यते || २४० ||

न चेन्द्रियाणि ते सन्ति प्रत्यक्षैकप्रमाणिनः |
अनुमानादृते तेषां संसिद्धिर्नेष्यते यतः || २४१ ||

ग्राहकग्रहणग्राह्यभावाभावविभागवित् |
स्वार्थमन्यानपेक्षं सच्चैतन्यं नाक्षमानगम् || २४२ ||

न च तद्भावभावित्वं व्यतिरेकाप्रसिद्धितः |
देहाभावे ह्यभावोऽस्याश्चितेः स्यात्किंप्रमाणकः || २४३ ||

अनुमानाप्रमाणत्वं न प्रत्यक्षेण साध्यते |
लिङ्गेनापि च तत्सिद्धौ त्वदुक्त्यैव विरुद्धता || २४४ ||

त्वदशेषप्रवृत्तीनां निरोधश्च प्रसज्यते |
लिङ्गस्येहाप्रमाणत्वे निश्चेष्टं स्याज्जगत्तथा || २४५ ||

वागाभिव्याहृतिश्चेयमपि ते न प्रसिध्यति ||
नैवाऽऽत्मप्रतिपत्त्यर्थं भारत्युच्चार्यते त्वाया || २४६ ||

विवादगोचरापन्ना प्रमाणमनुमेष्यताम् |
अनुमानत्वतो लिङ्गाद्दूषणानुमितिर्यथा || २४७ ||

खद्योतादिप्रकाशस्य यच्चानित्यत्वमुच्यते ||
पक्षादिव्यवधानत्वात्तच्चास्माकं न तान्प्तति || २४८ ||

भावाभावग्रहो नापि सिध्येत्प्रत्यक्षमानतः |
विद्यमानार्थसंबन्धात्प्रत्यक्षस्येह सर्वतः || २४९ ||

अथाभावोऽपि तद्गाह्य इति चेदभिधीयते |
प्रत्यक्षाभावसंसिद्धौ किं प्रमाणमितीर्यताम् || २५० ||

प्रमातृमानाभावोऽपि भवता प्रतिपाद्यते |
यद्भावेऽपि न यन्मानं तदभावेऽपि तत्कथम् || २५१ ||

व्यावर्तते स्वभावश्चेदित्येतदतिदुर्घटम् |
स्वभावो वस्तुनस्तत्त्वं तत्त्वात्तत्त्वं न हीयते || २५२ ||

धर्मादेः फ़लदातृत्वं स्वभावोऽवश्यमेव तत् |
अभ्युपेयस्त्वयाऽपीह यथा तदपि मे शृणु || २५३ ||

क्रियातः स्तुतिनिन्दादेः सुखदुःखादिलक्षणम् |
धर्माधर्मफ़लं साक्षात्प्रत्यक्षेणानुभूयते || २५४ ||

आगमैकप्रमाणत्वात्कथं धर्माद्युदाहृतिः |
अथाभ्युपगमाद्युक्तं वेदाभ्युपगतिस्तथा || २५५ ||

मानान्तराभ्युपगमाद्भवतश्च तथा सति |
स्वसिद्धान्तविरोधोऽयं बलादायात्यनीप्सितः || २५६ ||

दग्धृत्वादिस्वभावोऽग्नेः शक्तिश्चेद्भवतोच्यते ||
प्रत्यक्षात्तदसंसिद्धेर्विरोधस्तेऽनुमाश्रितेः || २५७ ||

मदभ्युपगमो यद्वद्भवतोऽपि तथा यदि || ||
सर्वमानाभ्युपगमान्न किंचिन्नोऽस्ति दुःस्थितम् || २५८ ||

त्वदभ्युपगमार्थाय यत्नोऽयं क्रियते मया |
अभ्युपेतो मदुक्तश्चेत्सिद्धं नः स्यात्प्रयोजनम् || २५९ ||

अनवस्थेति योऽप्युक्तः सोऽपि दोषो निराकृतः |
सर्वमानाभ्युपगमान्नानवस्था ततो बलात् || २६० ||

देहादिव्यतिरिक्तोऽत आत्मा सिद्धो यथोदितः |
आदित्याद्यसजातीयः पूर्वाक्तादनुमानतः || २६१ ||

दर्शनादिक्रियावांश्चेद्देह एवाभ्युपेयते |
दृष्टस्यैव स्मृतौ न स्यात्स्वप्ने चार्थस्य दर्शनम् || २६२ ||

बाह्यादित्यादिविरहे करणव्यापृतिं विना ||
जाग्रद्वद्वीक्षते स्वप्ने दृष्टपूर्वं यतो नरः || २६३ ||

सामग्र्या स यया पूर्वमद्राक्षीच्छिखरं गिरेः |
तया विनैव स्वप्ने तदात्मा पूर्ववदीक्षते || २६४ ||

उत्खातनयनश्चायमनुत्खाताक्षवद्धटम् |
स्वप्ने समीक्षते नात आत्मनोऽन्यः प्रपश्यति || २६५ ||

ततश्चैतद्भवेत्सिद्धं यः स्वप्ने कुम्यमीक्षते |
विचक्षुः प्रागपि घटं स एवैक्षिष्ट चक्षुषा || २६६ ||

मृतौ चाविकलस्यैव दर्शनादेरसंभवात् |
न स्याद्देहस्य तच्चापि देहो द्रष्टा भवेद्यदि || २६७ ||

नेक्षितृत्वेऽक्षबुद्ध्यादेः प्रत्यभिज्ञोपपद्यते |
न भिन्नद्रष्टृकं यस्मात्प्रतिसंधानमर्हति || २६८ ||

यमद्राक्षं पुरा कुम्भं तमेवाद्य स्पृशाम्यहम् |
इत्येतत्प्रतिसंधानं न भिन्नद्रष्टृकं भवेत् || २६९ ||

प्रतिसंधानकृत्तर्हि मनः संस्कारसंश्रयात् ||
नैवं तस्यापि मनसो विषयत्वेन दर्शनात् || २७० ||

शब्दादिखचितं साक्षात्स्मृतिस्वप्नगतं मनः |
कुम्भवद्वीक्ष्यते यस्मान्नात आत्मा मनोऽपि नः || २७१ ||

भावाभावौ प्रमात्रादेस्तद्विलक्षणरूपभृत् |
प्रत्यक्समीक्षते नित्यं नातो द्रष्टृ भवेन्मनः || २७२ ||

योग्यत्वं चास्य देहस्य प्रत्यक्षैकप्रमाणकम् |
प्रत्यक्षाप्रमितं कस्माद्भोक्तृत्वं तस्य कल्प्यते || २७३ ||

अयंरूपेण भोग्योऽर्थो ह्यहंरूपेण भोजकः |
विरुद्धरूपौ प्रत्यक्षाद्नम्येते भोज्यभोजकौ || २७४ ||

इत्यलं शुष्कतर्कोत्थवाङ्भात्राक्षेपदूषणैः |
पुंसां पुमर्थसिद्ध्यर्थं प्रक्रान्तमभिधीयते || २७५ ||

आत्मैवास्येत्युपश्रुत्य पूर्वात्तरविरुद्धताम् |
आशङ्क्य जनकोऽप्राक्षीदात्माऽयं कतमो न्विति || २७६ ||

देहादिसंहतावस्यामात्मेति ह्यभिधाधियौ |
सुप्रसिद्धे जगत्यस्मिन्नायोषिद्वालपण्डितम् || २७७ ||

पंव्यापारस्य संबन्धो देहादिव्यतिरेकिण ||
ज्योतिषाऽनात्मना पूर्वं लिङ्गेन प्रतिपादितः || २७८ ||

आत्मैवास्येति वचनात्पूर्वोत्तरविरोधतः |
संजातसंशयो राजा याज्ञबल्क्यमपृच्छत || २७९ ||

अर्थान्तरं चेद्देहादेरात्मज्योतिर्विवक्षितम् |
पूर्वोत्तरविरोधोऽयं तदा नैवेह ढौकते || २८० ||

आत्मशब्दश्च लोकेऽस्मिन्प्रसिद्धोऽनेकवस्तुषु |
साक्षिबुद्धिशरीरान्तेष्वात्मबुद्धिसमन्वयात् || २८१ ||

डतच्प्रत्ययस्तस्माद्बह्वर्थस्यात्र संभवात् |
कतमो भवताऽऽत्मेति ज्योतिष्ट्वेन विवक्षितः || २८२ ||

इति पृष्टोऽनुमानेनाविरुद्धं प्रत्यपीपदत् |
आत्मज्योतिः सुविस्पष्टं राजानं योऽयमित्यतः || २८३ ||

भान्वादिज्योतिषा तावद्व्यवहर्तुरनुग्रहः |
कुष्णसारादिदेशेषु स्वान्तस्यानुग्रहस्ततः || २८४ ||

मनःप्रधानः संघात आत्मचैतन्यबिम्बितः |
अभिव्यक्तस्मृतिः सोऽथ बाह्यां चेष्टां प्रपद्यते || २८५ ||

पिण्डस्तवदिहाऽऽत्मैको द्वितीयो लिङ्गसंज्ञितः |
चिद्विम्बितावधिश्चान्यश्चतुर्थो नेति नेति यः || २८६ ||

बाह्यान्तर्ज्योतिषोर्मध्ये देहो बुद्ध्यादिसंहतः |
वर्तते वाङ्भनःकायक्रियाकारी सुखादिमान् || २८७ ||

भान्वादिज्योतिषा सोऽयं सम्यक्संदीपितेक्षणः |
तद्दूरेद्धमनाः स्मृत्वा बाह्यांचेष्टां प्रपद्यते || २८८ ||

धर्माधर्मसमुत्थोऽस्थ बाह्यज्योतिरनुग्रहः |
हेत्वन्तरानपेक्षस्तु प्रत्यग्ज्योतिरनुग्रहः || २८९ ||

देहैकदेश एवास्य देवतानुग्रहस्ततः |
कृत्स्नाध्यात्माधिदैवादावात्मज्योतिरनुग्रहः || २९० ||

न तत्र सूर्यो भातीति तथाचाऽऽर्थर्वणे वचः |
यथा प्रकाशयत्येक इति चाप्यैश्वरी स्मृतिः || २९१ ||

अस्थास्नुत्वाच्च धर्मादेः प्रयोज्यं साधिदैवतम् ||
अध्यात्ममधिभूतं च तेनास्थास्न्वात्मसाक्षिकम् || २९२ ||

बाह्यज्योतिरभावेऽतो वाङ्भानःकायहेतुके |
स्वप्नादिव्यवहारेऽस्मिञ्ज्योतिरात्मैव नापरम् || २९३ ||

देहेन्द्रियमनोबुद्धिव्यतिरेकप्रसिद्धये |
योऽयमित्युच्यते प्रत्यग्ज्योतिषो भानुवद्वचः || २९४ ||

स्वयंप्रमाणकस्तावत्साक्ष्यन्तोऽर्थो व्यवस्थितः |
भावाभावौ प्रमात्रादेस्तत्प्रसादात्प्रसिध्यतः || २९५ ||

तदाभासानुविद्धेन प्रमात्राऽहंवपुर्भुता |
प्रमाणादेः प्रसिद्धिः स्यान्मेयस्यापि प्रमाणतः || २९६ ||

प्रमाणव्यापृतिफ़लप्रसिद्धिश्च प्रमातरि |
अवगत्यवसाना स्यात्प्रमातुः प्रत्यगात्मनि || २९७ ||

यतोऽवगतिरेवात्र प्रमात्रादिविशेषणा |
साक्षात्प्रमाफ़लं न्याय्यं प्रत्यगात्मैकसाक्षिकम् || २९८ ||

प्रत्यक्चिदाकृतिर्बुद्धौ मेयार्थाकृतिवत्स्थिता |
बुद्धिः कारणसंस्थैव कृत्स्नव्यवहृतिक्षमा || २९९ ||

यः पृष्टः स पराग्वृत्तिप्रमामेयातिलङ्घितः |
प्रत्यक्षेणैव मानेन त्वयमित्यभिधीयते || ३०० ||

पराञ्चीति च मन्त्रोक्तिः साक्षादात्मेति च श्रुतिः |
पराङ्भानाप्रमेयत्वमात्मनः प्रत्यबूबुधत् || ३०१ ||

कुम्भाकारेण कुम्भार्थो यथा प्रत्यक्ष ईक्ष्यते |
विज्ञानेन तथा प्रत्यङ्ङात्माकारेण गृह्यते || ३०२ ||

घटासामान्यरूपोत्थप्रत्यक्षैकप्रमाणकः |
घटार्थोऽव्यभिचारित्वात्तयोर्मानप्रमेययोः || ३०३ ||

आत्मासाधारणात्मोत्थभास्वचैतन्यरूपिणा |
प्रत्यक्षेणेक्ष्यते नित्यमात्मनाऽऽत्मा त्वकारकः || ३०४ ||

अनात्माकारमानेषु ह्यन्योन्यव्यभिचारिषु |
प्रत्यक्प्रत्यय एवैकः सर्वत्राव्यभिचारवान् || ३०५ ||

यत एवमतः प्रत्यक्प्रत्ययेनोपदिश्यते |
तदन्यधीगृहीतौ स्याद्यतोऽनात्मत्वमात्मनः || ३०६ ||

अपास्तान्यव्यपेक्षं चेदात्मदृष्ट्या समीक्षितम् |
जगदात्मैव कृत्स्नं स्यान्न ह्यज्ञातोऽवशिष्यते || ३०७ ||

अयमित्यभिधायोग्यबहोरर्थस्य संनिधिः |
विज्ञानमय इत्युक्तिस्तदवच्छित्तये येतः || ३०८ ||

विज्ञानमय इत्यस्माद्व्यपदेशान्निवर्तते |
ज्योतिरात्मा जडाद्देहात्तस्याचैतन्यरूपतः || ३०९ ||

विज्ञानमित्यनेनात्र बुद्धिरेवाभिधीयते |
बुद्ध्युपाध्यविविक्तश्च विज्ञानमय उच्यते || ३१० ||

बुद्धिविज्ञानसंपृक्तो यस्मादेष प्रमीयते |
राहुवच्चन्द्रसंपृक्तः प्रत्यग्ज्ञानमयस्ततः || ३११ ||

द्रष्टृत्वाद्यभिसंबन्धोऽकारकस्यापि सर्वदा |
बुद्धियोगकृतोऽतोऽयं विज्ञानमय उच्यते || ३१२ ||

आत्मानात्मावबोधाय यतो धीरेव कारणम् |
सर्वार्थकरणं साऽतो दीपो ध्वान्ते यथा तथा || ३१३ ||

विज्ञानालोकसंपृक्तं मेयं वस्त्वखिलं यतः |
विजानाति मयट्तस्मात्प्रायार्थोऽत्रावसीयते || ३१४ ||

यावाल्ल्युडर्थस्तेनायं तदविद्यैकहेतुतः |
अविशिष्टो मतो यस्मात्तदाभासैकवर्त्मना || ३१५ ||

विज्ञानमय इत्येवं तस्मादात्माऽभिधीयते |
सर्वधीवृत्तिसाक्षित्वात्तादात्म्याच्चाप्यनात्मनः || ३१६ ||

सर्वार्थग्रहणं तस्मात्पुरोवस्थितदीपवत् |
प्रधानं करणं बुद्धिर्द्वारमात्रं ततोऽपरम् || ३१७ ||

व्याचख्युर्मयटं ये तु विकारार्थे महाधियः ||
स्वव्याख्यानविरोधः स्यात्तेषां चानर्थसंगतिः || ३१८ ||

आत्मनश्चापि निःशेषविकारप्रतिषेधतः |
न जायत इति स्पष्टं श्रुतिमन्त्रोक्तिसंश्रयात् || ३१९ ||

अनिर्मोक्षप्रसक्तिश्च विकारश्चेत्परात्मनः |
मयण्नातो विकारे स्यात्प्रायार्थस्त्वत्र युज्यते || ३२० ||

यदि वाऽज्ञानतस्तस्य विकारो जगदिष्यते |
रज्ज्वाः सर्पादिको यद्वन्न तथा दोष इष्यते || ३२१ ||

विज्ञानमय इत्यत्र वाक्ये प्रायार्थतेष्यते |
पृथिव्यादिमयोऽप्यात्मा यस्मादूर्ध्वं प्रवक्ष्यते || ३२२ ||

संदिह्यमानः सर्वत्र पदार्थोऽन्यत्र निश्चितात् ||
प्रयोगात्सुविनिश्चेयो न्यायाद्वाऽत्यन्तनिश्चितात् || ३२३ ||

देहादिवेन्द्रियेभ्योऽपि व्युत्थापनचिकीर्षया |
प्राणेष्विति श्रुतिर्वक्ति प्राणाः पञ्चदशोदिताः || ३२४ ||

तेभ्योनिर्धारणार्थाय सप्तमीयं प्रयुज्यते ||
प्राणेषु योऽर्थोऽनुगतः स आत्मेत्यवधार्यताम् || ३२५ ||

प्राणेष्वात्मीयरूपेषु प्रत्यकत्वेनावभाति यः |
स एवाऽऽत्मेति विज्ञेयस्तेषु सर्वेष्वनात्मसु || ३२६ ||

मतं प्राणसजातीया धीरेवाऽऽत्मेति चेन्न तत् |
यतो धीव्यतिरेकार्थं हृदीति श्रुतिरभ्यधात् || ३२७ ||

हृच्छब्देन च धीरेव तात्स्थ्यादत्राभिधीयते |
स्वार्थस्तस्यां य आभाति स आत्मा बुद्धिवृत्तिदृक् || ३२८ ||

हृदीत्याधारनिर्देशाद्धीस्था आत्मेति शङ्क्यते |
वृत्तयोऽतो निवृत्त्यर्थमन्तिरित्युपदिश्यते || ३२९ ||

देवताविषयप्राणबुद्धितद्वृत्तितः परः |
प्रत्यक्तया यः प्रथते ज्योतिरात्मा स ईक्ष्यताम् || ३३० ||

ग्राहकग्रहणग्राह्यरूपोऽनात्मा प्रवाहवान् |
बुद्ध्यादिर्विषयान्तोऽर्थो यत्साक्षिक इवेक्ष्यते || ३३१ ||

भूत्वाऽभवंस्तथाऽभूत्वा भवंश्चेहातथात्मना |
अज्ञातोऽलुप्तदृष्टिर्यः स आत्मा ज्योतिरुच्यते || ३३२ ||

आगमापायितामिद्धिर्बुद्ध्यादेर्यत्समाश्रयात् ||
साक्षादात्मेति तं पश्य प्रत्यग्दृष्ट्यैकमात्मनि || ३३३ ||

परागर्थानुसारिण्यो यतो धीवृत्तयस्ततः |
विशेषणादन्तरिति व्यावर्त्यन्ते पराक्त्वतः || ३३४ ||

कारणं तर्हि बुद्धध्यादेरात्मेत्यत्र प्रसज्यते |
कार्यस्यान्तर्यतो दृष्टं सर्वत्रैव च कारणम् || ३३५ ||

जाड्यं चाऽऽत्मन इच्छन्ति कणभुङ्भतजीविनः |
तेषां विप्रतिषेधार्थं ज्योतिरित्यभिधीयते || ३३६ ||

योऽयमित्यादिना यद्वा यथोक्तस्याऽऽत्मवस्तुनः |
प्रकृतज्योतिःसंवन्धो ज्योतिरित्यभिधीयते || ३३७ ||

उपादानं हि बुद्ध्यादेरात्माविद्येति भण्यते |
सकृद्विभातं चिन्मात्रं ज्योतिरित्युपदिश्यते || ३३८ ||

वस्तुवृत्तेन प्रध्वस्तनिः शेषाज्ञानमात्मनः |
ज्योती रूपमिदं भास्वत्प्रत्यङ्भात्रसतत्त्वकम् || ३३९ ||

ज्योतिः संविच्चितिः प्रत्यङ्ङात्मेति व्यपदिश्यते |
स्वार्थं यत्प्रथते नित्यं जाग्रत्स्वरप्नसुषुप्तिषु || ३४० ||

बुद्ध्यादिषु पारर्थेषउ ह्यागमापायिवस्तुषु |
स्वयं रूपेण यो भाति स्थास्रुः स्वार्थः स भण्यते || ३४१ ||

ज्योतिरित्यस्य बुद्ध्यादेरागमापायसिद्धिदः |
स्वयंमातृक एवायमात्मत्वादेव कारणात् || ३४२ ||

अनेनैव यथोक्तेन ज्योतिषा सकलं जगत् |
षड्भावविक्रियामेति निर्विकारेण भास्वता || ३४३ ||

अचेतनोऽपि बुद्ध्यादिश्चेतनावानिवेक्ष्यते ||
देहेन्द्रियमनोबुद्धिसंघातो वायुभिः सह || ३४४ ||

यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः |
क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं व्यनक्तीति स्मृतेर्वचः || ३४५ ||

आत्मच्छायं पयोऽशेषं यथा मारकतो मणिः |
परीक्षणाय प्रक्षिप्तः कुर्यादात्माल तथैव च || ३४६ ||

बुद्ध्यादिदेहपर्यन्तं प्रत्यगज्ञानहेतुकम् |
जडस्वभावकं नित्यमवभासयति स्वयम् || ३४७ ||

बुद्ध्यादिष्वपि सूक्ष्मेषु यत्सूक्ष्मतममुच्यते |
बुद्ध्यादिकारणं नित्यमात्माविद्येति भण्यते || ३४८ ||

अपि कूटस्थवपुषः प्रतीचः सङ्गकारकम् |
तत्त्वमस्यादिवाक्योत्थज्ञानबाध्यं च यद्विदुः || ३४९ ||

यन्निमित्तं च साक्षित्वं कारणत्वं तथाऽऽत्मनः |
सर्वकार्यविनाशेऽपि यद्बीजमवशिष्यते || ३५० ||

तदात्मज्योतिषेद्धं सन्नित्यमेवावतिष्ठते |
उत्पत्तिस्थितिभङ्गानां न वेद्मीति च साक्षितः || ३५१ ||

कूटस्थ एव साक्ष्यत्र स्वमोहाभासहेतुतः |
अविचारितसंसिद्धि तमोऽनुभवसंश्रयात् || ३५२ ||

निःसाक्षिके न वेद्मीति न कथंचित्प्रसिध्यति |
तथा कूटस्थसंवित्के नितरां नैतदिष्यते || ३५३ ||

ऐश्वर्यं कारणत्वं च साक्षित्वमपि चाऽऽत्मनः |
सदेशितव्यकार्यार्थसाक्ष्यार्थेनास्य संगतेः || ३५४ ||

आत्माज्ञानमतः प्रत्यक्चैतन्याभासवत्सदा |
आत्मनः कारणत्वादेः प्रयोदजकमिहेष्यते || ३५५ ||

चैतन्याभासवत्प्रत्यङ्भोहान्तात्प्रत्यगात्मनः |
बुद्ध्यादेर्विषयान्तस्य सिद्धिः स्यात्साक्षिणस्ततः || ३५६ ||

स्वकारणाभिसंबन्धाच्चैतन्याभासता धियः |
जायतेऽतोऽभिमानोऽस्यां जायते महतामपि || ३५७ ||

कारणानन्तरत्वाच्च तथा स्वच्छस्वभावतः |
चैतन्याभासवत्येषा धीः पूर्वमभिजायते || ३५८ ||

तस्मादात्माभिमानो हि बुद्धौ जनिमतां सदा |
जायते सर्वभूतानामपि सर्वविदामिह || ३५९ ||

चिदाभासोऽथ मनसि बुद्ध्यानन्तर्यकारणात् |
मनःसंबन्धतश्चैवमिन्द्रियष्वभिजायते || ३६० ||

मनःकरणसंबन्धाद्देहेऽप्यस्योपजायते |
एवमाभासयत्यात्मा कृत्स्नं कार्यं सकारणम् || ३६१ ||

सौक्ष्म्यस्य तारतम्येन स्थितस्य विषयावधि |
आत्माभिमानधीः पुंसां जायते नियता ततः, || ३६२ ||

नित्योऽनित्यानामिति च येन सूर्यस्तथा परः |
नतत्र सूर्यो भातीतिमन्त्राम्नायो ह्यनेकशः || ३६३ ||

आत्मन्येवं प्रबुद्धेऽस्मिञ्ज्योतिषि ध्वान्तनाशतः |
सर्वस्यैवाऽऽत्मयाथात्म्यादात्मा पुरुष उच्यते || ३६४ ||

आत्माज्ञानसमुच्छित्तौ तज्जस्य न हि वस्तुनः |
प्रत्यग्रूपात्पृथग्रूपं संभाव्यं केनचित्कचित् || ३६५ ||

स्रगज्ञानसमुच्छितौ न तज्जस्यान्यतः स्रजः |
रूपं संभाव्यतेऽह्यादेरेवमात्मस्वरूपतः || ३६६ ||

न कार्ये कारणे वाऽपि तदभावेऽथवाऽन्यतः |
प्रत्यङ्भात्रैकयाथात्म्याद्रूपं संभाव्यतेऽण्वपि || ३६७ ||

अव्यावृत्ताननुगतप्रत्यङ्भात्रावशेषतः |
पूर्णत्वात्पुरुषो ज्योतिरात्मैवैकोऽभिधीयते || ३६८ ||

सद्भावेऽपि च भान्वादेः पारार्थ्याद्देहवन्न तत् |
स्वार्थस्य ज्योतिषोऽभावे भावत्वायापि च क्षमम् || ३६९ ||

देहादेर्व्यापृतिश्चेत्स्याज्जडादित्यादिहेतुतः |
भवेन्निःसाक्षिकैवेयमन्धकारप्रनृत्तवत् || ३७० ||

स्वार्थात्मज्योतिषैवातो भावाभावात्मतां जगत् |
लभते तमृते यस्मान्नेयात्संभावनामपि || ३७१ ||

यदेतद्धृदयमिति तथाचाऽऽगमशासनम् |
प्राणिव्यवहृतिः सर्वा प्रत्यगात्माभिमानतः || ३७२ ||

सर्वाभिमानहेतुं च चिदाभासं पुराऽब्रवम् |
सम्यङ्भारकतदृष्टान्तदर्शनेनाऽऽत्मवस्तुनः || ३७३ ||

यद्यप्येमिदं वस्तु यथोक्तमहिमं परम् | तथाऽपि तज्जागरिते शक्यं दर्शयितुंन तु || ३७४ ||

आत्मबुद्धिमनश्चक्षुर्विषयालोकसंकरात् |
जाग्रद्भूमौ न तच्छक्यं ज्योतिर्दर्शयितुं ततः || ३७५ ||

स्वप्ने बुद्ध्याद्युपरतौ वासनामात्रशेषतः |
ज्योतिर्दर्शयितुं शक्यं स समान इतीर्यते || ३७६ ||

कछं चैवंस्वभावस्य तदज्ञानजभूमिषु |
व्यवहारः प्रतीचोऽस्य स समानाद्यतो वचः || ३७७ ||

ज्योतिर्भ्यो देहतो लिङ्गाद्बुद्ध्यन्ताच्चातिरेकतः |
योऽञ्जसा दर्शितस्तस्य विशुद्ध्यै वोत्तरं वचः || ३७८ ||

स्वयंज्योतिः शरीरादेर्बुद्ध्यन्तादनुमानतः |
निष्कृष्याभिहितो योऽत्र स समानः स्वमोहतः || ३७९ ||

समान एकः सन्नात्मा स्वात्माविद्यातदुद्भवैः |
अज्ञानमिथ्याविज्ञातप्रत्यक्त्वादात्मवस्तुनः || ३८० ||

केनैक इत्यपेक्षायां हृदयेनेति भण्यते |
सधीरिति श्रुतेरत्र हृदीति प्रकृतत्वतः || ३८१ ||

अविचारितसंसिद्धि यत्तु बुद्ध्यादिकारणम् |
कूटस्थात्मैकचैतन्यबिम्बितं सत्स्वदोषतः || ३८२ ||

स्वात्माविद्यावधिः सोऽयं परः कारणमुच्यते |
साक्षी चेता जगद्बीजमन्तर्यामीति च श्रुतौ || ३८३ ||

बुद्ध्यादिकार्यसंस्थस्य कूटरथासङ्गरूपिणः |
सर्वं स्यात्कारणत्वादि तदाभासैकवर्त्मना || ३८४ ||

चैतन्याभासवपुषा कूटस्थैकत्वमिष्यते |
कारणस्य स्वकार्यैश्च तदबोधसमन्वयात् || ३८५ ||

प्रतीचोऽनवशेषेण कार्यकारणसंगतिः |
तयोस्तु सावशेषेण प्रतीचा संगतिस्त्वियम् || ३८६ ||

नाऽऽत्मत्वाद्व्यतिरेकोऽस्य कार्यकारणभूमितः |
न सामान्यं विशेषो वा कार्त्स्न्यादात्मा ततो भवेत् || ३८७ ||

अनात्मनस्तु या सिद्धिः सा सर्वाऽव्यतिरेकतः |
जाड्यात्सापेक्षतः साऽतो मृषासिद्धिरुदाहृता || ३८८ ||

किं पुनः स्यात्समानत्वमात्मबुद्ध्यादिवस्तुनोः |
विवेकतोऽननुभवो वराहोरगवत्तयोः || ३८९ ||

यत्तत्तयोः समानत्वं रज्जुसर्पादिवन्मतम् |
आत्माविद्यैव संबन्धस्तस्मादात्मन इष्यते || ३९० ||

अकारकस्वभावस्य परमार्थात्मवस्तुनः |
अविद्याकल्पितैव स्यात्संगतिः खेऽसितादिवत् || ३९१ ||

कूटस्थात्मचिदाभेदऽस्य प्रत्यग्ध्वान्ते हि तद्भवैः |
विषयान्तैर्भवेद्भान्तिः सामानाधिकरण्यतः || ३९२ ||

विकारिणः प्रकाशस्य नीलरक्तादिसंगतेः |
नीलादिविक्रिया युक्ता परिणामस्य न त्वसौ || ३९३ ||

परिणामो हि मोहादेश्चिदाभासः सदेष्यते |
परिणामान्तरप्राप्तिस्तस्यापीति न युज्यते || ३९४ ||

सुखिदुःखित्वसाक्षित्वं दुःस्थितं स्यात्तथा सति |
सुखाद्यनुगमात्तस्य व्यतिरेकः सुदुर्लभः || ३९५ ||

नर्ते स्याद्विक्रियां दुःखी साक्षिता का विकारिणः |
धीविक्रियासहस्राणां साक्ष्यतोऽहमविक्रियः || ३९६ ||

परिणाम्यात्मनोऽप्येवं कूटस्थावगतेरिव |
न युक्तः परिणामोऽयं लौकिकस्यापि नेष्यते || ३९७ ||

धीस्वान्तेन्द्रियसंघाते चिदाभासैकवर्त्मना |
सर्वात्मकत्वं संयात आत्माऽविद्यावशादतः || ३९८ ||

समानः कारणात्मा वा यत्र सर्वोपसंहृतिः |
कारणात्मा हि संवर्त्य कार्यात्मत्वं प्रपद्यते || ३९९ ||

अपेक्षाज्ञानमात्रैकहेतूत्थानत्वकारणात् |
न कार्ये कारणे वाऽतो वस्तुतत्त्वं समीक्ष्यते || ४०० ||

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां नातो वाक्यार्थबोधनम् |
वस्तुतत्त्वावसायोऽतो वाक्यादेव प्रमाणतः || ४०१ ||

अतः सर्वविकल्पानामविद्यामात्रहेतुतः |
विषयत्वं समापेदेऽविकल्पोऽपि स्वतः परः || ४०२ ||

समान एव सल्लोकौ प्राप्तप्राप्तव्यलक्षणौ |
अनुक्रमेणाविद्यावान्सदा संचरतीश्वरः || ४०३ ||

देहेन्द्रियाद्युपादानत्यागसंतानलक्षणः |
प्रबन्धशतसंपातैः संचरत्येष न स्वतः || ४०४ ||

कार्यैकनीडमेवास्य चिदाभासैकहेतुतः |
संसारित्वं यतो नातः स्वतः संसारिताऽऽत्मनः || ४०५ ||

अकार्यकरणोऽप्यात्मा बुद्धिप्राणादिहेतुगः |
अविद्यया चिदाभासः संसारीवावभासते || ४०६ ||

असंभवः स्वतो यस्मात्तदबोधाच्च संभवः |
क्रियाकारकरूपस्य तस्माच्छ्रुत्याऽभिधीयते || ४०७ ||

क्रियाकारकरूपस्य मिथ्यात्वं प्रत्यगात्मनि |
ध्यायतीत्यादिवाक्येन प्रत्यक्कौटस्थ्यवित्तये || ४०८ ||

ध्यायतीव स कौटस्थ्यात्तथा लेलायतीव च |
ध्यानादिकारिसाक्षित्वान्नाऽऽत्मा ध्यानादिकार्यवान् || ४०९ ||

निःशेषबुद्धिवृत्तीनां ध्यानं स्यादुपलक्षणम् |
लेलायनं क्रियाणां च सर्वासामुपलक्षणम् || ४१० ||

ध्याता ध्यानं तथा ध्येयं त्रयं स्वात्मैकसाक्षिकम् |
करणं कर्म कर्ता च नातो ध्यात्रादिसाक्षिणि || ४११ ||

बोद्धुः कर्तुश्च संबन्धो ज्ञानेन क्रियया यथा |
कूटस्थसाक्षिसंबन्धो बोद्घृकर्त्रोस्तथैव च || ४१२ ||

सर्वस्य प्रत्यगात्मत्वात्कूटस्थैकचिदात्मनः |
अतोऽस्यानभिसंबन्धः सर्वप्रत्यक्त्वहेतुतः || ४१३ ||

एकनीडत्वहेतूत्था साक्षिणः साक्ष्यसंगतिः |
न तु मोहोन्थचिद्बिम्बहेतुवृत्तव्यपेक्षया || ४१४ ||

कूटस्थात्मैकहेतूत्थचिद्विम्बो मोहगस्तु यः |
स्वोपादानानुरोधित्वात्केनचिन्नास्य संगतिः || ४१५ ||

चिदाभासाश्रयाज्ञानात्कार्यसंगतिहेतुतः |
स्वाभासान्तः परोऽप्यात्मा ध्यायतीवेति वीक्ष्यते || ४१६ ||

प्रत्यङ्भोहैकमात्रोत्थं ध्यानलेलायनादिकम् |
तन्मिथ्याप्रतिपत्त्यर्थमिवोति व्यपदिश्यते || ४१७ ||

अभ्रयानं यथाऽज्ञानाच्छशभृत्यध्यवस्यति |
क्रियाकारकवद्बुद्धिं तथा तत्साक्षिणीक्षते || ४१८ ||

धर्मधर्म्यभिसंबन्धान्यथा मोहैकसंश्रयात् |
अस्पृशन्नपि नीलं खमिति संभावयेत्तथा || ४१९ ||

आत्मप्रत्ययगम्येऽर्थे निष्क्रियेऽकारकेऽफ़ले |
क्रियाकारकवद्वस्तु संभावयति तज्जडः || ४२० ||

तस्मात्संभावनामात्रः संसारः प्रत्यगात्मनि |
उक्तेऽर्थे संशयश्चेत्स्यात्प्रत्यग्दृष्ट्या समीक्ष्यताम् || ४२१ ||

आत्ममात्रावसायित्वान्नानात्मार्थस्पृगीक्ष्यते |
आत्मधीरात्मसंबन्धो नातोऽनात्मन ईक्ष्यते || ४२२ ||

ससमानोक्तिसंबन्धमन्यथाऽन्ये प्रकुर्वते |
धीमनश्चक्षुरादीनि भिन्नरूपाणि सर्वथा || ४२३ ||

नानाज्योतींषि सिद्धानि संहतानि मिथस्तथा |
विलक्षणानामपि सतां सामान्यं संहतात्मनाम् || ४२४ ||

सालक्ष्ण्येऽपि च सति बुद्धेरेव विलक्षणः |
भोक्तृत्वं नाम धर्मः स्याच्चक्षुषो दर्शनं यथा || ४२५ ||

बुद्ध्यादिव्यतिरेकोऽयं नैवं सत्युपपद्यते |
प्रतीच उपपन्नस्तु स समान इतीर्यते || ४२६ ||

समानः सन्नुभौ लोकौ स्वप्नबुद्धान्तसंज्ञितौ |
जन्मेदं च परं चैव संसरत्येष न स्वतः || ४२७ ||

बुद्ध्यादिव्यतिरिक्तोऽयं न चेदात्मा भवेत्तदा |
भूतमात्राविशेषत्वादुभयोरपि लोकयोः || ४२८ ||

उभयत्रापि युगपद्भोगः स्यान्न तु दृश्यते |
तद्भावभावतस्तस्मादन्यज्ज्योतिरितीक्ष्यताम् || ४२९ ||

पर्यायेण समानः सल्लोकौ यस्माद्व्रजत्ययम् |
आत्मा बुद्ध्यादितस्तस्माद्व्यतिरिक्तोऽवसीयताम् || ४३० ||

देवताभोगशङ्का च विद्यते नेह काचन |
उत्क्रान्तिस्वप्नकालेषु ताः प्रयान्ति यथागतम् || ४३१ ||

ईश्वराणां न च न्याव्यो भोगः प्रत्यवरस्तथा |
देवताभ्योऽन्यदेवातो ज्योतिरात्मेति गम्यताम् || ४३२ ||

विभुत्वाद्देवतानां च भोगः स्यादैककालिकः |
न चासावस्ति तेनान्यदात्मज्योतिः प्रतीयताम् || ४३३ ||

स्वार्थचिन्मात्रभोक्तुश्च प्रात्यक्ष्यात्तद्विरोधिनः |
न भोक्तृत्वं विना मानादाशङ्का निष्प्रमाणिका || ४३४ ||

अभिव्यञ्जकधर्मा वा परिस्पन्दात्मकास्तथा |
नाऽऽत्मनोऽस्य स्वतः सन्ति तत्साक्षित्वात्तु ते मृषा || ४३५ ||

बुद्धिस्थश्चलतीवाऽऽत्मा ध्यायतीव च कल्प्यते |
नौगतस्य यथा वृक्षास्तद्वत्संसारविभ्रमः || ४३६ ||

तटस्थनरवन्नावो नौस्थो नैवेक्षते गतिम् |
नौगत्येकप्रयुक्तत्वान्नाव्येकाग्रेक्षणोऽपि सन् || ४३७ ||

यथैवं धिषणैकत्व ध्यानलेलायने धियः |
साक्षी स्वात्मातिरेकेण न पश्येन्नौस्थवत्पृथक् || ४३८ ||

तटस्थनरवद्यस्माद्ध्यानकम्पादिधर्मिकाम् |
धियं साक्षीक्षते तस्मात्प्रत्यग्ध्यानादिवर्जितः || ४३९ ||

नौप्रयुक्तातिरेकेण न नौस्थस्य गतिस्थिती |
यतोऽस्तो न जानाति नावो नौस्थस्तटस्थवत् || ४४० ||

नौसतत्त्वापरिज्ञानाद्विपरीतप्रकल्पना |
नौः स्थिता, तीरजा वृक्षा द्रुतं यान्तीति निश्चितिः || ४४१ ||

चैतन्याभासपर्यन्तं साक्षिणः परमात्मनः |
बुद्ध्याद्यव्यतिरेके हि न स्याद्धीवृत्तिसाक्षिता || ४४२ ||

निःशेषधीविकाराणां यस्मात्साक्षित्वमात्मनः |
वैलक्षण्यमतः सिद्धं विकारिभ्योऽस्य साक्षिणः || ४४३ ||

साक्षितत्त्वापरिज्ञानात्तद्विरुद्धार्थकल्पनम् |
साक्षिसाक्ष्यादिमिथ्याधीस्तत्त्वज्ञानान्निवर्तते || ४४४ ||

कुतः पुनरिदं ज्ञानं धीसमानाश्रयत्वतः |
लोकसंचरणाद्यस्य तत्साक्षित्वान्न तु स्वतः || ४४५ ||

स हीतिहेतुनिर्देश उक्तसिद्ध्यर्थमिष्यते |
स आत्मा यः स्वयंज्योतिरनुमानेन दर्शितः || ४४६ ||

प्रत्यङ्ङविद्यया यां यामवस्थामभिमन्यते |
तत्तन्नामाप्युपादत्ते स्वप्नो भूत्वेत्यतो वचः || ४४७ ||

बुद्धिजागरणे यद्वज्जागर्मीत्यभिमन्यते |
बुद्धिस्वापेऽपि तत्साक्ष्यात्स्वप्नो भूत्वेति मोहधीः || ४४८ ||

इमं लोकमिदं जन्म स्वप्नो भूत्वाऽतिवर्तते |
स्वाप्नान्भोगांस्ततो भुङ्के जाग्रद्भावनयाऽञ्जितः || ४४९ ||

धर्मादिकारणोद्भूतवासनाराशिसाक्षिता |
आत्मनोऽकारकस्यैव भोग इत्यभिधीयते || ४५० ||

जाग्रल्लोकं यतो हित्वा स्वप्नलोकं प्रपद्यते |
तस्मादसङ्गोऽकर्ता च स्वयंज्योतिरितीक्ष्यताम् || ४५१ ||

आत्माविद्यैव मृत्युः स्यान्नित्यस्यापि मृतेस्ततः |
मृत्युर्वै तम इत्याह श्रुतिरप्यात्मनिह्नवात् || ४५२ ||

स्वतोमृतस्य मरणं नाविद्यातो यतोऽन्यतः |
अविद्यामात्मनो मृत्युं तस्मादाहुर्विपश्चितः || ४५३ ||

प्राणोत्क्रान्तिनिषेधोक्तिर्यत आत्मावबोधतः |
सम्यग्ज्ञानस्य बाध्योऽर्थस्तस्मान्मृत्युरितीर्यते || ४५४ ||

रूप्यते यैरसौ मृत्युः कार्याणि करणानि च |
तानि रूपाणि भण्यन्ते मृत्योस्तस्य परात्मनः || ४५५ ||

विषमस्थं यतः सर्वं प्राणव्यापत्तिकारणम् |
तुषाग्रामात्रमपि हि मृत्युः सर्वमिदं ततः || ४५६ ||

मौढ्यं जाड्यमविद्या स्यान्नित्यबुद्धात्मवस्तुनः |
अनात्मनि च तदृष्टं तेन मृत्युरिदं जगत् || ४५७ ||

न हि प्रमाणतो मृत्युः शक्यो दर्शयितुं ततः |
रूपाणि मृत्योस्तेन स्युः कार्याणि करणानि च || ४५८ ||

अतिक्रामति तान्यात्मा जाग्रत्स्थानाश्रयाण्यतः |
क्रियाफ़लाश्रयाण्येष तस्माच्छुद्धो ध्रुवश्च सः || ४५९ ||

अस्ति शुद्धो ध्रुवश्चाऽऽत्मा स चैक इति यत्स्थितम् |
अस्यैवार्थस्य दार्ढ्यार्थं पूर्वपक्ष उदीर्यते || ४६० ||

ननु धीव्यतिरेकेण धीसाक्षी नाधिगम्यते |
धिया समान इत्येवं यः प्रागात्मोपपादितः || ४६१ ||

तत्सद्भावे न नो मानं प्रत्यक्षानुमयोर्यतः |
किंचिदप्यस्ति तत्सिद्धिरतः स्यान्निष्प्रमाणिका || ४६२ ||

पूर्वधीव्यतिरेकेण तत्कालीना परा यथा |
न धीः प्रत्यक्षगम्यैवं नाऽऽत्मा प्रत्याक्षगोचरः || ४६३ ||

न चानुमानतस्तस्य सद्भावोऽप्यवधार्यते |
सति धर्मिणि धर्माणां चिन्तेयमुपपद्यते || ४६४ ||

व्यङ्ग्यव्यञ्जकयोर्यत्तु सादृश्यभ्रमकारणात् |
तद्विवेकापरिज्ञानाद्युक्तं तच्चाभ्युपेयते || ४६५ ||

व्यङ्ग्यव्यञ्जकयोर्भेदस्तत्संबन्धात्पुरा यतः |
प्रमान्तरोपलब्धोऽतः काममस्तु तयोर्भिदा || ४६६ ||

सादृश्यतस्त्वभिन्नोऽयमिति भ्रान्तिरियं मता |
तद्भेदस्योपलब्धत्वात्तद्योगात्प्रक्प्रमाणतः || ४६७ ||

धीरेव चित्स्वरूपेयं प्रथते ग्राहकात्मना |
तथा विषयरूपेण सैवैका प्रथते द्विधा || ४६८ ||

नातो धीव्यतिरेकेण प्रत्यगात्मोपलभ्यते |
प्रत्यक्षतोऽनुमानाद्वा यो धीसक्षीति भण्यते || ४६९ ||

यश्च पूर्वमुपन्यस्तो दृष्टान्तो भेदसिद्धये |
व्यङ्ग्यव्यञ्जकवद्भेदः साक्षिसाक्ष्यार्थयोरिति || ४७० ||

त्वदभ्युपगमादेव तदभ्युपगतं मया |
परमार्थेन तत्रापि नैव भेदोऽस्ति कश्चन || ४७१ ||

अवभासात्मकः कुम्भः क्षणमात्रस्थितिर्यतः |
अन्योऽन्यश्च प्रबन्धेन यतस्तवापि जायते || ४७२ ||

विज्ञानमात्रमथवा वस्तु स्यात्पारमार्थिकम् |
क्षणभङ्गि घटाभासं क्लृप्तानेकविशेषणम् || ४७३ ||

एवं च सति दृष्टान्तो भवतो नोपपद्यते |
सर्वस्य ज्ञानमात्रत्वात्तदन्यासंभवत्वतः || ४७४ ||

तस्यैव ज्ञानमात्रस्य ग्राहग्राहकलक्षणम् |
मलं प्रकल्प्य तत्स्वास्थ्यं शुद्धि व्याचक्षतेऽपरे || ४७५ ||

अभिन्नोऽपि हि बुद्ध्यात्मा विपर्यासितबुद्धिभिः |
ग्राह्यग्राहकसंवित्तिभेदवानिव लक्ष्यते || ४७६ ||

तस्यापि शुद्धरूपस्य शान्तिमन्ये प्रचक्षते |
मलवत्संवृतं रूपं यस्मात्तस्यापि कल्पितम् || ४७७ ||

आत्माद्यर्थे च संवादाभावाद्वाक्यस्य नेष्यते |
प्रत्यक्षवत्प्रमाणत्वं नापि प्रत्यक्षतो गतिः || ४७८ ||

अनुमानविरोधाच्च न नित्यात्मादिसंभवः |
प्रमान्तरविरोधेन न प्रमेहास्ति काचन || ४७९ ||

प्रत्यक्षस्यार्थसंवादादनुमित्यविरोधतः |
सौगतं दर्शनं पथ्यं दोषवत्त्वन्यदर्शनम् || ४८० ||

कल्पनेतरतः सर्वं सम्यङ्भिथ्येति मानतः |
सर्वशून्यस्य मोक्षत्वादनावृत्तिश्च सेत्स्यति || ४८१ ||

ग्राह्यग्राहकयोर्भेदो ननु भेदानुभूतितः |
भेदस्यैवं च मिथ्यात्वं प्रत्यक्षेणं विरुध्यते || ४८२ ||

ग्राह्यादिभेदवद्रूपं प्रत्यक्षं लिङ्गसंमतम् |
एकस्योभयरूपत्वं पण्डितैः सुनिराकृतम् || ४८३ ||

ज्ञानाभेदात्तु तत्सिद्धिस्तदध्यासात्तथा परम् |
प्रथते भेदवज्ज्ञानं न क्वचिद्वस्तुसंश्रयात् || ४८४ ||

ग्राह्यग्राहकमित्येवं नैव तत्प्रथते यतः |
नीलपीतादिविज्ञानं नीलमित्येव तद्यतः || ४८५ ||

अतस्मिंस्तद्ग्रहात्सर्वं मिथ्या स्यात्सविकल्पकम् |
असंपृक्तस्य सम्यक्त्वं स्वरूपेणावभासते || ४८६ ||

ननु निज्ञानमात्रेऽस्मिन्सम्यङ्भिथ्यात्वधीगतिः |
निर्विकल्पे कथं ते स्याद्वद भेदोऽत्र किंकृतः || ४८७ ||

ज्ञानरूपं यथा शुद्धं क्षणं चैवावभासते |
विकल्पकं तथैव स्याद्विभागस्तेन दुष्करः || ४८८ ||

इदं मिथ्येति चैतस्मान्मिथ्यात्वस्य कथं ग्रहः |
विकल्पश्चेन्न मिथ्यात्वान्न चान्या गतिरस्ति वः || ४८९ ||

मिथ्यामिथ्याविकल्पो हि स्थायित्वे वस्तुनो भवेत् |
क्षणवादे विनष्टानां कस्य किं केन गृह्यते || ४९० ||

मैवं बाधात्तु मिथ्यात्वसिद्धिः स्यान्मृगतोयवत् |
बाह्यस्याप्यग्रहो बाधान्न तु स्थिरतया मतः || ४९१ ||

ननु ध्वस्तस्य मिथ्यात्वसिद्धिः कथमिहेष्यते |
नैवं दृष्टत्वतः सिद्धेर्दृष्टे नानुपपन्नता || ४९२ ||

बाह्यवादेऽपि मिथ्यात्वं ज्ञानबाधेन जायते |
स्थिरस्यैव हि मिथ्यात्वं न चेदं राजशासनम् || ४९३ ||

इत्यादिकल्पनाः प्रत्यगैकात्म्याज्ञानहेतुजाः |
विभीषिका इमाः सर्वा वेदवर्त्मानुगामिनाम् || ४९४ ||

विभीषिकानिषेधार्थमत्र प्रतिविधीयते |
बाह्यार्थवादिदोषोक्तिस्तत्र तावदिहोच्यते || ४९५ ||

स्वात्मावभास्यः कुम्भादिर्दीपादिश्चापि नान्यतः |
इत्यादेर्न्यायबाह्यत्वं यथा तदभिधीयते || ४९६ ||

स्वात्मावभास्यो बाह्योऽर्थ इत्येतदसमञ्जसम् |
नानन्यव्यञ्जकत्वं स्याद्यस्मात्कुम्भादिवस्तुनः || ४९७ ||

तमस्यवस्थितः कुम्भः स्वात्मना नावभासते |
तदन्यदीपयोगे तु नियमेनावभासते || ४९८ ||

संश्लिष्टयोरपि तयोरन्यत्वमिति निश्चयः |
संयोगे च वियोगे च विशेषस्य समीक्षणात् || ४९९ ||

अन्यत्वमेव विज्ञेयमालोकघटयोस्ततः |
रज्जुकुम्भादिवन्नैक्यं विशेषस्य समीक्षणात् || ५०० ||

ननु दीपः स्वमात्मानं स्वात्मनैवावभासयन् |
दृष्टो दीपप्रकाशार्थं न हि दीपान्तराहृतिः || ५०१ ||

नावभास्यत्वतुल्यत्वाद्दीपस्यापि घटादिभिः |
घटवन्नाऽऽत्मनाऽऽत्मानं प्रकाशयति दीपकः || ५०२ ||

घटप्रदीपयोस्तावद्व्यङ्ग्यव्यञ्जकसंगतिः |
तदन्यात्मैकनिर्ग्राह्या प्रत्यक्षेणानुभूयते || ५०३ ||

व्यतिरिक्तात्मविज्ञानव्यङ्ग्यत्वं घटवन्न सः |
दीपो व्यभिचरत्यत्र तच्चाप्यनुभवाश्रयात् || ५०४ ||

एवं च सति दीपादेर्भिन्नजातीयचेतन -
व्यङ्ग्यत्वं घटवत्तावदवश्यंभावि गम्यताम् || ५०५ ||

ननु कुम्भादिवैधर्म्यं प्रदीपस्य समीक्ष्यते |
नाऽऽत्माभिव्यक्तये दीपो ह्यन्यमापेक्षते स्वतः || ५०६ ||

व्यनक्ति नाऽऽत्मनाऽऽत्मानं प्रदीपो घटवत्सदा |
स्वतो वा परतो वाऽस्य विशेषाभावहेतुतः |
विशेषेऽसत्यसाध्वेतद्भवतोदाहृतं वचः || ५०७ ||

दीपस्य घटवद्यस्माद्भिन्नविज्ञानगम्यता |
घटाद्यर्थाविशिष्टैव यत्त्वेतदभिधीयते || ५०८ ||

दीपोऽयमात्मनाऽऽत्मानं व्यनक्तीति न तच्छुभम् |
प्रागूर्ध्वं तदभिव्यक्तेर्विशेषस्यासमीक्षणात् || ५०९ ||

प्रदीपासंनिधौ यद्वत्कुम्भस्य प्रसमीक्ष्यते |
संनिधौ च विशेषो न प्रदीपे तद्वदीक्ष्यते || ५१० ||

आत्मत्वान्न हि दीपस्य कुम्भदेरिव संनिधिः |
असंनिधिर्वा न्याय्योऽयं भेदेऽसौ द्रव्ययोर्यतः || ५११ ||

एकाग्निव्यक्तेर्न यथा दाह्यदग्धृत्वसंगतिः |
द्वयोरपि समानत्वाद्व्याङ्ग्यव्यञ्जकता तथा || ५१२ ||

यत एवमतोऽसाधु भवतैतदुदाहृतम् |
अभिव्यनक्ति दीपोऽयमात्मनाऽऽत्मानमस्ववत् || ५१३ ||

विज्ञानमपि तद्भिन्नजातिचिद्ग्राह्यमिष्यताम् |
व्यञ्जकत्वाविशेषत्वाद्रविचन्द्रप्रदीपवत् || ५१४ ||

सचेत्यते यथा दीपो विज्ञानमपि तत्तथा |
संशयो निश्चयश्चायमित्येतच्चानुभूतितः || ५१५ ||

चिद्व्यङ्ग्यत्वे च बोधस्य साक्षादवधृते सति |
किं ग्राह्यज्ञानगम्यत्वं किंवा ग्राहकगम्यता || ५१६ ||

तत्र संदिह्यमानेऽर्थे यथालोकं विनिश्चितिः |
लोके सिद्धा च दीपादेर्भिन्नग्राहकगम्यता || ५१७ ||

ग्राहकग्रहणग्राह्यभावाभावविभागवित् |
ग्रहणादेश्च यो भिन्नः स आत्मेत्यवगम्यताम् || ५१८ ||

ननु ज्ञानादिगम्यत्वे ज्ञानाद्यन्तरसंश्रयात् |
अनवस्थेति दुर्वारा नैष दोषः कुतो यतः || ५१९ ||

स्वतो हि ग्राहकादीनां ग्राहकत्वादिसिद्धितः ||
ग्राहकाद्यन्तरापेक्षा नैव स्यादविशेषतः || ५२० ||

स्वमहिम्नैव चेन्न स्याह्राहकादि ततोऽन्यतः |
न स्यादतिशयाभावाद्ग्राहकाद्यन्तरादपि || ५२१ ||

ननु ज्ञानस्य तद्भिन्नग्राहकग्रहणे सति |
करणान्तरव्यपेक्षायामनवस्था प्रसज्यते || ५२२ ||

नियमाभावतो नासावनवस्था प्रसज्यते |
ग्राह्यग्राहकसंबन्धे नियमो न हि वीक्ष्यते || ५२३ ||

ग्राह्यग्राहकसंभिन्नं दीपवत्करणान्तरम् |
यथा सर्वत्र नैवं स्याद्ग्राह्यग्राहकसंगतौ || ५२४ ||

घटस्य दर्शनं तावत्प्रदीपादिपुरःसरम् ||
प्रदीपवीक्षणे नैव प्रदीपान्तरमार्गणम् || ५२५ ||

तस्मान्नैवानवस्थेह कथंचिदपि शङ्क्यते |
करणद्वारिका नापि ग्राहकद्वारिका तथा || ५२६ ||

ग्राहकाद्यतिरेकेण तद्विरुद्धात्मवस्तुनः ||
सद्भावं प्रागवोचाम प्रत्यक्षैकप्रमाणतः || ५२७ ||

प्रत्यक्षादनुमानाच्च तथा चैवाऽऽगमादपि |
ग्राहकाद्यतिरिक्तश्चित्सिद्धस्तत्साक्ष्यतः परः || ५२८ ||

लोकायतविचारेऽपि प्रत्यक्षैकप्रमाणतः |
स्वतोऽलुप्तदृशोऽस्तित्वं प्राक्साक्षात्प्रतिपादितम् || ५२९ ||

अन्तरेणापि मानानि प्रमातृत्वादिसाक्षितः |
कूटस्थदृष्टेरस्तित्वं प्रागपि प्रतिपादितम् || ५३० ||

बाह्यार्थवादिनि ध्वस्ते तद्वद्विज्ञानवाद्यथ |
ननु नास्त्येव बाह्योऽर्थ इति प्रत्यवतिष्ठते || ५३१ ||

ननु नास्त्येव बाह्योऽर्थो घटदीपादिलक्षणः |
विज्ञानव्यतिरेकेण तस्या मानासमीक्षणात् || ५३२ ||

यद्धि यद्व्यतिरेकेण वस्तु नेहोपलभ्यते |
तावदेवास्तु तद्वस्तु स्वप्नभूमिगवस्तुवत् || ५३३ ||

स्वप्नविज्ञाननिर्ग्राह्यं स्वप्नज्ञानातिरेकतः |
नास्ति वस्तु यथा तद्बज्जाग्रद्बाह्यार्थवस्त्वपि || ५३४ ||

जाग्रत्कुम्भादिकं वस्तु जाग्रज्ज्ञानातिरेकतः |
न सत्यं ग्राह्यतः स्वप्नज्ञानग्राह्यघटादिवत् || ५३५ ||

एवं च सति विज्ञानव्यतिरेकेण कुम्भवत् |
अपि प्रतीचोऽसत्त्वं स्याज्ज्योतिषः स्थास्रुरूपिणः || ५३६ ||

बाह्यार्थेऽपहृते चैवं प्रदीपादेरसंभवात् ||
दृष्टान्तो भवतः कः स्यात् कामितार्थप्रसिद्धये || ५३७ ||

वस्त्वन्तराभ्युपगमाज्ज्ञानतो ज्ञानवत्त्वया |
दृष्टान्तोऽस्त्येव नो भूयान्न चेन्न भवतोऽप्यसौ || ५३८ ||

धीमानाज्ज्ञानमेवेदमभ्युपेत्य ततोऽपरम् |
जाग्रत्स्वप्नादिकं वस्तु तन्मिथ्येति निषिध्यते || ५३९ ||

भावो वा यदि वाऽभावो ज्ञानवन्माननिश्चितः |
नास्तीति ब्रुवतो लज्जा धार्ष्ट्यादेव न जायते || ५४० ||

अपि ज्ञानातिरेकेण बाह्योऽर्थोऽभ्युपगम्यते |
दीपकुम्भादिको बुद्धैर्ब्यवहारप्रसिद्धये || ५४१ ||

सर्वस्य ज्ञानमात्रत्वान्ननु नाभ्युपगम्यते |
मया ज्ञानातिरेकेण तन्मानासंभवादिह || ५४२ ||

ज्ञानं घटो दीप इति शब्दार्थज्ञानभित्तये |
अवश्यमभ्युपेयोऽत्र भेदो मानप्रमेययोः || ५४३ ||

प्रमाणं भवता वाच्यं भेदाभेदत्वसिद्धये |
नाऽऽवयोर्निष्प्रमाणोक्तं यतः संगच्छते सुधीः || ५४४ ||

मामेयसंगतिफ़लभित्त्यभ्युपगमस्त्वया |
कार्य ऐक्ये यतोऽमीषां व्यवहारो न सिध्यति || ५४५ ||

उपादित्सन्ति मानानि ह्यज्ञातार्थोपलब्धये |
अतोऽभ्युपेयोऽज्ञातोऽर्थः प्रमाणत्वप्रसिद्धये || ५४६ ||

न च प्रमाणतः सिद्धिरज्ञातत्वस्य शक्यते |
अन्योन्याश्रयतादोषः सत्येवं प्रसजेद्यतः || ५४७ ||

प्रमाणाच्च न तत्सिद्धिस्तस्य मानविरोधतः |
मानैश्चेदविरोधः स्यात्कुतोऽज्ञातत्वनिह्नुतिः || ५४८ ||

न स्वरूपेऽथवा स्वांशे मानमेयत्वसंभवः |
सर्वदाऽतिशयाभावाद्बोधाच्चाव्यतिरेकतः || ५४९ ||

प्रमाणं यदि विज्ञानं मेया नीलादिरूपता |
मिथस्तयोरपेक्षा का यत उक्तं प्रसिध्यति || ५५० ||

आकारतद्वतोर्भेदो यदि नामाभ्युपेयते ||
अस्तु कामं प्रमामेयसंगतिर्गम्यते कुतः || ५५१ ||

कार्यांशाद्यभिसंबन्धान्मानमेयत्वसंगतिः |
अन्यैव तु विभिन्नात्मा वस्तुनोर्मानमेययोः || ५५२ ||

मानांशो यस्य मेयः स्यान्मेयांशो वा भवेत्प्रमा |
संबन्धाभावतस्तस्य मानमेयौ न सिध्यतः || ५५३ ||

मानमेयत्वयो रूपं यस्मान्नैवेह गम्यते |
मानमेयत्वसंसिद्धिर्नातस्तत्रोपपद्यते || ५५४ ||

एकस्मिन्नपि चेन्मानमेयत्वादिप्रकल्पना |
साध्यानां साधनैकत्वादसाध्यासाधनात्मना || ५५५ ||

फ़लाना साधनानांं चं भेदाभावे प्रसज्यते |
शास्रोपदेशानर्थक्यं तत्कर्तुश्चापि मूढता || ५५६ ||

विज्ञानव्यतिरेकेण प्रतिवाद्यादिवस्तुनः |
त्वदभ्युपगतेर्भदः स्यात्प्रमाणप्रमेययोः || ५५७ ||

न ज्ञानमात्रमेवेदं भवताऽप्यभ्युपेयते |
प्रतिवाद्यादिकं वस्तु तस्य दूष्यत्वकारणात् || ५५८ ||

प्रतिवाद्यादिदूष्यस्य न स्वांशांशित्वसंगतौ |
निराकर्तुमभिप्रायः सुमूढस्यापि जायते || ५५९ ||

भिन्नग्राहकसंवेद्यं घटदीपादि सद्ध्रुवम् |
जाग्रद्भूमिष्वतस्तस्य जाग्रत्स्थप्रतिवादिवत् || ५६० ||

संतत्यन्तरवद्यद्वा विज्ञानान्तरवत्तथा |
इत्येवमादि सौलभ्यं दृष्टान्तानामिहेष्यते || ५६१ ||

विज्ञानव्यतिरेकेण नातो विज्ञानवादिना |
कूटस्थदृष्टिरात्मैको निषेद्धुं शक्यते परः || ५६२ ||

ननु स्वप्ने न वस्त्वस्ति विज्ञानव्यतिरेकतः |
न जाग्रद्वस्तुवत्तत्स्याज्ज्ञानमात्रस्वरूपतः || ५६३ ||

विभागं लभते ज्ञानाज्ज्ञानवत्स्वप्नवस्तु चेत् |
स्वमहिम्नैव तत्सिद्धेः कथं नास्तीति भण्यते || ५६४ ||

ज्ञानस्यैवार्थरूपं तद्बोधवच्चेत्प्रकल्प्यते |
परमार्थसतोऽसत्त्वं किंमानमिति भण्यताम् || ५६५ ||

विज्ञानव्यतिरेकेण नीलादिविषयो यदि |
भावो वा स्यादभावो वा सोऽस्त्येवेति विनिश्चितिः || ५६६ ||

स्वप्नादौ भवतैवायं जाग्रद्वदनुभूयते |
घटादिज्ञानविषयः स कथं नेष्यते त्वया || ५६७ ||

यद्वस्त्वनुभवप्राप्तं तच्चेन्नास्तीति भण्यते |
ज्ञानेऽपि स्यादनाश्वासस्तस्यानुभवसिद्धितः || ५६८ ||

ज्ञानादतिशयो यद्वन्नास्तीतीह तथैव सन् |
घटोऽन्यो ह्यनुभूतेः सन्नास्तीति कथमुच्यते || ५६९ ||

तदन्यकालासंदृष्टेरिति चेदसदुच्यते |
क्षणान्तरे क्षणादृष्टेरसत्त्वं वः प्रसज्यते || ५७० ||

हेमन्तेऽनुपलब्धत्वाद्गीष्मधर्मापनिहनुतिः |
प्रतिज्ञातुमशक्या स्यात्तथा शून्यत्वमापतेत् || ५७१ ||

देशकालादिगावस्थाभेदेनैवाखिलं यतः |
वस्तु सिद्धं जगत्यस्मिंस्तदपहनूयते कथम् || ५७२ ||

विज्ञानव्यतिरेकेण घटो नास्तीति जल्पतः |
नास्त्यर्थोऽपि कथं जीवेदस्त्यर्थविरहादिह || ५७३ ||

अस्त्यर्थवत्स्वमात्रेण नाभावोऽस्ति विना सता |
यथाऽस्ति तव विज्ञानमेवं कुम्भाद्यपीष्यताम् || ५७४ ||

अस्त्यर्थव्यतिरेके हि न किंचिदपि सिध्यति || ५७५ ||
अस्त्यर्थव्यतिरेकेण विज्ञानादि यदीष्यते |
अब्राह्मणादिवत्तत्स्यादसदेवेति निश्चितिः || ५७६ ||

प्रतिक्षणविनाशीनि द्रव्याणीत्यवगम्यताम् |
तेषामन्ते विनाशित्वात्प्रदीपादिविनाशिवत् || ५७७ ||

वैधर्म्येण च दृष्टान्तः प्रतिज्ञातार्थसिद्धये |
प्रतिसंख्यानिरोधोऽत्र सर्वं सुस्थं भवेत्ततः || ५७८ ||

अनुमानप्रयोगेऽस्मिन्प्रतिज्ञार्थः सुदुर्लभः |
आवृत्तिवीप्सासद्भावात्क्षणिकोक्तेः प्रमाणतः || ५७९ ||

अनेकव्यापृतिमती ह्यावृत्तिर्जगतीक्ष्यते |
एकस्मिन्देवदत्तादौ सा च बौद्धस्य नेष्यते || ५८० ||

निर्व्यापाराः सर्वभावाः क्षणिकाश्चेति निश्चितेः |
गतः प्रत्यागतश्चेति साऽऽवृत्तिः स्यात्सुदुर्लभा || ५८१ ||

नानार्थवाचिनां लोक आश्रयाश्रयिणामिह |
व्याप्तिः क्रियागुणाभ्यां या सा वीप्सेत्यभिधीयते || ५८२ ||

युगपत्साऽपि बौद्धस्य न कथंचन युज्यते ||
कर्तृक्रियादिसादृश्यात्साऽन्यत्वेऽपीति चेन्मतम् || ५८३ ||

भूयोऽपि भुञ्जते गेहे ब्राह्मणा इति दर्शनात् |
एतच्चानुपपन्नं स्यादुपचारपरिग्रहात् || ५८४ ||

मुख्यस्यासंभवे यस्मादुपचारो न युज्यते |
अभ्युपेतार्थहानं च तदभ्युपगमे सति || ५८५ ||

क्षणिकाः सर्वसंस्कारा इत्याद्यभ्युपगम्यते |
क्षणिकाः सर्वसंस्कारा इत्यादिवचनैरियम् |
वीप्सा व्याहन्यतेऽतश्च क्षणिकोक्तिर्न युज्यते || ५८६ ||

अथापि क्षणिकानीति मत्वर्थोऽत्र विवक्ष्यते |
सिद्धसाध्यत्वमेवं स्यादिष्टैव क्षणसंगतिः || ५८७ ||

स्थिरस्य वस्तुनोऽवश्यं निमेषक्षणलक्षणैः |
कालभागैर्भवेद्योग इति नः सिद्धसाध्यता || ५८८ ||

क्षणिकार्थस्तिरोभाव इति चेदभिधीयते |
अभ्युपेतार्थहानिः स्यात्तथाऽपीष्टं न सिध्यति || ५८९ ||

व्यक्तधर्मनिवृत्तिर्या कारणात्मतयेष्यते |
स्थिरस्य धर्मिणः सेह तिरोभावगिरोच्यते || ५९० ||

यद्युत्पन्नानि नश्यन्ति स्यात्तदा सिद्धसाध्यता |
यस्मादादिमतां नाशः सर्वैरेवाभ्युपेयते || ५९१ ||

यतो जनिमताऽवश्यं विनंष्टव्यं तदन्ततः |
तथाऽभ्युपगतार्थस्य हानिः स्याद्वो न संशयः || ५९२ ||

अथोत्पत्तिक्षणे नाशो भवताऽभ्युपगम्यते |
सर्गनाशौ तदैकस्मिन्काले प्रसजतो ध्रुवम् || ५९३ ||

ततश्च कार्यानुत्पत्तिर्यदि वा सर्वदाऽस्तिता |
तद्विरोधाविरोधाभ्यां ध्रुवं प्राप्नोत्यनीप्सिकतम् || ५९४ ||

विरुद्धयोश्च क्रिययोरिष्टत्वादेककर्तरि |
एककाले विरुद्धत्वात्सर्वलोको विरुध्यते || ५९५ ||

अथाज्ञातानि नश्यन्ति जायमानानि वेति चेत् |
तथाऽप्यसन्प्रतिज्ञार्थो न ह्यभावस्य नाशिता || ५९६ ||

काऽतिशीतिरजातस्य विनाशागमने सति ||
प्रतिज्ञापदयोश्चात्र विरोधः स्यात्परस्परम् || ५९७ ||

नश्यत्युत्पद्यमानोऽर्थ इत्येतन्मुग्धभाषितम् |
सर्वलोकविरुद्धत्वात् मानैश्चापि विरुध्यते || ५९८ ||

अथोत्पन्नस्य नाशोऽयं द्वितीये स्यात्क्षणे यदि |
प्रत्यभिज्ञामृते नायं प्रतिज्ञार्थः प्रसिध्यति || ५९९ ||

य एव जायते कर्ता स एवायं विनश्यति |
क्षणद्वये यथा स्थायी तद्वदस्तु क्षणान्तरे || ६०० ||

मतमुत्पद्यते नासौ नापि साक्षाद्विनश्यति ||
आदिमध्यान्तहेतूत्थविकल्परहितोऽपि वा || ६०१ ||

हेतुप्रतिज्ञयोः स्पष्टो विरोधः स्यात्तथा सति || ६०२ ||
मतमन्ते विनाशश्चेत्कोऽयमन्तस्त्वयोच्यते |
क्षणस्यान्तर्बहिर्वेति न तथाऽप्युपपद्यते || ६०३ ||

क्षणान्तश्चेद्भवेन्नाशः क्षणिकत्वं बिहन्यते |
क्षणान्तरेऽपि नाशोऽयं पूर्वाभावान्न युज्यते || ६०४ ||

उत्तरक्षण्मबिध्बस्तौ न हि पूर्वो नियुज्यते |
तस्मोत्तरत्रासद्भाबाद्भौव्यं च स्यात्तथा सति || ६०५ ||

आदिमध्यान्तभागत्वे निरंशत्वं च दुर्घटम् |
क्षणस्य संततौ चापि सिद्धसाध्यत्वमुच्यते || ६०६ ||

असतश्च समुत्पत्तावन्ते च क्षयसंगतेः |
द्विर्विनाशप्रसक्तिः स्यात्क्षणिकत्वं च हीयते || ६०७ ||

न चेदुत्पत्तिरसतो न विनाशः सतस्तथा |
कूटस्थवादसक्तिः स्यात् मिथ्यासंगतितस्तयोः || ६०८ ||

अन्त्यो नाशो महांश्चेत्स्यान्नाशः सातिशयो यतः |
विशेपाभावतो नैवं तस्यानतिशयत्वतः || ६०९ ||

मत्वर्थानुपपत्तेश्च क्षणिकत्वाद्यसंभवः |
द्रव्यतन्नाशयोर्यस्मान्नैवेहास्त्येककालता || ६१० ||

न च नाशस्य कालोऽस्ति क्षणमध्ये तथा बहिः |
क्षणान्तरं बहिर्यस्मात्क्षणमध्ये ध्रुवत्वतः || ६११ ||

धन्यासीदिति दृष्टश्चेन्न लक्षणविरोधतः |
लक्षणे वर्तमानस्य कालस्य श्रवणं यतः || ६१२ ||

त्रिकाललक्षणार्थं चेदस्तीति यदि भण्यते |
तादर्थ्ये कारणाभावान्नैतदप्युपपद्यते || ६१३ ||

प्रत्यक्षेण विरोधाच्च न क्षणस्य विनाशिता |
प्रत्यक्षानुमयोर्नापि विरुद्धाव्यभिचारिता || ६१४ ||

सिद्धसाध्यत्वमथवा नङ्क्ष्यतीति मतं यदि |
क्षणिकत्वस्य हानिः स्यात् किं नश्छिन्नं तथा सति || ६१५ ||

अर्थक्रियादिलिङ्गेन विरोधित्वाच्च नेष्यते |
क्षणिकाः सर्वभावाः स्युरिति यत्प्राक्समीरितम् || ६१६ ||

शाल्याद्युदूहनादि स्यादुत्पित्सोर्वा जनिस्तथा |
अर्थक्रिया न मानं वस्तेन चैव विरोधतः || ६१७ ||

क्षणिकत्वं न भावानां कथंचिदपि युज्यते |
नष्टेन नश्यता वाऽपि न शाल्याद्याहृतिक्रिया || ६१८ ||

संत्योत्पद्यमानैश्चेत्फ़लहेकत्वात्मभिर्भवेत् |
भावैरर्थक्रिया सर्वा यथा दीपादिभिस्तथा || ६१९ ||

उत्पित्स्वजातं सज्जातमनष्टं वाऽभ्युपेयते |
निनङ्क्षु नश्यन्नष्टं च प्रत्यभिज्ञामृते कथम् || ६२० ||

प्रबन्धेनार्चिषो धर्मा धर्मिण्यग्नौ व्यवस्थिते |
अर्थक्रियां वर्तमानाः कुर्युर्ग्रामाद्यवाप्तिवत् || ६२१ ||

दीपादिवदसंभाव्या भवतोऽर्थक्रिया यतः |
क्षणिकत्वे न सा युक्ता तद्धेतुविरहात्सदा || ६२२ ||

नानुत्पन्नस्य हेतुत्वमुदकाद्याहृतौ भवेत् |
उत्पित्सूत्पद्यमानाभ्यामसत्त्वात्तद्वदेव न || ६२३ ||

कूर्मलोमादिवत्तद्वन्नापि तत्स्याद्विनश्यता |
म्रियमाणो न शक्नोति पुत्रं जनयितुं क्वचित् || ६२४ ||

हेतुत्वं लभते नापि तथैवावस्थितः कचित् |
आ कार्यावसितेः स्थाने सिद्धान्तस्ते विनश्यति || ६२५ ||

विनाशक्रियया व्याप्तमुत्पन्नं चेद्विनश्यति |
फ़लहेतुप्रबन्धेनेत्येवं सुस्थमिदं भवेत् || ६२६ ||

संतानानुपपत्तेश्च नैवमप्युपपद्यते |
संतनोतीति संतानः कर्ता चेदभिधीयते || ६२७ ||

तस्य चैकत्वनाशित्वात्संतानो नोपपद्यते |
नाप्यपादानतः मध्येन्न वाऽधिकरणाश्रयत् || ६२८ ||

न चान्यस्मिन् विभक्त्यर्थे यथोक्तेनैव हेतुना ||
संतानो यदि धात्वर्थो भावश्चेदभिधीयते || ६२९ ||

भवितारमपेक्ष्यैव भावः सिध्येन्न सोऽन्यथा |
न चासौ लभ्यते तादृग्भविता हि विनश्वरः || ६३० ||

नित्यं भवितृतन्त्रत्वात्संतानस्याप्यनित्यता |
धातूपसर्गयोरर्थस्त्वत्पक्षे न च लभ्यते || ६३१ ||

नैकीभावो न विस्तारः क्षणिकत्वेऽस्ति युक्तिमान् |
अतीतानागतानां च मिथः कालासमागमात् || ६३२ ||

वर्तमानस्य चैकत्वात्संतानो नोपपद्यते |
संतानिभ्यश्च संतानोऽभिन्नो भिन्नोऽथवा द्विधा || ६३३ ||

अभेदेऽनित्यतासक्तिः स्थास्नुर्भेदे प्रसज्यते ||
कार्यकारणभावश्च न च वः स्यादभीप्सितः || ६३४ ||

भिन्नाभिन्नत्वपक्षोऽपि विरोधान्न च युज्यते |
स्वसिद्धान्तस्य च ध्वस्तिर्न च संगच्छते जनः || ६३५ ||

संतानिनां स्वसंतानाद्भिन्नाभिन्नत्वकल्पने |
वाच्या दोषा यथायोगं संतानार्थानुरोधतः || ६३६ ||

अवाच्यमिति पक्षश्चेन्मैवं तस्याप्यसंभवात् |
अन्यानन्योभयात्मत्वकल्पने ह्यसदेव तत् || ६३७ ||

अवाच्यं यद्यनन्यत्वे ह्यन्यत्वे वाच्यमेव तत् |
अथावाच्यं तदन्यत्व इतरत्रास्तु वाच्यता || ६३८ ||

अन्यानन्यत्वयोश्चात्र वाच्यावाच्यत्वयोस्तथा |
परस्परविरोधित्वान्न स्यादेकत्र संगतिः || ६३९ ||

वाच्यं वा यदि वाऽवाच्यं कस्मादित्यभिधीयताम् |
परबुद्धौ समारोप्यमवश्यं वस्तु चेद्भवेत् || ६४० ||

न चावाच्यं भवत्पक्षे किंचिद्वस्त्वभ्युपेयते |
वक्त्यभावं भवान्‍यत्र तत्र वस्तुनि का कथा || ६४१ ||

तद्रूपं चेदवाच्यत्वं भवताऽभ्युपगम्यते |
नैवं साधारणत्वात् स्यत् पुद्गलादेरपीष्यते || ६४२ ||

अतोऽसाधारणं वाच्यं रूपं संतानवस्तुनः |
अथावाच्यत्वमेवास्य रूपमित्यभिधीयते || ६४३ ||

उक्तं तर्हि त्वया रूपं संततेर्घटरूपवत् |
यदसाधारणं यस्य रूपं तत्तस्य भण्यते || ६४४ ||

ततश्चावाच्यमिति ते प्राप्ता स्वोक्तिविरुद्धता |
तथा संतानविच्छिन्नकल्पनाऽपि न युज्यते || ६४५ ||

संतानस्याव्यवच्चित्तौ सर्वदैव प्रसज्यते |
सभागसंततिः सा हि नाविच्छेदमृते यतः || ६४६ ||

अनित्यत्वप्रसङ्गाच्च न सती संततिर्भवेत् |
इत्युक्तेन प्रकारेण संतानासंभवो ध्रुवः || ६४७ ||

फ़लहेतुनिषेधाच्चन युक्तं सर्वथा वचः |
संतत्या जायमानैस्तैरिति यदव्यहृतं पुरा || ६४८ ||

यच्च दीपप्रकाशादिक्रियावदिति चोदितम् |
साध्यार्थेन समानत्वात्तदप्युक्तमशोभनम् || ६४९ ||

अर्थक्रिया यथा नास्ति रथादेरुक्तहेतुतः |
दीपादेरपि नैवासावस्ति तेनैव हेतुना || ६५० ||

क्षणिकत्वां यथा नास्ति रथादेर्येन हेतुना |
दीपादेरपि तेनैव क्षणिकत्वाद्यसंभवः स || ६५१ ||

एककालौ मतौ यच्च नाशोत्पादौ तुलान्तवत् |
अहेतुफ़लतासक्तेर्न चैतदुपपद्यते || ६५२ ||

जनकव्यापृतेः पश्चाज्जान्यो निष्पद्यतेऽङ्कुरः |
कार्यकारणताभेदस्तयोः स्याद्भिन्नकालतः || ६५३ ||

न चेत्कारकभेदोऽत्र कालभेदोऽथवेक्ष्यते |
कुतो हेतुफ़लत्वं स्यात्सव्येतरविषाणवत् || ६५४ ||

न च हेतुफ़लत्वं स्यादेककालीनयोस्तयोः |
वैनाशिकेन सत्त्वेन त्वयाऽभ्युपगमात्तयोः || ६५५ ||

न विकारो न चाऽऽरभ्यं बौद्ध कार्यमसंभवात् |
विकारे सांख्यसिद्धान्त आरम्भेऽत्यन्तभिन्नता || ६५६ ||

सत्त्वाद्विनिष्ठितार्थश्च सत्स्रोतोन्तरनिष्ठितः |
घटस्तम्भादिवन्नापि मृद्वत्परिणमेत्स्वयम् || ६५७ ||

नापि चाऽऽरभते कार्यं पुरतः कुम्भकारवत् |
असत्त्वान्न द्वयं तेऽस्ति साख्यकारणादपक्षवत् || ६५८ ||

इत्यादिदूषणान्यत्र वक्तव्यानि सहस्रशः |
न च प्रमाणसद्भावः सर्वस्य ज्ञानमात्रतः || ६५९ ||

शून्यत्वमपि नैव स्यादेतस्मादेव कारणात् |
अहंप्रत्ययगम्यत्वमेकत्वादात्मनो न च || ६६० ||

अंशाशित्वेऽपि नैव स्यात्पूर्वोक्तादेव कारणात् |
क्षणभङ्गे च भावानां प्रत्यभिज्ञाद्यसंभवः || ६६१ ||

पूर्वदृष्टे पुनः सोऽयमिति बुद्धिर्न युज्यते || ६६२ |
भेदः स एवायमिति कालरूपादिभेदतः |
यदि नाम तथाऽप्यैक्यं तयोरनुभवाश्रयात् || ६६३ ||

सादृश्यात्प्रत्यभिज्ञानं कृत्तकेशनखादिवत् |
इति चेन्नैतदेवं स्यात्सादृश्यासंभवात्तव || ६६४ ||

सादृश्यासंभवश्चापि सर्वस्य क्षणिकत्वतः |
नाप्यनेकार्थदर्श्यस्ति सादृश्यं स्याद्यतस्तव || ६६५ ||

सादृश्यान्न च केशादौ स एवायमितीक्षणम् |
केशादिजातेरेकत्वाद्धीरियं तन्निबन्धना || ६६६ ||

न हि लूनोत्थितेष्वेषु विना जातिसमाश्रयम् |
त एवामी इति मतिः कस्याचिद्व्यक्तिहेतुजा || ६६७ ||

अभ्रान्तस्य हि केशादौ यदा सदृशधीस्तदा |
पूर्ववालैरिमे वालाः सदृशा इति जायते || ६६८ ||

त एवामी इति मतिर्जायते न तु कस्यचित् |
एकजातिनिमित्ताऽतः प्रत्यभिज्ञेयमिष्यते || ६६९ ||

प्रत्यक्षं च तदेवेदमित्येतद्वस्तुकर्मकम् |
उल्लिखज्जायते साक्षादतीतेऽहन्यधर्मकम् || ६७० ||

इदमेव तदेवेदमित्येषोऽनुभवो दृढः |
प्रत्यक्षो बाध्यते नायमनुमानेन केनचित् || ६७१ ||

प्रत्यक्षेण विरोधे हि लिङ्गमाभासतां व्रजेत् |
यतोऽतो नानुमानेन प्रत्यक्षस्यास्ति बाधनम् || ६७२ ||

विज्ञातपूर्वकुम्भस्य पुनः कुम्भान्तरेक्षणे |
सादृश्यप्रत्ययो युक्तो न त्वसौ क्षणिकात्मसु || ६७३ ||

पूर्वं दृष्ट्वाऽपि चेत्तिष्ठेद्यावदागामिदर्शनम् |
सादृश्यधीप्रसिद्ध्यर्थमित्यभ्युपगमेऽपि च || ६७४ ||

सिद्धा सादृश्यधीरेवं क्षणिकत्वं तु नस्यति |
स्वरूपमात्रसंबोधि नाऽऽत्मनोऽपि क्षयोदयौ || ६७५ ||

ज्ञानं प्रत्यभिजानाति ध्वंसित्वान्नापि तापरम् |
सादृश्यक्षणिकत्वे द्वे त्वदिष्टे न प्रसिध्यतः || ६७६ ||

न च स्मृतिस्तदेवेदमित्येवमनुभूतितः |
वस्तूल्लेखी ह्यनुभवो नीलरक्तोत्पलादिवत् || ६७७ ||

नीलोत्पलानुभववत्तदेवेदमितीक्षणम् |
अपूर्वार्थपरिच्छेदात्स्मृतिर्नातो भवेदियम् || ६७८ ||

मिथोविभिन्नरूपत्वात्सादृश्यं चेह दुर्घटम् |
तदेवेदमिति मतौ वियन्नकुलयोरिव || ६७९ ||

असाधारणरूपेण विभिन्नानां परस्परम् |
क्षणानां क्षणिकानां वः सादृश्यं केन हेतुना || ६८० ||

तेनेदं सदृशं वस्तु त्विति चापि न युक्तिमान् |
व्यपदेशः पदार्थानां क्षणिकत्वात्स्वभावतः || ६८१ ||

इदं दृष्टमदोऽद्राक्षणिति दैवोपपद्यते |
व्यपदेशः स्वभावेन व्यपदेष्टुर्विनष्टतः || ६८२ ||

व्यपदेशक्षणाभावात्पूर्वदृष्टैव संक्षयात् |
उत्तरानभिसंबन्धाद्व्यपदेष्टुः कुतो भवेत् || ६८३ ||

व्यपदेशो विना योगमतीतानागतार्थयोः |
तत्स्थास्नुत्वाभ्युपगतौ क्षणिकत्वं विनश्यति || ६८४ ||

जात्यन्धवन्न चादृष्ट्वा कश्चिद्व्यपदिशेदिह |
सादृश्यधिषणां चेह न कश्चित्कर्तुमर्हति || ६८५ ||

प्रमाणविरहात्सिद्धा सेयमन्धपरंपरा |
रक्ताम्वराणां सिद्धान्तस्तथाऽभ्युपगमात्स्वयम् || ६८६ ||

निरोधकाले चित्तस्य वासकत्वं न युज्यते |
क्षणिकत्वादसंबन्धात्संतानान्तरबुद्धिवत् || ६८७ ||

अकृताभ्यागमो दोषः कृतनाशश्च ते भवेत् |
तस्माद्यः कर्मणां कर्ता स भुङ्के कर्मणः फ़लम् || ६८८ ||

यस्मिन्नेव तु विज्ञान आहिता कर्मवासना |
फ़लं तत्रैव संताने कार्पासे रक्तता यथा || ६८९ ||

इत्यस्मिन्नपि सिद्धान्ते प्रसङ्गो न निवर्तते |
संतानिव्यतिरेकेण यस्मान्नैव स विद्यते || ६९० ||

संतानिनस्तु संस्कारा विद्यन्ते परमार्थतः |
मिथश्चासंगतेस्तेषामतो दोषान्न मुच्यते || ६९१ ||

मानाभावान्न चेदिष्टा संततिर्येह कल्पिता |
दोषोक्तिमात्रतस्तर्हि न पक्षः सिद्धिमश्नुते || ६९२ ||

कार्पासबीजसंस्थैव योक्ता रक्तादिवासना |
स्वाकारकार्यकृत्सैव न कार्यं कार्यकृन्मतम् || ६९३ ||

मिथः क्षणानां संबन्धः शृङ्गलाकटकादिवत् |
सादृश्यव्यपदेशादि सर्वं सुस्थं भवेत्ततः || ६९४ ||

इत्येवं चेन्न तद्युक्तं क्षणिकत्वस्य हानितः |
क्षणत्रयस्य संव्याप्तेः शृङ्गलाकटकादिवत् || ६९५ ||

मम तवेत्यवच्छेदव्यवहारश्च त्रुट्याति |
संबन्धाभावतस्तेषां क्षणानामपरस्परम् || ६९६ ||

ज्ञानस्य च विशुद्धस्य स्वसंविन्मात्ररूपिणः |
अन्यस्य तादृशोऽभावात्कुतो दुःखादिसप्लुतिः || ६९७ ||

न चानेकस्वभावांशवत्त्वं ज्ञानस्य संमतम् |
स्वच्छैकरूपतस्तस्य दाडिमादिफ़लं यथा || ६९८ ||

प्रमेयत्वानुभूतेश्च न विज्ञानांशता तथा |
अनित्यदुःखशून्यादेः पृथुबुध्नादिरूपवत् || ६९९ ||

ज्ञानमात्रमिदं सर्वं न ज्ञेयं विद्यते पृथक् |
स्वप्नादिज्ञानदृष्टान्तात्प्रत्ययत्वादिहेतुतः || ७०० ||

प्रतिज्ञाहेतुदृष्टान्तभेदस्तावत्परस्परम् |
ज्ञानमात्रस्वभावत्वाद्भवता नाभ्युपेयते || ७०१ ||

पक्षश्चायं प्रमाणेन प्रत्यक्षेण विरुध्यते |
शरीराद्देशभेदेन भासन्तेऽर्था घटादयः || ७०२ ||

अभ्रान्तं चेन्द्रियज्ञानं तेषु चैवोपजायते |
भिन्नाभिन्नविकल्पार्हं त्वत्प्रत्यक्षं च नेष्यते || ७०३ ||

दूरे स्थितं प्रपश्यामि यन्न दृष्टमिदं तथा |
एवंप्रकारं प्रत्यक्षं स्वसंवेद्यं न बाध्यते || ७०४ ||

दुःखाद्यात्मकमेवेदं विज्ञानं चेत्त्वयोच्यते |
तद्वियोगाद्विशुद्धं तदिति वः कल्पना कथम् || ७०५ ||

यतः संयोनिनिर्मुक्तौ वस्तु शुद्धमिहेष्यते |
स्वरूपस्य तु निर्मुक्तौ किमन्यदवशिष्यते || ७०६ ||

स्वाभाविकगुणध्वस्तौ रागाद्यागन्तुकात्मता |
दृष्टा पुष्पेष्विति वचो यच्चापि समुदाहृतम् || ७०७ ||

सम्यङ्निरस्तं तत्पूर्वं वियोगाच्चापि लिङ्गतः |
संयोगपूर्वता तस्य लिङ्गयते मेषयोरिव || ७०८ ||

द्रव्यान्तराच्छादनाद्वा सहजस्याप्यनीक्षणम् |
तद्द्रव्यसंक्षये यस्मात्पूर्ववत्सहजेक्षणम् || ७०९ ||

ग्राह्यग्राहकरूपेण यच्चापि मलकल्पनम् |
अन्यसंसर्ग्यभावात्तत्तुषकण्डनवद्वृथा || ७१० ||

फ़लाश्रयस्व चाभावान्निर्वाणादि स्वलक्षणम् |
फ़लं च घटते नेह युक्तिभिः शाक्यपुङ्गवे || ७११ ||

शल्यविद्धस्य तच्छल्यनिष्कर्षोत्थं सुखं फ़लम् |
शल्यविद्धमृतौ कस्य फ़लं स्यादिति कथ्यताम् || ७१२ ||

न संयोगो वियोगो वा यस्य केनचिदिष्यते |
विनाशतः स्वतस्तस्य कीदृशी फ़लसंगतिः || ७१३ ||

भवत्पक्षेऽपि तुल्यं चेन्नाविद्यामात्रहेतुतः |
कारकादिविभागस्य वस्तु पूर्णं स्वतो यतः || ७१४ ||

पुरुषार्थात्मकं वस्तु कूटस्थं तत्स्वतो यतः |
अविद्यया तथाभूतं तद्ध्वस्तौ किमपेक्षते || ७१५ ||

अनुमानेन तादृक्षं वस्तु प्राकप्रतिपादितम् |
न चानुमाने दोषोऽपि तत्र कश्चिद्विभाव्यते || ७१६ ||

सहोपलम्भसंस्कारात्पुनर्धीर्यैकदर्शनात् |
साऽनुमा संभवस्तत्र व्यभिचारस्य चेन्न हि || ७१७ ||

ननु चाव्यभिचार्येव संबन्धो गमको भवेत् |
सहोपलम्भमात्रेण न यतः पितृसूनुवत् || ७१८ ||

अस्त्वेवं शङ्क्यते नो चेद्व्यभिचारः स्वगोचरे |
प्रार्थ्यते व्यभिचारो हि जाताशङ्के न गोचरे || ७१९ ||

सहोपलम्भमात्रेण सा तु सर्वत्र जायते |
धियो नो विषये शङ्का व्यभिचारानुसारिणी || ७२० ||

तदाशङ्कानिवृत्त्यर्थमतः कार्यं प्रयत्नतः |
साध्याभावेन तद्धेतोरभावपरिमार्गणम् || ७२१ ||

साध्याभावे कथं हेतोरभाव इति कथ्यताम् |
ज्ञानलक्षणसंप्राप्तावथवाऽप्यविशेषतः || ७२२ ||

यदि मालक्षणाप्तस्य साध्याभावादि भण्यते |
तदा भ्राष्ट्राद्यदूरस्थे साध्याभावादि सज्जते || ७२३ ||

प्रत्यक्षगोचरे साध्यभावश्चेत्प्रतिपाद्यते |
प्रत्यक्षेणैव सिद्धत्वादनुमैवं वृथा भवेत् || ७२४ ||

अधित्यकादौ देशे तु ह्युपलब्धेरसंभवात् |
मा भूदग्न्याद्यभावेऽपि कदाचिद्धूमसंभवः || ७२५ ||

यद्येवमन्वयोऽप्यत्र नैव प्राप्नोति तत्कथम् |
अन्यत्र यदि नाम स्याद्धूमभावेऽग्निभावता || ७२६ ||

दर्शनादस्तु सा कामं दर्शनाधीनसिद्धितः |
अधित्यकादौ देशे तु यावत्साक्षान्न दर्शनाम् || ७२७ ||

तावन्नावसितुं शक्यं भवितव्यमिहाग्निना |
इति धूमोपलम्भत्वाद्धाष्ट्रधूमोपलम्भवत् || ७२८ ||

इदं तावद्वदत्वत्र लिङ्गलक्षणतत्त्ववित् |
धूमादिलिङ्गेनेहार्थो भवता कोऽनुमीयते || ७२९ ||

नाग्निस्तस्य प्रसिद्धत्वान्नापि देशः प्रसिद्धितः |
न च संबन्धमात्रं स्याद्यथोक्तादेव कारणात् || ७३० ||

तस्मान्नैवानुमा नाम मानं युक्तिमदिष्यते |
मेयाभावादिति प्राप्तावत्र प्रतिविधीयते || ७३१ ||

सहोपलब्धिसंस्कारवशाद्धूमादिदर्शनात् |
अग्न्यादौ विप्रकृष्टेऽर्थे निश्तिता जायते मतिः || ७३२ ||

लिङ्गात्तावदिदं ज्ञानं जातं बाधकवर्जितम् |
उत्पन्नत्वात्तदुत्पन्नं नानुत्पन्नं कथंचन || ७३३ ||

जातं किमविनाभावसंबन्धेनेदमीदृशम् |
किंवा नेति परीक्षेयं जातत्वात्स्यादपार्थिका || ७३४ ||

सर्वथा फ़लवज्ज्ञानं जातत्वान्न तदन्यथा |
तस्मात्प्रत्यक्षवत्किंचिद्व्यभिचारकृदञ्जसा || ७३५ ||

यावन्नेक्षामहे तावन्नाप्रमाणमितीर्यते |
तदपह्नवमानस्य तवात्यन्तमसंभवात् || ७३६ ||

अत्राऽऽह यदि विज्ञानजन्ममात्रात्प्रसिध्यति |
प्रतिज्ञामात्रतः सिद्धेर्वृथा स्याद्धेतुकीर्तनम् || ७३७ ||

बाढमेवं भवेदेतदाशङ्काकारणं न चेत् |
किंचित्तत्रोपलभ्येत ह्यनवद्यं भवेद्वचः || ७३८ ||

पुरुषादिनिमित्तस्तु जायते यत्र संशयः |
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां हेतोः स्यात्तत्र निश्चयः || ७३९ ||

उत्पन्न एव ज्ञानेऽतस्तत्संदेहनिवृत्तये |
अन्वयव्यतिरेकौ स्तो न ताभ्यामनुमेयधीः || ७४० ||

संदेहनिर्णयादन्यत्स्वभावादि यदुच्यते |
तस्यानुमित्यनङ्गत्वात्प्राप्तं तत्तुषकण्डनम् || ७४१ ||

अविनाभावसिद्ध्यर्थं नन्विदं वर्ण्यते त्रयम् |
त्रिष्वेव त्वविनाभावाद्भद्रं तैरपि कीर्तितम् || ७४२ ||

स्वभावादविनाभावे स्यादौष्ण्यस्याग्निलिङ्गता |
स्वभावोऽथाविनाभावात्कार्ये प्राप्ता स्वभावता || ७४३ ||

औष्ण्यस्वभावो दृष्टोऽग्निस्तस्यान्यत्राऽपि दर्शनात् |
क्षितितोयाग्निमरुतां दृष्टा स्पर्शस्वभावता || ७४४ ||

मतं चेदस्वभावोऽसौ यो नैकार्थप्रवृत्तिमान् |
धवादावपि तद्वृत्तेर्वृक्षात्मा शिंशपा न हि || ७४५ ||

शिंशपा वृक्ष एवेति ह्यविनाभावकारणात् |
क्षणिकत्वं न भावानां स्वभावः स्यात्तथा सति || ७४६ ||

तस्यानेकार्थशायित्वादहेतुत्वं प्रसज्यते || ७४७ |
क्षणिकत्वं यदैकस्य तदाऽसाधारणात्मता |
हेतोः साधारणात्मत्वं यदाऽनेकस्य तन्मतम् || ७४८ ||

अग्नेर्धूमाच्च धूमस्य कार्यत्वस्य समीक्षणात् |
अनैकान्तिकता हेतोः कार्यत्वस्येह सज्जते || ७४९ ||

यदि नाम सदा स्पर्शो वाय्वादावपि वर्तते || ७५० ||
नैतावता भवेल्लोके गौरस्पर्शस्वभाविका |
भुवो हि स्पर्शवत्त्वस्य लोकेऽस्मिन्सुप्रसिद्धितः || ७५१ ||

किंचाप्यव्यभिचारेण स्वभावत्वं विवक्षतः |
स्वभावान्नैव संसिध्येद्वस्तुनोऽव्यभिचारिता || ७५२ ||

त्रिष्वेव त्वविनाभावादिति यद्धर्मकीर्तिना |
प्रत्यज्ञायि प्रतिज्ञेयं हीयेतासौ न संशयः || ७५३ ||

तथैवाव्यभिचारेण स्वभावत्वं विवक्षतः |
पुरैवाव्यभिचारस्य संसिद्धेः किं ततोऽपरम् |
स्वभावहेतुना साध्यं वदं यत्ते विवक्षितम् || ७५४ ||

अग्नेश्चाव्यभिचारित्वात्कार्यस्यापि स्वभावता |
धूमस्याऽऽप्नोति भेदो वा द्वयोर्हेत्वोर्निवर्तते || ७५५ ||

कार्यत्वेऽपि च धूमादेर्न सोंऽशोऽनुमितौ मतः |
व्यभिचाराच्छराच्छृङ्गाच्छरस्योत्पत्तिरीक्ष्यते || ७५६ ||

कार्यत्वान्नैव धूमादिरेति निश्चयहेतुताम् |
व्यभिचारहेत्वसद्भावादग्नेर्हेतुत्वमेत्यसौ || ७५७ ||

अनेककारणं कार्यं यस्माद्दृष्टं शरादिकम् |
तस्मादव्यभिचारेण कार्यमप्येति हेतुताम् || ७५८ ||

अपेक्षाऽप्यत्र लिङ्गोक्तेः कार्यादौ नैव जायते |
अकार्यश्चास्वभावश्च नालिङ्गं कृत्तिकोदयः || ७५९ ||

कृत्तिकात्वादिति ह्युक्तेर्नैव कार्यस्वभावयोः |
अपेक्षा जायते किंतु ह्यन्वयेतरमात्रतः || ७६० ||

अकार्यत्वास्वभावत्वादविनाभावमात्रतः |
उदयः कार्तिको लिङ्गं प्रत्यासत्तेर्भवेद्ध्रुवम् || ७६१ ||

रौहिणस्योदयस्यातो न स्वभावाद्यपेक्षते |
यतोऽतो न स्वभावादेर्हेतुत्वमुपपद्यते || ७६२ ||

नाऽऽत्मनि स्यात्स्वशब्दोऽत्र विरुद्धा स्वात्मनि क्रिया |
कार्यस्यापि स्वभावत्वं भवेदात्मीयवाचके || ७६३ ||

किमात्मैव स्वशब्देन किं वेहाऽऽत्मीय उच्यते |
स्वभाव आत्मनो भाव इति चेद्भवतो मतम् || ७६४ ||

स्व एवाऽऽत्मा स्वभावश्चेत्तदाऽन्यस्य ह्यसंभवात् |
व्यतिरिक्तस्य मेयस्य स्यादात्मैवाऽऽत्मनोऽनुमा |
तथाच पक्षहेत्वादेरनन्यत्वं प्रसज्यते || ७६५ ||

अथ स्वस्य स्वभावश्चेदात्मीयोऽर्थो विवक्षितः |
आत्मीयः शिखिनो धूमस्तस्यापि स्यात्स्वभावता || ७६६ ||

संवित्तिभावयोर्भेदो यथैवं तदभावयोः |
न भेदोऽनुपलब्धिर्वो नातो लिङ्गं कथंचन || ७६७ ||

एवं लौकिकतादात्म्यतदुत्पत्ती प्रतीरितम् |
अथ स्वप्रक्रियाक्लृप्तं स्वभावादि परीक्ष्यते || ७६८ ||

अन्यापोहनपक्षेऽपि शब्दव्यावृत्तिभेदतः |
न हेतोः स्यात्स्वभावत्वं क्रियात्वं च न विद्यते || ७६९ ||

वृक्षोऽयं शिंशपेत्यत्र त्वतृक्षार्थविविक्तकम् |
वृक्षव्यक्तिषु सर्वत्र रूपमस्ति किलेदृशम् |
अशिंशपाविविक्तं च तद्वदेवाभिधीयते || ७७० ||

तत्रावृक्षविविक्तेऽर्थे संकेतो वृक्षसंज्ञया |
अशिंशपाविविक्ते च संकेतः शिंशपेति च || ७७१ ||

वृक्षोऽयं शिंशपेयं च भवेद्व्यवहृतिस्ततः ||
शब्दार्थारोपणेनैव सविकल्पधियो जनिः || ७७२ ||

शब्दार्थापोहयोर्लिङ्गे ज्ञेया गमकगम्यता |
स्वभावकार्ये लिङ्गे स्तः स्वाभाव्यादि च लिङ्ग्यते || ७७३ ||

न तत्र तावद्विज्ञानं तद्ग्राह्येऽस्तीह वस्तुनि ||
स्वभावो वाऽथवा कार्यं विकल्पोऽयं मतो यतः || ७७४ ||

न वस्तुस्पृग्विकल्पत्वाच्छब्दालम्बनमात्रतः |
शब्दाः सन्तः कथं तेऽर्था ह्यर्हन्ति भवितुं क्वचित् || ७७५ ||

स्वभावकार्यतासिद्धिरनुमानसमाश्रयात् |
ताभ्यां चाप्यनुमासिद्धिरेवमन्योन्यसंश्रयः || ७७६ ||

अशिंशपानिवृत्तिर्हि न स्वभावो भवेद्यतः |
अवृक्षापोहरूपस्य तयोरत्यन्तभेदतः || ७७७ ||

अप्यधूमनिवृत्तिश्चानग्निव्यावृत्तिरूपिणः |
न कार्यं स्यात्स्वभावो वा तयोरत्यन्तभेदतः |
तद्व्यक्तेरग्निकार्यत्वान्न सा कार्यं भवेदतः || ७७८ ||

अथान्यापोहवद्वस्तु गम्यं गमकमेव च |
वक्तव्यं तत्र किं मानमदृष्टौ न त्रिरूपता || ७७९ ||

अशिंशपानिवृत्त्यात्मरूपं वस्त्वे चेन्मतम् |
अवृक्षापोहरूपं च तयोर्गमकगम्यता || ७८० ||

अशिंशपानिवृत्यात्म स्वभावाद्गमकं भवेत् |
अवृक्षात्मनिवृत्त्यात्म गम्यं च स्यात्तदेव तु || ७८१ ||

स्वपक्षसिद्धयेऽप्येवं क्लिश्यतोऽपि न सिध्यति ||
पक्षोऽयं बुद्धभक्तस्य यथा तदभिधीयते || ७८२ ||

अशिंशपानिवृत्तिर्वः कुतोऽज्ञायि प्रमाणतः || ७८३ |
प्रत्यक्षेण न तावत्सा तस्य सद्वस्तुमानतः |
लिङ्गान्तरस्य चाभावान्नापि लिङ्गात्प्रसिध्यति || ७८४ ||

उपलप्स्यामहे शब्दादेवैनामिति चेन्मतम् |
अनादिमद्व्यवहृतेः संबन्धस्य च सिद्धितःस || ७८५ ||

किंमानपूर्वकोऽस्यार्थसंबन्ध इति नोच्यते |
सिध्यत्येवं भवत्पक्षो दोषोऽपि स्यादनीप्सितः || ७८६ ||

एवं यतोऽभ्युपगतौ लिङ्गं स्याच्छब्द एव तु |
न स्वभावोऽथवा कार्यं प्रतिज्ञा च मृषा भवेत् || ७८७ ||

त्रिष्वेव त्वविनाभावादिति योक्ता प्रयत्नतः |
प्रतिज्ञार्थस्य संत्यागो न युक्तः शाक्यभिक्षुभिः || ७८८ ||

ननु चाशिंशपाद्यर्थविविक्तोऽर्थः प्रतीयते |
शब्दादेव तु तज्ज्ञानादवृक्षार्थमतिर्भवेत् || ७८९ ||

अशिंशपानिवृत्तिर्या काऽसाविह भवन्मता |
नाभावोऽसौ यतोऽभावो मतो वोऽनुपलब्धितः || ७९० ||

शिंशपानुपलब्धिश्चेदन्यव्यावृत्तिरूपतः |
ततोऽभावात्तथा सिद्धोऽवृक्षाभावोऽपि सर्वदा || ७९१ ||

उपलब्ध्यभावतो नैवं यथा तदभिधीयते |
कोऽभावानुपलब्ध्योर्वो भेदः स्यादिति कथ्यताम् || ७९२ ||

ननूपलब्ध्यभावो योऽनुपलब्धिः स उच्यते |
भावाभावस्त्वभावोऽपि प्रसिद्धं जगति द्वयम् || ७९३ ||

सत्यमेवं तथाऽप्यत्र प्रष्टव्यमवशिष्टते |
किंचोपलब्ध्यभावेन सा सिद्धा किं ततोऽन्यतः || ७९४ ||

घटाभावं घटो यद्वद्धटाभावत्वकारणात् |
मिनोति नाऽऽत्मनोऽभावमुपलब्धिस्तथैव च || ७९५ ||

माभावस्याप्यभावेऽस्मिन्संसिद्धेरनुभूतितः |
सैवातोऽनुपलब्ध्युक्त्या भवद्भिरुपवर्ण्यते || ७९६ ||

भावाभावोऽपि किंचातः शृण्वतो यद्भविष्यति || ७९७ ||
उपलब्ध्या विनाऽभावाद्यद्यभावः प्रसिध्यति |
तदोपलब्ध्यभावोऽसौ यो भावो भवतोच्यते || ७९८ ||

यदि तद्व्यतिरेकेण तदा वक्तव्यमेव ते ||
किंभूतं ते तदा चित्तमभावप्रसमीक्षणे || ७९९ ||

उपलब्ध्यभावं मुक्त्वेह नान्यादृक्चित्तमीक्ष्यते |
किंचोपलब्धितः सर्वसिद्धिमाप्नोति नान्यथा || ८०० ||

न तादात्म्यतदुत्पत्ती मिथोऽयोगादपोहयोः |
न स्वलक्षणयोस्तद्वन्नाप्यपोहवतोस्तयोः || ८०१ ||

नासत्सद्व्यतिरेकेण नासता च सदन्वितम् ||
सति नासदभावोऽपि ह्युक्तं तादात्म्यमागमात् || ८०२ ||

यथाऽसत्सति संवित्तौ सदप्येवं प्रतीयताम् |
तदेतदिति च स्पष्टं श्रुतिरैकात्म्यमब्रवीत् || ८०३ ||

न च भेदमनाश्रित्य स्वभावादि प्रसिध्यति ||
योगस्य भेदनिष्ठत्वान्न च भेदः पुरोक्तितः || ८०४ ||

स्रजि सर्पादिकः क्लृप्तो नाभिन्नो भिन्न एव वा |
यथोक्तन्यायमार्गेण स्वभावादि ततः कुतः || ८०५ ||

एवमागमतः सिद्ध ऐकात्म्येऽनुभवाश्रयात् ||
नान्यसिद्धान्तसंसिद्धिर्लभ्युते सर्वतार्किकैः || ८०६ ||

स्वोक्त्यैवाह्नुतेः कृत्स्नवस्तुनोऽतो न यत्यते |
निराचिकीर्षया शून्यवादिनोऽविषयत्वतः || ८०७ ||

न मृत्यवः स्वभावोऽस्य कार्याणि करणानि च ||
कुतस्तदिति चेदाह स वा इति परा श्रुतिः || ८०८ ||

स्वप्नो भूत्वा यथाऽत्येति मृत्यो रूपाण्यसङ्गतः |
आत्मैकस्मिन्नपि तनौ म्रियमाणस्तथैव सः || ८०९ ||

शरीरमिति वाक्येन जायमानविशेषणम् |
क्रियते न स्वतस्तस्य जन्माद्यैः संगतिर्यतः || ८१० ||

मोहाल्लिङ्गात्मनोत्क्रान्तः श्रुतकर्मानुरूपतः |
मिथ्याभिमानतो देहं यदाऽऽत्मेत्यभिमन्यते || ८११ ||

देहं संपद्यमानोऽजस्तदाऽऽत्मा जायते खवत् ||
घटादिजन्मना तद्वत्तन्नाशे म्रियतेऽमरः || ८१२ ||

संपद्यमान एवाऽऽत्मा जायते म्रियते यतः ||
न तत्पूर्वं तदूर्ध्वं वा तेन वा अवधारणम् || ८१३ ||

पाप्मेति देहसंबन्धहेतुमात्रमिहोच्यते |
आ विरिञ्चात्तथाऽऽस्थाणोः सर्वं कर्मात उच्यते || ८१४ ||

ब्रह्मादीनां शरीराणि श्वसूकरशरीरवत् |
यतो जिहासितान्येव तस्माद्धर्मेऽपि पाप्मगीः || ८१५ ||

दुःखाभावः सदेहस्य नैवास्तीति श्रुतेर्वचः |
तस्माद्दैवोऽप्यनर्थः स्याद्देहो नाशाच्च सर्वदा || ८१६ ||

कर्म नाऽऽरभते यावद्दुःखादिफ़लमात्मनः |
असत्समं भवेत्तावत्तदपूर्वात्मना स्थितम् || ८१७ ||

शरीरं पाप्मनां कार्यं धर्माधर्मात्मनामिदम् |
तस्मिन्नात्माभिमानो यः सा संपत्तिरविद्यया || ८१८ ||

देहकर्मक्ष्ये देहपातश्चास्य यदा तदा ||
पाप्मनः कर्मकार्याणि विजहात्यमृतोऽव्ययः || ८१९ ||

जहाति मृत्यो रूपाणि मृतिस्वप्नादिभूमिषु |
न तु मृत्युमृते ज्ञानाज्जहात्यात्मा निजं तमः || ८२० ||

पाप्मादिप्रकृतादानत्यागाभ्यामनिशं यथा |
धिया समानः सन्नात्मा संसरत्या विमोक्षतः || ८२१ ||

परलोकेहलोकौ च तथैवायमविद्यया |
मृतिजन्मप्रबन्धेन संसरत्या विमोक्षतः || ८२२ ||

यत एवमतः सिद्धा देहादिभ्योऽन्यताऽऽत्मनः |
तत्संयोगवियोगाभ्यां स्रग्वस्राभरणादिवत् || ८२३ ||

न हि च्छिन्नेन कर्णेन तद्वानस्मीति मन्यते |
यथैवमवशिष्टेन तद्विशेषणहेतुतः || ८२४ ||

आभिमानिक एवास्य येन येन विशेष्यते |
आत्माऽविशेषणोऽतः स्यात्स्रगाभरणवस्रवत् || ८२५ ||

ननु न स्तोऽस्य लोकौ द्वौ यावात्मा संचरत्ययम् |
मृत्युजन्मप्रबन्धेन जाग्रत्स्वप्नाख्यलोकवत् || ८२६ ||

स्वप्नजागरितौ लोकौ यथा प्रत्यक्षमानतः |
परलोकेहलोकौ तु न तथा मानगोचरौ || ८२७ ||

प्रात्यक्ष्यादस्य लोकस्य नास्त्याशङ्काऽस्ति तां प्रति |
परलोकेऽपि नाऽऽशङ्का तत्सिद्धेरागमात्सदा || ८२८ ||

प्रत्यक्संवित्प्रमाणत्वं परलोकेहलोकयोः |
स्वप्नवन्नान्यमानत्वमित्यस्तित्वं विवक्षितम् || ८२९ ||

इत्याशङ्क्योत्तरो ग्रन्थस्तस्य वा इति भण्यते |
इत्येष तावत्संबन्धस्तथाऽन्योऽप्यभिधीयते || ८३० ||

आत्मा ज्योतिरिति ह्येकः समान इति चापरः |
पाप्मनो विजहातीति पदार्थाः सूत्रितास्रयः || ८३१ ||

स्वप्नेन निर्णयो वाच्य एतेषामित्यतोऽधुना |
तस्येति वर्ण्यतेऽथेदं विधिना येन तच्छृणु || ८३२ ||

अयं चाप्यभिसंबन्धस्तथा चान्याऽपि वर्ण्यते |
स्वयंज्योतिर्य आत्मोक्तस्तस्याविद्याक्रियोद्भवाः || ८३३ ||

कर्मोपभोगसिद्ध्यर्थं वर्ण्यन्ते भूमयोऽधुना |
इदं जन्म परं चैव स्वप्नस्तन्मध्यगस्तथा || ८३४ ||

भावि यज्जन्म यच्चेदं प्रत्यक्षमनुभूयते |
एते एव विभोः स्थाने द्वे एवेत्यवधारणात् || ८३५ ||

ननु स्वप्नोऽपि लोकोऽस्य कथं स्यादवधारणम् |
द्वे एवेति, न संध्यत्वात्स्वप्नस्य स्थानयोर्द्वयोः || ८३६ ||

संध्यं तृतीयमित्युक्तिः पूरणप्रत्ययश्रुतेः |
न स्थानान्तरनिद्दनुत्यै यत्तूक्तमवधारणम् || ८३७ ||

तदयोगव्यवच्छित्त्यै नान्ययोगव्यपेक्षया |
तस्मिन्संध्य इतीदं च तथा सति समञ्जसम् || ८३८ ||

स्वप्नेहलोकयस्तावत्सत्त्वं प्रत्यक्षगोचरम् |
परलोकस्य सद्भावे किं प्रमाणमितीर्यताम् || ८३९ ||

अस्मिन्नेव तु स स्वप्ने स्थाने तिष्ठन्प्रपश्यति ||
इमं लोकं परं चाऽऽत्मा कर्मज्ञानादिसंस्कृतः || ८४० ||

भूतजन्मनि यद्भुक्तं कर्म तद्भावनाञ्जितः |
पौर्वदैहिकमेवातो वयस्याद्येऽभिवीक्षते || ८४१ ||

मध्ये वयसि कार्कश्यात्कारणानामिहाऽऽर्जिताः |
प्रायेण वीक्षते स्वप्ने वासनाः कर्मणो वशात् || ८४२ ||

वियासुः परलोकं तु कर्माविद्यादिसंवृतः |
भाविनो जन्मनो रूपं स्वप्ने प्रायेण पश्यति || ८४३ ||

भुक्तत्वादविवक्षेह व्यतिक्रान्तस्य जन्मनः |
परलोकेहलोकौ तु गृह्येते संध्यसिद्धये || ८४४ ||

सुखेन दर्शनं तावदैहिकस्येह जन्मनः ||
यथा तु परलोकस्य तथाऽथेत्यभिधीयते || ८४५ ||

स्वप्नस्थानं समाश्रित्य परलोकं प्रपश्यति |
विधिना केन किंचाऽऽत्मा समाश्रित्य प्रपश्यति || ८४६ ||

अथैतदुच्यते स्पष्टं तद्यथाबत्प्रतीयताम् |
येनाऽऽक्रामत्युमुं लोकं सोऽस्याऽऽक्रम इहोच्यते || ८४७ ||

यादृक्साधनमस्येह परलोकाप्तये चितम् ||
आक्रमः स यथा यस्य सोऽयमात्मा यथाक्रमः || ८४८ ||

यथाक्रमो यथोपायो विद्याकर्मादिलक्षणः |
परलोकोन्मुखीभूतं तमाश्रित्याऽऽक्रमं स्वकम् || ८४९ ||

स्थानं निर्माय संध्याख्यं विपाकानुभयानयम् |
अधर्मधर्मयोरात्मा दुःखानन्दान्प्रपश्यति || ८५० ||

पाप्मनोऽधर्मकार्याणि तथाऽऽनन्दांश्च धर्मजान् |
आगमादन्यतः साक्षान्न तु पापादिदर्शनम् || ८५१ ||

धर्माधर्मप्रयुक्तो वा देवतानुग्रहात्तथा |
आनन्दान्पाप्मनश्चित्रान्स्वप्न आत्मा प्रपश्यति || ८५२ ||

इह जन्मन्यसंभाव्यं स्वप्ने यस्मात्प्रपश्यति ||
परलोकाश्रयं तादृक्तस्मात्स्वप्नसमीक्षणम् || ८५३ ||

संध्यस्वप्नविधिस्तावदेवं समुपवर्णितः ||
परलोकप्रसिद्ध्यर्थं तस्य वा इति वाक्यतः || ८५४ ||

यदुक्तं विरहेऽशेषसूर्यादिज्योतिषामयम् |
पुमान्व्यवहरत्यात्मज्योतिषैवेति लिङ्गतः || ८५५ ||

भान्वादिसर्वज्योतिर्भ्यो विविक्तोऽयं पुमानिति |
क सिद्ध इति वक्तव्य यथोक्तार्थप्रसिद्धये || ८५६ ||

स्वयंज्योतिःप्रसिद्धिर्वा पूर्वमुक्ताऽनुमानतः |
साक्षादव्यवधानेन तत्प्रसिद्धिरथोच्यते || ८५७ ||

स स्वयंज्योतिरात्मैव बाह्यज्योतिर्विवर्जितः |
यथा भवति साक्षाच्च तथेदमभिधीयते || ८५८ ||

यत्र यस्यामवस्थायां स्वपितीत्यभिधीयते |
पुरुषोऽजं स्वमात्मानं तदाऽपीतो भवत्ययम् || ८५९ ||

जाग्रत्कर्मक्षयादात्मा बाह्यदेहाभिमानतः |
व्युत्थाय स्वप्रधानः सन्स्वप्नमायां समीक्षते || ८६० ||

प्रवृत्तं फ़लदानाय यदिदं जन्म वर्तते |
अस्येति लोकशब्देन तदेतदभिधीयते || ८६१ ||

जुहोत्यादिक्रियाद्वारा यस्मात्सर्वमवत्ययम् |
सर्वावानिति तेनायमात्मा देहान्त उच्यते || ८६२ ||

कृत्स्नं जगदुपादाय क्रियैकैकस्य सिध्यति |
जुहोत्यादिर्जगद्धेतुः सर्वावानुच्यते ततः || ८६३ ||

अद्यात्मादिविभागेन सर्वा वाऽस्याऽऽत्मनो यतः |
भूतभौतिकमात्राः स्युः सर्वावानुच्यते ततः || ८६४ ||

सर्वावतोऽस्य देहस्य स्वप्नभोगप्रसिद्धये |
आदाय वासनामात्रां स्वप्नमायां तनोत्ययम् || ८६५ ||

अध्यात्मादिविभागेन मात्रा जागरिते यथा |
भोगेनेहापचीयन्ते प्रचीयन्ते च कर्मभिः || ८६६ ||

स्वप्नभूमावपि तथा कर्मणोत्थापिता इमाः |
क्षयवृद्धिप्रबन्धेन मात्राः स्युर्वासनात्मिकाः || ८६७ ||

धिया धियेति च तथा प्रागेतदुपपादितम् |
ह्रासवृद्धिप्रबन्धेन यथेदं वर्तते जगत् || ८६८ ||

स्वयमेव विहत्येति देवता प्रतिषेधकृत् |
विशेषणं स्वय मिति देहपाते ऽस्यभण्यते || ८२९ ||

स्वात्मापसर्पणाद्देहं निःसंबोधं करोति यः |
सुषुप्सुः कर्मणां ध्वस्तौ विहत्येत्युच्यते ततः || ८७० ||

भान्वाद्यनुग्रहाद्बोध आत्मनश्चक्षुरादिषु |
देहस्य व्यवहारार्थं देहव्यवहृतिस्तथा || ८७१ ||

आत्मकर्मप्रयुक्तैव धर्मादिफ़लभुक्तये |
कर्मणः फ़लभोगान्ते देहो यस्मात्पतत्ययम् || ८७२ ||

निर्मायेति स्वयं तद्वदात्मकर्मव्यपेक्षया |
स्वप्नप्रपञ्चनिष्पत्तिर्यस्मात्तस्माद्विशेषणम् || ८७३ ||

अपास्ताशेषकरणदैवतस्यापि चाऽऽत्सनः |
क्रियाकारकसिद्ध्यर्थं भावनैवास्य कारणम् || ८७४ ||

निर्मातव्योऽथ भोक्तव्यो यो लोकोऽभूदिहाऽऽत्मनः ||
तेन तेन स्वरूपेण भावना व्यवतिष्ठते || ८७५ ||

अपेतकारकत्वोऽपि कर्मोत्थापितभावनः |
भावनाकारकेक्षित्वादात्मैकः कारकायते || ८७६ ||

जाग्रतो यदुपात्तं प्राग्भावनालक्षणं स्वयम् |
भास्वद्धीसंश्रयं ज्ञानं भाःशब्देन तदुच्यते || ८७७ ||

बुद्ध्यादिकरणोत्थाया व्यावृत्त्यर्थं विशेषणम् |
स्वेनेति भासः प्रत्यक्चिदभिव्यक्तिकृतोऽभिधा || ८७८ ||

स्वशब्दाविह विज्ञेयावात्मीयात्मार्थवाचिनौ |
भाज्योतिरनुरोधेन सामर्थ्यादेव कारणात् || ८७९ ||

परार्था भावना यस्मात्स्वार्थं ज्योतिश्चिदात्मनः |
उक्तार्थवाचिनौ तस्मात्स्वशब्दौ समुदाहृतौ || ८८० ||

स्वयंज्योतिरिति प्रोक्तो निष्क्रियोऽकारकोऽफ़लः |
यः स एव स्वयंज्योतिर्ज्योतिःशब्देन भण्यते || ८८१ ||

निःशेषलोकधीवृत्तिसाक्षिणैवाविकारिणः |
प्रतीच ईदृशी वृत्तिः स्वपीतीत्यभीधीयते || ८८२ ||

पीताध्यात्मादिकज्योतिर्जाग्रच्छब्दादिवर्जितः |
वासनोपाधिरात्मैकः स्वयंज्योतिरितिर्यते || ८८३ ||

मातृमानप्रमेयादिसामग्नी वासनात्मिका |
स्वप्ने भाःशब्दवाच्याऽस्य स्वयंज्योतिप आत्मनः || ८८४ ||

प्रमातृत्वादिका सर्वा प्रथते विषयात्मना |
भावना स्वार्थरूपस्य प्रतीचोऽलुप्तचक्षुषः || ८८५ ||

मातारं मेयसंबद्धं जाग्रद्भूमौ यथेक्षते |
निष्क्रियो वासनाराशिं स्वप्नभूमौ तथेक्षते || ८८६ ||

स्वयंज्योतिरयं प्रत्यङ्सर्वसाधननिस्पृहः |
कूटस्थो वासनाः स्वप्ने चिदाभासाः करोत्ययम् || ८८७ ||

तत्संनिधौ चिदाभत्वं कार्यकारणवस्तुनः |
यत्तदस्याऽऽत्मनो मोहाद्द्रष्टृत्वमुपचर्यते || ८८८ ||

ज्योतिषाऽकारकेणाऽऽत्मा वर्ततेऽसंस्पृशन्परम् |
चिदाभा वासनाश्चैवं संगतिर्न तयोर्मिथः || ८८९ ||

यथा जात्यमणेः शुद्धा ज्वलन्ती निश्चला शिखा |
संनिध्यसंनिधानेषु घटादीनामविक्रिया || ८९० ||

निःशेषबुद्धिसाक्ष्येवं परमात्मप्रदीपकः |
संनिध्यसंनिधानेषु धीवृत्तीनामविक्रियः || ८९१ ||

न प्रकाशक्रिया काचिदस्य स्वात्मनि विद्यते |
उपचारात्क्रिया साऽस्य यः प्रकाश्यस्य संनिधिः || ८९२ ||

यदेवं वर्तनं श्रुत्या स्वपितीति तदुच्यते |
इत्थंभूते तृतीयाऽतः स्वेन भासेति गृह्यते || ८९३ ||

सामग्र्यभावान्नैवेह कर्तृत्वादि विवक्ष्यते |
आत्मनोऽकारकत्वं च प्राधान्येन विवक्षितम् || ८९४ ||

भान्वादिबाह्यज्योतिर्भिः संकीर्णः प्रागभूदयम् |
अन्यस्य ज्योतिषोऽभावात्स्वयंज्योतिः पुमानयम् || ८९५ ||

नान्यत्र कारणाद्वृत्तिः कार्याणां जागरेऽपि हि |
कारणं त तमस्व्यात्मा नातः स्वप्ने मनस्थितिः || ८९६ ||

ननु जाग्रच्छरीरादेर्मात्रोपादानमीरितम् |
तस्मिन्सति स्वयंज्योतिः कथमात्माऽभिधीयते || ८९७ ||

सत्यमेवं तथाऽपीदं मात्रादानं परात्मनः |
सर्वदा विषयीभूतं गन्धर्वनगरादिवत् || ८९८ ||

एतस्मिन्ननृतोपाधौ शक्यो दर्शयितुं परः |
वासनालक्षणे साक्षात्स्वयंज्योतिःस्वभावकः || ८९९ ||

सर्वोपाधिविनिर्मुक्तौ नैव शक्यः स ईक्षितुम् |
सुषुप्त इव तेनासन्मात्रादानमिदं कृतम् || ९०० ||

ननु जाग्रद्वदीक्ष्यन्ते ग्रहीतृग्रहणादयः |
स्वयंज्योतिः कथं तेषु सत्सु स्वप्नेऽभिधीयते || ९०१ ||

नैतदेवं, कुतो जाग्रद्वैलक्षण्यात्मकत्वतः |
स्वप्नस्य देहबुद्ध्यादेः स्वप्नवृत्तावसंभवात् || ९०२ ||

आत्मबुद्धिमनश्चक्षुरालोकार्थादिलक्षणम् |
जाग्रदेव न तु स्वप्नो भावनामात्रशेषतः || ९०३ ||

आविश्चिकीर्षुः साक्षादिममर्थं च श्रुतिः परा |
न तत्रेति प्रवृत्तैषा प्रत्यगात्मविशुद्धये || ९०४ ||

कर्मकृद्धिषणान्तो यः कामाविद्यासमन्वितः |
स्वापबोधाविमौ तस्य न तु तत्साक्षिणो दृशेः || ९०५ ||

कूटस्थज्योतिषैवाऽऽस्ते स्वप्नस्थानेऽक्रियोऽद्वयः |
चिदाभया वासनया तत्साक्षित्वं प्रकल्पते || ९०६ ||

तत्प्रयोक्तृक्रियाभावाद्वुद्ध्यादिज्योतिपामिह |
न व्यापृतिरतः प्रत्यङ्ज्योतिपा स्वेन वर्तने || ९०७ ||

जाग्राद्वस्तूनि सर्वाणि भावनामात्ररूपताम् |
जाग्रत्कर्मक्षये यान्ति स्वप्नकरमोद्भवे सति || ९०८ ||

ता भावना उपादाय प्रत्यङ् स्वप्ने रिरंसया |
करोत्येष रथाद्यर्थं स्वप्नभोगप्रसिद्धये || ९०९ ||

करणं कर्म कर्ता च कर्मैतत्कारकात्मकम् |
प्रत्यङ्भोहैकनिष्ठं सच्चिदाभत्वात्तदात्मनि || ९१० ||

कार्यकारणरूपेण कर्मैतत्प्रथते जगत् |
आत्मन्येतत्समध्यस्तमात्माविद्यैकहेतुतः || ९११ ||

सर्वस्य कर्मणोऽत्यन्तमात्माऽकर्ता विलक्षणः |
तत्संहतः स्वयं त्वात्माऽसंहतो निर्गुणः शुचिः || ९१२ ||

अविद्यया स्वमात्मानमशुद्धं मन्यते यदा |
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तानि तदैतानि प्रपद्यते || ९१३ ||

रथा दार्वाद्यसद्भावान्न सन्ति स्वप्नदर्शने |
न सन्त्यश्वादयस्तद्वद्रथयोगाः सवर्त्मका || ९१४ ||

रथादीन्सृजतेऽथात्र जाग्रत्कर्मादिहेतुकान् |
अविद्याकामकर्माणि सृष्टिबीजमिदं दृशेः || ९१५ ||

कर्मणो गमनस्येह साधनाभावहेतुना |
स्वप्ने मृषात्वमाहैवं गमनादेः श्रुतिः स्वयम् || ९१६ ||

न कर्मफ़लमप्यत्र स्वप्ने तद्धेत्वसंभवात् |
नाऽऽनन्दा अपि तत्रेति ह्यतः श्रुतिरभाषत || ९१७ ||

आह् लदाः स्युरिहाऽऽनन्दा हर्षाश्चात्र मुदस्तथा |
प्रकर्षगुणसंबन्धाः प्रमुदो मुद एव तु || ९१८ ||

पल्वलास्त्विह वेशान्ताः प्रसिद्धार्थं तथोत्तरम् |
इत्येवमसतामेव स्रष्टाऽऽत्मा स्वात्ममायया || ९१९ ||

चिदाभकारकोद्भूतवासनाकर्महेतुकः |
स्वयं निर्माय सृजत इत्यकर्मापि भण्यते || ९२० ||

अविचारितसंसिद्धं क्रियाकारकलक्षणम् |
जाग्रद्भूमावपि मतं किमु स्वप्नैकनीडगम् || ९२१ ||

रथादिवासनानीडचित्तवृत्तिसमुद्भव -
कर्महेतुत्वतः कर्ताऽकर्ताऽप्यात्माऽभिधीयते || ९२२ ||

अकर्तुरपि कर्तृत्वं स्वात्माज्ञानैकहेतुतः |
तदन्यस्येह कार्यत्वात्कर्ताऽऽत्मैव तमोवधिः || ९२३ ||

स्वप्नवृत्तावुपादानं साधनं वा न विद्यते |
रथादेरसतस्तस्माद्द्रष्टैवाऽऽत्मा न कारकः || ९२४ ||

अस्ति यत्राप्युपादानं साधनं वाऽस्या जागरे || |
तत्राप्यात्मचिदाभासमनोबुद्ध्यादिकारकैः || ९२५ ||

रथादिवासनानाडधीवृत्त्युद्भवकारणम् |
कर्म निर्वर्त्यते तेन स हि कर्तेति भण्यते || ९२६ ||

भान्वादेरिव कर्तृत्वं कर्त्राद्यर्थावभासनात् |
बुद्ध्यादिकर्तृसाक्षित्वात्कर्तृत्वाद्यात्मनो भवेत् || ९२७ ||

क्रियाकर्तृत्वमेवास्य हेतुर्बुद्ध्यादिसंगतौ |
यथावस्त्वपरिज्ञानाद्धीति हेतावतः पदम् || ९२८ ||

स्वयंज्योतिष्ट्वमस्योक्त्वा बुद्ध्यादेश्चातिरेकताम् |
मन्त्राञ्जगादाथात्रार्थे ब्राह्मणोक्तेरनन्तरम् || ९२९ ||

स्वप्नवृत्त्या विहत्येमं जाग्रद्देहं क्रियाक्षयात् |
असुप्तो भावनारूपान्सुप्तान्प्राणान्प्रपश्यति || ९३० ||

असुप्तोऽकर्महेतुत्वात्सुप्तान्प्राणान्क्रियोत्थितेः |
कूटस्थदृष्टिस्वाभाव्यत्स्वप्न आत्मा प्रपश्यति || ९३१ ||

प्राणादिशुक्रमादाय कृत्वा तद्भावनामयम् |
लोकमात्माऽक्रियः स्वस्थश्चाकशीत्यभिपश्यति || ९३२ ||

क्षीणस्वप्नोत्थसंभोगो जाग्रद्भोगाश्रयं पुनः |
याति बुद्ध्यादिकं स्थानं पुमान्हंसाभिधो ध्रुवः || ९३३ ||

पर्यायेण यतश्चोभौ लोकौ हन्त्येकलः स्वतः |
एकहंस इति प्रोक्तः पुराणज्ञैस्ततः प्रभुः || ९३४ ||

हिरण्यं ज्योतिर्विज्ञानं तावन्मात्रसतत्त्वकः |
हिरण्मयस्ततो देवः स्वार्थेऽत्र मयडिष्यते || ९३५ ||

परस्य पुरुषस्यायं तदबोधप्रकल्पनात् |
साक्षिमात्रादिकस्तस्मात्पारुषोऽयमितीर्यते || ९३६ ||

पूरणान्निखिलस्यास्य कार्यकारणवस्तुनः |
पुरुषोऽयं भवेदात्मा पूर्णत्वाद्वाऽद्वयात्मनः || ९३७ ||

हानेनाङ्गविकल्पानां नवानां संचयेन च |
हंसत्वमृषयः प्राहुरात्मनः पारदर्शिनः || ९३८ ||

प्राणेन ह्यवरं रक्षन्मरणाद्देहकं परः |
बहिर्देह चरित्वाऽथ पुनरैति यथागतम् || ९३९ ||

नाडीस्त्यक्त्वा यतः स्वप्ने जाग्रद्भोगप्रदाः पुमान् |
स्वप्नभोगप्रदा याति बहिर्नीडादतस्तदा || ९४० ||

कर्मणोद्भाविता यत्र वासना कामरूपिणी |
तामादायैति देहं स्वं हंस आत्माऽमृतोऽव्ययः || ९४१ ||

कर्मज्ञानानुरूपेण रूपमुच्चावचं मुहुः |
स्वप्नमायाप्रपञ्चस्थ आत्माऽऽप्नोतीव निष्क्रियः || ९४२ ||

नर्मार्थो जक्षतिर्ज्ञेयो हर्षार्थो मोदतिस्तथा |
अविद्यया भयं चेह स्वप्ने तद्धेत्वसंभवात् || ९४३ ||

आराममेव मायोत्थं स्वप्ननिर्माणलक्षणम् |
मायिनस्तस्य पश्यन्ति न तं पश्यति कश्चन || ९४४ ||

बुद्ध्याद्देर्व्यतिरिक्तत्वं स्वयंज्योतिष्ट्वमागमात् |
आत्मनः प्रतिपाद्याथ लोकतोऽपि विभाव्यते || ९४५ ||

सुप्तं न बोधयेद्गाढमिति वादो हि लोकिकः |
किमर्थमिति चेत्तत्र लोकः कारणमीक्षते || ९४६ ||

प्रबोधनाडीस्त्यकत्वाऽऽत्मा स्वप्ननाडीरयं गतः |
इति लोकप्रसिद्धत्वात्तस्मिल्लोकोऽनुशास्ति तत् || ९४७ ||

नाडीव्यत्यासगमनशङ्कयवानुशासति |
सुप्तं न बोधयेद्गाढमिति तद्देषदर्शिनः || ९४८ ||

यथायोगमयं नाडीर्गाढं सुप्तः प्रबोधितः |
न प्रपद्येत तेनायं स्यात्सुदुःखभिषक्क्रियः || ९४९ ||

देहप्रवेशनिर्याणहेतोर्देहाद्गृहादिवत् |
बुद्ध्यादिव्यतिरिक्तत्वमात्मनोऽस्यावसीयताम् || ९५० ||

अध्यात्मादिपदार्थेभ्यो विविक्तं स्वात्मनि स्थितम् |
तं न पश्यत्यहो कष्टं दौर्भाग्यं दुष्टचेतसाम् || ९५१ ||

प्रत्यक्षगोचरं देवं लोकं चातिप्रमादिनम् |
दृष्ट्वा श्रुतिः शिरस्ताडमनुक्रोशति दुःखिता || ९५२ ||

प्रत्यक्षतममप्येनं वितमस्कं स्वयंस्थितम् |
अहो कष्टं न पश्यन्ति कं याम शरणं वयम् || ९५३ ||

स्वयंज्योतिष्ट्वमारभ्य यच्छ्रुत्योक्तमिहाऽऽत्मनि |
उच्यते पूर्वपक्षोऽयं तस्य सिद्धान्तरूपिणः || ९५४ ||

स यत्रेति ह्यतः पूर्वं पूर्वपक्षत्वहेतुतः |
अथो खल्वाहुरित्यादिग्रन्थं पश्यत्तथा क्रमात् || ९५५ ||

स्वप्नस्य जाग्रत्स्थानत्वमथो खल्वितिवाक्यतः |
यानि ह्येवेति हेतूक्तिः प्रतिज्ञातार्थसिद्धये || ९५६ ||

जाग्रत्समीक्षणं यासु पुंसो नाडीषु तास्विदम् |
स्वप्नेक्षणं विजानीयान्नान्यत्रेति विनिश्चयः || ९५७ ||

स्वप्ने तमेव चाऽऽत्मानं सुप्तोऽयमभिमन्यते |
यमनस्तप्रबोधस्थं न ततोऽन्यं कदाचन || ९५८ ||

जाग्रद्बन्धुपुरामपग्रश्वारामादिलक्षणान् |
स्वप्ने प्रत्यभिजानाति तानेव न ततोऽपरान् || ९५९ ||

अपूर्वमेव सं पश्येत्स्वप्नदृग्जाग्रतो यदि |
उक्तस्वप्नो भवेदन्यो यथा पूर्वगतस्तथा || ९६० ||

इत्येवमाहुः केचित्तु न तु तद्युक्तिमद्वचः |
अयुक्तिमद्यथा चैतत्तत्पूर्वं प्रतिपादितम् || ९६१ ||

अत्रायमित्यनेनात्र पूर्वपक्षनिराक्रिया |
न्यायेनोक्तेन पूर्वेण वक्ष्यमाणेन च ध्रुवम् || ९६२ ||

न जाग्रद्देशगः स्वप्नो जाग्रत्सामग्र्यभावतः |
अध्यात्माद्यर्थविरहे यतः स्वप्नान्प्रपश्यति || ९६३ ||

स्वयंज्योतिष्ट्वमस्योक्तं स्वप्ने चाकारकात्मता |
मृत्युरूपात्ययश्चैवं प्रतीचः पूर्ववाक्यतः || ९६४ ||

कामादयः स्वभावोऽस्य मृत्यवोऽथ न वा भवेत् |
इत्याशङ्क्य नृपो दोषं याज्ञवल्क्यमपृच्छत || ९६५ ||

पृष्टं वस्तु सुनिर्णीतं मयेतिप्रकृतोक्तितः |
निविवृत्सुं नृपो विप्रं भूयोऽपृच्छद्विमुक्तये || ९६६ ||

स्वयंज्युतिष्ट्वमुदितं मुक्तेरङ्गममन्यत || ९६७ |
न चाङ्गनिर्णयोक्त्यैव निर्णयं मन्यतेऽङ्गिनः |
यतोऽतो मोक्षमुद्दिश्य याज्ञवल्क्यमपृच्छत || ९६८ ||

आसङ्गप्रविवेकार्थं स वा इत्यादि भण्यते |
कामादिप्रविवेके हि मोक्षयोग्यत्वमात्मनः || ९६९ ||

कामाद्यात्मगुणश्चेत्स्यादनिर्मोक्षः प्रसज्यते |
न हि गुण्यविनाशेन तद्गुणस्य निराकृतिः || ९७० ||

रूपाण्येवायमात्माऽत्र मृत्योः स्वप्नेऽतिवर्तते |
न तु मृत्युं यतः स्वप्ने मोदत्रासादि दृश्यते || ९७१ ||

मोदत्रासादिको मृत्युः स्वभावो न यथाऽऽत्मनः |
तथाऽत ऊर्ध्वं प्रब्रूहि भगवन्मे विमुक्तये || ९७२ ||

सहस्रदानं तूक्तस्य स्वयंज्योतिष्ट्ववस्तुनः |
निर्णयाघाटविज्ञप्त्यै नाशेषप्रश्ननिर्णयात् || ९७३ ||

स्वयंज्योतिः स वा एष यः पुरा प्रतिपादितः |
स्वप्नभूमावसङ्गोऽसौ संप्रसादे प्रसीदति || ९७४ ||

अपां कतकसंपर्काद्यथाऽत्यन्तप्रसन्नता |
अपास्ताशेषसंसारभावनस्यवमात्मनः || ९७५ ||

स्वास्थ्यं प्रसन्नतैतस्मिन्सुषुप्ते भवतीत्यतः |
संप्रसादमिमं प्राहुः सुषुप्तं तद्विदो जनाः || ९७६ ||

मात्रादानं यदकरोदात्मा स्वप्नरिरंसया |
तत्क्षये स निरासङ्गः स्वात्मन्येव प्रसीदति || ९७७ ||

जाग्रद्व्यपेक्षया स्वप्ने किंचिच्छेषः प्रसीदति |
तस्याप्यस्तमयात्प्राज्ञे समिति स्याद्विशेषणम् || ९७८ ||

केवलाज्ञानमात्राधिरिह प्रत्यङ् व्यवस्थितः |
कारणात्मा यतस्तस्माज्जाग्रत्स्वप्नाख्यकार्यकृत् || ९७९ ||

कथं केन क्रमेणात्र प्रत्यागात्मा प्रसीदति |
इत्येतदधुनाऽऽचष्टेरत्वेत्यादिगिरा श्रुतिः || ९८० ||

स्वप्नभूमावयं रत्वा क्रीडां कृत्वाऽऽत्ममायया |
चरित्वा च विहृत्याऽऽत्मा वासनामात्रसाधनः || ९८१ ||

दृष्ट्वैवेत्येवशब्देन कारकत्वं निवार्यते |
पुण्यपापफ़लं चेह पुण्यपापगिरोच्यते || ९८२ ||

अस्य जाग्रदवस्थायामिन्द्रियार्थादिसंभवात् |
क्रिया निर्वर्त्यते सा च सुखादिफ़लदाऽऽत्मनः || ९८३ ||

स्वप्ने तु कारकाभावान्न क्रियासिद्धिरात्मनः |
चिदाभं वासनामात्रं प्रथतेऽतोऽविकारिणः || ९८४ ||

यतोऽत्र न क्रिया तस्मादवदध्रे श्रुतिः स्वयम् |
दृष्ट्वैवाऽऽत्मा न कृत्वेति प्रत्यङ् तस्मान्न कारकः || ९८५ ||

पुण्यपापफ़लं चेह पुण्यपापाभिधं मतम् |
कार्यं कारणवत्तस्मादुपचारात्समीरितम् || ९८६ ||

स्वप्नकर्मव्युपरमे ततः प्राज्ञे स्वयंप्रभः |
प्रसीदति परो देवः प्रतीच्येव परे पदे || ९८७ ||

पुराऽप्यसकृदात्माऽयं स्थानात्स्थानान्तरं गतः |
यतोऽतः पुनरित्येवं संप्रसादाप्तितोऽभिधा || ९८८ ||

आनुलोम्यं सुषुप्ताप्तिरेवमुक्तेन वर्त्मना |
तद्व्युत्थानं प्रतिलोम्यं स्वप्नादिस्थानसंचरः || ९८९ ||

प्रातिलोम्यार्थ एवातः प्रतिशब्दोऽयमिष्यते |
विपरीताऽऽगतिः स्वप्ने प्रतिस्थानं तथैत्यजः || ९९० ||

यथार्थे प्रतिशब्दोऽयं निश्चयार्थे निरित्ययम् |
अयनं गमनं च स्यादायो धातोरिणो घञि || ९९१ ||

श्रोत्रादिकरणान्यत्र मात्रादानस्य कारणम् |
योनिशब्दाभिलप्यं स्याज्जाग्रद्देहसमाश्रयम् || ९९२ ||

मात्रादानस्य या यस्य योनिरासीत्पुराऽऽत्मनः |
तामेवायं पुनर्योनिं स्वप्न आत्मा प्रपद्यते || ९९३ ||

यथाऽऽदानं कृतं पूर्वं मात्राणां स्वप्नसर्जने |
स्वप्न आदाय ता मात्राः स्वाप्नीं योनिं प्रपद्यते || ९९४ ||

प्रतिन्यायगिरा चास्य यथावर्त्माभिधीयते |
प्रतियोनिरवेणैव यथास्थानमिहोच्यते || ९९५ ||

यस्माद्यस्मादुपादाय मात्राः स्वप्नं चकार सः |
तत्र तत्रैव ता धत्ते मात्राः स्वात्मांशुभिः सह || ९९६ ||

येनैव वर्त्मना यातः पुनस्तेनैव वर्त्मना |
याति मात्राः समादाय कर्मवायुसमीरितः || ९९७ ||

स आत्मा पुण्यपापोत्थं फ़लं नानाप्रभेदकम् |
तत्र स्वप्नविधौ तिष्ठन्पश्यतीह समीक्षते || ९९८ ||

नैनं स्थानान्तरं प्राप्तं ग्रामाद्ग्रामान्तरं यथा |
शुभाशुभं यदद्राक्षीचत्साक्षादनुगच्छति || ९९९ ||

शुभाशुभक्रियैवेह पश्यतीत्यभिधीयते |
न तु यद्वास्तवं वृत्तं पश्यतीत्यक्रियात्मनः || १००० ||

तेनानन्वागत इतिप्रतिज्ञातार्थसिद्धये |
असङ्गो हीति हेतूक्तिः प्रतिज्ञार्थोऽथवा भवेत् || १००१ ||

यदैवं पूर्वमेव स्यात्तदा हेतुवचः स्फ़ुटम् |
तेनानन्वागत इति प्राक्लृतेनैव कर्मणा || १००२ ||

सासङ्गत्वं समाशङ्क्य प्रवृत्तैषा यतः श्रुतिः |
अनन्वागत इत्यस्य हेतुत्वं हिगिरोच्यते || १००३ ||

न कर्म कुरुते स्वप्ने कारकाणामसंभवात् |
फ़लमात्रमायं तत्र भुङ्के स्वाभासवर्त्मना || १००४ ||

न हि निष्पद्यते स्वप्ने क्रिया जागरिते यथा |
कर्त्रादिकारकस्थाने नातोऽन्वेत्यक्रियात्मनः || १००५ ||

यदि स्थानान्तरं प्राप्तमन्वियात्स्वप्नजा क्रिया |
शास्रारम्भो वृथैव स्यात्स्वप्ने को नापराध्यति || १००६ ||

अपेतसाधनस्यापि पश्यतः स्वप्नविभ्रमम् |
बिभर्ति वासनैवास्य क्रियाकारकरूपताम् || १००७ ||

फ़लसंभोगमात्रं च यस्मात्स्वप्ने समीक्ष्यते |
फ़लान्तरारम्भविधिर्नातः स्यादक्रियात्मनः || १००८ ||

न करोति यतः स्वप्ने क्रियामिव समीक्षते |
प्रक्रियाफ़लसंयोगो नातो बोधेऽस्य वीक्ष्यते || १००९ ||

तृप्तः स्वप्नेऽथ संबुद्धः क्षुत्परीतः प्रबुध्यते || १०१० ||

यस्मादनृतमेवेदं यत्किंचिदिह वीक्ष्यते |
प्रत्यङ्ङकारकस्तस्माल्लिप्यते न क्रियाफ़लैः || १०११ ||

स्वप्नस्कन्ननिमित्तं तु प्रायश्चित्तं यदुच्यते |
सत्येन्द्रियविकारत्वात्तच्चापि न निराश्रयम् || १०१२ ||

स्वप्नस्कन्नं यथा स्वप्ने यथा बोधेऽपि वीक्ष्यते |
आत्मचैतन्यवत्तस्मात्प्रायश्चित्तं तदुद्भवम् || १०१३ ||

एका तावदियं व्याख्या यथोक्तैषोपवर्णिता ||
व्याचक्षतेऽन्यथा चेदं वाक्येमतद्यथोदितम् || १०१४ ||

अनन्वागतवाक्येन विवेकः कर्मणः कृतः |
असङ्गवचसा त्वस्य कामनिर्मोक उच्यते || १०१५ ||

ननु नैव क्रिया साक्षाद्धानवृद्धी प्रतीष्यते ||
अपि जागरितस्थाने कामो हेतुर्यतस्तयोः || १०१६ ||

अकामस्य क्रिया यस्मान्निष्फ़लैव समीक्ष्यते |
स यथाकाम इत्यादि तथा चोर्ध्वं प्रवक्ष्यते |
इत्यस्य परिहारार्थमसङ्गो हीति भण्यते || १०१७ ||

यमासङ्गमिह स्वप्ने कामं त्वमनुपश्यसि |
स्वपतो न भवेत्काम इत्येतदभिधीयते || १०१८ ||

असङ्गो हीति वाक्येन तद्वतोऽसंभवादिह |
ग्रस्तमत्र मनः कामि वासनामात्रशेषतः || १०१९ ||

यतोऽतोऽसङ्ग एवायं पुरुषः स्वप्नभूमिगः |
बहिः कुलायादित्युक्तं पाप्मनो विजहाति च || १०२० ||

देहाश्रयादृते कामाः सन्ति नान्यत्र कुत्रचित् |
स्वप्नप्रपञ्चः सर्वोऽपि वासनामात्रमेव तु || १०२१ ||

व्याचक्षाणो यतः स्वप्नं ज्ञानमात्रं प्रभाषते || १०२२ |

जाने पुत्रायुतं जातं जाने पितरमागतम् |
तथाचेवगिरा युक्तान्स्वप्नान्व्याचक्षते जनाः || १०२३ ||

रथादेरसतो यद्वस्त्वप्ने निर्माणमीक्ष्यते |
शरीरेन्द्रियकामादेरसतस्तद्वदेव तु || १०२४ ||

रथेन्द्रियादिवत्तस्मात्कामोऽप्यत्र समीक्ष्यताम् |
स्वप्नेऽतोऽयं निरासङ्गः पुमानभ्युपगम्यताम् || १०२५ ||

कौटस्थ्यं यदि वा पुंसोऽसङ्गशब्देन भण्यते |
क्रियाश्लेषमृते यस्मान्नाध्यक्षफ़लसंगतिः || १०२६ ||

ननु कर्ता पुमानेष स हि कर्तेतिवाक्यतः |
नैवं स्वप्ने यतः पुंसः कर्तृत्वं भावनाकृतम् || १०२७ ||

कर्तृकार्यावभासित्वाज्जाग्रत्कालेऽपि चाऽऽत्मनः |
कर्तृत्वं न स्वतः स्वप्ने किमु वक्तव्यमिष्यते || १०२८ ||

अविद्यास्रोतसैवास्य क्रियाकारकताऽऽत्मनः |
तस्थचैतन्यबिम्बेन भुङ्केऽसौ कर्मणः फ़लम् || १०२९ ||

कर्त्रादिसाक्षिणोऽस्याभूत्कर्तृत्वं यत्पुराऽऽत्मनः |
स हि कर्तेति तस्यैव वचनं स्यात्पुनःश्रुतिः || १०३० ||

नन्वस्यैव तु तत्कर्म भावनापेक्षयाऽखिलम् |
प्रवर्तते कथं तस्य कर्तृत्वं विनिवार्यते || १०३१ ||

कामं प्रवर्ततां कर्म न च दोषोऽत्र कश्चन |
भावनेयं यतः कर्मगुण एव सती सदा |
स्वसाक्षिणं भावयन्ती न त्वसावात्मनो गुणः || १०३२ ||

पुष्णगन्धः पुटस्थोऽपि पुष्पस्यैव यथा तथा |
बुद्ध्यादिकारकस्थस्य भावना कर्मणो गुणः |
आत्मनस्तूचारात्स्यान्न तु साक्षाद्गुणो भवेत् || १०३३ ||

उत्पत्तौ भोगकाले च कर्माऽऽदायैव भावनाम् |
स्वात्मानं लभते यस्मात्तां विना तदनर्थकम् || १०३४ ||

कर्मणोऽपि तथाऽत्यन्तं प्रयोगैकसमाश्रयात् |
बुद्ध्याद्यर्थाभिसंबन्धपक्षतैवावसीयते |
न त्वात्मगुणता तस्य कर्मणः स्यात्कदाचन || १०३६ ||

प्रयोगापेक्षणेवाऽऽस्ते कर्म बुद्ध्यादिसंक्षये || १०३७ |
स्वात्मतः प्रतिलाभाय न त्वात्मानमपेक्षते |
सभावनमतः कर्म प्रतीचः प्रविविच्यते || १०३८ ||

तस्मात् कर्मगुणस्यैव कर्मस्थस्यैव सर्वदा |
साक्ष्यात्मा भावनारूपकामस्य स्वप्नसद्मनि || १०३९ ||

आसङ्ग आत्मनश्चेत्स्यात्साक्षाच्चैतन्यवद्गुणः |
न पश्येदात्मवत्कामं कर्मस्थं स्वप्रबोधयोः || १०४० ||

एवं चावस्थिते पक्षे श्रुत्याऽकारि समञ्जसम् |
प्रसिद्धवदुपादानमसङ्गो हीति सादरण् || १०४१ ||

न कर्मोपचयोऽतोऽत्र स्वप्ने जाग्रद्वदिष्यते |
सर्वासङ्गविनिर्मोकाद्वासनामात्रशेषतः || १०४२ ||

नायं कर्ममयो यस्मान्न च काममयः स्वतः |
प्रत्यगज्ञानतस्तस्मात्तन्मयत्वमिवेक्ष्यते || १०४३ ||

नानासाधनसंबन्धात्कर्तृत्वं जगतीक्ष्यते |
अयं त्वसङ्गो येनातो न करोति न लिप्यते || १०४४ ||

मूर्तामूर्ताद्यपह्नुत्या ह्यात्मनस्तत्त्वमब्रवीत् |
नातोऽनात्माभिसंबन्धः कूटस्थैकात्म्यहेतुतः || १०४५ ||

सुषुप्ते नन्वसंबोधाद्रत्वादि कथमुच्यते |
न त्वित्यपि तथा वाक्यं न बाह्यं चेति वक्ष्यति || १०४६ ||

स्वप्ने रत्वाद्यथ मतं नैवमप्युपपद्यते |
अनन्वागतगीः कुप्येत्स्वप्नेऽन्वेत्येव तत्कृतम् || १०४७ ||

यथा जाग्रत्कृतं कर्म कर्तारमनुगच्छति |
जाग्रत्स्थं स्वप्नकर्मैवं स्वप्ने समधिगच्छति || १०४८ ||

इत्येवं चोदिते केचित्परिहारं प्रचक्षते |
पदच्छेदेन कुशला अरत्वेत्येवमादिना || १०४९ ||

स यत्तत्रेत्यंसङ्गोक्तेर्नेदमप्युत्तरं भवेत् |
दृष्टिं तत्रापि चाध्यस्य परिहारं प्रचक्षते || १०५० ||

अस्ति भोगः सुषुप्तेऽपि तथाचाऽऽनन्दभुङ्भतः |
ऐश्वरो वाऽत्र भोगोऽस्ति सर्वस्थानाभिमानतः || १०५१ ||

कार्यभूमिगतो ह्यात्मा सुषुप्तं प्रसमीक्ष्यते |
कार्यस्य कारणव्याप्तेर्न सुषुप्तपरोक्षता || १०५२ ||

यदि वा स्वप्न एवास्तु रत्वादि यदुदीरितम् |
स्वप्नयोरभितः प्राज्ञादनन्वागतताऽप्यतः || १०५३ ||

त्रिधा त्रिधा वा क्लृप्तेः स्यादेकैकस्येत्यदोषता |
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तानां जाग्रत्स्वप्नसुषुप्ततः || १०५४ ||

कार्याकार्यादि यत्साक्षात्प्रमाणात्प्रसमीक्षयते |
जाग्रज्जागरितं तादृक्तत्स्वप्नो यन्मृषेक्षणम् || १०५५ ||

कामादिविषयासक्तेर्न किंचिद्विविनक्ति यत् |
जाग्रत्सुषुप्तं तादृक्स्यान्निर्विवेकस्वभावतः || १०५६ ||

सुप्तोऽपि कर्म कुरुते नरः स्वप्ने प्रबोधवत् |
स्वप्नजाग्रत्तथारूपं स्वप्नः स्वप्नात्मकोऽत्र यः || १०५७ ||

दृष्ट्वाऽपि यत्समाख्यातुं प्रबुद्धो नैव शक्नुयात् |
तादृक्स्वप्नसुषुप्तं स्यात्सुषुप्तं च त्रिधोच्यते || १०५८ ||

सुषुप्तजाग्रन्मूढः स्याच्छान्तोऽसौ स्वप्न उच्यते |
ऐकात्म्यतत्त्वासंबोधः सुषुप्तः प्राज्ञ उच्यते || १०५९ ||

त्रिविधत्वात्सुषुप्तस्व सर्वं रत्वादि युज्यते |
दृष्टान्तः संप्रसादो वा स्वप्नजाग्रदवस्थयोः || १०६० ||

यथा रत्वाद्यसंभाव्यं संप्रसादे तथैव च |
इतरत्रापि विज्ञेयं तत्र वस्त्वसमीक्षणात् || १०६१ ||

यत एवमतः कर्मकामदोषविवर्जितः |
पुरुषोऽयं स्वतः सिद्धो यथोक्तेनैव वर्त्मना || १०६२ ||

असङ्गत्वादकर्तेति नन्वसिद्धोऽयमुच्यते |
स्वप्न कामस्य दृष्टत्वाद्यत्र काममिति श्रुतेः || १०६३ ||

इत्यस्य परिहारार्थं स वा इत्यादिकं वचः |
पुनः स्वप्नसमारम्भो गतत्वात्किमितीर्यते |
बुद्धान्तादेर्यथा तद्वन्नातः स्यात्पुनरुक्तता || १०६४ ||

निशायां संप्रवृत्तायां संहृताक्षस्य निद्रया |
अवस्थां तैजसीं भुक्त्वं स्वापो भवति देहिनः || १०६५ ||

स आनन्दः परो ज्ञेयः सुखदुःखविवर्जितः |
सततं सर्वभूतानां तिष्ठत्येष पुरीतति || १०६६ ||

तत्र रत्वा यथाकामं कंचित्कालं यदृच्छया |
तामवस्थां तिरश्चक्र आयियासुस्ततोऽपराम् || १०६७ ||

भावनाविग्रहो भूत्वा तत्र स्वप्नरिरंसया |
उच्चावचानि वस्तूनि भावनातः करोति सः || १०६८ ||

गतौ प्राणवियोगः स्यात् यथाकालस्य चेक्षणम् |
तदसंभाव्यदेशादौ दर्शनात्तन्मृषात्मता || १०६९ ||

यावत्स्वप्नेऽस्ति वक्तव्यं प्राक्तदुक्तमशेषतः | तस्मान्नाऽऽसच्ङ्गगन्धोऽपि स्वप्ने पुंसोऽस्य विद्यते || १०७० ||

असङ्गत्वादसंबन्धो यथेह स्वप्नकर्मभिः |
जाग्रत्यपि न कर्ताऽयमेतस्मादेव कारणात् || १०७१ ||

असज्जाग्रदस्थेयं जाग्रद्रूपत्वकारणात् |
स्वप्ने जाग्रदवस्थावत्तथाचाऽऽद्यन्तवत्त्वतः || १०७२ ||

अज्ञानोत्थमिदं जाग्रज्जडरूपसमन्वयात् |
तथाऽपेक्षात्मकत्वाच्च मृगतृष्णोदकादिवत् || १०७३ ||

निरासङ्गः पुमानेष स्वप्नबुद्धान्तयोरपि |
संप्रसादे किमङ्गायं यत्र किंचिन्न वीक्ष्यते || १०७४ ||

ननु जाग्रदवस्थायां दृष्ट्वैवेत्युच्यते कथम् |
प्रत्यक्षकर्तृता तत्र यत आत्मन ईक्ष्यते || १०७५ ||

नैवं कर्त्रादिसाक्षित्वात्तच्चिदाभासतस्तथा |
कर्तृत्वमात्मनो बोध उपचाराद्यतस्ततःस || १०७६ ||

आत्मनैवायमिति च ध्यायतीवेति च श्रुतेः |
नाऽऽत्मनः कारकत्वं स्यात्सर्वावस्थातिलङ्घिनः || १०७७ ||

वेदात्माऽपि तथाचाऽऽह प्रपन्नाय किरीटिने |
संसारहेतुनिबिडध्वान्तोच्चिच्छित्सयाऽऽदरात् || १०७८ ||

अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्माऽयमव्ययः |
शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते || १०७९ ||

स्वप्नबृद्धान्तवाक्याभ्यां मृत्योरासङ्गलक्षणात् |
विविक्ततैवं यत्नेन निर्णीता प्रत्यागात्मनः || १०८० ||

अन्योन्यपरिहारेण स्वप्नजाग्रदवस्थयोः |
कामकर्मात्मकासङ्गविविक्तत्वमिहोदितम् || १०८१ ||

यथोदितार्थ एतस्मिन्दृष्टान्तोऽप्यधुनोच्यते |
निरासङ्गत्वसिद्ध्यर्थं प्रत्यगात्माख्यवस्तुनः || १०८२ ||

स्वातन्त्र्यप्रतिपत्त्यर्थं महानिति विशेषणम् |
नादेयस्रोतसाऽहार्यो मत्स्यो दृष्टान्त उच्यते || १०८३ ||

यथा सिन्धोर्महामत्स्य उभे कूले मिथः पृथक् |
अनुक्रमेण संचरन्मत्स्योऽन्यः कूलतो मतः || १०८४ ||

कूलाभ्या क्रमसंबन्धाद्व्यतिरेकाच्च कूलतः |
स्रोतोमध्ये द्वयाप्राप्तेरसङ्गोऽयं तिमिर्यथा || १०८५ ||

जाग्रत्स्वप्नकुलायाभ्यां क्रमसंबन्धतस्तथा |
व्यतिरेको द्वयाप्राप्तेरसङ्गोऽयं पुमानपि || १०८६ ||

युगपत्स्याद्द्वयोर्भोगो जाग्रत्स्वप्नकुलाययोः |
भूतमात्राविशेषत्वात्ताभ्यामात्मा न चेत्पृथक् || १०८७ ||

संबन्धं कुर्वते केचिदन्यथैव महाधियः |
महामत्स्यादिवाक्यस्य स यथोक्तस्तथोच्यते || १०८८ ||

बाह्यं कर्मास्य बुद्ध्यादिप्रयोगाश्रितमेव हि |
पुंसः किल ततोऽभ्येत्य भावनाऽऽप्नोति देहिनम् || १०८९ ||

तस्या विवेका व्याख्यातो यथोक्तवचसाऽऽत्मनः |
अविद्या त्वात्मविज्ञानसंश्रितैव न साऽन्यतः || १०९० ||

यत्तद्विज्ञानमात्मीयं तद्विकृत्यावतिष्ठते |
मिथ्याज्ञानग्रहायासावविद्या प्रत्यगात्मनः || १०९१ ||

अविद्याविषसंदष्टं तज्ज्ञानं परमात्मनः |
पारंपर्येण बुद्ध्यादौ स्थूलीभावं निगच्छति || १०९२ ||

स्थूलीभूता बहिः सेयं प्रकाशत्वाय कल्पते |
एवं बहिरविद्येयं निष्क्रामत्यात्मनः पृथक् || १०९३ ||

स्वप्ने विवेको व्याख्यातः कर्मणोऽस्याऽऽत्मनोऽधुना |
अविद्याप्रविवेकोऽयं वक्ष्यतेऽस्यात उत्तरम् || १०९४ ||

कर्मणा निर्मितं लोकमात्मा पश्यत्यविद्यया |
तयोर्विवेकादुभयोः स्वाभाव्यं प्रतिपद्यते || १०९५ ||

रूपादिविषयासङ्ग करणैश्चक्षुरादिभिः |
अनुप्रविश्य भोक्तारं रञ्जयित्वाऽवतिष्ठते || १०९६ ||

विज्ञानं पौरुषं शुद्धं तेनाऽऽसङ्गेन दूषितम् |
तमेवाऽऽसृत्य निर्गम्य बाह्यतो व्यवतिष्ठते || १०९७ ||

आसङ्गाविद्ययोरेवमन्योन्याश्रयतोदिता |
अभावादनयोरात्मा स्वात्मस्थः संप्रसीदति || १०९८ ||

प्रसिद्धमेतल्लोकेऽपि यदि रोगादिसंगतिः
न भवत्यथ जल्पन्ति स्वस्थोऽयमिति लोकिकाः || १०९९ ||

निरासङ्गस्य विदुषस्तस्मान्मुक्तिं प्रतीमहे |
स्यादन्यतरवैकल्ये न वेत्येतदनिश्चितम् || ११०० ||

तद्यथा श्येन इत्यस्माद्यावत्स्त्रीब्राह्मणादिति |
अविद्याप्रविवेकार्थमेवमेतावदुच्यते || ११०१ ||

स्वप्नजाग्रत्यचारेऽस्मिन्नात्मा श्येनः पतन्निव |
परिश्रान्तः सुषुप्ताख्यं नीडं धावत्यथाऽऽत्मनः || ११०२ ||

कर्माविद्याविनिर्मुक्त एतस्मिन्नेव लक्ष्यते |
सर्वशोकातिगः स्वस्थः स्तिमितः स्वात्मनि स्थितः || ११०३ ||

इति व्याचक्षते केचिन्महामस्त्यादिकां श्रुतिम् |
तन्नयाय्यमथवाऽन्याय्यं यत्नान्न्यायैः परीक्ष्यताम् || ११०४ ||

आत्मवस्त्वतिरेकेण नास्ति वस्त्वन्तरं यदि |
बाह्यान्तःप्रविभागोऽयं किमाश्रित्य प्रकल्प्यते || ११०५ ||

विषयेन्द्रियादि यद्वस्तु नाविद्याव्यातिरेकि तत् |
वस्त्वन्तरस्य सद्भाव ऐकात्म्यं बाध्यते यतः || ११०६ ||

आसङ्गस्याऽऽगतिरतो विषयेन्द्रियवर्त्मना ||
न्यायाभावादयुक्तैव नाप्यविद्या तमानयेत् || ११०७ ||

मिथ्याज्ञानमृते नान्यत्कार्यं किंचिदपीष्यते ||
अविद्याया यतो नात आसङ्गाद्याहृतिः स्वतः || ११०८ ||

आत्माविद्याप्रसिद्ध्यैव हविद्याऽप्यात्मनो यतः ||
न स्वतः परतो वाऽतो वस्तुतः प्रत्यगात्मनि || ११०९ ||

निःशेषविक्रियावर्गप्रतिषेधश्रुतेस्तथा ||
आत्मज्ञानं विकृत्याऽऽस्तेऽविद्येत्येतच्च दुर्भणम् || १११० ||

प्रत्यक्चिदाभाविद्याऽतो ह्यविचारितसिद्धिका ||
सिद्धायते प्रतीचीयं प्राक्सम्यग्ज्ञानजन्मनः || ११११ ||

जाग्रत्स्वप्नविवेकोऽतो वाक्यार्थप्रतिपत्तये ||
वाक्यार्थप्रतिपत्त्यैव प्रत्यगज्ञाननिह्नुतिः || १११२ ||

जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तेषु संचारोऽयं प्रमान्तरात् ||
सिद्धो यस्मादतस्तस्मिन्वाक्यं स्यादनुवादकम् || १११३ ||

क्रमसंचारिणस्तस्य जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु ||
ब्रह्मत्वं नान्यतोऽज्ञायि वाक्यं तत्प्रतिपत्तिकृत् || १११४ ||

आत्मनो ब्रह्मता साक्षाद्ब्रह्मणोऽप्यात्मता स्वतः ||
तत्त्वमस्यादिवाक्यस्व विषयोऽयमिहोदितः || १११५ ||

महामत्स्याख्यदृष्टान्तः स्वप्नजाग्रदवस्थयोः ||
व्याख्यातोऽप्यन्यथा त्वन्ये दृष्टान्ते व्याचचक्षिरे || १११६ ||

विज्ञानं प्रस्तुतं तस्मिन्संदेहो नः प्रजायते ||
किमेतद्भौतिकं ज्ञानं भूतेभ्योऽन्यस्य चाऽऽत्मनः || १११७ ||

विज्ञानं भौतिकं तावद्भूतसंसर्गजन्मनः ||
यथैव बाह्यनयनप्रकाशार्थाभिसंगतेः || १११८ ||

विषयज्ञानजन्मैवमात्मनो भूतसंगतेः ||
बुद्धीन्द्रियादिसंसर्गादभिव्यक्तिः समीक्ष्यते || १११९ ||

संविज्ज्ञानविशेषस्य तथा सति न किंचन ||
व्यतिरिक्तस्य विज्ञातुर्विज्ञानेऽस्ति प्रयोजनम् || ११२० ||

इत्येवं चोदिते कैश्चिदत्र प्रतिविधीयते ||
व्यतिरिक्तो न चेज्ज्ञाता भूतेभ्योऽभ्युपगम्यते || ११२१ ||

तुल्यत्वाद्भूतमात्राणां स्वप्नजाग्रदवस्थयोः ||
विज्ञानजन्म युगपत्तदा प्राप्नोति ते ध्रुवम् || ११२२ ||

क्रमवृत्तेस्तु बोधस्य न बोधो भौतिकस्ततः ||
अन्यस्यैव हि संवित्स्यात्स्वप्नबुद्धान्तनीडतः || ११२३ ||

इत्यस्यार्थस्य विज्ञप्त्यै दृष्टान्तोऽत्राभिधीयते ||
क्रमेण संचरन्नद्यां महामत्स्यो यथा बली || ११२४ ||

मत्स्याभिसंगतिर्यद्वत्पर्यायेणेह कूलयोः ||
क्रमेण ज्ञातृसंबन्धस्तद्वत्स्वप्नप्रबोधयोः || ११२५ ||

व्यापित्वादात्मनोऽप्येवं युगपज्ज्ञातृतेति चेत् ||
भूतमात्रावदित्येवं समानं चोद्यमावयोः || ११२६ ||

कस्तर्हि क्रमहेतुः स्यात् देवताहेतुकोऽस्तु सः ||
क्रमेण वृत्तिस्तासा स्यादधिष्ठातृत्वकारणात् || ११२७ ||

अत्रापि युगपज्ज्ञानमुक्तयोः पक्षयोर्यथा ||
व्यापित्वाद्देवतानां स्यात्स्वप्नजाग्रदवस्थयोः || ११२८ ||

असंभवात्प्रयत्नस्य युगपद्देवतात्मनः ||
नातः स्याद्युगपज्ज्ञानमिति चेन्न तथाऽपि तत् || ११२९ ||

प्राहाऽऽत्मपक्षवाद्यत्र सिद्धं नो यत्समीहितम् ||
कुतस्तदिति चेन्मत्तः शृणु सर्वं यथोच्यते || ११३० ||

सर्वत्र यौगपद्यं स्याद्विभुत्वाद्देवतात्मनः ||
ऐश्वर्याच्च प्रयत्नोत्थकार्येष्वस्याऽऽत्मनो न तु || ११३१ ||

अधिष्ठेयेन्द्रियाणां हि स्वप्नभूमावसंभवात् ||
व्यापारो नास्त्यतः स्वप्ने देवतानां मनागपि || ११३२ ||

अतो भोक्ता स्वयंसिद्धो यथोक्तेनैव हेतुना ||
प्रयत्नायौगपद्येन स्वप्नजाग्रद्वयाद्धिरुक् || ११३३ ||

आत्मनो भोक्तृतासिद्धिर्ज्ञातृत्वं च प्रसिध्यति ||
व्यापित्वेऽप्यस्य यत्नो य आत्मनः कर्तृतां प्रति || ११३४ ||

न संभवत्यसौ यत्नो यौगपद्येन नीडयोः ||
दृष्टत्वात्परिपाठ्या स्यात्तस्माद्वृत्तिरिति स्थितम् || ११३५ ||

अयौगपद्यदर्शित्वमात्मास्तित्वेऽनुमेष्यते ||
तथा तद्व्यरिक्तत्वे जाग्रत्स्वप्नकुलायतः || ११३६ ||

न च स्वप्नविनिर्माणे देवताव्यापृतिर्भवेत् ||
यथास्वं स्थानमायान्ति ता मृतिस्वापयोर्यतः || ११३७ ||

मतं यथा मृतौ देवास्त्यक्त्वा स्वं स्वमनुग्रहम् ||
देहारम्भे पुनर्देवा यथास्वं कुर्वते क्रियाम् || ११३८ ||

तद्वत्सुषुप्सोरुत्क्रम्य देवताः स्वाधिकारतः ||
स्वप्नसर्गे पुनस्ताः स्वमधिकारं प्रकुर्वते || ११३९ ||

इत्येवं चोदितेऽथात्र परिहारोऽभिधीयते ||
लिङ्गकार्यानभिव्यक्तेर्नालं कार्याय देवताः || ११४० ||

कारणान्यसमर्थानि यथा देहमृते मृतौ ||
स्वकार्यस्याभिनिष्पत्तौ तथा स्वप्नेऽपि देवताः || ११४१ ||

करणान्यनपाश्रित्य नालं स्वाधिकृतिं प्रति ||
स्वप्ने च करणाभावः श्रुत्यैव प्रतिपादितः || ११४२ ||

यत एवमतः स्वप्ने नाऽऽशंका देवताः प्रति || ||
अधिकारो यतस्तासामात्मनो देहसंगतौ || ११४३ ||

मुक्त्वैव देहसंबन्धं स्वप्नोऽयं प्रत्यगात्मनः ||
बहिष्कुलायावचनादेतच्चाध्यवसीयते || ११४४ ||

नातो भौतिकमेतत्स्यान्नापि स्याद्देवताकृतम् ||
चैतन्यं स्वप्नगं स्वार्थं शरीरद्वयवर्जनात् || ११४५ ||

निरनुग्रहं निष्करणं वासनोपाधिमात्रकम् ||
स्वप्नदर्शनमेतत्स्यात्प्र्‍त्यग्धीवस्तुसंश्रयम् || ११४६ ||

पृथक्त्वे वाऽपृथक्त्वे वा भूतेभ्यो देवतात्मनः ||
किमर्थं देवताशङ्का क्रियते हिरुगात्मनः || ११४७ ||

मत्स्यदृष्टान्तवचस एतावत्फ़लमिष्यते ||
मृत्युरूपमिदं सर्वं कार्यं च करणानि च || ११४८ ||

ताभ्यां विलक्षणस्त्वात्मा स्वप्ने योऽयं प्रपश्चितः ||
स्थूलसूक्ष्मशरीराभ्यां केवलश्चेतनोऽक्रियः || ११४९ ||

तथैव कामकर्मभ्यामत्यन्तं स्याद्विलक्षणः ||
प्रयोजकाभ्यां देहस्य तथैव करणस्य च || ११५० ||

अविद्याकृतमेवातः संसारित्वं न तु स्वतः ||
अतोऽविद्यासमुच्छित्तौ मुक्तिः स्यात्परमात्मनः || ११५१ ||

इत्युक्तः पूर्ववाक्येन समुदायार्ध ईदृशः ||
पौर्वापर्यं समीक्ष्याऽऽत्मा निष्क्रियः केवलोऽद्वयः || ११५२ ||

अपास्तकार्यकरणकर्मासङ्गो न तु क्वचित् ||
आत्मोपपादितः साक्षाद्वचस्येकत्र यत्नतः || ११५३ ||

सासङ्गश्च समृत्युश्च सकार्यकरणस्तथा ||
अविद्यया यतो बोध आत्माऽयमुपलक्ष्यते || ११५४ ||

स्वप्ने तु वासनाकामसंयुक्तो मृत्युवर्जितः ||
संप्रसादे प्रसन्नश्च तथाऽसङ्गोऽपि वीक्ष्यते || ११५५ ||

तद्वा अस्यैतदित्यत्र यथोक्तं रूपमात्मनः ||
वक्ष्यमाणमतस्तस्य दृष्टान्तोऽयमिहोच्यते || ११५६ ||

स्वतो बुद्धं च शुद्धं च मुक्तं रूपमिहाऽऽत्मनः ||
एकवाक्योपसंहारे न पुञ्जीकृत्य दर्शितम् || ११५७ ||

तद्यथा श्येन इत्युक्त्या तद्दृष्टान्तप्रदर्शनात् ||
शुद्धबुद्धादिकं रूपमात्मनः संप्रदर्श्यते || ११५८ ||

स्वप्नबुद्धान्तयोर्वेह दृष्टान्तः संप्रदर्शितः ||
संप्रसादस्य दृष्टान्तः श्येनेनाथाधुनोच्यते || ११५९ ||

श्येनः शशादो विज्ञेयो बृहत्कायश्च रोहितः ||
क्षिप्रः श्येनः सुपर्णस्तु बलवानल्पविग्रहः || ११६० ||

श्येनः श्रान्तो यथाऽऽकाशे भक्ष्यहेतोः परिभ्रमन् ||
पक्षौ वितत्य नीडं स्वमेति हि श्रमहानये || ११६१ ||

यथा तथाऽयमप्यात्मा जाग्रत्स्वप्े परिभ्रमन् ||
श्रान्तस्तच्छ्रमहानार्थं ब्रह्मनीडं प्रपद्यते || ११६२ ||

अन्ताय धावतीत्युक्तं तस्यान्तस्य विशेषणम् ||
यत्र सुप्तो न कमिति जाग्रत्स्वप्ननिषेधकृत् || ११६३ ||

सुप्तस्तिसृष्ववस्थासु सामान्येन यतस्ततः ||
विशिनष्ट्यात्मनः स्वापं यत्र सुप्तगिरा स्फ़ुटम् || ११६४ ||

न कंचनेति कामो यः स्वप्नजाग्रदवस्थयोः ||
निषिध्यते सुषुप्तेऽसौ तथा स्वप्नोऽपि यस्तयोः || ११६५ ||

स्वप्ने वा कामविरहाद्यथोक्तेनैव वर्त्मना ||
जाग्रत्कामनिषेधोऽतस्तत्र कामादिसंभवात् || ११६६ ||

एकैकस्यामवस्थायां जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिभिः ||
यदि वा विद्यते भेदः कंचनेति च लिङ्गतः || ११६७ ||

त्रय आवसथा इति तथा च श्रुतिशासनम् ||
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तानां त्रैविध्यप्रतिपादकम् || ११६८ ||

तत्र त्रयाणां स्थानानां जाग्रत्स्वप्ननिषेधनम् ||
न कंचनेति वाक्येन तयोरेव ग्रहः श्रुतेः || ११६९ ||

स्वप्नं न कंचनेत्युक्त्या सर्वस्वप्ननिषेधनम् ||
इति प्रबोधस्वप्नाभ्यां विविक्तं स्थानमुच्यते || ११७० ||

जाग्रत्स्वप्नात्मकौ पक्षौ वितत्याऽऽत्माऽऽत्ममोहवान् ||
भुक्त्वा भोगानथ श्रान्तः पक्षौ संहृत्य चाऽऽत्मनि || ११७१ ||

अविद्यायामवस्थानं तदुद्भूतस्य वस्तुनः ||
संहत्यपक्षोपमया श्रुत्येह प्रतिपाद्यते || ११७२ ||

संलयायेति यच्छुद्धं रूपं स्यात्प्रत्यगात्मनः ||
प्रत्यक्चिदाभ आगत्य ध्रियते प्रत्यगात्मने || ११७३ ||

बुद्ध्यादिकार्यसंहारे प्रत्यक्चैतन्यरूपिणः ||
चिद्बिम्बस्यापि संहारो जलार्कप्रविलापवत् || ११७४ ||

अविद्यावान्पुरा योऽभूदविद्याकार्यगश्चितिः ||
अविद्यया विभागोऽस्य चिद्बिम्बस्योपजायते || ११७५ ||

प्रत्याख्यातैव साऽविद्या सकार्या सर्वदाऽऽत्मना ||
प्रत्याचष्टे तु नाविद्या निरात्मत्वाच्चिदात्प्रनः || ११७६ ||

अविद्यातज्जकार्याभ्यामात्माऽन्यानवशेषतः ||
संबध्यते स्वतोऽसङ्ग आत्मत्वादेव कारणात् || ११७७ ||

अविद्या यच्च तत्कार्यमात्मानं स्वात्मसिद्धये ||
संबिभत्सत्यनात्मत्वादात्मा तन्नानुमन्यते || ११७८ ||

निःसङ्गस्य ससङ्गेन कूटस्थस्य निरात्मना ||
आत्मनोऽनात्मना योगो वास्तवो नोपपद्यते || ११७९ ||

प्रत्याख्याताऽऽत्मनैवेयं प्रत्यगात्मानमेकलम् ||
अविद्याऽऽलिङ्गते वह्निं घृतपिण्ड इवोल्बणम् || ११८० ||

अविचारितसंसिद्धा संगतिः परमात्मनः ||
अविद्यातज्जकार्याभ्यामेवमेवेति गम्यताम् || ११८१ ||

एवं सत्यस्य बाधः स्यात्परमार्थात्मसंश्रयात् ||
संसारानर्थसंबन्धहेतोरात्मप्रमाणतः || ११८२ ||

प्रत्यग्धीमात्रतः प्रत्यङ्ङद्वयत्वविशेषणः ||
निःसंबन्धात्मसंबन्धादनात्मा त्वात्मवन्न सन् || ११८३ ||

समस्तव्यस्ततामेवं सति व्याचक्षतेऽत्र ये ||
कर्षन्ति नासिकाग्रेण कर्णमूलं सुखेन ते || ११८४ ||

आत्मवस्त्वतिरेकेण नान्यद्वस्त्वस्ति मानतः ||
तन्मानमिति चेन्मैवं यतस्तत्प्राक्प्रबोधतः || ११८५ ||

अस्तु वस्त्वन्तरं चान्यत्तस्याप्यात्माभिसंगतौ ||
को हेतुरिति वक्तव्यं नाविद्याऽकारकत्वतः || ११८६ ||

समस्तव्यस्तताव्याख्या तस्मादन्धपरंपरा ||
वैश्वानरवरादेव न तु न्यायानुसारतः || ११८७ ||

अस्य हि द्वैतविषये विज्ञानं भानुरश्मिवत् ||
विकीर्णं बोधदेशीयं समन्तात्प्रथते दृशेः || ११८८ ||

तत्र कर्मप्रसूतोऽयं कामः सर्वप्रवृत्तिकृत् ||
जाता कर्मण एवेयं भावनाऽस्यान्तरात्मनः || ११८९ ||

यथा लक्षणया कर्म कृतं भावनयाऽऽत्मना ||
फ़लं तादृग्विधं दातुमेकीभवति साऽऽत्मनः || ११९० ||

तयाऽनुराञ्जित इव ह्यात्मा कामान्परीप्सति ||
वासनालक्षणः कामः स्वप्नसर्गाय जायते || ११९१ ||

सुखादिफ़लभोगाय स्वप्नः क्षुद्रस्य कर्मणः ||
परिच्छेदेन निर्मातृज्ञानं च प्रत्यगात्मनः || ११९२ ||

विज्ञानानुविधायी हि विकारः कर्मणो यतः ||
विज्ञानं विपरीतार्थदर्शनं चेह भण्यते || ११९३ ||

साऽविद्या सति बाह्येऽर्थे द्रष्टव्येऽलं न चासति ||
कामः स एव बोधेऽस्य विज्ञानात्मन इष्यते || ११९४ ||

प्रयोक्त्री भावना तत्र कर्म त्वस्य विकारकृत् ||
विपरीतग्रहाय स्यादन्यथेति विनिश्चितिः || ११९५ ||

कामेहाभावनाज्ञानपदार्थानां यथाक्रमम् ||
परस्परव्यपेक्षत्वादेवं स्यादेकवाक्यता || ११९६ ||

तत्र भावनयैवाऽऽत्मा कामान्कामयते तथा ||
विद्यया वीक्षते चार्थानविद्योत्थापितानिह || ११९७ ||

संप्रसादे तु बाह्यस्य वस्तुनोऽसंभवादिदम् ||
कर्म निस्पन्दमेवाऽऽस्ते भावनाऽपि च शाम्यति || ११९८ ||

प्रयोज्यविरहात्कर्मकार्यस्यासंभवात्तथा || ११९९ ||

विद्याऽपि विपरीतस्य प्रविभक्तस्य वस्तुनः ||
अभावादविशेषात्मज्ञानोऽयं व्यवतिष्ठते || १२०० ||

दाह्याभावाद्यथा वह्निः स्वात्मन्येवोपशाम्यति ||
कर्मण्यस्तमिते तद्वत्प्रत्यङ्ङास्ते स्वभावतः || १२०१ ||

एवं कृत्वेदमत्राऽऽह श्रुतिः कामं न कंचन ||
कामकर्मादिनिर्मुक्तं सुषुप्ते रूपमात्मनः || १२०२ ||

इत्येवं श्येनदृष्टान्तः कैश्चिद्व्याख्यायि सादरैः ||
तत्र युक्तमयुक्तं वा श्रुतिवाक्यानुसारतः || १२०३ ||

न्यायैर्जगति संसिद्धैः स्वयमेव विचार्यताम् ||
अपक्षपातपतितैर्विद्वद्भिर्वस्तुसिद्धये || १२०४ ||

एतदस्य स्वतो रूपं यदत्रोपप्रदर्शितम् ||
अविद्याकामकर्मादिविविक्तं यत्सुषुप्तगम् || १२०५ ||

इतोऽन्यथा तु यद्रूपं जाग्रत्स्वप्नस्वलक्षणम् ||
तदस्य परतो ज्ञेयमात्माज्ञानैकहेतुकम् || १२०६ ||

यद्धेतुकमिदं रूपं साऽविद्याऽनर्थकारिणी ||
सा स्वतः परतो वाऽस्येत्येतदत्राधुनोच्यते || १२०७ ||

न त्वागन्तुरविद्येयमनिर्मोक्षप्रसङ्गतः ||
आत्मस्वभावोऽविद्येयं न वेत्येतद्विचार्यते || १२०८ ||

अविद्याकामकर्मादिप्रविविक्तमिहाऽऽत्मनः ||
रूपं पूर्वमुपन्यस्तं तस्य साक्षाच्चिकीर्षया || १२०९ ||

अविद्यायाश्च यत्कार्यं तच्च वाच्यमशेषतः ||
इत्याविष्कृतिसिद्ध्यर्थं परो ग्रन्थोऽवतार्यते || १२१० ||

नाड्यायत्ता यतोऽविद्याकार्यदृष्टिरतः परम् ||
नाडीनां स्यादुपन्यासस्ता वा अस्येतिवाक्यतः || १२११ ||

यद्वा मृषात्वसिद्ध्यर्थं नाड्युपन्यास इष्यते ||
अत्यन्ततनुतो ह्यन्तर्विन्ध्यादेरीक्षणं कुतः || १२१२ ||

अविद्याकार्यमेतच्चेत् अविद्यावन्मृषेष्यते ||
अतो मृषात्वसिद्ध्यर्थं तनुनाडीपरिग्रहः || १२१३ ||

ता वा अस्य हिता नाम नाड्यः सूक्ष्मा हृदि स्थिताः ||
अपकर्षेतरौ याभिः कार्यस्याऽऽत्मा समीक्षते || १२१४ ||

सहस्रतमभागेन केशस्य परिणाहतः ||
नाड्योऽणिम्ना समानास्ता नानान्नरससंभृताः || १२१५ ||

तास्वन्नरसपूर्णासु स आत्माऽविद्ययाऽऽत्मनः ||
रक्तपीतादिरूपत्वं मन्यते स्वप्नमध्यगः || १२१६ ||

रसवर्णानुरोधेन रक्तपीतादिरूपताम् ||
प्रतीचो भोगसिद्ध्यर्थं देवतैति मृषात्मिकाम् || १२१७ ||

बौद्धविज्ञानविक्षेपसंहारकथनाय तु ||
चतुर्थे नाड्युपन्यासो विज्ञानात्मविशुद्धये || १२१८ ||

देवतान्नरसाणुत्वज्ञानाय च पुनर्ग्रहः ||
षष्ठादौ सूक्ष्मनाडीनां तद्दूराऽऽत्मावबुद्धये || १२१९ ||

भोक्तुः स्वरूपविज्ञप्त्या इह नाडीपरिग्रहः ||
क्रियते कामकर्मादिविवेकस्य विवक्षया || १२२० ||

न विज्ञानात्मनो रूपं चैतन्यादन्यदिष्यते ||
स्वात्माविद्यैकहेत्वेव तस्य रूपान्तरं यतः || १२२१ ||

विज्ञानपुरुषाणां हि सर्वेषामेकरूपता ||
चैतन्यात्मतया ज्ञेया तदबोधात्तु भिन्नता || १२२२ ||

अध्यात्मादिविभागोऽयं न स्वतः प्रत्यगात्मनः ||
तदबोधैकहेतुत्वादप्राप्तैकात्म्यवस्तुकः || १२२३ ||

लिङ्गमेव ततो रूपमात्माविद्यैकहेतुकम् ||
कर्मोत्था भावना याश्च रूपं ता अपि लिङ्गवत् || १२२४ ||

लिङ्गं चाप्यतिसूक्ष्मं तन्नाडीमध्यगतिक्षमम् ||
स्वामिकर्मवशात्तच्च रूपं गृह्णाति दैवतम् || १२२५ ||

भोगमात्रप्रसिद्ध्यर्थं चैतन्याभासमात्रतः ||
नानात्मरूपमात्माऽयं किंचिदन्यदपेक्षते || १२२६ ||

विज्ञानपुरुषः सोऽयमधिदैवादिवासनः ||
लिङ्गदेहानुरोधी सल्लिङ्गे कर्त्रादिविक्रियाम् ||
अविद्योपहतात्मा सन्नात्मत्वेनाभिमन्यते || १२२७ ||

लिङ्गस्य विक्रिया याऽपि सा रसानुविधायिनी || १२२८ ||

अधिदैवादिदेहस्य रसहेतुः स्थितिर्यतः ||
एताभिर्वा इति तथा तेनैता इति च श्रुतिः || १२२९ ||

रसोऽपि चायं जग्धान्नपरिणाममपेक्षते ||
यतोऽतो वातपित्तादीन्धातून्सोऽप्यनुरुध्यते || १२३० ||

धातुरूपानुरोधी सन्‍रसो रक्तादिमेत्यथ ||
तं वर्णं देवतादेहो यथोक्तमनुरुध्यते || १२३१ ||

आत्मनोऽविक्रियस्यैव लिङ्गे स्वभासवर्त्मना ||
दर्शनं शुक्लपीतादेर्जायते कर्मणो वशात् || १२३२ ||

आत्मन्येष यतः सर्वस्तदविद्यैकहेतुकः ||
अध्यात्मादिप्रपञ्चो हि शुक्तिकारजतादिवत् || १२३३ ||

सत्यानृतविभागोऽयं तथाऽप्यनृतवस्तुनि ||
जाग्रद्भूमौ प्रसिद्धोऽस्य लोके स्वप्ने यथा तथा || १२३४ ||

चित्स्वभावातिरेकेण नाविद्यादेः प्रसिध्यति ||
सत्यत्वमिव मानेन मिथ्यात्वमपि वस्तुनः || १२३५ ||

चिन्मात्रतैव तेनास्य कार्यकारणवस्तुनः ||
श्रुत्येहोच्चैः प्रत्यपादि तत्त्वमस्यादिरूपया || १२३६ ||

मिथ्याभावनमात्राधेर्निरस्तविकृतेरिह ||
प्रतीचो दर्शनं स्वप्ने श्रुत्या मिथ्येति वर्ण्यते || १२३७ ||

शुक्लं स्यात्कफ़भूयस्त्वे वातपित्तसमागमात् ||
नीलं कृष्णं च वातस्य परिणामं प्रचक्षते || १२३८ ||

पिङ्गलं पित्तबाहुल्याद्धरितो मन्दपित्तकः ||
इति वैषम्यतो वर्णो धातुसाम्येऽतिलोहितः || १२३९ ||

इत्येवमादि बहुधा परिणामं प्रचक्षते ||
चिकित्साशास्रतत्त्वज्ञाजग्धस्यान्नस्य नाडिगम् || १२४० ||

अथैतस्मिन्नन्नरसपरिणामे यथोदिते ||
प्रत्यङ्मोहस्य यत्कार्यमधुना तत्प्रपञ्च्यते || १२४१ ||

जगदात्मनि निर्माय साधिभूताधिदैवतम् ||
शुक्लाद्याकृतिनाडीस्थमात्मा पश्यत्यविद्यया || १२४२ ||

अविद्यायाः परा काष्ठाऽथेदानीमुच्यते स्फ़ुटम् ||
तत्कार्यतारतम्येन साऽविद्या भिद्यते यतः || १२४३ ||

लिङ्गादिकार्यभेदेन साऽविद्या भिद्यते सदा ||
स्वस्त्वविद्याभेदोऽत्र मनागपि न विद्यते || १२४४ ||

तल्लिङ्गं वासनानीडं सूक्ष्म्यं स्वच्छस्वभावकम् ||
नाडीगतरसोपाधिससंर्गात्स्फ़टिकादिवत् || १२४५ ||

धर्मादिप्रेरकोद्भूतरथस्त्रीहस्तिलक्षण
नानाकृतिरसाद्यात्म ह्यात्मनोऽलुप्तचक्षुषः ||
प्रथते पुरतोऽविद्यामात्रतत्त्वं विनश्वरम् || १२४६ ||

एवं तावदविद्यैकनीडानामुदितो विधिः ||
भावनानां विनिष्पत्तौ बोधे स्वप्नेऽथ भण्यते || १२४७ ||

अथ यत्राऽऽत्ममोहोत्थं घ्नन्तीवैनमितीक्षणम् ||
जिनन्तीवैनमिति च मृषैवमभिमन्यते || १२४८ ||

नास्त्यत्र हन्ता जेता वा किंत्वज्ञानोत्थमेव तत् ||
वासनाविष्टविज्ञानो हननाद्यभिमन्यते || १२४९ ||

अधर्मादिप्रकर्षोत्थ गर्तादिपतनादिकम् || १२५० ||

प्रतीचो दर्शनं स्वप्ने मूढस्येहोपजायते ||
मिथ्यात्वकारणं प्राह यदेवेति श्रुतिः स्वयम् || १२५१ ||

जाग्रद्विषय एवायं यदैक्षिष्ट पुराऽप्यसत् ||
तदत्र स्वप्नेऽसंभाव्यं मन्यतेऽविद्ययैव सः ||
नाविद्या नापि तत्कार्यं यस्मादात्मसमीक्षणे || १२५२ ||

भयं त्वेकान्ततोऽविद्याकार्यमाहुर्विपश्चितः ||
यतो विज्ञाततत्त्वानां भीतिर्नास्ति कुतश्चन || १२५३ ||

एतदुक्तं भवत्यत्र पूर्वोपात्तस्य कर्मणः ||
फ़लं प्रबोधे यद्भुक्तं तच्छेषो भावनोच्यते || १२५४ ||

यदि नामावसितार्था फ़लं दत्त्वेह भावना ||
पुंभोगसमये कर्म प्रयुङ्ते सा पुनर्नवम् || १२५५ ||

उत्त्पत्तिभोगयोरेवं भावना कर्मणः सदा ||
प्रयोक्त्री भावनैवाऽऽत्मकर्तृभोक्तृत्वयोर्मृषा || १२५६ ||

एवं सति प्रबोधे यद्भुक्तं प्राक्कर्मणः फ़लम् ||
तस्यानुवासना धीस्था भावनेत्यभिधीयते || १२५७ ||

आत्मचैतन्यबिम्बेन बिम्बिता धीर्यथा तथा ||
कर्मोत्थफ़लबिम्बेन बिम्बितेयं मतिः सदा || १२५८ ||

अविद्याग्रथितः सोऽयं परमात्माऽशरीरतः ||
कर्ता भोक्तेव चाऽऽभाति स्वप्नजाग्रदवस्थयोः || १२५९ ||

न चाविद्यातिरेकेण कौटस्थ्यात्प्रत्यगात्मनः ||
हेतुमन्यं प्रपश्यामः कर्तृत्वादिप्रसिद्धये || १२६० ||

रजोधूमतुषाराभ्रनीहाराद्यन्वितं वियत् ||
संभाव्यते यथा मूढैरात्मैवं कर्तृतादिभिः || १२६१ ||

धर्मधर्म्यभिसंबन्धा नेक्ष्यन्ते मानतो यथा ||
वियत्येवं न वीक्ष्यन्ते प्रत्यग्दृष्ट्या यथोदिताः || १२६२ ||

चैतन्याभाससंमोहं भावनेयं समाश्रिता ||
सत्य आत्मनि कूटस्थ आश्रिता इति भण्यते || १२६३ ||

स्वामिन्येव यतः सर्वं समवैति क्रियाफ़लम् ||
ममाहमितिहेतूत्थं स्वामित्वं चाप्यबोधजम् || १२६४ ||

देशकालादिहीनस्य ह्यनवच्छिन्नवस्तुनः ||
अहं ममेत्यवच्छेदो नाऽऽत्माविद्यामृते यतः || १२६५ ||

वासनैकाधिकरणश्चिदाभासोऽभिधीयते ||
भावनारञ्जितज्ञानो भवतीति न निर्द्वयः || १२६६ ||

भावनारञ्जितमतिसाक्षित्वादात्मवस्तुनः ||
भावनाश्रयवद्भाति प्रत्यङ्जडधियामतः || १२६७ ||

बहुनाऽत्र किमुक्तेन यदेवायं समीक्षते || १२६८ ||

बोधे हस्त्यादिकं स्वप्ने तदेवाविद्ययाऽऽत्मनि ||
संभावयति मिथ्यैव नभो नीलं यथा तथा || १२६९ ||

कार्यमेतदविद्यायाः प्रोद्भूतायाः प्रदर्शितम् ||
अथापकृष्यमाणायाः कार्यतः कार्यमुच्यते || १२७० ||

देवादिविषयोद्भूतवासनाऽस्य यदा तदा ||
जाग्रद्भूमावथ स्वप्ने जायते सैव भावना ||
देवो राजेव चास्मीति स्वप्नकर्मवशाद्विभोः || १२७१ ||

ध्वस्तात्ममोहतत्कार्यः स्यात्प्रबोधे यदा तदा ||
सर्वमस्म्यहमेवेदमिति स्वप्नेऽभिमन्यते || १२७२ ||

अहमेवेति चिन्मात्रमात्मनोऽत्रावधार्यते ||
इदंशब्देन चाविद्याकार्यमत्र विवक्षितम् || १२७३ ||

अविद्यायाः समुच्छित्तावलमेवमिदं वचः ||
सर्वः कृत्स्नोऽहमस्मीति तदैतदुपपद्यते || १२७४ ||

एषोऽस्य परमः पूर्णः कृत्स्नो लोकस्तु विद्यया ||
इतोऽपरे तु ये लोकास्तेऽस्याविद्याप्रकल्पिताः || १२७५ ||

देवो राजेव यत् स्वप्ने दर्शनं प्रत्यगात्मनः ||
विद्याफ़लं न तन्न्याय्य मिव शब्देन संगतेः || १२७६ ||

घ्नन्तीवाविद्यया यद्वन्मन्यते स्वप्नभूमिगः ||
देवो राजेव चास्मीति मोहादेवं क्रियाफ़लम् || १२७७ ||

अहमेवेति न स्वप्नः साक्षादत्राऽऽत्मवस्तुनः ||
बोधेऽविद्यासहायत्वमिह त्वात्मैव निर्द्वयः || १२७८ ||

यावत्किंचिदविद्योत्थमिदमा तदनूद्यते ||
यथाव्याख्यातमैकात्म्यमहमित्यभिधीयते || १२७९ ||

शरीरान्तमिन्दं रूपं साधिभूताधिदैवतम् ||
प्रतीच्यविद्ययाऽध्यस्तमहमैतद्विशेष्यते || १२८० ||

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां यथोक्ताभ्यां पदार्थयोः ||
विज्ञातयोरिदं वाक्यमहमेवेदमित्यतः || १२८१ ||

बाध्यबाधकयोरेवं ज्ञातयोरुक्तवर्त्मना ||
प्रतीचि जायते ज्ञानं वाक्यादज्ञानहानिकृत् || १२८२ ||

ज्ञानाद्ध्वस्ते हि तमसि ध्वस्ते द्वैते सहेतुके ||
सर्वः कृत्स्नो भवेदात्मा मनोवाचामगोचरः || १२८३ ||

स एष पर उत्कर्षो विद्यायाः संप्रदर्शितः ||
संप्रसाद इदं सर्वमात्मनैवावशिष्यते || १२८४ ||

एक आत्मेति तद्वद्धीः स्वप्नजाग्रदवस्थयोः || १२८५ ||

अविचारितसंसिद्धिस्तथैवानात्मधीरपि ||
व्यभिचारस्वभावोक्ता प्रत्यगात्मैकसाक्षिका || १२८६ ||

व्यभिचारिमतिष्वेवं बुद्धिरव्यभिचारिणी ||
व्यभिचारित्वसंसिद्धिहेतुरैकात्म्यनिष्ठिता || १२८७ ||

सत्यामपि त्वविद्यायां प्रमाणानुगमात्पुरा ||
वास्तवं वृत्तमीदृङ्नः सिद्धं ह्यनुभवाश्रयम् || १२८८ ||

अविद्याविद्ययो रूपं कार्यं चापि समासतः ||
व्याख्यातमेवं मानानां प्राक्सूतेरनुभूतितः || १२८९ ||

अनात्मवस्तुमानानां प्रागनात्माभिसंगतेः ||
स्वतः सिद्धात्ममेयोत्थरूपतैव प्रतीयते || १२९० ||

चिद्रूपैरेव तैः सद्भिरनात्मार्थोऽपि शक्यते ||
प्रमातुं तदृतेऽनात्मा ह्यन्धकारप्रनृत्तवत् || १२९१ ||

अनात्माऽपि विनाऽऽत्मानं नैवानात्मायते यतः ||
अवस्तुत्वान्निरात्मत्वाद्वन्ध्यासूनुनृशृङ्गवत् || १२९२ ||

जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तेषु त्वात्माविद्या मृषा सती ||
व्यवहारपथं प्राप्ता स्वतःसिद्धात्मसाक्षिका || १२९३ ||

सर्वोऽस्मीति हि विद्येयमविद्याऽतोऽन्यदर्शनम् ||
उभयं संविदायत्तं दर्शनं प्राक्प्रमागमात् || १२९४ ||

एषोऽस्य परमो लोको यः सर्वोऽस्मीति दर्शितः ||
अतः परं परावस्था निरविद्या प्रदर्श्यते || १२९५ ||

अनाप्तकाममस्योक्तमात्माविद्यैकहेतुकम् ||
रूपं पूर्वमिह त्वस्य ध्वस्ताविद्यमथोच्यते || १२९६ ||

छन्दः कामोऽधिकारात्स्यात्साहचर्याच्च पाप्मना ||
अतिक्रान्तं यतश्छन्दमतिच्छन्दमिदं ततः || १२९७ ||

विवृतिश्छान्दसी ज्ञेया लक्षणासंभवादिह || १२९८ ||

पाप्मशब्देन चात्र स्याद्धर्माधर्मपरिग्रहः ||
पाप्मनो विजहातीति तथाचैव पुरोदितम् || १२९९ ||

अपेतकारकत्वादहेतोरज्ञानतो हतेः ||
धर्माधर्मादिपाप्मानो रूपमात्मन उच्यते || १३०० ||

सदाऽपहतपाप्मेति भयहेतोश्च लङ्घघनात् ||
आत्मनोऽस्या भयं रूपं सदाऽनस्तमितोदितम् || १३०१ ||

वास्तवेनैव वृत्तेन ज्ञेयकार्यसमाप्तितः ||
अतः सर्वं कृतं ज्ञानं नातोऽन्यदवशिष्यते || १३०२ ||

यत एवमतो यावत्किंचित्कार्यान्तरायकम् ||
मोहव्यवहितं वा यत्प्राप्तं तद्ब्रह्मबोधतः || १३०३ ||

कामकर्ममहामोहरहितं रूपमात्मनः ||
श्रुत्या प्रदर्शितं साक्षात्कारविन्यस्तबिल्ववत् || १३०४ ||

स्वयंज्योतिष्ट्वमुक्तं यदात्मनः प्राक्प्रयत्नतः ||
तदप्यात्मन आगामि शङ्क्यते कामकर्मवत् || १३०५ ||

यस्मात्सुषुप्त आत्माऽयं नाऽऽत्मानं नाप्यनात्मनः ||
जाग्रद्वद्वेत्ति तेनास्य चैतन्यं कामकर्मवत् || १३०६ ||

नैतदेवं यतो भेदज्ञानं मोहोत्थकारक -
संश्रयादेव न पुनर्मोहाभावे तदिष्यते || १३०७ ||

यत्र वा अन्यदित्येवं भेदज्ञानमभाषत ||
सत्येव प्रत्यगज्ञाने तस्याज्ञानसमन्वयात् || १३०८ ||

यत्र त्वस्येति विध्वस्त आत्माज्ञाने प्रबोधतः ||
तत्केन कमिति श्रुत्या भेददृष्टिर्निषिध्यते || १३०९ ||

एकत्वमेव तेनात्र भेदादर्शनकारणम् ||
स्त्रीपुंदृष्टान्तवचसा तदेतत्प्रतिपाद्यते || १३१० ||

चेतोनुरागसिद्ध्यर्थं प्रिययेति विशेषणम् ||
द्विष्टायां सत्यपि स्त्रीत्वे चेतो नैवानुरज्यते || १३११ ||

अतीव कामवशगः स्त्रीगुणोपेतया स्त्रिया ||
प्रयया कामयन्त्या च परिष्वक्तः पुमानिह || १३१२ ||

परिष्वक्तगिरा चात्र व्यामिश्रीभाव उच्यते ||
पृक्तावयवयोः प्रीत्या स्त्रीपुंसोरपरस्परम् || १३१३ ||

उत्पन्नसंभोगफ़लः पुमान्मैथुनकर्मणि ||
स न वेत्ति यथा बाह्यं सुखाविष्टो न चाऽऽन्तरम् || १३१४ ||

परिष्वङ्गाद्यथा पूर्वं वेद बाह्यान्तरं स्फ़ुटम् ||
परिष्वक्तस्तु नैवं स वेद बाह्यं न चाऽऽन्तरम् || १३१५ ||

तमोव्यवहितैकात्म्यस्तथाऽविद्योत्थकार्यगः ||
वेद बाह्यं जगत्सर्वं स्वं चाऽऽत्मानं तमस्विनम् || १३१६ ||

कार्यकारणरूपः संस्तद्विरुद्धैकरूपिणा ||
परिष्वक्तः पुमान्प्राज्ञे प्राज्ञेनाऽऽत्माऽयमात्मना || १३१७ ||

तमस्विनि निवृत्तेऽस्मिन्देहान्ते प्रत्यगात्मनि ||
वितमस्कात्मना योगे स्वप्नजाग्रत्क्रियाक्षये || १३१८ ||

अविद्याऽन्वेति कार्यं स्वं न त्वात्मानमकार्यतः ||
कार्यं स्वकारणस्थं च न त्वात्मस्थमकारणात् || १३१९ ||

आत्माभासोऽपि योऽज्ञाने तत्कार्ये चावभासते ||
कार्यकारणतारूपस्तमप्येषोऽतिवर्तते || १३२० ||

कूटस्थात्मानुरोधित्वात्तावन्मात्रात्मकत्वतः ||
न कार्यं कारणं चातः कटाक्षेणापि वीक्षते || १३२१ ||

विज्ञानात्मा परिष्वक्तः प्राज्ञेनैव परात्मना ||
भेदकारणविध्वस्तौ भेदधीर्विनिवर्तते || १३२२ ||

यस्मादेवमतः प्राह न बाह्यमिति नः श्रुतिः ||
ऐकात्म्यमात्रावसितेर्न वेदान्तर्बहिस्तथा || १३२३ ||

क्रियाकारकसंभेदहेतौ सत्यसतीदृशम् ||
सर्वदैवाऽऽत्मनो रूपं निरस्ताशेषभेदकम् || १३२४ ||

नाऽऽत्मवृत्तमपेक्ष्येदं नापि बाह्यस्य वस्तुनः ||
क्रियाकारकवद्वस्तु किंचिदीक्षामहेऽमितेः || १३२५ ||

सर्वमन्यानपेक्षं सत्स्वात्ममात्रतयेक्षितम् ||
ऐकात्म्यतो हिरुग्रूपं न वस्तूत्प्रेक्ष्यतेऽण्वपि || १३२६ ||

आपेक्षिकं तु यद्रूपं तन्मिथ्येत्युपपादितम् ||
स्वतो यद्वस्तुतो नास्ति तत्कुतोऽन्यव्यपेक्षया || १३२७ ||

अतः सर्वानपेक्षं यत्स्वमहिम्नैव सिध्यति ||
तदेव परमार्थं स्याद्वस्त्वैकात्म्यस्वलक्षणम् || १३२८ ||

यस्मादेवमतः प्राह तद्वा अस्येति नः श्रुतिः ||
उक्तात्मवस्तुनो रूपं कामाविद्याविवर्जितम् || १३२९ ||

कामकर्मादिवन्नेदं मृत्योर्धर्मो भवेदतः ||
चैतन्यं प्रत्यगात्मैव यस्मादुक्तेन हेतुना || १३३० ||

आत्मत्वान्न विभागोऽत्र ज्ञातृज्ञानादिलक्षणः ||
अनपास्ततमस्कोऽपि भेदं नाऽऽत्मनि पश्यति || १३३१ ||

अविद्यावर्त्मदृष्ट्यैव ह्यविद्याकार्यवस्तुगम् ||
द्वैतमाभासते व्योम्नि नीलदिङ्मण्डलत्ववत् || १३३२ ||

निरविद्यं तु यद्रूपमनन्यापेक्षसिद्धिकम् ||
तद्वा अस्यैतदिति तच्छ्रुत्या निर्वर्ण्यतेऽधुना || १३३३ ||

सर्वैकात्म्यमिदं यस्मादात्मनो रूपमीदृशम् ||
तदाविष्क्रियते तस्मात्करविन्यस्तबिल्ववत् || १३३४ ||

आत्मनो यदविद्योत्थं रूपं संसारभूमिगम् ||
अनाप्तकामं तत्सर्वमपेक्ष्येदमिहोच्यते || १३३५ ||

आप्तकामादिकं सर्वं वस्तुवृत्तव्यपेक्षया ||
आप्ताप्तव्यादिहीनत्वादानन्दैकात्म्यवस्तुनः || १३३६ ||

पुमर्थः कामशब्दार्थो नान्योऽर्थः काम्यते यतः ||
आप्ताशेषपुमर्थोऽयं सर्वसाधननिस्पृहः || १३३७ ||

सत्यकामादिशब्देन यदप्यन्यत्र भाषितम् ||
एतद्वाक्यानुरोधेन व्याख्येयं तदपि स्फ़ुटम् || १३३८ ||

आत्ममात्रं समुत्सृज्य सत्यत्वं नान्यतो यतः ||
तत्रैव निरधार्येतद्य्‍त्र नान्यदिति श्रुतेः || १३३९ ||

सुखसंविद्धि काम्योऽर्थो बाह्यसाधनसाधनः ||
संविदेव सुखं यस्मादाप्तकाममिदं ततः || १३४० ||

कामकामिप्रभेदेन प्रतीचोऽस्याऽऽप्तकामता ||
हिरण्यगर्भवत्किंवा निर्भेदस्येह भण्यते || १३४१ ||

आत्मैव कामा निःशेषा नाऽऽत्मरूपप्रभेदतः ||
आत्मैवेदं सर्वमिति प्रत्यङ्मत्रावशेषतः || १३४२ ||

समस्तव्यस्तताशङ्कामुच्छेत्तुं चोत्तरं वचः ||
अकाममित्यतो ध्वस्तसमस्तव्यस्तरूपकम् || १३४३ ||

आप्तकामात्मकामत्ववचसैव निराकृताः ||
कामाः सर्वेऽकाममिति तथाऽपि पुनरुच्यते || १३४४ ||

आत्माश्रयत्वं कामानां केचिद्व्याचक्षतेऽबुधाः ||
अतस्तत्प्रतिषेधार्थं भूयोऽकाममितीरणम् || १३४५ ||

कामादिहेतुकः शोकः कामाद्यज्ञानहेतुकम् ||
तदभावादथैकात्म्यं शोकान्तरमितीर्यते || १३४६ ||

यदि वा शोकवद्वस्तु शोकशब्देन भण्यते ||
गुणत्वाच्छोकशब्दस्य मतुपो लुप्तता भवेत् || १३४७ ||

शोकार्हवत्पदार्थेभ्यो जात्यन्तरमिदं यतः ||
अहेतुफ़लरूपत्वाच्छोकान्तरमतो मतम् || १३४८ ||

शोकस्य प्रत्यगात्मा वा शोकान्तरगिरोच्यते ||
शोकहेतोरपि प्रत्यङ्ङात्मा स्याच्छोकवान्कथम् || १३४९ ||

अशोकान्तरमिति वा श्रुत्यन्तरसमाश्रयात् ||
अशोकादपरोऽशोकोऽशोकान्तरमितीर्यते || १३५० ||
शोकायोग्यः शुचा हीनोऽशोकशब्देन भण्यते ||

यद्वाऽन्तरयते शोकमानन्दैकस्वभावतः ||
शैत्यं हुताशवत्तस्माच्छोकान्तरमिदं भवेत् || १३५१ ||

शोकादेर्जनकं यद्वा तच्छोकान्तं भवेत्तमः ||
तस्यारं छिद्रमेतत्स्याच्छान्दसि वर्णनिह्नतिः || १३५२ ||

अविद्याकामकर्माणि निःसङ्गत्वस्वभावतः ||
अतिवर्तत आत्माऽयं वस्तुवृत्तानुरोधतः || १३५३ ||

स्वतो बुद्धं यतो वस्तु स्वतः शुद्धमतोऽद्वयम् ||
स्वतो मुक्तमतः सिद्धमविद्यातज्जहानतः || १३५४ ||

यत एवमिदं वस्तु अतिच्छन्दादिलक्षणम् ||
निःशेषध्वान्तसंबन्धव्यतिक्रान्तमिदं ततः || १३५५ ||

जन्यकारणसंबन्धात्कार्यकारणसंगतेः ||
जन्यहेत्वतिवृत्तत्वात्पिताऽप्यत्रापिता ततः || १३५६ ||

अविद्यैव यतो हेतुः कर्तृत्वस्य न वस्तुतः ||
कर्तृत्वे सति कर्मणि नान्यथाऽकर्तुरात्मनः || १३५७ ||

अविद्यायामतोऽसत्यां नाऽऽत्मानः कर्तृकर्मणी ||
पितृपुत्रादिसंबन्धो नातोऽस्तीह सुषुप्तगे || १३५८ ||

असङ्गोऽयं स्वतो यस्मान्नातः केनचिदात्मनः ||
सर्वावस्थासु संबन्धः संबन्धोऽतोऽस्य मोहतः || १३५९ ||

शुभकर्माभिसंबन्धः केवलो नास्य वार्यते ||
निषिध्यते यतो योगः कुत्सितेनापि कर्मणा || १३६० ||

विप्रहाटकहार्यत्र स्तेनशब्देन भण्यते ||
भ्रूणघ्नसहचारित्वाच्चाण्डालो ब्राह्मणीसुतः || १३६१ ||

शूद्रेण जातो विज्ञेयः प्रातिलोम्योपलक्षणः ||
वरिष्ठब्रह्महा चेह भ्रूणहेत्यभिधीयते || १३६२ ||

उत्पन्नः क्षत्र्रियायां यः शूद्रेणैव स उच्यते ||
पैल्कसः पुल्कसो ज्ञेयः स्वार्थ एव च तद्धितः || १३६३ ||

निकृष्टदेहसंबन्धप्रापकैरपि कर्मभिः ||
असंबद्धः सुषुप्तस्थः कर्महेत्वनभिप्लुतेः || १३६४ ||

तथैवानभिसंबन्ध आश्रमाख्यैश्च कर्मभिः ||
परिव्राट्श्रमणो ज्ञेयस्तापसाश्रमसंनिधेः || १३६५ ||

वर्णाश्रमादिहेतूनां सर्वेषामपि कर्मणाम् ||
उपलक्षणकृज्ज्ञेयः परिव्राट्तापसग्रहः || १३६६ ||

इत्येवमादयोऽनन्ताः संबन्धा मोहहेतवः ||
नरेण परिसंख्यातुं न शक्याः कल्पकोटिभिः || १६६७ ||

पुण्यापुण्ये हि निखिलसंबन्धस्येह कारणम् ||
प्राज्ञोऽनन्वागतस्ताभ्यां कर्महेत्वसमन्वयात् || १३६८ ||

परं रूपं समापन्नः कर्माविद्यानिमित्तकम् ||
पितृमात्रादिसंबन्धं सुषुप्ते सोऽतिवर्तते || १३६९ ||

जीवत्येव शरीरेऽस्मिंस्तत्स्थ एव कथं पुनः ||
सर्वसङ्गव्यतीतोऽयं भवतीत्यभिधीयते || १३७० ||

यतोऽनन्वागतं रूपं सुषुप्तेऽस्याऽऽत्मनः स्वतः ||
उभाभ्यां पुण्यपापाभ्यां कुतस्तदपि चेन्मतम् || १३७१ ||

हृदयातिक्रमाद्यास्मात्तद्धर्मानतिवर्तते ||
कर्मप्रयोजकान्कामांस्तस्मात्सुस्थं यथोदितम् || १३७२ ||

हृदयस्यैव धर्मास्ते शोककामादयो यतः ||
तीर्णबुद्धिर्हि तद्धर्मांस्तस्मादेषोऽतिवर्तते || १३७३ ||

पुण्यपापाभिसंबन्धः स्वप्ने हृदयसंगतेः ||
वासनामात्रया त्वत्र साऽपि प्राज्ञे निवर्तते || १३७४ ||

करणत्वं विहायेह केवलाज्ञानमात्रकम् ||
स्वप्न आस्ते मनोरूपं वासनामयविग्रहम् || १३७५ ||

वासनामय एवातो भुङ्के स्वप्ने क्रियाफ़लम् ||
न हि स्वप्नदृशो योगः स्वप्नेऽन्येनास्ति केनचित् || १३७६ ||

स्वाभासवर्त्मनैवाऽऽस्ते जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु ||
अविद्याकामकर्मादि बिभर्तीव न तु स्वतः || १३७७ ||

चैतन्यमपि नैव स्यादात्मनः कामकर्मवत् ||
धर्मानन्वयतः प्राज्ञ इत्येवमभिचोदिते || १३७८ ||

स्रीपुंदृष्टान्तवाक्येन परिहारश्च दर्शितः ||
विभागहेत्वसद्भावाज्जाग्रद्वन्नोपलभ्यते || १३७९ ||

अविभागात्मतां यातं न पुनः कामकर्मवत् ||
साधितं च प्रयत्नेन स्वयंज्योतिष्ट्वमात्मनः || १३८० ||

यद्यात्माऽयं स्वयंज्योतिः कामकर्मादिवत्कथम् ||
सुषुप्तेऽस्य स्वभावत्वाज्जह्याच्चैतन्यमित्यतः || १३८१ ||

नास्य धर्मो भवेदेतत्सुषुप्ते तददर्शनात् ||
नाऽऽत्मधर्मो विनष्टत्वात्तस्माच्चैतन्यमत्र तत् || १३८२ ||

अपि विप्रतिषिद्धं च यत्स्वयंज्योतिरात्मकम् ||
प्रत्यग्वस्तु न वेत्तीति भवतेहाभिधीयते || १३८३ ||

ऐक्यादनुपलब्धिश्चेदनैकान्तिकता तथा ||
यतोऽभावेऽप्यसंवित्तिश्चैतन्यस्येह दृश्यते || १३८४ ||

इत्यस्य परिहारार्थं परो ग्रन्थोऽवतार्यते ||
यद्वै तदित्युपक्रम्य प्रत्यग्वस्तुविशुद्धये || १३८५ ||

तथा परोऽपि संबन्धः कैश्चिदत्राभिधीयते ||
अशोकान्तरमित्युक्तं याथात्म्यं प्रत्यागात्मनः || १३८६ ||

ज्योतिर्मात्रतयैवाऽऽत्मा सुषुप्ते व्यवतिष्ठते ||
कुतः पुनरिदं सिद्धं विशेषज्ञानसंक्षये || १३८७ ||

ज्योतीरूपमिदं तत्त्वं सुषुप्ते व्यवतिष्ठते ||
उक्तं प्राग्व्यतिरेकेण स्वयंज्योतिष्ट्वमात्मनः || १३८८ ||

ननूक्तं प्रागिदं सर्वं विशेषज्ञानमात्मनः || १३८९ ||

अविद्यापक्षपात्येव न तत्स्याच्चित्तिवत्स्वतः ||
नैतदेवं यतोऽदर्शि पूर्वमेत्स्फ़ुटं मया || १३९० ||

सर्वमेवाहमस्मीति यद्यपीदं विशेषवत् ||
विज्ञानं न तथाऽपीदमविद्यापक्षभागिति || १३९१ ||

नानात्वदर्शनं यस्माद्भयादज्ञानजं मतम् ||
प्रतिपक्षमविद्याया अहमेवेदमित्यतः || १३९२ ||

तदेतन्मथ्यमानं सदैक्यदर्शनलक्षणम् ||
भवत्यतीव संशुद्धं प्रसन्नं व्यवतिष्ठते || १३९३ ||

विशेषदर्शनासूतेरसंबोधस्तदाऽऽत्मनः ||
देदीप्यमाना विज्ञप्तिर्विशेषात्माऽवतिष्ठते || १३९४ ||

सुषुप्तस्थानगं रूपं तदेतत्प्राक्प्रदर्शितम् || १३९५ ||

तत्रैतच्छङ्क्यते ज्ञानेऽसंबोधः कथमात्मनः ||
सति स्याच्चेदनाशङ्का स्त्रीपुंदृष्टान्तनिर्णयात् || १३९६ ||

नैतदेवं यतस्तत्र सत्स्वेव ज्ञानहेतुषु ||
अविभक्तो विशेषेषु भवतीति प्रदर्शितम् || १३९७ ||

इह पुनर्न शक्यन्ते विशेषाः प्रसमीक्षितुम् ||
यतोऽत्राप्रविभक्तेन स्वेन बोधेन तिष्ठति || १३९८ ||

असंबोधः सति ज्ञाने कथं स्यादिति शङ्क्यते ||
तम एवेति चेन्नैवं स्वयंज्योतिष्ट्वमात्मनः || १३९९ ||

महतेह प्रयत्नेन यतः प्राक्प्रतिपादितम् ||
सिद्धान्तस्य स्थितत्वाच्च यथावदुपपत्तिभिः || १४०० ||

प्रदीपवद्विनष्टोऽयमिति चेदभिधीयते ||
प्रत्यभिज्ञानतो नैवं पूर्वदृष्टस्य वस्तुनः || १४०१ ||

यतः प्रत्यभिजानाति सुषुप्तादुत्थितस्ततः ||
सर्वावस्थास्वयं नित्य आत्मा नैव विनश्यति || १४०२ ||

समस्तैरिन्द्रियैर्हीनः संप्रसन्नो निराकुलः ||
सुप्तः स्वप्नान्न जानाति यः स आत्मेति भण्यते || १४०३ ||

नाद्राक्षं स्वप्नमद्येति प्रतिबुद्धोऽभिभाषते ||
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्ते च तस्मादात्मा स एव सः || १४०४ ||

स्वप्नमेति सुषुप्ताच्च स्वप्नाद्बुद्धान्तमेव च ||
इति श्रुत्या पुराऽप्युक्तं तस्मान्नाऽऽत्मा विनश्यति || १४०५ ||

स्वयंज्योतिःस्वभावस्थस्तस्मादात्मा सुषुप्तगः ||
प्रत्यगज्ञानतत्कार्यैरसंस्पृष्टः स्वभावतः || १४०६ ||

यत्तु तच्छङ्क्यते कस्मादात्मा प्राज्ञे न पश्यति ||
चैतन्यात्मस्वभावोऽपि तच्चापि शृणु सांप्रतम् || १४०७ ||

स्वभावो नाऽऽत्मनः कामकर्माविद्यादि बॊधवत् ||
असङ्गानन्वयोक्तिभ्यां कामादेश्च मृषात्वतः || १४०८ ||

चैतन्यमात्मनस्तत्त्वं कूटस्थं, न तु कामवत् ||
अनाद्यविद्यायोगोऽस्य तत्कार्यैरादिमान्मतः || १४०९ ||

अज्ञानमिथ्याविज्ञानसंस्थस्यास्याऽऽत्मनः क्वनु ||
उपदेशादिसंबन्धः इत्येतदिह भण्यते || १४१० ||

न पश्यत्येष आत्माऽत्र स्वयंज्योतिश्च स स्वतः ||
इति विप्रतिषिद्धं यत्तदैकात्म्यान्न दुष्यति || १४११ ||

चोदितार्थानुवादोऽयं परिहारविवक्षया ||
यद्वै तदिति यत्नेन श्रुत्येह क्रियतेऽञ्जसा || १४१२ ||

न पश्यतीति मन्वीथाः सुषुप्ते यन्न तत्तथा ||
पश्यन्नेवाविलुप्ताक्ष आत्माऽयं वर्तते यतः || १४१३ ||

न पश्यत्येव नन्वत्र चक्षुरादेरसंभवात् ||
करणान्यन्तरेणेह जात्यन्धादिर्न वीक्षते || १४१४ ||

नैतदेवं यतो द्रष्टुः कारकस्य समीक्षणे ||
करणानि व्यपेक्ष्यन्ते न त्वकारकवीक्षणे || १४१५ ||

स्वप्नेऽपि चक्षुरादीनामपीतिः श्रूयते श्रुतौ ||
कुतः सुषुप्तौ तानि स्युर्यत्र तद्वासनाऽपि न || १४१६ ||

न पश्यतीति वचनं कारकादेरसंभवात् ||
वास्तवं वृत्तमापेक्ष्य पश्यन्वै तदितीर्यते || १४१७ ||

पश्यन्नेवायमत्राऽऽस्त इत्येतच्चेत्कुतो भवेत् ||
इत्यस्य हेतुसिद्ध्यर्थं न हि द्रष्टुरितीरणम् || १४१८ ||

मेयमामप्रमात्यणां व्यभिचारेऽपि चाऽऽत्मनः ||
अनन्यानुभवादेव सिद्धिस्तद्ध्वंससाक्षितः || १४१९ ||

प्रमात्राद्यानभिव्याप्तं वस्तु पूर्वं समीक्ष्य हि ||
नाद्राक्षणिति संधत्ते दृष्टवत्स्वचिदात्मना || १४२० ||

यस्माद्रप्टुर्हि या दृष्टिर्यया द्रष्टा प्रसिध्यति ||
तस्या विपरिलोपोऽयं हेत्वभावान्न युज्यते || १४२१ ||

नाशोत्पत्त्यादयो धर्मा हेतुमद्वस्तुनो यतः ||
निर्हेतुसाक्षिणो न स्युरागमापायिसाक्षितः || १४२२ ||

नाशादि न स्वयं सिध्येद्विना नाशादिसाक्षिणा ||
नातो विपरिलोपः स्याद्द्रष्टुर्दृष्टेः कदाचन || १४२३ ||

द्रष्टुरात्मैव या दृष्टिः प्रत्यग्दृष्ट्या समीक्ष्यते ||
तस्या विपरिलोपोऽत्र न कथंचन युज्यते || १४२४ ||

आत्मैवाऽऽत्मीयभूतस्य या दृष्टिरविनश्वरी ||
द्रष्टुर्विनाशिनस्तस्या नोच्छित्तिरुपपद्यते || १४२५ ||

आगमापायिनो द्रष्टुर्दृष्टिस्तत्साक्षिणी तु या ||
द्रष्ट्रादिलोपसाक्षित्वात्तस्या लोपो न युज्यते || १४२६ ||

सत्येव साक्षिणि यतो भावाभावौ प्रसिध्यतः ||
जगतोऽतो न नाशः स्यादात्मदृष्टेः कुतश्चन || १४२७ ||

ननु विप्रतिषिद्धोक्तिर्भवतेहाभिधीयते ||
न विनश्यति सा दृष्टिर्द्रष्टुश्चेत्यतिसाहसम् || १४२८ ||

कर्तृकार्याभिसंबन्धो द्रष्टुर्दष्टेरितीर्यते ||
ततश्चापरिलोपोऽस्याः कार्यत्वान्नोपपद्यते || १४२९ ||

ननु न लुप्यत इति वचनान्न विलोप्स्यति ||
नैवं यतो मितिप्राप्तं वचो नाशं न वारयेत् || १४३० ||

सिद्धस्य व्यञ्जकं मानं न तु तत्कारकं यतः ||
उक्तेर्नैतोऽविनाशित्वां द्रष्टुर्दृष्टेरिहेष्यते || १४३१ ||

नैष दोषो यतो द्रष्टुः श्रुतिराह विशेपणम् ||
द्रष्टुर्दृष्टेरिति ततो द्रष्टा नैवेह कारकम् || १४३२ ||

देहान्तो दृष्टिकारी यो द्रष्टा धर्मादिहेतुमान् ||
दृष्टेर्द्रष्टुश्च लोपोऽत्र प्रत्यग्दृष्ट्येकसाक्षिकः || १४३३ ||

प्राक्प्रमात्रादिसंभूतेर्या तु दृष्टिरकर्तृका ||
द्रष्ट्रादिनाशसाक्षित्वात्सा दृष्टिरविनश्वरी || १४३४ ||

दृष्टिरेव तु सा द्रष्टा न तु कारकलक्षणः ||
द्रष्टुर्विशेषणत्वेन दृष्टेरिति परिग्रहात् || १४३५ ||

परिलोपो हि कार्याणां लोके सिद्धः स्वकारणे ||
नातः कारणरूपस्य नाप्यकारकवस्तुनः || १४३६ ||

अभावस्य च भावत्वाद्भावसिद्धेश्च दृष्टितः ||
दृष्टौ नाभावशङ्काऽतः सर्वसिद्धेस्तदन्वयात् || १४३७ ||

न सुषुप्तप्रसिद्धिः स्यादृष्टेर्लोपो भवेद्यदि ||
जन्मनाशादिहीनेयमतो दृष्टिः परात्मनः || १४३८ ||

शतृतृजन्तश्रवणाद्द्‍ष्टिश्चेत्स्यात्सकर्तृका ||
पश्यन्द्रष्टुरिति ह्येवं नैवं कर्त्राद्यसंभवात् || १४३९ ||

नेह बुद्ध्यादिसद्भावस्तदाऽपीतिश्रुतेर्भवेत् ||
सुषुप्तेऽतो न धात्वर्थः प्रत्ययार्थश्च नेष्यते || १४४० ||

कर्त्रादिकारकं नो चेत्सुषुप्ते विद्यते कथम् ||
पश्यन्द्रष्टुरिति वचः कूटस्थ उपपद्यते || १४४१ ||

यथाऽवकाशदात्रिति भण्यते निष्क्रियं वियत् ||
शतृतृजन्तवचसा तथाऽऽत्मा भण्यते ध्रुवः || १४४२ ||

स्वभावः कारकाणां च यदकृत्वेह कुर्वते ||
अकुर्वत्कारकं तस्मात्कुर्वतोऽतिशयः कुतः || १४४३ ||

प्राक्क्रियाया विनिष्पत्तेः कुर्वद्रूपं न लभ्यते ||
यतोऽतोऽकुर्वदेवेह स्यात्सर्वत्रैव कारकम् || १४४४ ||

शक्तिमत्कारकं चेत्स्यात्स्यात्कार्यं शक्तिवत्सदा ||
शक्यानामपि सद्भावः शक्तिवत्सर्वदा यतः || १४४५ ||

न मिथो व्यतिरेकेण शक्तिशक्यौ प्रसिध्यतः ||
परस्परव्यपेक्षत्वाच्छक्तिशक्यस्वरूपयोः || १४४६ ||

शक्तीनां नियमः शक्याच्छक्यानां चापि शक्तितः ||
परस्पराश्रयत्वं च प्राप्नुयाच्छक्तिवादिनः || १४४७ ||

क्रियायाश्चाप्यकार्यत्वे कारकं न प्रसिध्यति ||
कार्यत्वे चानवस्था स्यात्कुर्वच्चापि सुदुर्लभम् || १४४८ ||

क्रियातत्फ़लयोश्चापि पौर्वापर्याप्रसिद्धितः ||
किं साध्यं साधनं चेह निश्चयो नोपपद्यते || १४४९ ||

अविद्यामात्रहेतौ तु सर्वमेतत्समञ्जसम् ||
तत्कार्यत्वाच्च सर्वस्य न किंचिदसमञ्जसम् || १४५० ||

यत्राऽऽत्मनोऽस्य संबन्धोऽनात्मनेह विवक्ष्यते ||
अविद्याहेतुकर्त्रादिसंगतिस्तत्र मोहजा || १४५१ ||

यत्र त्वात्मेति धीरस्य जायतेऽनात्मधीरिव ||
यथावस्त्वेव धीस्तत्र नात्राविद्याद्यपेक्षते || १४५२ ||

जाग्रत्स्वप्नप्रहाणेऽपि प्रत्यङ्मात्रं न हीयते ||
तद्धानेरात्मसाक्षित्वात्प्रत्यङ्जन्मादिवर्जितः || १४५३ ||

रज्ज्वज्ञानमनादाय न सर्पादीक्षणं यथा ||
आत्माज्ञानमनादाय न तथाऽनात्मवीक्षणम् || १४५४ ||

कल्पनाबीजविरहात्कल्पना न हि लभ्यते ||
प्रतीचि कल्पितोऽनात्मा प्रतीचि व्यभिचारितः || १४५५ ||

आत्मनोऽव्यभिचारित्वं सर्वत्राऽऽत्मैकसाक्षिकम् ||
यतोऽतस्तत्परिज्ञाने नाऽऽत्माऽज्ञानमपेक्षते || १४५६ ||

प्रकाश्यार्थाभिसंबन्धे कर्तृत्वं सवितुर्यथा ||
अप्रकाशप्रकाशित्वान्न तथाऽऽत्मप्रकाशने || १४५७ ||

बाह्यार्थभासनेऽप्यस्य सूर्यादेरिव कर्तृता ||
सर्वदैवैकरूपत्वाद्भानोर्नापूर्वकारिता || १४५८ ||

यथा जात्यमणेः शुभ्रा ज्वलन्ती निश्चला शिखा ||
संनिध्यसंनिधानेषु प्रकाश्यानामविक्रिया || १४५९ ||

न प्रकाशक्रिया काचिदस्य स्वात्मनि विद्यते ||
उपचारात्क्रिया साऽस्य यः प्रकाश्यस्य संनिधिः || १४६० ||

न चेदं दर्शनं गौणमग्निर्माणवको यथा ||
इतोऽन्यथाऽवबोधस्य प्रतीचोऽनुपलब्धितः || १४६१ ||

ननु भङ्गुरधात्वर्थे तृच्प्रयोगो जगत्यपि ||
द्रष्टृशब्दाभिलप्यस्य नित्या दृष्टिः कथं भवेत् || १४६२ ||

नोक्तत्वात्परिहारस्य सूर्यादावपि दर्शनात् ||
प्रकाशयिता सविता व्याप्त् वाऽपि वियत्तथा || १४६३ ||

अस्तु प्रकाशकेष्वेवं न प्रतीचीति चेन्मतम् ||
नैवं प्रकाशकत्वात्स्यात्प्रत्यगात्माख्यवस्तुनः || १४६४ ||

प्रत्यक्षमात्मना लोके द्रष्टाद्यर्थावभासनम् ||
स्वयंज्योतिष्ट्वशास्त्राच्च प्रत्यगात्मा प्रकाशकः || १४६५ ||

अपयात्मैवेह सर्वत्र स्वयंज्योतिः प्रतीयते ||
ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमेवेति च शास्त्रतः || १४६६ ||

साक्षात्पश्याम्यहं कुम्भं न पश्यामीति लोकतः ||
अनुभूतेः प्रसिद्धत्वान्नैवं स्यादिति चेन्मतम् || १४६७ ||

मैवं पश्याम्यहं कुम्भं न पश्यामीति दर्शनात् ||
सदाऽनश्वरदृष्टित्वं प्रतीचो गम्यते स्फ़ुटम् || १४६८ ||

पश्यामीत्यस्य साक्षित्वं प्रतीचो गम्यते यथा ||
न पश्यामीति चाप्यस्य तथैवेहाऽऽत्मसाक्षिकम् || १४६९ ||

उत्खातचक्षुषां चापि दृष्टिः स्वप्नेऽनुभूयते ||
द्रष्टृदृष्ट्यतिरेकेण नित्या दृष्टिरतो मम || १४७० ||

ज्योतिषामपि तज्ज्योतिरस्मद्धीपरिमोषणात् ||
तमोरूपमिवाऽऽभाति भानुर्नक्तंदृशामिव || १४७१ ||

यत एवमतो दृष्टिर्नित्यैवाऽऽत्मन इष्यताम् ||
अनित्यत्वस्य सर्वस्य प्रत्यग्दृष्ट्येकसाक्षितः || १४७२ ||

तयाऽसाधनया दृष्ट्याऽपरिणामस्वभावया ||
पश्यन्नेवायमात्माऽऽस्ते तद्‍द्दृष्टेश्चोद्यहेतुतः || १४७३ ||

पश्यामीति यथाऽद्राक्षीरात्मदृष्ट्यैव जागरे ||
न पश्यामीत्यपि तथा नित्यदृष्ट्यैव वीक्षसे || १४७४ ||

पश्यन्कुम्भादिकं वस्तु देहान्तो ग्राहको यथा ||
दृष्ट्या संबध्यते द्रष्टा द्रष्टृत्वस्य तदाश्रयात् || १४७५ ||

अकारकस्वभावत्वान्नैवं वृत्तं ममाऽऽत्मनः ||
आत्मदृष्टिरतो ग्राह्या प्रत्यङ्मात्रानुरोधिनी || १४७६ ||

यथोक्तार्थप्रसिद्धत्वाद्वैशब्दोऽत्र प्रयुज्यते ||
तन्न पश्यतिशब्देन कारकत्वं निषिध्यते || १४७७ ||

दृश्यार्थासंभवाद्यदूत्पश्यन्नपि न पश्यति ||
न पश्यामीतिफ़लतः कारकस्य यथा तथा || १४७८ ||

अकारकात्मनोऽदृष्टिर्द्रष्टव्यार्थाप्रयुक्तितः ||
वस्तूक्तं दृष्टिशब्देन न क्रिया नापि कारकम् || १४७९ ||

ग्राहकग्रहणग्राह्यहीनं रूपं यदात्मनः ||
तद्दृष्टिरिति वचसा साक्षान्नः प्रतिपाद्यते || १४८० ||

प्रतीच्येव समाप्तं यदक्रियाकारकात्मकम् ||
न पश्यति गिरा रूपमात्मनस्तदिहोच्यते || १४८१ ||

ननु चोद्यानुवादोऽयं पश्यतिगोरोच्यते ||
कुतोऽकारकवस्त्वत्र प्रमाणादभिधीयते || १४८२ ||

ऐकात्म्यमेव नो ज्ञातं सर्वत्रैव पुरा मितेः ||
अज्ञातमेव च ज्ञातं नातश्चोद्यस्य संभवः || १४८३ ||

स्वतःसिद्धानुभूतिश्च नाज्ञानाद्व्यतिरिच्यते ||
सांख्यराद्धान्तवन्नातश्चोद्यं मत्तोऽन्यतः कृतम् || १४८४ ||

ऐकात्म्यवादिनाऽवश्यमेकौ मेयोऽर्थ इष्यते ||
मेयान्तराभ्युपगमे न ह्यैकात्म्यं प्रसिध्यति || १४८५ ||

साधनानामसामग्र्यात्सामग्र्याच्चेह कर्तरि ||
न पश्यतीक्षत इति विरुद्धार्थो यथोच्यते || १४८६ ||

पश्यन्न पश्यतीत्यत्र न तथाऽऽत्मनि युज्यते ||
दृङ्मात्राविक्रियात्मत्व एकत्वाकारकत्वतः || १४८७ ||

यत एवमतः पश्यन्नित्यस्यैवोत्तरं वचः ||
न पश्यतीति व्याख्यानं कारकादिनिषेधनम् || १४८८ ||

पश्यन्न पश्यतीत्यत्र तस्मादेकोऽर्थ उच्यते ||
अकारकात्मकं ज्योतिरद्वयं प्रत्यगात्मकम् || १४८९ ||

ग्रहीतृग्रहणग्राह्यं वस्तु द्रष्टव्यमुच्यते ||
प्रमाणदृष्टियोग्यत्वात्प्रमात्राद्यात्मवस्तुनः || १४९० ||

प्रात्यक्ष्यं च यथैतेषां तथा पूर्वमवादिषम् ||
द्रष्ट्रादेरात्मनश्चोक्तं वैलक्षण्यं तथा पुरा || १४९१ ||

दर्शनादर्शनोक्तिभ्यामविभागात्मको दृशिः ||
इहाभिधीयते ज्योतिरन्यत्र तु विभागवत् || १४९२ ||

चितेरकारकत्वाच्च सर्वान्तरतमत्वतः ||
कार्त्स्न्यात्तदन्ययाथात्म्यात्पश्यन्नपि न पश्यति || १४९३ ||

न पश्यति यथा प्राज्ञ उक्तहेत्वविशेषतः ||
तथैवैतद्ग्रहीतव्यं स्वप्नजाग्रदवस्थयोः || १४९४ ||

चितेर्यथाऽविनाशश्च स्वप्नजाग्रदवस्थयोः ||
तथैव संप्रसादेऽस्मिन्नुक्तहेतुसमन्वयात् || १४९५ ||

न हीतिहेतुवचनं प्रतिज्ञातार्थसिद्धिकृत् ||
द्विप्रकारो विनाशश्च द्विर्हेतूक्त्या निषिध्यते || १४९६ ||

निरन्वयो विनाशोऽस्य न हीत्युक्त्या निषिध्यते ||
अविनाशीति चाप्यत्र विकारापह्नुतेर्वचः || १४९७ ||

अविनाशीति मैत्रेय्यां द्विधानाशनिषेधकृत् ||
वचनं प्रागुपन्यस्तं तदेवात्रापि हेतवे || १४९८ ||

सर्वोच्छित्त्यात्मसाक्षित्वादुच्छित्तेश्चाप्यसंभवात् ||
तथा सर्वविकाराणां प्रत्यङ्मात्रैकसाक्षिता || १४९९ ||

पश्यन्नेवायमत्राऽऽस्ते सान्वयानन्वयौ ध्रुवः ||
नाशौ यस्मादतः सिद्ध आत्मा कूटस्थदर्शनः || १५०० ||

पश्यन्न पश्यतीत्येतत्स्वतन्त्रं चाऽऽगमं वचः ||
न हीति तु प्रतिज्ञोक्तिरनुमोक्त्यनुसारिणी || १५०१ ||

हेतूक्तिरविनाशित्वादित्युक्तार्थप्रसिद्धये ||
विनाशशक्त्यभावोक्तेर्न प्रतिज्ञैकदेशता || १५०२ ||

प्रतिज्ञावचसी द्वे वा पश्यन्नित्यादिनोदिते ||
न हीति हेतुवचसी द्वे स्यातामुत्तरे तयोः || १५०३ ||

पश्यन्नेवाऽऽस्त इत्यस्याः प्रतिज्ञोक्तेः प्रसिद्धये ||
हेतुर्न हीतिवचनमुत्तरस्यापि चोत्तरम् || १५०४ ||

निरन्वयविनाशस्य निषेधोऽत्र विवक्ष्यते ||
प्रथमे हेतुवचसि परिणामस्तथोत्तरे || १५०५ ||

द्व वा हेतू यथोक्तार्थौ द्वयोरपि प्रतिज्ञयोः ||
आभ्यां संभूय सिद्धोऽर्थ एवं सति भवेद्यतः || १५०६ ||

पश्यन्नेवायमत्राऽऽस्त इति चेत्कथमुच्यते ||
न पश्यतीति वचनं शृणु तच्च यथा तथा || १५०७ ||

पुरा यदभवन्मोहात्स्वप्नजाग्रदवस्थयोः ||
प्रतीचो न तदत्रास्ति रूपं यत्कारकात्मकम् || १५०८ ||

आत्मनोऽद्वयतत्त्वस्य द्वितीयं यदविद्यया ||
सुषुप्ते न तदस्तीह प्रयुक्तं यत्स्वगोचरैः || १५०९ ||

सजातीयप्रयुक्तं यद् बुद्ध्यन्तं रूपमात्मनः ||
धर्मादिहेतुकं प्राज्ञे तद् ध्वस्तं कर्मणः क्षयात् || १५१० ||

तमोन्तात्कारणात्तद्धि द्वितीयं कार्यरूपतः ||
ततोऽन्यद्ग्रहणं नास्ति, विभक्तं ग्राह्यमेव च || १५११ ||

स्वप्नेऽप्येतत्र्रयं नाभूद्वासनामात्रशेषतः ||
किमु विध्वस्तनिःशेषद्वैतहेतौ सुषुप्तगे || १५१२ ||

सुषुप्ते योऽवशिष्टोऽत्र कौटस्थ्यान्नान्यदर्श्यसौ ||
योऽप्यन्यदर्शी सोऽप्यत्र नास्ति तद्धेत्वसंभवात् || १५१३ ||

द्वितीयदर्शनायालं रूपमासीद्यदात्मनः ||
तन्नास्ति तद्द्वितीयं विभक्तं नात ईक्षते || १५१४ ||

अविद्यावद्दूतीयं वा नित्यदृष्टेर्विवक्ष्यते ||
सदाहीनाननुदितभास्वदेकदृगात्मनः || १५१५ ||

तादात्म्यव्यतिरेकाभ्यां तमस्तज्जं च नाऽऽत्मनः ||
विरोधाद्दॆशतोऽकार्यकारणत्वात्परात्मनः || १५१६ ||

विभक्तं यत्तमोऽस्तीव नाविभक्तं मनागपि ||
तमोऽन्वितत्वाद्बुद्ध्यन्ते न प्राज्ञेऽनन्वयात्तमः || १५१७ ||

कूटस्थदृष्टावेकस्मिन्नविभक्ते सहस्रधा ||
नामरूपादिभेदेन विभक्तं यत्तमो दृशेः || १५१८ ||

तत्तु द्वितीयं नेहास्ति तमोऽनर्थस्य कारणम् ||
द्रष्ट्रादिरूपसंभेदाद्यत्पश्येज्जागरे यथा || १५१९ ||

अविद्यादेरभावोक्त्या कूटस्थात्मैव भण्यते ||
कारणात्मा यतोऽभावः कार्याख्यस्येह वस्तुनः || १५२० ||

अज्ञानान्नान्नयदस्तित्वं सर्वस्यानात्मनो यथा ||
निवृत्तिस्तद्वत्तद्धेतोर्नावगत्यात्मनोऽपरा || १५२१ ||

तत्तु नैवेह वस्त्वस्ति द्वितीयं मोहहेतुजम् ||
साक्षिणो विषयीभूतं विभक्तं कार्यरूपतः || १५२२ ||

संविदैव समाप्तत्वात्तमोजस्य पुरोत्थितेः ||
लभते न द्वितीयत्वमन्यत्वासंभवात्तमः || १५२३ ||

कार्यस्यापि च बुद्ध्यादेस्तद्धेतोरविभागतः ||
न तदस्ति द्वितीयत्वं संविदैव समाप्तितः || १५२४ ||

यत एवमतः प्राह नेह तद्वस्तु विद्यते ||
यत्पश्येद्गॊचरापन्नं मुखशब्दादिलक्षणम् || १५२५ ||

यत्पश्येदिति कर्त्रुक्तिर्द्रष्टाऽत्राऽऽशङ्क्यते यतः ||
तन्नास्ति विषयोल्लेखिदर्शनस्येह कारणम् || १५२६ ||

श्रोत्रादिकरणोपेतं यतोऽन्तःकरणं दृशेः ||
बाह्यार्थदर्शने हेतुः कौटस्थ्यान्न तदक्षरम् || १५२७ ||

तमोन्तः कारणं बुद्धेर्द्रष्टाऽन्तःकरणावधिः ||
सुखी दुःखी च देहान्तः प्रत्यगज्ञानहेतुतः || १५२८ ||

बुद्ध्यादेश्च समुत्पत्तौ धर्माद्येवात्र कारणम् ||
यतोऽतः कारणध्वस्तौ बुद्ध्याद्येत्यात्मकारणम् || १५२९ ||

तमोन्वयस्तमःकार्ये बुद्ध्यादावेव युज्यते ||
न त्वकारणकार्येऽस्मिन्नित्यबुद्धे परात्मनि || १५३० ||

वृत्तिं च लभते कार्यं न स्वकारणतोऽन्यतः ||
न कार्यं कारणं वाऽस्ति प्रत्यग्वृत्तव्यपेक्षया || १५३१ ||

बुद्ध्यन्तस्यास्य मूढस्य सुखशब्दादिदर्शिनः ||
स्वकारणक्षयाद्ध्वस्तौ नाऽऽत्मा पश्यन्नपीक्षते || १५३२ ||

द्रष्टृत्वादिविभागेन विभक्तो यस्त्वविद्यया ||
स कूटस्थात्मनाऽपीतो रज्ज्वा सर्पो यथा तथा || १५३३ ||

द्रष्टृदर्शनदृश्यानां संबन्धोऽतो न वीक्ष्यते ||
तमस्विनः प्रलीनत्वान्नाविद्याकार्यमीक्षते || १५३४ ||

द्रष्टृदर्शनदृश्यादिभेदोऽविद्याप्रकल्पितः ||
यतोऽतो मोहविध्वस्तौ द्रष्ट्राद्यात्मनि नेक्ष्यते || १५३५ ||

उत्तरेष्वपि वाक्येषु यथोक्तमुपपादयेत् ||
व्याख्यानमेतदेवेति नातोऽन्यदवशिष्यते || १५३६ ||

अन्ये पुनरिमं ग्रन्थमन्यथैव यथोदितात् ||
व्याचक्षते हि व्याख्यानात्तच्चापीह विभाव्यते || १५३७ ||

निरस्य पूर्वपक्षोक्तीः परिहारोक्तिभिः क्रमात् ||
ज्योतिर्मात्रतया स्थानं दृशेः प्राज्ञे जगौ सुधीः || १५३८ ||

साधयित्वा स्वयंज्योतिः सुषुप्ते युक्तिभिः स्फ़ुटम् ||
अथैवं ज्ञस्वभावोऽपि कस्मात्प्राज्ञे न पश्यति || १५३९ ||

इत्याशङ्कापनुत्त्यर्थं परो ग्रन्थोऽवतारितः ||
तद्व्याख्यानं यथावच्च ह्यक्षराणां विभाव्यते || १५४० ||

यद्वे न पश्यतीत्येवमात्मानमतिशङ्कसे ||
तन्मा शङ्कीर्यतः प्राज्ञे पश्यन्नात्माऽत्र वर्तते || १५४१ ||

इत्थं स तत्त्वकस्तावद्द्रष्टव्यः श्रुतियुक्तिभिः ||
न पश्यतीति न पुनर्द्रष्टव्यो हेत्वसंभवात् || १५४२ ||

विशेषवन्न चाप्यस्य विज्ञानमिह जायते ||
पश्यन्न पश्यतीत्येवं पदार्थद्वयमीरितम् || १५४३ ||

तदाविष्करणे ग्रन्थः क्रमेणाऽऽरभ्यते परः ||
न हि द्रष्टुरितीत्थं च सौकर्येणावगम्यते || १५४४ ||

द्रष्टा दृष्टिक्रियाकारी विज्ञानात्मा पुमानिह ||
बुद्ध्युपात्तस्य रूपादेर्विज्ञानं च ततः परम् || १५४५ ||

तत्रापि च धियो वृत्तेर्ग्राह्यग्राहकरूपतः ||
घटादिमेयविषयात्पूर्वोत्पन्नक्रियात्मनः || १५४६ ||

क्रियान्तरस्य निर्वृत्तौ द्रष्टा तत्रापि पुरूषः ||
दृक्‍शक्तिः पुरुषे तत्र या रूपाद्यनुरोधिनी || १५४७ ||

क्रियाभावोऽवगन्तृस्थो विज्ञानात्मैककर्तृकः ||
तस्या दृष्टेः क्रियाया हि द्रष्टृधर्मत्वतः सदा || १५४८ ||

द्रष्टुर्विपरिलोपोऽत्र मनागपि न विद्यते ||
गुणिस्थित्यनुरोधित्वाद्गुणानामग्निदाहवत् || १५४९ ||

यत एवमतो यावदात्मा द्रष्टा न नश्यति ||
न तावत्स्यात्समुच्छेदो द्रष्टुर्दृष्टेस्तदाश्रयात् || १५५० ||

मतं गुणिविनाशेन तद्गुणोऽपि विनङ्क्ष्यति ||
अग्न्याद्यौष्ण्यादिवच्चेन्न द्रष्टुरस्याविनाशतः || १५५१ ||

अत आहाविनाशित्वाद्द्रष्टुर्दृष्टिकृतः सदा ||
विनंष्टुं नाऽऽत्मनः शीलं घटादेरिव युज्यते || १५५२ ||

न विनश्यत्यसौ कस्मादिति हेतुरिहोच्यताम् ||
सर्वात्मत्वात्तथैकत्वाद्द्रष्टुर्नाशो न विद्यते || १५५३ ||

येनास्याऽऽशङ्क्यते नाशस्तेनास्याप्रविभागतः ||
संभाव्यते न नाशोऽस्य नंष्टुर्नाशाविभागतः || १५५४ ||

न च तेनैव तस्यैव विनाश उपपद्यते ||
ऐकात्म्याद्द्वैतविषये यथाऽग्नीन्धनयोस्तथा || १५५५ ||

द्रष्टस्ततोऽविनाशित्वान्नित्या नित्यस्य धर्मिणः ||
आदित्यारश्मिवद्ग्राह्या दृष्टिरप्यविनाशिनी || १५५६ ||

नित्योऽतो नित्यया दृष्ट्या पश्यन्नेवाविलुप्तया ||
द्रष्टऽऽस्ते प्रज्वलन्त्याऽत्र सुषुप्ते यो विवक्षितः || १५५७ ||

एवं तावत्स्थितं पूर्वं पश्यन्निति यदीरितम् ||
न पश्यतीति यत्तूक्तं तदिदानीं प्रपञ्च्यते || १५५८ ||

न पश्यतीदं द्रष्टव्यमिति यत्सूत्रितं पुरा ||
पश्यन्नेव यदि ह्यास्ते कथं तदुपपद्यते || १५५९ ||

यथोपपद्यते सर्वं शृणु तच्चापि भण्यते ||
पश्यन्नेवायमत्राऽऽस्ते पूर्वहेतुसमाश्रयात् || १५६० ||

तत्तु द्वितीयं नेहास्ति द्रष्टव्यं यत्समाश्रयात् ||
विशेषबुद्ध्यभिव्यक्तिर्जाग्रद्भूमाविवेष्यते || १५६१ ||

ननु द्रष्टव्यमस्त्येव द्वैताद्वैतात्मकत्वतः ||
ब्रह्मणोऽस्य कथं नास्ति द्रष्टव्यमिति भण्यताम् ||
द्रष्टव्यं स्याद्विभक्तं तत् नाविभक्तं यथोदितम् || १५६२ ||

यदि ह्यन्यत्ततो द्रष्टुर्दृश्यं तत्स्याद्विभागवत् ||
ततः पश्येद्विभक्तं सन्न त्वेवमिह विद्यते || १५६३ ||

पश्यन्नेवायमत्राऽऽस्ते द्रष्टव्यासंभवात्सदा ||
न पश्यतीति द्रष्टोक्तो न तु दृष्टिविनाशतः || १५६४ ||

ज्वलन्नपि यथा वह्निर्नानभ्याहितमिन्धनम् ||
दहतीह तथा द्रष्टा नाप्राप्तं दृश्यमीक्षते || १५६५ ||

व्याख्यानमेतत्सुधियां श्रद्दधाना उपासते ||
युक्त्यक्षरबहिष्ठत्वान्न विद्वांस उपासते || १५६६ ||

यथा चेदमसंबद्धं न युक्त्यक्षरसंश्रयम् ||
तथाऽसकृत्पुराऽप्युक्तमधुनाऽप्यभिधीयते || १५६७ ||

पश्यन्नेवायमत्राऽऽत्मा सुषुप्ते व्यवतिष्ठते ||
एवं स तत्त्व एवायमिति हेतुरिहोदितः || १५६८ ||

न च प्रादुर्भवत्यस्य ज्ञानमन्यद्विशेषवत् ||
न पश्यतीति वाक्यस्य व्याख्यानमिदमीरितम् || १५६९ ||

पश्यन्नेवेति चेदेतद्वस्तुयाथात्म्यमुच्यते ||
इत्थं स तत्त्व इत्युक्त्या कथं द्रष्टृक्रियोच्यते || १५७० ||

द्रष्ट्रधीना क्रियादृष्टिरिति चेद्भवतोच्यते ||
कथं विपरिलोपोऽस्याः क्रियात्वे सति वार्यते || १५७१ ||

अभूतदृष्टिकर्तृत्वे द्रष्टृत्वं द्रष्टुरिष्यते ||
प्रादुर्भावे तथाऽसत्याः क्रियायाश्च क्रियात्मता || १५७२ ||

द्रष्ट्रा च क्रियते दृष्टिर्न चासौ परिलुप्यते ||
इति स्ववचसैवैतद्विरुद्धमभिधीयते || १५७३ ||

कार्यस्यापि च नित्यत्वं वचनाच्चेत्प्रसिध्यति ||
वचनस्याप्रमाणत्वं कारकत्वात्प्रसज्यते || १५७४ ||

प्रमाणं बोधकं सर्वं तच्च सिद्धस्य वस्तुनः ||
पूर्वं प्रमाणसंबन्धाद्व्यङ्ग्यव्यञ्जकसंगतेः || १५७५ ||

अनुमानविरोधस्य वचसोऽस्य प्रसज्यते ||
अविनाभाविता यस्मादनित्यकृतकत्वयोः || १५७६ ||

द्वौ पदार्थावुपन्यस्तावित्येतदतिदुर्घटम् ||
यतो न पश्यतीत्येतदनूद्यान्यद्विभाव्यते || १५७७ ||

न पश्यतीति प्राप्तत्वान्नापूर्वोऽर्थोऽवबोध्यते ||
न पश्यतीत्यतोऽनूद्य पश्यन्निति विधीयते || १५७८ ||

पश्यन्नित्यस्य वा व्याख्या कारकत्वनिवृत्तये ||
न पश्यतीति वचनं न त्वर्थान्तरमुच्यते || १५७९ ||

किमयं दृष्टिकारित्वात्पुमान्द्रष्टेति भण्यते ||
दृष्ट्यात्मकं वा किं वस्तु द्रष्टेत्यत्र विवक्ष्यते || १५८० ||

न तावद्दृष्टिकर्तृत्वं कौटस्थ्यादात्मवस्तुनः ||
कौटस्थ्यसिद्धौ हेतूंश्च प्रागवोचमनेकशः || १५८१ ||

क्रियाकारकरूपस्य प्रत्यङ्मत्रसतत्त्वतः ||
नातोऽस्य कारकत्त्वं स्यात्साक्षित्वाच्च क्रियावताम् || १५८२ ||

बुद्ध्युपात्तस्य रूपादेर्विज्ञातृत्वं न चाऽऽत्मनः ||
भोक्तृत्वमपि तस्येह चैतन्याभासवर्त्मना || १५८३ ||

मणेरेव विकारोऽयं याऽलक्तादिसरूपता ||
नालक्तकादेर्विकृतिर्निष्क्रियत्वादिहेष्यते || १५८४ ||

रक्तत्वादिप्रसिद्ध्यर्थं विक्रियां न प्रपद्यते ||
अलक्तकादिः सर्वत्र यथैवं ह्यात्मवस्त्वपि || १५८५ ||

गुणिस्थित्यनुरोधित्वं न च सर्वत्र वीक्ष्यते ||
गुणानां केशकृष्णत्वं व्येति केशेषु सत्स्वपि || १५८६ ||

अग्नेरात्यन्तिको नाशो भवताऽपि न मृष्यते ||
न चोष्णत्वं सतोऽप्यग्ेः काष्ठादावुपलभ्यते || १५८७ ||

गुणिस्थित्यनुरोधित्वमस्तु नाम गुणात्मनः ||
द्रष्टुर्दृष्टेः किमायातं क्रिया दृष्टिर्गुणो न तु || १५८८ ||

कारकाणां स्वभावोऽयं यदकृत्वा प्रवर्तनम् ||
यथाऽभूत्वा तथा भावः क्रियायास्तत्त्वमुच्यते || १५८९ ||

यावद्द्रव्यानुरोधित्वं नावश्यं गुणकर्मणोः ||
द्रव्ये सत्यपि लोकेऽस्मिन्व्यभिवारस्य दर्शनात् || १५९० ||

जातिक्रियागुणादीनां निषेधादात्मवस्तुनः ||
अस्थूलं नेति नेतीति प्रतीचोऽन्यन्निषिध्यते || १५९१ ||

द्रष्टुश्चापि न नित्यत्वं क्रियोद्भूतिनिमित्ततः ||
क्रियाकारकयो रूपमितरेतरहेतुकम् || १५९२ ||

स्वमात्रेण न यत्सिद्धं तत्सिद्धं परतः कथम् ||
स्वमात्रेण च यत्सिद्धं तस्यापेक्षाऽन्यतः कुतः || १५९३ ||

न सिद्धयोर्मिथोऽपेक्षो न स्वतोऽसिद्धयोस्तथा ||
इत्यादेः पूर्वमुक्तत्वान्नेह भूयोऽपि यत्यते || १५९४ ||

नासतो विद्यतेऽपेक्षा नापि कूटस्थवस्तुनः ||
शक्त्यवस्थं यतो वस्तु हेत्वपेक्ष्येति विक्रियाम् || १५९५ ||

नित्यं न भवनं यस्य यस्य वा नित्यभूतता ||
न तस्य क्रियमाणत्वं खपुष्पाकाशयोरिव || १५९६ ||

उत्पत्त्यादौ तु यच्छक्तं शक्तिमात्रात्मना स्थितम् ||
तदेव हेत्वपेक्षं सदुत्पत्त्यादि प्रपद्यते || १५९७ ||

उत्पत्त्यादावशक्तत्वात्कौटस्थ्यादात्मवस्तुनः ||
अद्वितीयत्वतश्चास्य नोत्पत्त्यादि प्रसिध्यति || १५९८ ||

शक्त्यवस्थानि वस्तूनि योग्यहेतोरसंभवात् ||
नाऽऽर्तवानि प्रसूयन्ते योग्यहेतौ च तज्जनिः || १५९९ ||

कार्यं नाक्रियमाणं सन्नाकुर्वत्कारणं तथा ||
मिथो न व्यतिरेकेण सिध्येते कार्यकारणे || १६०० ||

वस्त्वेव दृष्टिरत्रातो न क्रिया नापि कारकम् ||
तस्मादेवाविनाशित्वादिति हेतुरिहोदितः || १६०१ ||

निर्णीतं प्रथमं वस्तु पश्यन्निति यदीरितम् ||
न पश्यतीति यत्तूक्तं तस्य व्याख्याऽधुनोच्यते || १६०२ ||

दृष्टेरपरिलोपश्चेदथ कस्मान्न पश्यति ||
प्रबोधवत्सुषुप्तेऽस्मिन्निति प्रतिविधीयते || १६०३ ||

पश्यन्नेवायमात्मेति यथोक्तन्यायसंश्रयात् ||
न तु द्वितीयं जाग्रद्वत्पश्यत्यात्मा सुषुप्तगः || १६०४ ||

द्वितीयं नेक्षते कस्मादित्यत्रैवाभिधीयते ||
हेतुर्न तु तदस्तीति पश्येद्यद्वस्तु बोधवत् || १६०५ ||

विशेषदृष्ट्यभिव्यक्तिर्यदाश्रित्य प्रसिध्यति ||
न तदस्ति यतस्तस्मात्पश्यन्नपि न पश्यति || १६०६ ||

इति व्याख्या न साध्वीयं द्रष्टव्यासंभवे यतः ||
न प्रात्यक्ष्यं द्रष्टृदृष्ट्योः स्यात्सुषुप्तप्रसिद्धिवत् || १६०७ ||

तमस्यवस्थितोऽपश्यञ्ज्ञातृज्ञानतमांसि हि ||
प्रपद्यते विवेकेन यथा कुम्यादिवीक्षणे || १६०८ ||

न प्राज्ञे तु ततोऽयुक्तं दृश्यमात्रनिषेधनम् ||
ग्राहकग्रहणग्राह्यभावाभावाद्यपह्नुतेः || १६०९ ||

ननु चास्त्येव तद्दृश्यं समस्तव्यस्तरूपतः ||
यथोक्तवस्तुनो मैवं तस्यानत्यन्तभेदतः || १६१० ||

बाढमस्त्वेव तद्दृश्यं न त्वत्यन्तविभागवत् ||
स्याद्विभक्तं तदन्यच्चेत्पश्येदेव प्रबोधवत् || १६११ ||

नात्यन्तमेव सर्वत्र विभागोऽयं समीक्ष्यते ||
विशेषणमतोऽन्याय्यमत्यन्तमिति भण्यते || १६१२ ||

विभक्तमविभक्तं वा वस्तु वस्त्वन्तराश्रयात् ||
सर्वैकत्वे विभागो वाऽविभागो वा न युज्यते || १६१३ ||

यद्धि यस्माद्विभक्तं स्यात्तदेव स्यात्ततः कथम् ||
अविभक्तं विरुद्धत्वात्तस्मादुक्तमशोभनम् || १६१४ ||

अपह्नुतिर्विभागस्य ह्यविभक्तगिरोच्यते ||
विभागान्नापरं वस्तु ह्यविभक्तगिरा ततः || १६१५ ||

अन्यद्विभक्तमिति च तथा द्रष्टव्यमित्यपि ||
सामर्थ्यादेक एवार्थो भूयो भूयोऽभिधीयते || १६१६ ||

अस्मत्पक्षे तु दोषोऽत्र मनागपि न विद्यते ||
द्रष्टव्यो दृष्टियोग्योऽर्थो ह्यन्योऽनन्यश्च युज्यते || १६१७ ||

परमार्थात्मनस्तद्वत्कल्पिताज्ञानलक्षणः ||
अविभक्तोऽपि चान्यः स्याद्वैलक्षण्यात्परस्परम् || १६१८ ||

धर्मादीनां विभक्तत्वमविभक्तेऽपि धर्मिणि ||
एवं न पुनरुक्तत्वं द्रष्टव्यादेः प्रसज्यते || १६१९ ||

साक्ष्यार्थो दृष्टियोग्यः स्यादन्यो मात्रादिरात्मनः ||
द्रष्टृदर्शनदृश्यार्था विभक्ताः स्युः परस्परम् || १६२० ||

द्वैताद्वैतात्मकत्वं च प्रवाणान्नोपपद्यते ||
यथेह वस्तुनः साक्षात्तथा पूर्वमवादिषम् || १६२१ ||

पूर्ववाक्ये यथा व्याख्या कृता कृत्स्ना तथैव सा ||
उत्तरेष्वपि वाक्येषु कर्तव्या पण्डितैरतः || १६२२ ||

दर्शनादिक्रियाणां यदस्तित्वं तन्न वास्तवम् ||
सदसत्त्वादिसंभेदशून्यत्वादात्मवस्तुनः || १६२३ ||

विदितादन्यदेवैतत्तथैवाविदितादधि ||
ब्रह्मात्मवस्त्विति ज्ञेयमिति श्रौतं वचः स्फ़ुटम् || १६२४ ||

द्रष्टुरिति तृजन्तेन कर्तृत्वमभिधीयते ||
द्रष्टा कस्येत्यपेक्षायां दृष्टेरित्यभिधीयते || १६२५ ||

दृष्टिरित्यपि भावः स्यात्समाप्तिर्या क्रियात्मनः ||
फ़लाश्रितोऽसौ भावोऽत्र दृष्टिशब्देन भण्यते || १६२६ ||

फ़लं प्रकाशनं ज्ञानं तत्कर्तृत्वं च वस्तुनः ||
प्रत्येकमुच्यतेऽत्रैतद्वाक्येप्वेतेषु वस्तुनः || १६२७ ||

इह यद्दूषणं वाच्यं तदुक्तमिति नोच्यते ||
कारकादेरसद्भावात्सुषुप्ते परमार्थतः || १६२८ ||

कारकादिविधर्माऽपि प्रत्यगज्ञानहेतुजैः ||
ग्राहकग्रहणग्राह्यरूपैरात्मेक्ष्यते तथा || १६२९ ||

कर्तृकार्यावभासित्वात्कर्तृकार्यदिसाक्ष्ययम् ||
कर्तृकार्यादिवद्भाति कूटस्थोऽप्यात्ममोहतः || १६३० ||

एकैवेयमतो दृष्टिर्जन्महानादिवर्जिता ||
बहुत्वजन्मनाशादि यात्यविद्योत्थसंगतेः || १६३१ ||

यन्न रसयतीत्यत्र विजानन्वा इतीर्यते ||
विरूपं प्रस्तुताद्रूपादन्याय्यं भण्यते कुतः || १६३२ ||

नैष दोषोऽत्र विज्ञप्तिमात्ररूपे परात्मनि ||
दृष्ट्यादिशक्तिभेदोऽयं मा प्रसाङ्क्षीदितीर्यते || १६३३ ||

यत एवमतो ज्ञप्तिमात्रमेवाभिधीयते ||
दृष्ट्यादिशब्दैस्तस्माच्च सलिलादिवचोऽर्थवत् || १६३४ ||

बाह्यदृष्ट्याद्युपाधिस्था प्रत्यगात्मैकलक्षणा ||
दृष्टिर्दृष्ट्यादिवाच्येह विनाशादिनिषेधतः || १६३५ ||

अन्तर्भावेऽपि दृष्ट्यादौ मतिविज्ञानयोरिह ||
स्वातत्र्येणापि तद्वृत्तेः सिद्धेर्भूयः पृथग्ग्रदहः || १६३६ ||

दहनौष्ण्यादिवद्वह्नेर्विभिन्नाः स्युः परस्परम् ||
द्रुष्टुर्दृष्ट्यादयो धर्मा भिन्नाभिन्नात्मना स्थिताः || १६३७ ||

उतैकस्यैव धर्मस्य तदबोधोत्थभेदतः ||
भेदोऽयं लक्ष्यते मोहाद्रवेः स्वोत्थैर्जलैरिव || १६३८ ||

इह व्याचक्षते केचिन्नानात्वैकत्वारूपता ||
स्वत एवाऽऽत्मनो ग्राह्या चैतन्यमिव सर्वदा || १६३९ ||

भेदाभेदात्मकं सर्वं वस्तु दृष्टं यतस्ततः ||
परपक्षे न दृष्टान्तः कश्चिदप्युपलभ्यते || १६४० ||

एकैव गोता गोपिण्डे सास्नाद्यर्थानुसारिणी ||
सास्नादयो मिथो भिन्ना न चान्योन्यविरोधिनः || १६४१ ||

न च सामान्यबुद्ध्येह भेदबुद्धिर्निवर्तते ||
नापि सामान्यधीबाधो विशेषोत्थधियेष्यते || १६४२ ||

स्थूलेषु यद्वत्सामान्यविशेषात्मकता तथा ||
संभावनीया निःशेषसूक्ष्मवस्तुष्वपीदृशी || १६४३ ||

नानात्वैकत्ववत्स्थूलं दृष्टं वस्तु यथा तथा ||
आत्माद्यतीन्द्रियं वस्तु वस्तुत्वदिति गम्यताम् || १६४४ ||

इत्येवं पण्डितंमन्या अनुमानबलादिह ||
भिन्नाभिन्नात्मकं वस्तु स्थापयन्त्यविशेषतः || १६४५ ||

इत्युक्तपरिफ़ल्गुत्वप्रबोधायाभिधीयते ||
न्यायः श्रेयोर्थिना मा भूद्भ्रान्तिर्वेदान्तवस्तुनि || १६४६ ||

भेदग्राहि न नो मानं कृत्स्नेऽपि जगतीक्ष्यते ||
वस्तुस्वरूपमुज्झित्वा मेयं नास्त्यपरं मितेः || १६४७ ||

न च स्वरूपे भेदोऽस्ति कस्यचिद्वस्तुनः क्वचित् ||
स्वरूपाच्चान्यतो भेदः प्रमाणाभासगोचरः || १६४८ ||

असाधारणरूपेण व्यावर्तन्ते परस्परम् ||
यथा विशेषाः सामान्यं तथा व्यावर्तते ततः || १६४९ ||

तेऽपि सामान्यमात्रं चेद्विशेषा भवतो मताः ||
विशेषविरहात्तर्हि सामान्यमपि दुःस्थितम् || १६५० ||

भिन्नं वा स्यान्न वा भिन्नं सामान्यं चेद्विशेषतः ||
भेदे विशेष एव स्यात्सामान्यं खण्डमुण्डवत् || १६५१ ||

भेदभेदवतोर्भित्तावनवस्था प्रसज्यते ||
धर्मधर्म्यप्रसिद्धिश्च तदभेदेऽपि सज्यते || १६५२ ||

आत्मैव चेद्विशेषाः स्युर्धर्मिणो धर्मलक्षणाः ||
व्यतिरेको न संसिध्येदात्मत्वं स्यात्तदाऽऽत्मनः || १६५३ ||

स्वयं रूपत्वतो नाऽऽत्मा ह्यात्मनो व्यतिरिच्यते ||
अनात्माभिजना ह्येषा व्यावृत्तिर्याऽऽत्मनो भवेत् || १६५४ ||

न च धर्म्यन्तरासत्त्वे प्रत्यगात्मातिरेकिणः ||
धर्मा लभन्त आत्मानं पारतन्त्र्यात्मकत्वतः || १६५५ ||

धर्म्यन्तरस्य चास्तित्वे प्रतिज्ञार्थो न सिध्यति ||
समस्तव्यस्तातारूप आत्मैवैक इतीरितः || १६५६ ||

व्यस्ता अपि तदात्मानो धर्माः स्युश्चेत्समस्तवत् ||
विशेष उच्यतां कोऽत्र समस्तव्यस्तरूपयोः || १६५७ ||

धर्म्यन्तराश्रितैर्धर्मैर्नान्यो धर्मी विशेष्यते ||
धर्मिधर्मत्वरूपस्य संबन्धस्यासमन्वयात् || १६५८ ||

नेति नेत्यादिवाक्यानां नैरर्थक्यं च सज्यते ||
समस्तव्यस्तरूपत्वं यदि स्याद्ब्रह्मणः श्रुतेः || १६५९ ||

व्युत्थाप्य ब्रह्मणो द्वैतं तदनूद्य श्रुतिः पुनः ||
आत्मैवेत्यब्रवीत्साक्षात्कुतो भेदस्य संभवः || १६६० ||

व्यावर्ततेऽस्वरूपं चेत्स्वरूपाद्वस्तु मानतः ||
अनवाप्तस्वरूपं सद्वस्तु स्याच्छशशृङ्गवत् || १६६१ ||

मानं विधिमुखं मुक्त्वा न व्यावृत्त्येकवर्त्मना ||
लभते मेयसंबन्धं तत्सद्वस्तूपलम्भतः || १६६२ ||

अघटादिव्युदासेन न घटाद्यर्थसंगतिः ||
मितेरनेवंधर्मत्वान्नाभावे व्यापृतिर्मितेः || १६६३ ||

अप्रसिद्धघटाद्यर्थोऽघटाद्यर्थापनोदनम् ||
मानेनेह कथं कुर्यादन्योन्याश्रयकारणात् || १६६४ ||

घटबोधप्रयुक्तेयमघटस्य ह्यपाक्रिया ||
अघटार्थव्युदासाच्च घटार्थस्यावबोधनम् || १६६५ ||

घटवच्चाघटस्यापि तदन्यापाक्रियां विना ||
नैवाधिगतिरित्येवमनवस्था प्रसज्यते || १६६६ ||

मातृमानाप्रसिद्धिश्च तदन्यापोहनादृते ||
ताभ्यां विना प्रमेयोऽर्थो नितरां न प्रसिध्यति || १६६७ ||

पृथक्त्वं चापृथक्त्वं च गुणो येषां च वादिनाम् ||
तत्प्रक्रियानुसारेणाप्यत्र नैवास्ति भेदधीः || १६६८ ||

पृथग्गुणस्ततोऽन्यभ्यः पृथक्त्वे वा पृथग्गुणात् ||
अपृथग्वा मिथस्ते स्युर्न तथाऽपि भिदेक्ष्यते || १६६९ ||

अपृथक्त्वागुणद्रव्यं पथक्त्वं संश्रयेत्कथम् ||
परस्परविरोधित्वाच्छैत्यं यद्वदविभावसुम् || १६७० ||

पारतन्त्र्यस्वभावाच्च न चाप्राप्तसमाश्रयः ||
गुणत्वं लभते लोके गुणः कश्चिद्गुणी यथा || १६७१ ||

असंभित्तिः पृथक्त्वस्य ततोऽन्यभ्यः प्रसज्यते ||
पृथक्त्वस्य न चेदन्यत्पृथक्त्वान्तरमिष्यते || १६७२ ||

अन्यापेक्षं पृथक्त्वं च स्वयमेवापृथग्घटः ||
बलीयानन्तरङ्गत्वाद्बहिरङ्गं प्रबाधते || १६७३ ||

पृथग्गुणाच्च व्युत्थाप्य द्रव्यादेः किं स्वलक्षम् ||
स्वतोऽपृथकत्वात्सर्वस्य पृथक्त्वमपि दुर्लभम् || १६७४ ||

अथानुभवतोऽस्तीति पृथक्त्वं भवतो मतम् ||
मैवं मिथ्यानुभूतित्वाच्छुक्तिकारजतादिवत् || १६७५ ||

नैकानुभूतिबलतो वस्तुनो लभ्यते भिदा ||
भिन्नानुभूतितो नापि मिथस्तासामसंगतेः || १६७६ ||

एकस्यामनुभूतौ चेद्भेदो नाऽऽत्मन इष्यते ||
मृषा तत्रैव स मिथो व्यभिचारादध्रुवं भवेत् || १६७७ ||

नानुभूतिः प्रतीचीयमभेदाद्भेदमीक्षते ||
स्वरूपाव्यतिरेकाच्च नापि चानात्मनीक्षते || १६७८ ||

न चैकबुद्धिबाधेन द्व्यादिधीरुपजायते ||
तत्कारणत्वात्तद्बुद्धेर्मृत्स्नेव घटजन्मनः || १६७९ ||

द्वित्र्यादिबुद्धिरेकस्मिन्मित्याऽतद्रूपवस्तुनः ||
समूहस्योभयत्वेऽपि स्मृतेरप्यप्रमाणतः || १६८० ||

न चेत्समूहो वस्त्वस्ति एकैकत्वात्समूहिनाम् ||
सत्यत्वेऽपि तथैकत्वान्नानेकत्वं तथाऽपि च || १६८१ ||

अद्वैतविषयैवेयं द्वौ त्रयश्चेति या मतिः ||
एकत्वात्समुदायस्य न प्रमाऽतो भिदां प्रति || १६८२ ||

यदि प्रत्यक्षगम्योऽर्थो व्यावृत्तेस्तत्पृथक्त्वतः ||
न प्रत्यक्षाभिसंबन्धः कुम्भप्रत्यक्षतो भवेत् || १६८३ ||

प्रत्यक्षगम्यधर्मश्चेद्व्यावृत्तिर्भवतोच्यते ||
धर्मिप्रतीतिरेव स्यात्साऽपि चेहैककर्मिका || १६८४ ||

धर्मिबुद्धेर्न धर्मेषु बुद्धिभेदः प्रजायते ||
देशकालाद्यभिन्नत्वादेकात्मत्वाच्च संविदः || १६८५ ||

सत्तत्त्वं सर्वभावानां तत्र तावन्न भेदधीः ||
भेदधीविषयो यश्च तस्मात्सद्धीर्निवर्तते || १६८६ ||

सतैव सर्ववस्तूनि बिभ्रत्यात्मानमात्मना ||
कल्पितत्वादनेकत्वाद्रज्जुसर्पद्विचन्द्रवत् || १६८७ ||

प्रकृत्यर्थातिरेकेण प्रत्ययार्थो न गम्यते ||
सत्तेत्यत्र ततः स्वार्थस्तद्धितोऽत्र भवन्भवेत् || १६८८ ||

सति व्यभिचरत्येव तदन्यद्वस्तु मोहजम् ||
सर्पादिवस्तुवत्तस्मात्सत्सत्यमितरन्मृषा || १६८९ ||

व्युत्थिता हि सतो भेदाः प्रत्यक्षागमलिङ्गतः ||
अभावात्मकतां प्राप्ता गम्यन्ते नेश्वरैरपि || १६९० ||

सदेकत्वमशेषेषु वस्तुष्वव्यभिचारि हि ||
व्यभिचारि ततोन्यद्वत् वस्त्वतोऽद्वैतमेव सत् || १६९१ ||

व्युत्थाय न सतो यस्माद्वस्तु संभावनामपि ||
अभावमपि नाऽऽप्नोति काऽऽस्था भूत्यै विनाऽऽत्मना || १६९२ ||

सत्सिद्धिमेव संभाव्य सिद्धाः स्मेत्यभिमन्वते ||
सर्वे भावाः स्रजा यद्वद्भोगी सिद्धायतेऽन्यतः || १६९३ ||

प्रत्यक्षेणापि नाभावः क्वचिज्जगाति मीयते ||
तस्य सद्वस्तुमेयत्वादभावस्याप्यसंभवात् || १६९४ ||

कामं घटाद्यभावोऽयं प्रत्यक्षादवसीयताम् ||
प्रत्यक्षाभावसंसिद्धौ किं प्रमाणमितीर्यताम् || १६९५ ||

कार्यरूपाभिधाभेदादतीतानागतेष्विव ||
ऐकात्म्यं सर्वभावानां भिन्ननामादिमत्स्वतः || १६९६ ||

अथ ब्रवीषि भेदोऽत्र स्याद्वयोर्धर्मधर्मिणोः ||
व्यावृत्तेर्धर्मधर्मित्वं न तयोरुष्णशीतवत् || १६९७ ||

न भावयोरसंभित्तेर्धर्मधर्मित्वमिष्यते ||
नितरामभावयोर्नस्यात् न विरुद्धाविरुद्धयोः || १६९८ ||

निर्भेदकस्य कुम्भस्य भेदः केनेति भण्यताम् ||
वस्त्वात्मनैव चेत्तर्हि मत्पक्षः साध्यते त्वया || १६९९ ||

वस्तुस्वरूपमुज्झित्वा नान्यत्र व्यापृतिर्मितेः ||
अस्ति यस्मादतोऽद्वैतं वस्तु वस्तुनि सर्वदा || १७०० ||

व्यावृत्तिरनुवृत्तिर्वा सर्वस्यैवास्य वस्तुनः ||
अद्वैतपक्षो भवता मदीयोऽयं प्रसाध्यते || १७०१ ||

व्यावृत्तोऽयमिति ज्ञानं किं कुम्भे किं ततोऽन्यतः ||
अव्यावृत्तस्वरूपत्वात्कुम्भे तावन्न धीरियम् || १७०२ ||

नाप्यकुम्भव्युदासेन कुम्भस्य स्याद्विशेषणम् ||
न ह्यम्भस्थेन शैत्येन शिखिनः स्याद्विशेषणम् || १७०३ ||

अस्यायमिति षष्ठ्यर्थः प्रत्यक्षादवगम्यते ||
घटाभावः पटे किं न कुतो वाऽस्त घटेऽस्तिता || १७०४ ||

भावाभावौ सतो न स्तः सत्त्वादेवासतः कुतः ||
नानयोर्धर्मधर्मित्वं विरोधादितरेतरम् || १७०५ ||

सर्वे भावाः स्वयं सन्तो व्यावृत्तिः किंसमाश्रया ||
निराकृता स्वयं सद्भिर्यथा वियति कृष्णिमा || १७०६ ||

नभोवत्सदिदं सर्वं तत्र यत्तत्सदात्मना ||
साध्यत्वं नान्यथा दृष्टमसतो यदि वा सतः || १७०७ ||

वस्त्वन्तराच्चेद्व्यावृत्तिरिष्यते ह्यन्यवस्तुनः ||
वस्तुत्वात्सास्त्वऽभावस्य वस्तु नो चेत्कुतो भिदा || १७०८ ||

घटो भावात्मनाऽऽप्नोति त्वत्साध्यं चेदशेषतः ||
घटीभूतमिदं सर्वं द्वैतं ते किंप्रमं मतम् || १७०९ ||

बोधकं यत्प्रमेयस्य तत्प्रमाणमिहेष्यते ||
न च प्रमाणनास्तित्वमीदृक्तस्मान्न युज्यते || १७१० ||

मेयाभावः प्रमाणानां यद्यभावेन गम्यते ||
प्रमाणानामभावस्य गमकः को भविष्यति || १७११ ||

एकप्रत्ययनिर्ग्राह्यमेकं वस्त्विति भण्यते ||
प्रत्यभिज्ञाबलाद्वाऽपि नाभावेऽस्त्युभयं हि तत् || १७१२ ||

दर्शनस्पर्शनाभ्यां स्याद्यथैकार्थग्रहस्तथा ||
प्रत्यक्षाभावमानाभ्यां नानुभूतिरिहास्ति नः || १७१३ ||

न प्रमाणं प्रमेयं वा तदभावविशेषणम् ||
तदा द्वयोरसंसिद्धेर्विरोधाच्चाप्यसंगतिः || १७१४ ||

यद्यसन्नपि धर्मः स्यान्नैपुण्याद्भवतः क्वचित् ||
नभो मूर्तं घटोऽमूर्तो विश्रब्धैः किं न साध्यते || १७१५ ||

न भावयोरभिन्नत्वाद्धर्मधर्मित्वमिष्यते ||
नितरामभावयोर्न स्याद्दूरतो भावाभावयोः || १७१६ ||

नाऽऽत्मना वस्तुना भेदो भेदस्यान्यव्यपाश्रयात् ||
अन्यदीयोऽपि नान्यस्य भेदः स्यात्कल्पनां विना || १७१७ ||

स्वतोऽभिन्नस्वभावत्वान्न भेदोऽन्योन्यसंश्रयः ||
उभयोरप्यसंभेदः कथं भिन्द्याद्विरोधिनम् || १७१८ ||

विशेषणप्रभेदेऽपि विशेष्योऽर्थो न भिद्यते ||
शुक्लकृष्णादिभेदेऽपि गोपिण्डो न हि भिद्यते || १७१९ ||

विशेषणं विशेष्याच्चेद्विशेष्यान्तरवत्पृथक् ||
भिन्नत्वात्संगतिर्न स्याद्विशेषणविशेष्ययोः || १७२० ||

नैकधीगम्यता च स्याज्ज्ञानस्यायुगपज्जनेः ||
युगपन्न हि विज्ञानं जायते घटमेषयोः || १७२१ ||

प्रागेवानात्मसंबन्धादुत्पत्तावेवलब्धतः ||
प्रत्यग्वस्तुप्रमेयस्य तावतैव कृतार्थतः || १७२२ ||

प्रमाणस्य ततोऽन्यस्मिन्न तन्मानत्वमर्हति ||
विरोधिव्यभिचारित्वात्तदन्यस्य च वस्तुनः || १७२३ ||

सर्वं मिथोऽनपेक्षं सत्स्वात्ममात्रविवक्षया ||
प्रत्यग्रूपात्परं रूपं न वस्तूत्प्रेक्ष्यते मितेः || १७२४ ||

यद्वस्तु स्वात्मनैवास्ति तत्परार्थं न बोधवत् ||
पारार्थ्येनैव सद्यच्च तत्परस्माद्धिरुङ्न सत् || १७२५ ||

असाधारणरूपत्वात्प्रत्यक्चिन्मात्रवस्तुनः ||
तत्तत्त्वानुविधाय्येव प्रमात्रादिर्भवन्भवेत् || १७२६ ||

द्रष्टव्याद्यनुसारिण्या प्रत्यङ्भोहप्रसूतितः ||
दृष्ट्या विरुद्धदिक्स्थस्य प्रतीचो दर्शनं कुतः || १७२७ ||

श्रुतिमानार्पितं चैतन्नावज्ञेयं विपश्चिता ||
पराञ्चीति तथा शास्रं न दृष्टेरिति च स्फ़ुटम् || १७२८ ||

विदिताविदिताभ्यां नो व्युत्थाप्यब्रह्मचाब्रवीत् ||
नातो वस्त्वन्तरं ज्ञेयं तदन्यस्य निषेधतः || १७२९ ||

मनुते मनसा यन्न येनाऽऽहुस्तन्मनो मतम् ||
ब्रह्म विद्धि तदेव त्वं न त्विदं यदुपासते || १७३० ||

यतो वाचो निवर्तन्ते नेति नेतीति चापरम् ||
इति स्पष्टं वचो मानं कुतो हेतोरुपेक्ष्यते || १७३१ ||

द्रष्टुः प्रतीचि यत्साक्षात्प्रत्यग्दृष्ट्याऽवसीयते ||
दृष्ट्यादिजन्मनाशादिसाक्ष्यभेदात्मकं स्वतः || १७३२ ||

तदेतदिति मानेन तत्त्वमस्यादिना तथा ||
ब्रह्मेति बोध्यते साक्षात्तत्तमोध्वस्तिवर्त्मना || १७३३ ||

ब्रह्मात्माऽऽत्मानमेवावेदहं ब्रह्मेति च श्रुतेः ||
प्रत्यग्दृष्ट्यैव तद्ब्रह्म दृश्यते न पराग्धिया || १७३४ ||

घटोऽत्रास्तीति वाक्येऽस्मिन्को न्वर्थः संप्रतीयते ||
मेयोऽनधिगतस्तावत्स्वानुभूत्यैकसिद्धिकः || १७३५ ||

मात्रादिजन्मनः प्राक्च नानुभूत्यतिरेकतः ||
द्रष्टृदर्शनदृश्यादिवस्त्वन्यदवसीयते || १७३६ ||

मातृमानप्रमेयादेरन्योन्यव्यभिचारतः ||
अनन्यानुभवात्प्रत्यक्संविदव्यभिचारिणी || १७३७ ||

संविदो व्यतिरेकेण वस्तु यद्यत्प्रसाध्यते ||
रज्जुसर्पादिवत्तत्तन्नैति संभावनामपि || १७३८ ||

संविद्देशादिभेदेन वस्तु चेत्साध्यतेऽन्यतः ||
घटो नास्तीति चान्यद्वा संगतिर्नानयोर्मितेः || १७३९ ||

उपलब्धोऽस्ति सन्कुम्भो लम्बोष्ठो देशकालवान् ||
पूर्वपूर्वातिरेकेण नोत्तरोऽर्थोऽनुभूयते || १७४० ||

कर्त्रादिव्यापृतेः पूर्वं संवित्संवित्तिमात्रतः ||
अविभागादनाख्येयं तदुद्भूत्या फ़लायते || १७४१ ||

अक्रियेऽपि यथा व्योम्नि ह्युद्भूतिस्थितिहानिभिः ||
जगन्नर्नर्ति मय्येवं कार्यकारणवस्त्विदम् || १७४२ ||

नञ्घटार्थावपह्नुत्य संवित्सद्रूपमात्रया ||
अवगत्यात्मना सत्त्वमवाक्यार्थत्वमश्नुते || १७४३ ||

दिग्विभागोऽविभागेऽपि व्योम्नि यद्वत्प्रकल्पितः ||
प्रध्वस्तशेषभेदेऽपि मयि भिन्नधियस्तथा || १७४४ ||

स्वप्नेभबुद्धिर्नष्टेऽपि स्वप्न आभाति जागरे ||
यथैवं मोहजं द्वैतं नष्टे मोहेऽपि सांप्रतम् || १७४५ ||

आगमादन्यतो मानाद्भिन्नाभिन्नत्वमात्मनः ||
यथोक्तेन प्रकारेण न मनागपि गम्यते || १७४६ ||

प्रमान्तरानधिगते मानानां मानतेष्यते ||
अग्निर्हिमस्य भेषजमिति चातोऽन्यथा भवेत् || १७४८ ||

मानान्तराच्च यत्प्राप्तं मानत्वं तत्र च श्रुतेः ||
न कथंचन संभाव्यमनुवादत्वकारणात् || १७४७ ||

प्रमान्तरविरुद्धं च मातुं नोत्सहते श्रुतिः ||
स्वगोचरेश्वरं मानं न मानान्तरगोचरे || १७४९ ||

श्रोत्रादिकरणानीव नातो गोचरसंकरः ||
भिन्नाभिन्नप्रसिद्ध्यर्थं न चेयं श्रुतिरिष्यते ||
``यद्वै तदि"ति वचस इतोऽन्यार्थपरत्वतः || १७५० ||

दृष्ट्यादिभेदसिद्ध्यर्थं नेदं वचनमिष्यते ||
भेदस्यातोऽन्यतः प्राप्तेर्न श्रुत्या तत्र यत्यते || १७५१ ||

किंतु चैतन्यमप्यस्य कामकर्मादिवद्भवेत् ||
न स्वतोऽदर्शनात्प्राज्ञ इत्याशङ्क्यैतदीरितम् || १७५२ ||

स्वप्नप्रबोधयोर्यद्वत् दृष्टिरस्याऽऽत्मनः स्वतः ||
मात्रादिविक्रियाग्रामसाक्षिणी साऽविनश्वरी || १७५३ ||

प्राज्ञेऽपीयं तथैवाऽऽस्ते कूटस्थैकात्म्यलक्षण ||
भावाभावौ त्वविद्यादेर्विशेषः केवलस्त्विह || १७५४ ||

कामाद्यशेषोपाधीनां निवृत्तौ न निवर्तते ||
तन्निवृत्त्येकसाक्षित्वात्कामाद्यस्तित्वसाक्षिवत् || १७५५ ||

भावाभावार्थसाक्षित्वाद्भावाभावात्मिकैव सा ||
गृह्यतेऽविद्यया मूढैर्मणिः शुद्धो यथाऽऽश्रयैः || १७५६ ||

सत्यं ज्ञानमनन्तं च विज्ञानघनमित्यपि ||
प्रज्ञानं ब्रह्म चेत्येवं ज्ञानमात्रात्मताऽऽत्मनः || १७५७ ||

दृष्टान्तश्च न नो नास्ति मण्यादेरिह संभवात् ||
मणेर्नीलादिवद्भेदो दृष्ट्यादिप्रत्यगात्मनः || १७५८ ||

प्रतिज्ञाहेतुदृष्टान्ता भिन्नाभिन्नत्ववादिनः ||
मिथो भिन्ना न सन्तीह भिन्नाभिन्नत्वमात्रतः || १७५९ ||

दृष्टान्तमात्रनास्तित्वं दोषोऽस्मास्विह चोद्यते ||
दृष्टान्तोऽस्त्येव नः स्पष्टस्त्वन्मुखेनैव तद्ग्रहात् || १७६० ||

भिन्नाभिन्नत्ववादेऽस्मिन्यो भिन्नो भवतोच्यते ||
स एव नोऽस्तु दृष्टान्तो नातोऽन्यः प्रार्थ्यते मया || १७६१ ||

अवश्यमेव भिन्नार्थौ भिन्नाभिन्नरवाविमौ ||
भवतैवाभ्युपेतव्यौ भिन्नाभिन्नत्वसिद्धये || १७६२ ||

ऐकार्थ्यमेव चेदिष्टं भिन्नाभिन्नाभिधानयोः ||
तवैव न स्याद्दृष्टान्तः सर्वस्यैकस्वरूपतः || १७६३ ||

भिन्नाभिन्नत्ववचसा न चैकार्थोऽपि भण्यते ||
भिन्नार्थप्रतिषेधत्वादभिन्नवचसस्तव || १७६४ ||

गोभिधानाभिधेयार्थाद्यथेहाश्वगिरोच्यते ||
भिन्नोऽर्थो भेदशब्दार्थान्न तथाऽभेदशब्दतः || १७६५ ||

सर्वात्मकत्वसंप्राप्तावसाधारणवस्तुनः ||
सर्वात्मत्वनिषेधार्थं प्रमाभावस्त्वयाऽऽश्रितः || १७६६ ||

भिन्नाभिन्नत्ववाचेह तत्कृतं खातपूरितम् ||
सर्वैः सर्वस्य चाभेदाद्व्यवहारोऽपि नश्यति || १७६७ ||

एकैकं भेदतो वस्तु निःसंसर्ग परस्परम् ||
एकमेव त्वभेदे स्यादसामान्यविशेषवत् || १७६८ ||

दृष्ट्यादिवचसां लोके प्रवृत्तेर्ज्ञान एव च ||
दर्शनाज्ज्ञप्तिमात्रं स्यादर्थस्तेषां प्रसिद्धितः || १७६९ ||

पञ्च श्रोत्रादिभिः साक्षाज्जानामीति समीक्ष्यते ||
शब्दादीनिह लोकेऽतो दृष्ट्यादेर्ज्ञानवाच्यता || १७७० ||

येन रूपं रसं गन्धं शब्दान्स्पर्शांश्च मैथुनान् ||
एतेनैव विजानातीत्यपि च श्रुतिशासनम् || १७७१ ||

लावकः पाचको वेति कारकस्य सतो यतः ||
संभेदोऽयं क्रियाभिः स्यान्नातोऽकारकतान्वितः || १७७२ ||

गच्छतः पठतो भोक्तृन्नानाकर्मकृतो रविः ||
यथा प्रकाशयत्येकरूप एव तथा धियः || १७७३ ||

दृष्य्यादिभिन्नचेष्टास्ता भिन्नदेशादिलक्षणाः ||
एकरूपं परं ज्योतिरेकं सद्वीक्षते धियः || १७७४ ||

किंज्योतिरित्युपक्रम्य यत्नेन महताऽऽदरात् ||
अर्थोऽयमेव निर्णीतस्तद्विरुद्धं किमुच्यते || १७७५ ||

मोहोत्थोपाधिसंबन्धादभिन्नोऽपि स्वतोदृशिः ||
द्रष्टा श्रोतेति नानात्वं याति यद्वदलक्तकम् || १७७६ ||

रक्तादिभेदतो भेदः प्रकाशस्य प्रकाश्यतः ||
यथैवमात्मनो भेदो ज्योतिष्ट्वाद्भास्यभेदतः || १७७७ ||

निरंशेषु न चाप्येवं सभागेष्विव वस्तुषु ||
भिन्नाभिन्नात्मता शक्या कर्तुं साक्षादपीश्वरैः || १७७८ ||

न चापीह निरंशेषु भिन्नाभिन्नत्वकल्पने ||
दृष्टान्तः कश्चिदप्यस्ति जगत्यस्मिंश्चराचरे || १७७९ ||

दृगादिशक्तिभेदानां चक्षूरूपादिभेदतः ||
विकारकल्पनैतेन न्यायेनाऽऽत्मन्यपाकृता || १७८० ||

कार्यलिङ्गाद्धि शक्तीनामस्तित्वं कारणत्वतः ||
यतोऽवगम्यते नातोऽकारके शक्तिरात्मनि || १७८१ ||

शक्तिशक्तिमतोरैक्यं तयोर्भेदान्न युक्तितः ||
प्रतिपत्तुं क्वचिच्छक्यं प्रकृतिप्रत्ययार्थयोः || १७८२ ||

प्रकृत्यर्थेऽथवाऽयं स्यान्मतुब्यद्वा ततोऽन्यतः ||
पक्षासिद्धिर्हि पूर्वस्मिन्भेदान्नैक्यं तथोत्तरे || १७८३ ||

आत्माविद्यैव नः शक्तिः सर्वशक्यस्य सर्जने ||
नातोऽन्यथा शक्तिवादः प्रमाणेनावसीयते || १७८४ ||

अशक्तं शक्तिमच्छक्त्या शक्तिः शक्तिमता तथा ||
अशक्तैति कथं योगमन्योन्यं हेत्वसंभवात् || १७८५ ||

शक्तयः सन्ति भूयस्यस्तयोरपि मतं यदि ||
तत्रापि तुल्यचोद्यत्वादनवस्था प्रसज्यते || १७८६ ||

तस्मादज्ञात आत्मैव शक्तिरित्यभिधीयते ||
आकाशादेस्ततो जन्म यस्माच्छ्रुत्याऽभिधीयते || १७८७ ||

नन्वेवं चेत्स्वभावोऽस्य निर्विभागैकदृष्टिता ||
अथ स्वभावसंत्यागे को हेतुरिति भण्यताम् || १७८८ ||

विशेषज्ञानमेवास्य स्वभावो वाऽभ्युपेयते ||
सुषुप्ते तत्परित्यागः कस्मादित्यभिधीयते || १७८९ ||

जाग्रत्स्वप्नप्रपञ्चेऽस्मिन्नात्माविद्यैकहेतुके ||
अनन्योऽपि स्वतो यत्र मोहादन्य इवेक्ष्यते || १७९० ||

तत्रान्यः कारको द्रष्टा तथाऽन्येनैव चक्षुषा ||
दृश्यमन्यदविद्योत्थं पश्येत्स्वप्ने यथा तथा || १७९१ ||

विशेषदर्शने यस्मादविद्यैवास्य कारणम् ||
अतस्तस्यां निवृत्तायां कृत्न्सो भेदो निवर्तते || १७९२ ||

छान्दोग्योपनिषद्वाक्यं तथा च सति युक्तिमत् ||
यत्र नान्यदिति तथाचाऽऽत्मैवेत्युपसंहृतेः || १७९३ ||

मैत्रेयीब्राह्मणे चैतद्व्याख्यातं वाक्यमादरात् ||
यतो भूयो न तद्व्याख्या क्रियतेऽत्र ततोऽधुना || १७९४ ||

यद्वै तदित्युपक्रम्य व्याख्यातं वस्तु विस्तरात् ||
सलिलादिगिरा तस्य क्रियतेऽत्रोपसंहृतिः || १७९५ ||

अविद्यैव यतो हेतुः कार्यकारणतां प्रति ||
सम्यग्ज्ञानादतस्तस्यां ध्वस्तायामात्ममात्रता || १७९६ ||

नाविद्यामनुपादाय प्रतीचोऽनात्मसंगतिः ||
यतो विध्वंसने तस्या नाऽऽत्मनोऽन्योऽवशिष्यते || १७९७ ||

स्वतोऽवबोधमात्रत्वात्कुतोऽविद्यादिसंप्लुतिः ||
तस्मात्सलिलवच्छुद्धः कार्यकारणहानतः || १७९८ ||

अन्तरेणापि संबन्धं कार्यकारणवस्तुनः ||
स्वतोऽनेकात्मकं तत्स्यादित्याशङ्क्यैक उच्यते || १७९९ ||

न कपित्थादिवत्तत्त्वं स्वतोऽनेकस्वभावकम् ||
उक्त्वा सलिलवत्तस्मादेक इत्यब्रवीच्छ्रुतिः || १८०० ||

सजातीयनिषेधो वा ह्येकशब्देन भण्यते ||
सलिलोक्त्या विजातीयसंबन्धो हि निवारितः || १८०१ ||

एकशब्दो न संख्यार्थः संख्येयासंभवादिह ||
अद्वितीयार्थतैवातो द्वितीयार्थनिषेधतः || १८०२ ||

सदेवेत्यादिना चास्य तथा सत्यविरुद्धता || १८०३ ||
प्रत्यङ्भात्रावसायित्वं प्रत्यग्दृष्टेर्यतस्ततः ||

अकारकस्वभावत्वा दद्रष्टेत्यत्यभिधीयते || १८०४ ||
यत्र हि द्वैतमित्युक्तेर्यत्र त्वस्येति चेरणात् ||
स्वतः पूर्णात्मकं ज्योतिरद्रष्टेत्यभिधायते || १८०५ ||

यस्मादेवमतोऽद्वैतोऽविद्यातत्कार्यलङ्घनात् ||
न ह्यविद्यादिविरहे द्वैतधीरुपपद्यते || १८०६ ||

द्विधेतं द्वीतमित्याहुस्तद्भावो द्वैतमुच्यते ||
तन्निषेधेन चाद्वैतं प्रत्यग्वस्त्वभिधीयते || १८०७ ||

द्विधा त्रिधा वा बहुधा कारणं सद्भवेदिह ||
तस्याऽऽत्मनि निषिद्धत्वादात्माऽद्वैतो भवेत्ततः || १८०८ ||

भेदसंसर्गहानार्थमेवंयत्नामपि श्रुतिम् ||
अनादृत्यान्यथा प्राहुरहो विद्या महीयसी || १८०९ ||

मिथो विभागसंसिद्धिर्धर्माणां नाऽऽत्मसंश्रयात् ||
धर्मधर्म्यभिसंबन्धो दृश्यत्वाद्द्रष्ट्रपेक्षया || १८१० ||

द्रष्टा सलिलवच्छुद्धो निःसङ्गैकाद्वयस्तथा ||
श्रुत्युक्तोऽतो विरुद्धोऽर्थो निर्ह्रीकैरिह वर्ण्यते || १८११ ||

तमोंशत्वं यथा भानोः सतश्चाप्यसदंशता ||
वियतो मूर्ततैवं स्याद्भिन्नाभिन्नत्वमात्मनः || १८१२ ||

अत ऊर्ध्वं विमोक्षायेत्युक्तं प्राग्यत्पुनः पुनः ||
तद्विमुक्तेः समाप्तत्वादेष इत्यभ्यधान्मुनिः || १८१३ ||

प्रत्यग्दृष्ट्यव्यवहितेः प्रात्यक्ष्यादात्मवस्तुनः ||
एष इत्यात्मनिर्देशो यत्साक्षादिति च श्रुतिः || १८१४ ||

अव्यावृत्ताननुगतं निःसामान्यविशेषतः ||
ब्रह्मेति मुख्यवृत्त्येह वस्तु श्रुत्याऽभिधीयते || १८१५ ||

तथा लोकयतेर्धातोर्दर्शनार्थत्वहेतुतः ||
प्रकृतत्वात्तथा दृष्टेर्लोकनं लोक उच्यते || १८१६ ||

कर्मधारय एवातः समासोऽत्रोपपद्यते ||
न तु षष्ठीसमासोऽत्र विभागस्याप्रसिद्धितः || १८१७ ||

श्रुतं चैकविभक्तित्वं युक्तं नाश्रुतकल्पना ||
कल्पनाहेत्वसद्भावे निराकाङ्क्षे तथा श्रुते || १८१८ ||

षष्ठ्यादिकल्पनाऽसाध्वी तस्मादत्रेति भण्यते ||
सामानाधिकरण्यं च विशेषणविशेष्यता || १८१९ ||

लक्ष्यलक्षणसंबन्धो ब्रह्मलोकाश्रिधानयोः ||
ब्रह्मेति चाऽऽत्मयाथात्म्यं लक्ष्यते नाभिधीयते || १८२० ||

तथा लोकगिरा ब्रह्मतत्त्वमात्मोपलक्ष्यते ||
मुख्यमैकार्थ्यमेवं स्याद्ब्रह्मलोकपदार्थयोः || १८२१ ||

न हि लोकातिरेकेण ब्रह्मत्वमुपपद्यते ||
ब्रह्मणो व्यतिरेकेण प्रत्यक्ता नान्यतस्तथा || १८२२ ||

अनयोरैक्यसंमोहात्पारोक्ष्यद्वयकल्पने ||
संसारोऽयमतो मोहसमुच्छित्तौ विमुक्तता || १८२३ ||

अतोऽशेषमहानर्थहेतोर्मोहस्य हानये ||
एष इत्यादिवाक्योक्तिः सम्यग्दर्शनजन्मने || १८२४ ||

इतिशब्दो यथोक्तार्थपरामर्शनकर्मणे ||
ऐतिह्यार्थस्तथा हेति सम्राडित्यभिमन्त्रणम् || १८२५ ||

इत्युक्तेन प्रकारेण मुमुक्षुं जनकं मुनिः ||
अन्वशात्सकलानर्थहेत्वविद्यापनुत्तये || १८२६ ||

व्युत्थायाऽऽख्यायिकातो नः श्रुतिरेवेदमब्रवीत् ||
अन्वशात्स कथं धीमान्राजानमिति चेच्छृणु || १८२७ ||

विज्ञान पुरुषस्यास्य या यथोक्ता पुरोक्तिभिः |
नैष्ठिकी गति रेषाऽस्य सत्यन्तरसमाप्तितः || १८२८ ||

इतोऽन्या गतयः सर्वाः क्षयिसाधनसंश्रयात् ||
क्षयिण्योऽतो हि परमा गतिरेषैव नापरा || १८२९ ||

अविद्यामात्रहेतुत्वात्कामकर्मादिसाधनाः ||
गतयोऽपरमाः सर्वा माया स्वप्नगतिर्यथा || १८३० ||

संपच्च परमैषैव मोहोत्थास्त्वन्यसंपदः ||
उत्कर्षातिशयः संपद्विभूतिश्चेति भण्यते || १८३१ ||

एषोऽस्य परमो लोको लोकास्त्वन्ये क्षयिष्णवः ||
क्षयिष्णुसाधनोत्पत्तेर्न त्वेषोऽसाधनाश्रयात् || १८३२ ||

ब्रह्मैव सन्स्वतो यस्माद्ब्रह्माप्येत्यवबोधतः ||
तदविद्यानिरासेन मुक्तिर्नातोऽन्यसाधनात् || १८३३ ||

लोकशब्दस्य मुख्योऽर्थ आत्मैवेह यतस्ततः ||
कर्मादिहेतुसाध्येषु गौणी लोकार्थता भवेत् || १८३४ ||

न कर्मणा कनीयस्ता वृद्धिर्वा नान्तरात्मनः ||
इति बाहुमिवोद्धृत्य वेदान्तैर्घोषणा कृता || १८३५ ||

आनन्दः परमोऽस्यैष सुखोत्कर्षसमाप्तितः ||
सर्वानन्दातिशायित्वात्तथाचैवं प्रवक्ष्यते || १८३६ ||

विषयस्पर्शजानन्दाः साधनानुविधानतः ||
आद्यन्तवत्त्वस्वाभाव्याद्दुःखहेतव एव ते || १८३७ ||

कूटस्थात्मस्वभावत्वात्सर्वसाधननिस्पृहः ||
सर्वानन्दातिवर्तित्वादानन्दः परमो मतः || १८३८ ||

आनन्दः परमोऽस्यैष इत्युक्तार्थप्रसिद्धये ||
एतस्यैवेति वचसा समर्थो हेतुरुच्यते || १८३९ ||

एतस्यैव यथोक्तस्य सर्वानन्दातिवर्तिनः ||
उपजीवन्ति भूतानि ब्रह्मानन्दस्य विप्लुषम् || १८४० ||

एष एवंविधो यस्मादानन्दः परमस्ततः ||
आनन्दानतिशेतेऽन्यान्सर्वानस्यैव कृत्स्नतः || १८४१ ||

कृत्स्नोऽपि चैष आनन्दस्तदविद्यैकहेतुजः ||
बुद्ध्याद्युपाध्यवच्छेदान्मात्रेति व्यपदिश्यते || १८४२ ||

तन्मात्रावर्त्मनैवैनं बुबोधयिषुरादरात् ||
लवणाब्धिं यथा तद्वल्लवणावयवैरिह || १८४३ ||

उत्तरोत्तरवृद्ध्याऽत आनन्दान्मानुषादधि ||
परानन्दावबोधार्थं प्रवृत्तैषा परा श्रुतिः || १८४४ ||

मनुष्याणां स यः कश्चित्संसिद्धोऽवयवैर्दृढैः ||
समग्राशेषचार्वङ्गो राद्धो भोगक्षमः पुमान् || १८४५ ||

कृत्स्नसाधनसंपन्नः समृद्धोऽत्राभिधीयते ||
बाह्यैराध्यात्मिकैरेवं साधनैरन्वितः पुमान् || १८४६ ||

तथाऽधिपतिरन्येषां नृणामेवेह यो भवेत् ||
स्वतन्त्रोऽधिपतिर्ज्ञेयो मनुष्यैर्न विहन्यते || १८४७ ||

मानुष्यकेण भोगेन संपन्नानां नृणामिह ||
संपन्नोऽतिशयेनातः संपन्नतम उच्यते || १८४८ ||

सर्वैर्मानुष्यकैर्भोगैः संपन्नो न तु दैविकैः ||
आनन्द एष परमो मनुष्याणामिहोच्यते || १८४९ ||

शतकृत्वो मनुष्याणामानन्दो गुणितस्तु यः ||
पितृणामेक आनन्दस्तेन तुल्यप्रमाणतः || १८५० ||

यत्सुखं साधनाधीनं दुःखमेव तदुच्यते ||
अनन्यसाधनं तस्मात्स्वात्मस्थं परमं सुखम् || १८५१ ||

तस्मादात्मपरिज्ञानात्कार्यज्ञेयसमाप्तितः ||
निरस्ततिशयानन्दो भवतीत्यस्य निर्णयः || १८५२ ||

तारतम्यादुपायानां शुद्धिस्तरतमा धियः ||
शुद्धेस्तरतमत्वाच्च सुखं तरतमं भवेत् || १८५३ ||

यावद्यावन्मलो व्येति बुद्धेर्धर्मादिसंचयात् ||
तावत्तावद्धियः स्वास्थ्यं तावत्तावत्सुखोन्नतिः || १८५४ ||

यावद्यावद्धनीभावो बुद्धेः पापादिसंगतेः ||
तावत्तावद्धियोऽस्वास्थ्यं दुःखोद्भूतिस्तथा तथा || १८५५ ||

पितृलोको जितो यैः स्यात्पितृयज्ञादिकर्मभिः ||
जितलोकास्त उच्यन्ते पितरो दिव्यभोगिनः || १८५६ ||

य एष दक्षिणः पन्थाः पितृलोकः स उच्यते ||
मनुष्यानन्दतः सोऽयं गुणितः स्याच्छताधिकः || १८५७ ||

उत्तरेष्वपि वाक्येषु यथोक्तमुपपादयेत् ||
शताधिकोऽयमानन्दः पूर्वस्मादुत्तरः क्रमात् || १८५८ ||

नक्षत्रलोकशब्देन ये पूर्वं प्रतिपादिताः ||
देवलोकगिरा तेऽत्र भण्यन्ते सूक्ष्ममूर्तयः || १८५९ ||

सर्गस्य जननादादौ देवत्वं ये प्रपेदिरे ||
आजानदेवास्तेऽत्र स्युः पूर्वेभ्यः सूक्ष्ममूर्तयः || १८६० ||

व्यापीनि तेषां सूक्ष्माणि शरीराणि महात्मनाम् ||
पूर्वानन्देभ्य एतेषामानन्दोऽतो महान्मतः || १८६१ ||

नानाद्वंद्वोपघातार्थहेतूनां बहुलत्वतः ||
आजानदेवानन्दोऽतः पूर्वेभ्यः स्याच्छताधिकः || १८६२ ||

श्रोत्रियोऽधीतवेदः स्याज्ज्ञातवेदार्थ एव यः ||
कृत्स्नचोदितकारित्वात्सर्वपापविवर्जितः || १८६३ ||

आजानदेवावधिककामानुपहताशयः ||
ततः परेषु भोगेषु जाततृष्णश्च यः पुमान् || १८६४ ||

आजानदेवानन्देन समं तस्य च यत्सुखम् ||
अस्याकामहतत्वेन सुखोत्कृष्टिरिहोच्यते || १८६५ ||

श्रोत्रियावृजिनत्वे द्वे तुल्ये एवाऽऽविरिञ्चितः ||
अकामहतताहेतोर्वृद्धौ ह्लादो विवर्धते || १८६६ ||

पूर्वपूर्वोपभोगेभ्यो यावद्यावन्निवर्तते ||
कामो, विवर्धते पुंसस्तावत्तावत्सुखं हृदि || १८६७ ||

कामैकक्षयतन्त्रैव यस्मात्पुंसः सुखोन्नतिः ||
अकामहततैवातः पूर्वाभ्यां साधनं परम् || १८६८ ||

साधनत्वं समानं स्यात्र्रयाणामिह यद्यपि ||
कामक्षयप्रकर्षोऽत्र ह्युत्कृष्टाह्लादसाधनम् || १८६९ ||

समुच्चयविवक्षाऽत्र न मनागपि युज्यते ||
कर्तृत्वादिसमुच्छेदिंज्ञानस्येहाऽऽश्रितत्वतः || १८७० ||

समुच्चयनिवृत्त्यर्थं न्यायश्चापि पुरोदितः ||
नातः समुच्चयाशेह कर्तव्या सूक्ष्मदर्शिभिः || १८७१ ||

साधनत्वं यतस्तुल्यं श्रोत्रियावृजिनत्वयोः ||
अवरेष्वपि भोगेषु न चोत्तमसुखं ततः || १८७२ ||

अकामहततैवात्र तारतम्यात्मकत्वतः ||
भेदादुत्तमसौख्यस्य साधनं चोत्तमा भवेत् || १८७३ ||

युवा साधुयुवेत्येवं तैत्तिरीयश्रुतीरणात् ||
अधरेष्वपि वाक्येषु श्रोत्रियादि विवक्षितम् || १८७४ ||

विराट्प्रजापतिर्ज्ञेयस्रैलोक्यात्मकदेहभृत् ||
हिरण्यगर्भो ब्रह्माऽत्र तथा ब्रह्मागिरोच्यते || १८७५ ||

अतः परमनन्तत्वाद्गणितं विनिवर्तते ||
यत एवमतः प्राहाथैष एवेति नः श्रुतिः || १८७६ ||

अनेनातिशयवता ह्यस्मद्गोचरवर्तिना ||
अपास्तातिशयानन्दं सुखेनेहानुमीयते || १८७७ ||

ध्वस्तातिशयनिष्ठत्वाल्लोके सातिशयात्मनः ||
यतोऽतोऽतिशयवता गम्यतेऽनतिशयं सुखम् || १८७८ ||

यत्रैतानि समस्तानि निष्ठां यान्ति परात्मनि ||
परमोऽसाविहाऽऽनन्दः सर्वानन्दातिलङ्घनात् || १८७९ ||

एषोऽस्येति प्रतिज्ञात आनन्दः सोऽनुमानतः ||
निष्ठां प्रतीचिगमित उत्तरोत्तरवृद्धितः || १८८० ||

अविज्ञातपरानन्दान्प्रत्येषाऽनुमितिर्मता ||
साक्षाज्ज्ञातात्मतत्त्वानां प्रत्यक्षतममेव तत् || १८८१ ||

अकामहतधीगम्य आनन्दः प्रत्यगात्मनि ||
यः स एव यथोक्तेभ्यः परमः स्यादनन्ततः || १८८२ ||

तथाच भगवान्व्यासः सर्ववेदार्थतत्त्ववित् ||
स्वयं प्राहेममेवार्थं कामानर्थजिहासया || १८८३ ||

यच्च कामसुखं लोके यच्च दिव्यं महत्सुखम् ||
तृष्णाक्षयसुखस्यैते नार्हतः षोडशीं कलाम् || १८८४ ||

यतो यतो निवर्तते ततस्ततो विमुच्यते ||
निवर्तनाद्धि सर्वतो न वेत्ति दुःखमण्वपि || १८८५ ||

सलिलादिगिरा योऽर्थः प्रत्यज्ञायि पुराऽखिलः ||
ब्रह्मलोकान्तवाक्येन तस्य स्यादुपसंहृतिः || १८८६ ||

प्रश्नार्थेऽस्मिन्समाप्तेऽपि पूर्ववत्तं मुनिं नृपः ||
अन्वयुङ्कात ऊर्ध्वं त्वं मुक्तये ब्रूहि यत्परम् || १८८७ ||

याज्ञवल्क्योऽपि राज्ञैवं पृष्टः सन्पूर्ववत्तदा ||
अविभेदन्यतो हेतोर्न त्वसामर्थ्यकारणात् || १८८८ ||

सर्वज्ञत्वान्मुनेर्नाभूत्प्रश्नार्थाज्ञानतो भयम् ||
कारणं त्वन्यदेवातो यतः श्रुतिरभाषत || १८८९ ||

अविवक्षुमयं राजा कामप्रश्नबलाश्रयात् ||
किंज्योतिरित्येवमादिमप्राक्षीन्मां पुनः पुनः || १८९० ||

अप्रत्याख्येयो ह्यर्थश्च सत्यस्यावश्यरक्षणात् ||
स्वयंज्योतिष्ट्वनिर्णीतिः कृताऽतोऽनवशेषतः || १८९१ ||

निर्णीतेऽप्यथ मां राजा पुनः पुनरपृच्छत ||
अत ऊर्ध्वमिति गिरा निरुणद्ध्येव मां नृपः || १८९२ ||

कामप्रश्नाङ्कुशेनैव मां वशीकृत्य मद्गतम् ||
समादित्सति निःशेषं ज्ञानं राजाऽतिपण्डितः || १८९३ ||

इत्येष भयहेतुः स्याद्याज्ञवल्क्यस्य नान्यतः ||
भयहेतोरविद्यायाः सर्वज्ञत्वादसंभवात् || १८९४ ||

असकृन्निर्णयोऽकारि पृष्टे वस्तुन्यशेषतः ||
अरौत्सीन्मां तथाऽप्येष सर्वस्वादित्सया नृपः || १८९५ ||

मेधावी पण्डितोऽतोऽयं ब्रह्मस्वादानकारणात् ||
न बिभेति यतस्तस्माद्भेतव्यं जनकाद्भृशम् || १८९६ ||

ननु प्रश्ना यथोक्ताश्चेन्निर्णीतार्थाः पुरोक्तिभिः ||
अनिर्णीतं किमुद्धिश्य नृपोऽप्रक्षीन्मुनिं पुनः || १८९७ ||

स्वप्नबुद्धान्तसंचार आत्मनो यः पुरोदितः ||
दृष्टान्तत्वेन राज्ञाऽसौ सर्वोऽपीह विवक्षितः || १८९८ ||

तस्य दार्ष्टान्तिको योऽर्थो यावत्साक्षान्न कथ्यते ||
मुमुक्षति न तावत्तं राजा प्रश्नार्थशेषतः || १८९९ ||

दृष्टान्तस्य सुषुप्तेश्च नार्थं दार्ष्टान्तिकं जगौ ||
ब्रह्मास्मीत्यागमाद्बोधः सुषुप्तोदाहृतेर्मतः ||
दार्ष्टान्तिकोऽर्थः प्राज्ञस्य दृष्टान्तस्यावशेषतः || १९०० ||

उक्ते दार्ष्टान्तिकेऽर्थेऽस्मिन्प्रश्नार्थस्य समाप्तितः ||
सर्वमुक्तं भवेद्यस्मादतः सोऽर्थोऽधुनोच्यते || १९०१ ||

असङ्गो मत्स्यवत्प्रत्यङ्कामकर्मादिभिः क्रमात् ||
समेति स्वप्नबुद्धान्तौ यथाऽयं स्ववशस्तथा || १९०२ ||

सहेतुरस्य संसारः परलोकेहलोकयोः ||
सविस्तरः स वक्तव्य इत्यर्थेयं परा श्रुतिः || १९०३ ||

बन्धो बन्धनहेतुश्च मोक्षस्तद्धेतुरेव च ||
सविस्तरः प्रवक्तव्यस्तदुक्त्यर्था परा श्रुतिः || १९०४ ||

जाग्रत्स्थानात्ततः पूर्वं स्वप्नमात्मा प्रवेशितः ||
जाग्रद्भूमिं स नेतव्यो दार्ष्टान्तिकविवक्षया || १९०५ ||

आनन्दनिर्णयान्तं तु संप्रसादवचो यदा ||
तदा निगमनार्थं तत्प्रतिज्ञातार्थगोचरम् || १९०६ ||

अलुप्तदृष्टिरात्माऽयं यथोक्तं स्वप्नबोधयोः ||
प्राज्ञेऽपि च तथैवायं यद्वै तदितिवाक्यतः || १९०७ ||

अतिकारकहेतुश्च यथाऽऽत्माऽयं सुषुप्तगः ||
कूटस्थदृष्टिमात्रत्वात्तथा स्वप्नप्रबोधयोः || १९०८ ||

इत्येवं पूर्वसिद्धेऽर्थे निगमार्थं पुनर्वचः ||
स वा इत्यादिकं ज्ञेयं न तु नाशादिशङ्कया || १९०९ ||

इत आरभ्य संसार आत्मानो वर्णयेऽधुना ||
स्वप्नाद्बोधाप्तिवच्चास्माल्लोकाल्लोकान्तरं गतः || १९१० ||

इत्यर्थप्रतिपत्त्यर्थं दृष्टान्तोऽत्राभिधीयते ||
सुखावबोधसिद्ध्यर्थं श्रोतुरर्थे विवक्षिते || १९११ ||

नानार्थसाधनैर्मार्गे यथाऽनः सुसमाहितम् ||
शब्दान्नानाविधान्कुर्वद्गुरुभारप्रपीडनात् || १९१२ ||

व्रजेच्छाकटिकेनेह देशान्तरमधिष्ठितम् ||
अनसस्तद्गताच्चार्थाद्विलक्षणवपुर्भृता || १९१३ ||

स्वार्थेनाधिष्ठितं गच्छेत्पथि शाकटिकेन तत् ||
दृष्टान्तार्थेन संबन्ध एवमेवेति भण्यते || १९१४ ||

भुक्तदेहादिदं लिङ्गमुत्क्रान्तं भोगसंक्षयात् ||
याति देहान्तरं तद्वत्कर्मविद्यादिसंभृतम् || १९१५ ||

वियुक्तं देवताभिः सत्कर्मसंभारसंभृतम् ||
अनोवल्लिङ्गमेत्येतत्प्रत्यगात्मार्थसिद्धये || १९१६ ||

शारीरवचसा चात्र लिङ्गमेवाभिधीयते ||
शरीरदेशसंस्थत्वान्न तु प्रत्यङ्ङसंहते || १९१७ ||

प्राज्ञेनाधिष्ठितं गच्छेद्रथिना स्वार्थरूपिणा ||
प्रत्यग्धियः समारोहमन्वात्माऽऽरूढवद्यतः || १९१८ ||

प्राज्ञेनेहाऽऽत्मना तस्मादन्वारूढोऽभिधीयते ||
भानुनेवोदपात्रादेरारोहो नाऽऽत्मनः स्वतः || १९१९ ||

प्राक्चोक्तमात्मनैवायं ज्योतिषेत्यादिकं वचः ||
आत्मानं रथिनं विद्धीत्यपि श्रुत्यन्तरे वचः || १९२० ||

मर्मकृन्तनसंभूतवेदनार्दितमानसम् ||
बिक्किकालक्षणं शब्दं मृतिकाल उपस्थिते || १९२१ ||

उत्सर्जद्याति लिङ्गं तदिति प्रत्यक्षगोचरः ||
तदिदं भण्यते श्रुत्या पुंसां वैराग्यजन्मने || १९२२ ||

मर्मसूत्कृत्यमानेषु मुच्यमानेषु संधिषु ||
मुमूर्षतोऽत्र यद्दुःखं स्मर्यतां तन्मुमुक्षुभिः || १९२३ ||

कस्मिन्काल इदं जन्तोः किंनिमित्तं च जायते ||
इत्यस्य प्रतिपत्त्यर्थं परो ग्रन्थोऽवतार्यते || १९२४ ||

उदानवायौ प्रबले यत्रैतत्स्यान्मुमूर्षतः ||
ऊर्ध्वोच्छ्वासी पुमांस्तत्र यथोक्तं जायते मृतौ || १९२५ ||

पिण्डोऽणुत्वं यदाऽभ्येति जरयाऽभ्यर्दितस्तदा ||
उपतापान्वितो वा सन्यथोक्तं प्रतिपद्यते || १९२६ ||

अणिमानमणोर्भावं कार्श्यं देहो यदैत्ययम् ||
जरया रोगहेतोर्वा ऊर्ध्वोच्छ्वासी तदा भवेत् || १९२७ ||

जरया रोगतो वाऽस्य जायते विषमाग्निता ||
सम्यक्पक्तिस्ततोऽन्नस्य मन्दाग्नेर्नोपजायते || १९२८ ||

रसादिधातुभिर्देहस्ततोऽनुपचयादयम् ||
अबलः सन्पतत्येष जीर्णमन्दिरवत्क्षितौ || १९२९ ||

अथैवं कृशतापन्ने देहेऽन्तरुपजायते ||
या वृत्तिः सोच्यते साक्षाद्दृष्टान्तोक्त्या प्रयत्नतः || १९३० ||

आम्रं यथा रसादार्ड्ये स्वस्माद्‍वृन्तात्प्रमुच्यते ||
तथेहान्नरसग्लानौ लिङ्गं देहात्प्रमुच्यते || १९३१ ||

वृन्ते निबध्यते येन रसेनाऽऽपरिपाकतः ||
स रसो बन्धनं ज्ञेयो वृन्तं वा बन्धनं मतम् || १९३२ ||

वृन्तेनाऽऽम्रस्य संबन्धो रसस्याऽऽपरिपाकतः ||
बाल्ये दृढो यथा तद्वन्नैवं पक्वरसस्य सः १९३३ ||

क्लैद्यमापद्यमानोऽथ पाककाल उपस्थिते ||
रस आम्रं धारयितुं नैवेहोत्सहतेऽबलः || १९३४ ||

गुरुत्वाद्बन्धनाद्वृन्ताद्रसाद्वाऽथ प्रमुच्यते || १९३५ ||
नानाहेतुकपातस्य फ़लस्य प्रतिपत्तये ||
दृष्टान्तानामिहोक्तिः स्याद्भूयसां भिन्नरूपिणाम् || १९३६ ||

वृन्तादेवाऽऽम्रपातोऽत्र वृन्तेनोदुम्बरं सह ||
पतत्यश्वत्थपातस्तु पाकेऽप्यन्यनिमित्ततः || १९३७ ||

बहुप्रकारसिद्ध्यर्थं वाशब्दव्याहृतिस्त्विह ||
बहुहेतुर्मृतिर्यस्मात्प्राणिनां जगतीक्ष्यते || १९३८ ||

यथाऽयमुक्तो दृष्टान्तः पुरुषोऽप्येवमेव हि ||
लिङ्गात्मा पुरुषो ज्ञेयस्तस्यैवेहाङ्गसंगतेः || १९३९ ||

श्रोत्रत्वगादिनाड्यश्च प्रोच्यन्तेऽत्राङ्गसंज्ञया ||
तेषु व्युह्यैव लिङ्गात्मा यतोऽलं स्यात्स्वकर्मणे || १९४० ||

अङ्गस्य कृष्णसारस्य चक्षुषः करणस्य च ||
आश्रयाश्रयिसंबन्धे हेतुरन्नरसो भवेत् || १९४१ ||

अन्नं दामेति चाप्युक्तं रसादिपरिणामतः ||
तद्यावकत्कठिनं देहे तावल्लिङ्गं स्थिरं भवेत् || १९४२ ||

जरादिहेतुपाके तु पतत्याम्रादिवद् द्रुतम् ||
एभ्योऽङ्गेभ्य इति गिरा तदेतदभिधीयते || १९४३ ||

उपसर्गः समित्येष एकीभावप्रसिद्धये ||
तथा प्रकर्षसिद्ध्यर्थं प्रोपसर्गः प्रयुज्यते || १९४४ ||

व्यस्तानि स्थानसंबन्धात्करणानि यतस्ततः ||
स्वस्थानेभ्योऽपकृष्टानि मरणे यान्त्यथैकताम् || १९४५ ||

स्वप्ने प्राणावशेषत्वात्स्थानात्करणसंहृतेः ||
मृतौ सहैव चानेन प्रकर्षोऽत्रात ईक्ष्यते || १९४६ ||

देहान्तरादमुं देहं पूर्वमागाद्यतस्ततः ||
तदपेक्ष्य पुनःशब्दः श्रुत्यैवेहाभिधीयते || १९४७ ||

स्वप्नाद्यथेतो बुद्धान्तं स्वप्नं बुद्धान्ततः पुनः ||
पूर्वदेहात्तथैवाऽऽत्मा याति देहान्तरं पुनः || १९४८ ||

बाह्याद्देहात्तथैवान्तर्लिङ्गं स्वाप्नं प्रपद्यते ||
यथान्यायप्रतिन्यायौ यथा तत्रोदितौ पुरा || १९४९ ||

देहाद्देहान्तरप्राप्तौ तथैवेति विनिर्दिशेत् ||
प्रतियोनि यथास्थानमित्यत्रापि तथैव तत् || १९५० ||

श्रुतकर्मानुरूपेण चक्षुराद्यनुरूपतः ||
प्रतियोनि यथास्थानमाद्रवत्येष जन्मने || १९५१ ||

देहान्तरगृहीत्यर्थं प्राणिनां मरणं यतः ||
प्राणायेति ततो वक्ति जन्मन्यसति नो मृतिः || १९५२ ||

प्राणव्यूहाय चैवायमाद्रवत्यन्यदेहतः ||
स्थानेष्वव्यूढकरणो नालं स्यात्कर्मणे यतः || १९५३ ||

प्राणव्यूहस्य संसिद्धिः कथमस्येति शङ्क्यते ||
शरीरग्रहणाशक्तेरव्यूढकरणत्वतः || १९५४ ||

न च देहान्तरं कृत्वा राज्ञो भृत्या इवाऽऽसते ||
यतः कर्मसहायोऽयमेकाक्येवेह गच्छति || १९५५ ||

इत्यस्य परिहारार्थं दृष्टान्तोऽत्राभिधीयते ||
कृत्स्नं जगत्स्वभोगार्थं पुंसोपात्तं स्वकर्मणा || १९५६ ||

तत्कर्मफ़लभोगार्थं कृत्वा देहं प्रतीक्षते ||
शुभं वा यदि वा पापं श्रुतकर्मानुरूपतः || १९५७ ||

कर्मोपात्तानि भूतानि तत्प्रयुक्तानि देहिनः ||
कृत्वा देहान्तरं योग्यं तस्थू राज्ञोऽग्रगा इव || १९५८ ||

तत्रैतस्मिन्यथोक्तेऽर्थे दृष्टान्तोऽप्यभिधीयते ||
विवक्षितार्थविज्ञानप्रसिद्धिः स्यात्कथं न्विति || १९५९ ||

यथा राजानमायान्तं सद्मपानादिसाधनैः ||
बुद्ध्वा क्लृप्तैः प्रतीक्षन्त उग्राः सूतादयो जनाः || १९६० ||

उग्रे कर्मणि ये राज्ञा नियुक्ताः पापकारिषु ||
उग्रास्तेऽत्राभिधीयन्ते जातितो वाऽभिधा भवेत् || १९६१ ||

एन एनः प्रति तथा नियुक्ता ये नराधिपैः ||
प्रत्येनसोऽत्र ते ज्ञेया भिन्नास्ते स्वाधिकारतः || १९६२ ||

रथवाहाश्च सूताः स्यू रथवाहनकोविदाः ||
ग्रामण्यो ग्रामनेतारः सेनाधिपतयो मताः || १९६३ ||

ते यथा कर्मणोपात्ता राज्ञः प्रागेव चाऽऽगमात् ||
अन्नपानगृहाद्यर्थान्कृत्वा राजप्रतीक्षिणः ||
राजाऽयं नः समायातीत्यासते यत्नमास्थिताः || १९६४ ||

यथैवं सर्वभूतानि भोक्त्रा कर्मादिकारणैः ||
अर्जितान्युचितं देहं भोक्तुर्भोगक्षमं तथा || १९६५ ||

कृत्वा तत्प्राप्तितः पूर्वं यथा सूतादयो नृपम् ||
प्रतीक्षन्ते प्रयत्नेन ब्रह्मैतीत्यभिकाङ्क्षया || १९६६ ||

विज्ञानात्मन्युपक्रान्ते ब्रह्मेति यदिहोच्यते ||
स्वतो ब्रह्मत्वतस्तस्य संसारित्वमविद्यया || १९६७ ||

कथं नाम मतिस्तस्य ब्रह्मास्मीति भवेदिह ||
श्रुतिस्तत्तत्त्वबोधार्थं ब्रह्मेत्याह ततो नरम् || १९६८ ||

अनुवादो न तु विधिरेवंविदमितीर्यते || १९६९ ||
सर्वान्प्रत्यविशिष्टत्वादेवंविदमितीरणम् || ||
नानुवादः फ़लोक्तिर्वा यथाव्याख्यातवेदिनः || १९७० ||

करणानुग्रहीतृणि भूतानि च मुमूर्षतः ||
कृत्वा देहं प्रतीक्षन्ते नृपस्येव गृहं नराः || १९७१ ||

एवं जिगमिषुं देवमनुगच्छन्ति के तु तम् ||
गच्छन्तः कस्य गत्या वा स्वातन्त्र्येणाऽऽत्मनोऽथवा || १९७२ ||

इत्यर्थमपि दृष्टान्तः पूर्ववद्भण्यते पुनः ||
इतः प्रवसतो देहाद्देहिनः कर्मसंक्षयात् || १९७३ ||

यथेह प्रयियासन्तमुग्रसूतादयो जनाः ||
राजानमभिसंयान्ति प्राणास्तद्वन्मृतौ नरम् || १९७४ ||

यदोर्ध्वोच्छ्वासितैवास्य पुरुषस्य भवत्यथ ||
सुखयन्तस्तदा प्राणाः संयान्त्युत्क्रान्तिवेदिनम् || १९७५ ||

यत उत्क्रान्तिरुक्तेयं विशिष्टफ़लसंगतेः ||
सर्वेषामविशिष्टाऽतः स यत्रेत्युच्यतेऽधुना || १ ||

करणानां समुत्क्रान्तिर्गमनं च तयोः समम् ||
प्रागुक्तं तत्र यन्नोक्तं तदेवेहोच्यतेऽधुना || २ ||

संसारस्याधिकारोऽयमा श्लोकोदाहृतेर्मतः ||
स यत्रेत्यत आरभ्य पुंसः संसारवर्णनम् || ३ ||

पुंसः संसरणं पूर्वं सूत्रितं यत्समासतः ||
विस्तरस्तस्य वक्तव्य इत्यर्था वा परा श्रुतिः || ४ ||

तत्संप्रमोक्षणं कस्मिन्पुंसः कालेऽभिजायते ||
कथं वेत्यादिकोऽत्रार्थो विस्तरेणोपवर्ण्यते || ५ ||

प्रकृतात्मपरामर्शः सशब्देन विवक्ष्यते ||
संसारानर्थसंबन्धविज्ञानाय तमस्विनः || ६ ||

य आत्मा प्रस्तुतोऽविद्वान्स यदेदं शरीरकम् ||
कार्श्यं प्रापय्य पूर्वोक्तैर्जरारोगादिहेतुभिः || ७ ||

यदि वा स्वयमेवैत्य देहाभेदत्वहेतुतः ||
दौर्बल्यमेवं संप्राप्य संमोहमिव यात्यथ || ८ ||

मूर्छादाविव संमोहमिहाप्यात्मा निगच्छति ||
बोधमात्रैकयाथात्म्यान्नायं संमोहभाग्यतः ||
संमूढबुद्धिसाक्षित्वात्संमूढ इव भात्यतः || ९ ||

संमोहहेतुकं कार्यं संमोहात्मकमिष्यते ||
अकार्यकारणं प्रत्यग्ज्योतिः संमुह्यते कुतः || १० ||

कार्श्यसंमोहसंबन्धो यतो नास्य स्वतस्ततः ||
मोहोत्थदेहबुद्ध्यादिसंगतेरिवगीरियम् || ११ ||

उत्क्रान्तिकाले प्राणानां स्वस्थानादार्ढ्यहेतुका ||
स्वगोचरेष्वशक्तिर्या संमोहोऽसाविहाऽऽत्मनः || १२ ||

दाहच्छेदादयो यद्वददाह्याच्छेद्यतन्विनः ||
परोपाधिनिमित्ताः स्युर्दुर्बलत्वादयस्तथा || १३ ||

बाह्या तावदियं वृत्तिर्व्याख्याता प्रत्यगात्मनः ||
कार्श्यसंमोहरूपा या प्रसिद्धा जगतीदृशी || १४ ||

मरिष्यतोऽस्य या वृत्तिरान्तरी साऽधुनोच्यते ||
हृत्सद्मन्युपसंहारो यथा स्यादिन्द्रियात्मनाम् || १५ ||

अथैनमुच्चिक्रिमिषु विज्ञानात्मानमीश्वरम् ||
प्राणा वागादयः सर्वे तं समायन्ति कृत्स्नतः || १६ ||

अभीति चाऽऽभिमुख्येऽर्थे सं तु सामस्त्य इष्यते ||
अवध्यर्थे तथाऽऽङत्र यन्तीत्यस्य विशेषणम् || १७ ||

स्वाश्रयेभ्यो यियासन्ति करणानि हृदीश्वरम् ||
यदैषां स्थानसंबन्धविमोक्षः स्यात्तदैव तु || १८ ||

कथं तमभिसंयान्तीत्युक्ते श्रुत्याऽभिधीयते ||
आत्मानमभिसंयान्ति वागादीनि यथा स्फ़ुटम् || १९ ||

स आत्मा प्रकृतस्त्वेताश्चक्षुःश्चोत्रादिलक्षणः ||
तेजोमात्रा यथादेशं समये मृतिकर्मणः || २० ||

उद्भूताकूतविज्ञानो मृतिं प्रति यदा तदा ||
आकूतानुविधायीनि जायन्ते करणान्यथ || २१ ||

स्वाकूतानुविधायित्वं यत्तदा करणात्मनाम् ||
अभ्याददान इति तत्कर्तृत्वं स्यादिहाऽऽत्मनः || २२ ||

एतत्कर्तृत्वमापेक्ष्य श्रुत्यैवमभिधीयते ||
अभ्याददान इति तु तेजोमात्राः स्वदेशतः || २३ ||

मीयन्ते विषया याभिर्मात्रास्ताश्चक्षुरादयः ||
तेजोविकृतिहेतुत्वात्तेजोमात्राश्च ताः स्मृताः || २४ ||

सत्त्वं तेजोऽत्र विज्ञेयं तदेव करणात्मना ||
प्रविभक्तं हि तच्छब्दस्पर्शाद्यर्थावभासनात् || २५ ||

पित्ताख्यां वा भवेत्तेजस्तदंशाश्चक्षुरादयः ||
इत्येवमायुर्वेदज्ञाः करणानि प्रचक्षते || २६ ||

यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह ||
इति प्रकाशरूपत्वं करणानां श्रुतिर्जगौ || २७ ||

भौतिकस्तु प्रकाशोऽयं भौतिकार्थप्रकाशनात् ||
प्रदीपवन्न भूतेभ्यो जात्यन्तरमतो भवेत् || २८ ||

स्पष्टं च वक्ष्यतेऽथोर्ध्वमेतेभ्य इति हि श्रुतिः ||
अक्षाणि भौतिकान्येव नातः शक्तय आत्मनः || २९ ||

लिङ्गात्मकानां भूताना निर्देशोऽविद्यया सह ||
तन्नाशमनु नाशः स्याद्यतो दुःखात्मनस्ततः || ३० ||

पिण्डनाशेऽपि नैवास्य नाशः संसारिणो यतः ||
अविद्यादीनि भूतानि तत्रोच्यन्ते ततो ध्रुवम् || ३१ ||

मात्रासंसर्ग एवास्य तथाचैव प्रवक्ष्यते ||
विज्ञानेनाथ विज्ञानमादायेत्यपि चावदत् || ३२ ||

अस्य लोकस्य चेत्युक्तं शुक्रमित्यादि चापरम् ||
सर्वेष्वेषु प्रदेशेषु भूतमात्राग्रहः श्रुतौ || ३३ ||

भूतेभ्यो नापरं वस्तु यस्मादात्मन ईक्ष्यते || ३४ ||

अतो विवेको भूतानां यः परोऽतीव शुद्धितः ||
तेजोमात्रादिवचसा स एवात्राभिधीयते || ३५ ||

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थाश्च न विकारः परात्मनः ||
अतो न जायत इति तद्विकारनिषेधतः || ३६ ||

जन्मादिविक्रियाषट्कं साक्षान्न परमात्मनः ||
अपूर्वानपराद्युक्तेर्नेति नेत्यादिवाक्यतः || ३७ ||

न च वेदान्तसिद्धान्ते परमात्मातिरेकतः ||
इष्टं विकारवद्वस्तु यथा कापिलशासने || ३८ ||

स्वतः कूटस्थतत्त्वस्य तदसंबोधतस्ततः ||
जन्मादिविक्रियाषट्कसंगतिः स्यात्परात्मनः || ३९ ||

आत्मकारणवादोऽयमेवं सत्युपपद्यते ||
न तु विध्वस्तनिःशेषजन्मनाशादिकारणे || ४० ||

तेजोऽतो भौतिकं सर्वमन्यत्र परमात्मनः ||
स्वयंज्योतिःप्रसङ्गेन तदुक्तं प्रागपि श्रुतौ || ४१ ||

आदित्यादीनि तेजांसि तथाऽध्यात्माधिभूतयोः ||
भौतिकान्येय तानीति प्रत्यङ् तेभ्यो विलक्षणः || ४२ ||

ता एतास्तेजसो मात्राः समस्ताश्चाऽऽभिमुख्यतः ||
सामस्त्येनाऽऽददानः सन्हृत्सद्मन्युपसर्पति || ४३ ||

अभ्याददान एवायमन्ववक्रामतीश्वरः ||
न त्वाक्रम्य समादत्ते कथं तदिति भण्यते || ४४ ||

विशेषज्ञानलाभोऽस्य लिङ्गात्मानुविधानतः ||
यतस्तदपकर्षेण विज्ञानात्मोपसंहृतिः || ४५ ||

तद्व्याप्तौ चापि संव्याप्तिरापादतलमस्तकम् ||
स्वतस्तु व्याप्तिसंहाररहितत्वात्परात्मनः || ४६ ||

सैन्धवादिरसव्याप्ते पीयमाने यथोदके ||
पानं सलवणस्यैवं लिङ्ङात्मनुविधायिता || ४७ ||

सोऽभ्यादानस्य कर्ताऽत्र लिङ्गं योऽस्मीति मन्यते ||
आक्रामद्धृदयं लिङ्गमन्ववक्रामतीव सः || ४८ ||

तथा हृदयशब्देन तत्स्था धीरभिधीयते ||
एवेत्यवधृतिश्चाम्र स्वप्नप्राज्ञनिवृत्तये || ४९ ||

विशेषकार्यवाहिभ्यः स्रोतोभ्यः स्वप्नभूमिगः ||
विशेषाननुसृप्याऽऽत्मा यात्वा हृदयमाश्रयम् || ५० ||

पुरीतत्प्रमुखं देहं वृत्त्या सामान्यरूपया ||
तप्तलोहादिवद्व्याप्य शेते प्राणात्मतां गतः || ५१ ||

इह त्वेवेति निःशेषा लिङ्गस्यास्योपसंहृतिः ||
विशेषेभ्योऽविशेषेभ्यो युक्तं प्रत्यवसर्पणम् || ५२ ||

अवदध्रेऽत एवेति मा भूत्स्वप्नादिवत्स्थितिः ||
सामान्यं वा विशेषो वा न यतोऽत्रावशिष्यते ||
कार्त्स्न्येन हृदय एव पिण्डीभावं व्रजत्यतः || ५३ ||

विधिराकर्षणो तावत्तेजोमात्राश्रयो गतः ||
अथासंवेदनाविधिर्मुमूर्षोरुच्यते यथा || ५४ ||

साधारणात्मनो योंऽशो भोक्तृकर्मवशीकृतः ||
अध्यात्मं चक्षुषि रवेश्चक्षुर्व्यापारसिद्धिकृत् || ५५ ||

कर्मोपभोगसिद्ध्यर्थं परिच्छिन्नः स्वचक्षुषा ||
चाक्षुषोऽतः स विज्ञेयः सामान्यात्माऽपि भास्करः || ५६ ||

स एष पुरुषो यत्र तत्प्रयोक्तृक्रियाक्षये ||
क्षेत्रज्ञार्थात्पराङेव पर्यावर्तत आत्मनि || ५७ ||

निरनुग्रहतैवास्य पर्यावर्तनमुच्यते || ५८ ||
हृल्लिङ्गप्रसृतो योंऽश उपभोगार्थमक्षिणि ||
सोऽस्य कर्मक्षयादक्ष्णः पराङावर्तते हृदि || ५९ ||

चाक्षुषे पुरुषे तस्मिन्नावृत्ते कर्मणः क्षयात् ||
देवता देवतामेति लिङ्गैक्यं करणं तथा || ६० ||

अथैवं स्यरूपज्ञो देवताकरणच्युतेः ||
आत्मैवमुक्तानुक्तेषु योज्यं प्राणेष्वशेषतः || ६१ ||

चेतनावदधिष्ठानात्करणादेर्जडात्मनः ||
प्रवृत्तिर्नियता दृष्टा लोकेऽतो न विपर्यते || ६२ ||

अरूपज्ञत्वहेतुः क इत्याशङ्क्योत्तरं वचः ||
लोकप्रसिद्धिमाचष्ट एकीत्यादि मुमूर्षति || ६३ ||

एकी भवति सावित्रः सवित्रांऽशस्तथैव च ||
लिङ्गांशश्चाक्षुषो व्यूढो लिङ्गैक्यं प्रतिपद्यते || ६४ ||

स्वांशिभ्यामेकतापत्तौ देवतालिङ्गभागयोः ||
अथारूपज्ञतामेति यः प्राग्रूपादिवेद्यभूत् || ६५ ||

अथैनं पार्श्वगाः प्राहुर्बन्धवोऽस्य मुमूर्षतः ||
वाक्यमेकी भवतीति निराशास्तस्य जीविते || ६६ ||

करणे देवता यस्मिन्पूर्वं मुञ्चत्यनुग्रहम् ||
तस्यैव प्रथमं वृत्तिनिरोध उपजायते || ६७ ||

कस्मिंश्चित्करणे वृत्तिनिरोधः पूर्वमीक्ष्यते ||
अयौगपद्येनोत्क्रान्तौ तल्लिङ्गं देवतात्मनाम् || ६८ ||

यदाऽऽलोचनमात्रं स्याद्रूपादौ चक्षुरादिभिः ||
प्रविवेक्ता तु रूपादेः सम्यङ्नैव पुमान्भॆवेत् || ६९ ||

तदोत्क्रान्तां विजानीयान्मनसो देवतामितः ||
केवलालोचनाल्लिङ्गात्तथा बुद्धेश्च देवताम् || ७० ||

एवं तद्देवतोक्रान्तावेकीभावेन संगतेः ||
मनुते नो न जानातीत्येवमाहुस्तथा जनाः || ७१ ||

उक्तं विमोक्षणं तावत्करणानां स्वदेशतः ||
असंविज्ञानता चोक्ता हृदये चोपसंहृतिः || ७२ ||

अथोपसंहृताशेषकरणस्याऽऽत्मनो यथा ||
लोकान्तरोपसंक्रान्तिस्तथैतदभिधीयते || ७३ ||

तस्यैतस्य यथोक्तस्य कृत्स्नप्राणोपसंहृतेः ||
नाड्यग्रं हृदयस्याथ प्रकर्षेण प्रकाशते || ७४ ||

सर्वेषु संहृतेष्वेवं करणेषु सवायुषु ||
बुद्धेः प्रद्योततेऽथाग्रं हृदयस्य यियासतः || ७५ ||

स एष कर्मजो बुद्धेः प्रकाशो जायते मृतौ ||
स्वकर्मनिर्मितं लोकं येनाऽऽत्माऽयं प्रपश्यति || ७६ ||

कर्मणैवास्य विज्ञानं तादात्म्यमुपनीयते ||
पश्चादापन्नतद्भावो देहमेतं विमुञ्चति || ७७ ||

भाविलोकात्मिका याऽस्य प्रत्यक्चैतन्यबिम्बिता ||
वासनैवाऽऽत्मनः प्रोक्ता प्रद्योतवचसा स्फ़ुटम् || ७८ ||

मात्रोपादानरूपेण स्वेन भासा पुराऽब्रवीत् ||
स्वेनैव ज्योतिषा स्वप्ने यथा तद्वदिहापि तत् || ७९ ||

प्रद्योतेन यथोक्तेन प्रद्योतितपथा कृत -
कर्मकार्योऽथ हृदयान्निष्क्रामति यथासुखम् || ८० ||

साध्वेवातः प्रयत्नेन कर्म कार्यं विपश्चिता ||
पश्यता प्राणिनामेवं कर्ममूलामिमां गतिम् || ८१ ||

आत्मा स्वकर्मणोपात्तं प्रद्योतेन यथोचितम् ||
लोकं पश्यन्स्वहृदयान्निष्क्रामति यथायथम् || ८२ ||

चक्षुष्टो वाऽथ मूर्ध्नो वा यं यं लोकं प्रपत्स्यते ||
तद्दूरेणैव निष्क्रामन्न कचित्प्रतिहन्यते || ८३ ||

आदित्यलोकसंप्राप्तौ चक्षुष्टोऽयं गिगच्छति ||
ब्रह्मलोकपरिप्राप्तौ मूर्ध्न आत्मा निगच्छति || ८४ ||

कर्मश्रुतानुरोधेन ह्यन्येभ्यो वा यथायथम् ||
हृदयसृतनाडीभिरित आत्मा निगच्छति || ८५ ||

लिङ्गं च सर्वतो गच्छन्न कचित्प्रतिहन्यते ||
अतिसूक्ष्मस्वभावत्वादपि लोहसमुद्रगम् || ८६ ||

उत्क्रामन्तं तमात्मानं यथोक्तेनेह वर्त्मना ||
प्राणोऽनूत्क्रामति ततः प्राणं प्राणास्तथा परे || ८७ ||

नन्वात्मप्राणवागादेरन्योन्यव्यतिमिश्रणात् ||
देशकालाद्यसंभेदात्क्रमेणोत्क्रमणं कथम् || ८८ ||

नैष दोषो यतो नेह क्रमकालो विवक्ष्यते ||
प्रयोजकप्रयोज्यत्वं यतोऽमीषां विवक्षितम् || ८९ ||

इहोच्चिक्रमिषा याऽस्य विज्ञानात्मैकसंश्रया ||
प्राणोत्क्रान्तेः प्रयोक्त्री सा वागाद्युत्क्रमणस्य च || ९० ||

मुख्यप्राणस्य योत्क्रान्तिः प्रयोक्त्री सैव नापरा ||
विज्ञानात्मैकनीडाया भावनायाः प्रधानता || ९१ ||

सा हि देहान्तरप्राप्तावात्मनो मार्गदर्शिनी ||
तया प्रयुक्तः प्राणोऽयं प्राणानादाय चेतरान् || ९२ ||

आत्मनाऽनन्यभूतः सञ्जलपात्रार्कवद्बहिः ||
निष्क्रामति यथाकर्म सविज्ञानो भवत्यथ || ९३ ||

ननूपसंहृताशेषकरणत्वादधीः पुमान् ||
तदाकूतानुगुण्यं स्यात्प्राणादेः कथमुच्यते || ९४ ||

प्रत्यभिज्ञात्मकं ज्ञानं संज्ञानमिति भण्यते ||
पूर्वं यद्धृदयस्याग्रद्योतनेन प्रकाशितम् || ९५ ||

भाविनोऽर्थस्य विज्ञानं प्रत्यभिज्ञानमुच्यते ||
स तथोद्भूतविज्ञान आत्मा देहान्निगच्छति || ९६ ||

हृदयाग्रप्रकाशेन निष्क्रान्तस्यापि देहतः ||
निःसंबोधस्य गमनं कथं देहान्तरं प्रति || ९७ ||

इत्यस्य परिहाराय स इत्यादि परं वचः ||
स एष ज्ञः परो देवः सविज्ञानो भवत्यथ || ९८ ||

संहृताशेषकरणो भावनाकर्महेतुतः ||
सविज्ञानो यथा स्वप्ने तथोत्क्रान्तावपीष्यते || ९९ ||

विशेषज्ञानसंबन्धः कर्मणैवास्य हेतुना ||
न तु स्वातंत्र्यतो लभ्यः स्वातन्त्र्यासंभवादिह || १०० ||

कृतकृत्यो भवेत्सर्वो विशेषज्ञानसंगतिः ||
स्वातन्त्र्येणेह चेल्लभ्या न तु लभ्या तथाऽऽह च || १०१ ||

यं यं वाऽपि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् ||
तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः || १०२ ||

एवमात्मा सविज्ञानो गन्तव्य यत्पुराऽर्जितम् ||
तदात्मभावविज्ञानस्तदेवातो निगच्छति || १०३ ||

यत एवमतः पुम्भिः स्वातन्त्रायार्थं प्रयत्नतः ||
योगादिसाधनाभ्यासः कर्तव्यः पुण्यसंचयः || १०४ ||

सर्वशास्त्रसमारम्भस्तदर्थोऽयं महानिह ||
वाङ्भनःकायसाध्यानामुपायानां प्रबुद्धये || १०५ ||

तथाऽनर्थपरिप्राप्तावुपायानां निषेधनम् ||
एतावानेव शास्त्रार्थः कर्त्रधीनः सुखाप्तये || १०६ ||

मात्रालक्षणमादानं कृत्वा स्वप्नस्य सर्जनम् ||
यथेह न तथा किंचिदुपादानं समीक्ष्यते || १०७ ||

अथैवं देवतात्यक्ते लिङ्गे देहाद्बहिर्गते ||
लोकान्तरगतौ हेतुर्लोकारम्भे च भण्यताम् || १०८ ||

आत्मनः परलोकाय यत्स्याद्गमनकारणम् ||
भुङ्क्ते गत्वा च यत्तत्र देहारम्भे च कारणम् || १०९ ||

लिङ्गानस इतो देहाद्देहमन्यं निगच्छतः ||
संभारः कोऽस्य गत्यर्थो देहारम्भे च कथ्यताम् || ११० ||

इतो जिगमिषुं विद्याकर्मणी ये पुराऽर्जिते ||
तं समन्वारभेते ते या चाभूत्पूर्ववासना || १११ ||

विज्ञानं संशयज्ञानं मिथ्याज्ञानमथापि वा ||
प्रमाणतोऽप्रमाणाद्वा सर्वं विद्येति भण्यते || ११२ ||

संसारकारणध्वंसि यत्तु ज्ञानं परात्मगम् ||
तदत्र न परिग्राह्यं सर्वापत्कारणापनुत् || ११३ ||

संसारकारणं तस्मादात्माज्ञानाविरोधि यत् ||
अप्राप्तपरमार्थार्थं ज्ञानमात्रं जिघृक्षितम् || ११४ ||

वाङ्भनःकायसाध्यं च शास्त्रतो यदि वाऽन्यतः ||
दृष्टादृष्टार्थरूपं यत्तच्च कर्मेति गृह्यते || ११५ ||

अन्वारभेते गच्छन्तं यथोक्ते ज्ञानकर्मणी ||
गच्छन्तं पुरुषं यस्मादन्वेते स्वस्वभावतः ||
गच्छतोऽतोऽनुशब्दोऽत्र पश्चादर्थे प्रयुज्यते || ११६ ||

गमनादिविधौ पुंसः साधनत्वं निगच्छतः || ११७ ||
कर्मणः क्रियमाणस्य संस्कारो यो हृदि श्रितः ||
तत्फ़लस्य च भुक्तस्य पूर्वप्रज्ञेति सोच्यते || ११८ ||

पूर्वोपचितसंस्कारहेतुभ्यः साऽभिजायते || ११९ ||
षण्मासशेषप्रोद्भूता वासना याऽस्य देहिनः ||
मरिष्यतोऽन्यदेहार्थं पूर्वप्रज्ञेति तां विदुः || १२० ||

समर्था सैव ते यस्मादुद्बोद्धुं ज्ञानकर्मणी ||
नरस्यातः प्रधानत्वात्पृथक्तस्या ग्रहः कृतः || १२१ ||

समासेनैव निर्दिष्टे कारणत्वाविशेषतः ||
अन्योन्यकारणत्वाच्च श्रुत्येह ज्ञानकर्मणी || १२२ ||

पूर्वप्रज्ञात उद्भूतिर्विद्यायाः कर्मणो यतः ||
ताभ्यां च भावनोद्भूतिर्निर्देशोऽतो यथोदितः || १२३ ||

कर्मणो भुज्यमानस्य परिशेषो हि भावना ||
मूलं च जायमानस्य प्रधानं तेन भण्यते || १२४ ||

परिच्छेत्र्री विनिर्मात्री विद्या लोकान्तरस्य हि ||
विकर्तृ कर्म वोढ्री च पूर्वप्रज्ञेह पूर्वयोः || १२५ ||

नानाविकल्पसद्भावात्संदेहो गमनं प्रति ||
पक्षीव वृक्षात्किं तावत्परिच्छिन्नो व्रजत्ययम् || १२६ ||

आतिवाहिकदेहेन किंवा देहान्तरं प्रति ||
गतिर्विकाससंकोचौ भिन्नकुम्भस्थदीपवत् ||
मतं वा किं मनोमात्र देहाद्देहान्तरं व्रजेत् || १२७ ||

किंवा सर्वगतानां स्यात्करणानामिहाऽऽत्मनि ||
श्रुतकर्मानुरोधेन वृत्तिहान्युद्भवौ क्वचित् || १२८ ||

इति भूरिविकल्पायां भूमौ सिद्धान्त उच्यते ||
अनन्ताः सर्व एवैते वाङ्मनःप्राणलक्षणाः || १२९ ||

प्राणिकर्मानुरोधेन प्लुष्यादिपरिमाणता ||
इति श्रुत्युक्तितस्तेषां प्रतिप्राणि यथामति ||
यथाकर्म गतिः स्थानं परिच्छेदोऽथ विस्तृतिः || १३० ||

स्वातन्त्र्यं पारतन्त्र्यं वाऽणिमाद्यैश्वर्यमेव वा ||
करणानामिदं सर्वं ज्ञानकर्मादिहेतुकम् || १३१ ||

अस्मदादेर्यथा तद्वद्विद्याकर्मानुरोधतः ||
अनात्मनोऽपि चाऽऽनन्त्यं न स्वतः सिद्धमात्मवत् || १३२ ||

इतीमं पक्षमाश्रित्य श्रुत्या दृष्टान्त उच्यते || १३३ ||
तृणाग्रस्था जलूकेह प्राप्य तस्मात्तृणान्तरम् ||
संहरत्यात्मनाऽऽत्मानं पूर्वस्मात्तत्र सा क्रमात् || १३४ ||

यथैवमेवमात्मेदं शरीरं कर्मणः क्षयात् ||
निहत्याचेष्टमापाद्य स्वात्मलिङ्गोपसंहृतेः || १३५ ||

गमयित्वा तथाऽविद्यां जाड्यं निःसंज्ञतामिदम् ||
अतोऽन्यमाक्रमं देहं प्राप्य भावनयाऽञ्जितः ||
पूर्वदेहस्थमात्मानं संहरत्यात्मनाऽऽत्मनि || १३६ ||

जलूकावद्गतिरियमात्मनः प्रतिपादिता ||
तत्र देहान्तरारम्भ उपादानं किमात्मनः || १३७ ||

उपमृद्योपमृद्यास्य नित्योपात्तं किमिष्यते ||
पुनः पुनरपूर्वं वा देहारम्भाय कल्पते || १३८ ||

इति दृष्टान्तवचसा निर्णयोऽस्योपवर्ण्यते || १३९ ||

पेशस्कारी यथा मात्रामुपादायेह पेशसः ||
विमृद्य रचनां पूर्वां कुरुते रचनान्तरम् || १४० ||
नवान्नवतरं रूपं कल्याणतरमेव च ||
कल्याणादिति दृष्टान्तो यथा तद्वदिहापि च || १४१ ||

आपेक्ष्य नवमादानं तत्कार्यं नवमुच्यते ||
श्रुत्या नवतरं रूपं कल्याणतरमेव च || १४२ ||

नित्योपात्तानि भूतानि करणानि च देहिनः ||
द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे इति पूर्वमवादिषम् || १४३ ||

उपमृद्योपमृद्यैषां रचनां प्राक्तनीं पुनः ||
यथाकर्म यथाज्ञानं कुरुते रचनान्तरम् || १४४ ||

पित्रादियोग्यं पित्र्यादि ह्युत्तमाधममध्यमम् || १४५ ||
पित्र्यादिलोकेष्वात्माऽयं यथाकर्म यथाश्रुतम् ||
तनुते देहजातामि भूरिरूपाण्यविद्यया || १४६ ||

न तु चैतन्यवत्साक्षात्संसारोऽस्य स्वतो मतः ||
इत्यर्थप्रतिपत्त्यर्थमाजगामोत्तरं वचः || १४७ ||

यच्चास्य वास्तवं रूपं यच्चाविद्योत्थमात्मनः ||
स वा इत्यादिना तस्य निर्णयः क्रियतेऽधुना || १४८ ||

तन्निर्णयादशेषोऽर्थाऽनिर्णीतः स्यात्कथं न्विति || १४८ ||

संसारी यो यथोक्तेन ग्रन्थेन प्रतिपादितः ||
तद्गृहीत्यै सशब्दोऽयं तत्स्मृत्यर्थं तथाच वै || १४९ ||

अनात्मभूत एतस्मिन्कार्यकारणलक्षणे ||
संसारे प्रथते योऽर्थ आत्मनाऽनन्यमानगः || १५० ||

यत्साक्षिकौ यथोक्तस्य भावाभावौ प्रसिध्यतः ||
संसारवस्तुनः सोऽयमात्मेत्यत्राभिधीयते || १५१ ||

व्यभिचारो न यस्यास्ति सर्वेषु व्यभिचारिषु ||
तदवष्टम्भतः सिद्धेर्व्यभिचारस्य सर्वदा || १५२ ||

प्रत्यक्तयाऽस्य साक्षात्त्वादक्रियाकारकत्वतः ||
अनन्यबोधमानत्वादयमित्युच्यते ततः || १५३ ||

निःशेषानात्मतद्धेतुनिराकरणवर्त्मना ||
आत्मत्वमात्मनः सिध्येन्नान्यशेषमनात्मवत् || १५४ ||

असाधारणसिद्ध्यैव सिद्धिः स्यादात्मवस्तुनः ||
यतोऽत आत्मवस्त्वेव कार्यकारणवज्जगत् || १५५ ||

न हीदमात्मनः स्थानं ततोऽन्यत्रापि वाऽश्नुते ||
आत्मनोऽव्यतिरेकेण यतोऽनात्मा प्रसिध्यति || १५६ ||

आत्मा त्वनात्मप्रत्यक्त्वाद्व्यतिरेकं न सोऽर्हति ||
स्रजीव सर्पदण्डादेः स्रगविद्योत्थवस्तुनः ||
स्रक्तत्त्वव्यतिरेकेण सिद्धिर्नान्यत्र कुत्रचित् || १५७ ||

न चाभावावसाय्येतदभावस्यापि भाववत् ||
प्रत्यङ्मात्रैकयाथात्म्यादश्रुतत्वान्न चार्थतः || १५८ ||

अनूद्य निखिलं विश्वं तत्तत्त्वप्रतिपत्तये ||
आत्मैवेति श्रुतं यस्मान्नातोऽन्यत्किंचिदिष्यते || १५९ ||

प्रत्याख्याय न चाऽऽत्मानमनात्मा व्यतिरिच्यते ||
व्यतिरेकस्वभावत्वान्नापि चाऽऽत्मनि सिध्यति || १६० ||

प्रत्याचष्टे श्रुतिरतः सर्वं नेतीति चाऽऽत्मनि ||
सर्वमात्मेति च तथा व्यतिरेकं निषेधति || १६१ ||

अपूर्वानपरानन्तराबाह्यं ब्रह्मलक्षणम् ||
उक्तात्मवस्तुस्वाभाव्यादात्मा ब्रह्मेत्यतो वचः || १६२ ||

प्रत्यक्त्वं ब्रह्मणस्तत्त्वं ब्रह्मत्वं चाऽऽत्मनस्तथा ||
परोक्षद्वयहानेन ह्यात्मा ब्रह्मेति बोध्यते || १६३ ||

अव्यावृत्ताननुगतो ब्रह्मशब्दार्थ इष्यते ||
नाऽऽत्मनोऽन्यत्र लभ्योऽसौ नाप्यात्मा ब्रह्मणोऽन्यतः || १६४ ||

आत्मनोऽपि परोक्षत्वं ब्रह्मणोऽविद्यया यथा ||
आत्मनः सद्वितीयत्वं ब्रह्मणोऽपि तथा मम || १६५ ||

अतोऽविद्यासमुच्छित्तौ यथावस्त्ववबोधतः ||
आत्मा ब्रह्मैव सन्नेष ब्रह्माप्येति स्वतोऽद्वयम् || १६६ ||

यथोक्तबोधविरहादस्यानर्थपरंपरा ||
विज्ञानाद्यभिसंबन्धो यथा तदधुनोच्यते || १६७ ||

आत्मा ब्रह्मैव सन्नेष धर्मैर्यावद्भिरन्वितः ||
अज्ञानात्संसरत्यत्र वर्ण्यते तत्समासतः || १६८ ||

यतोऽविद्यान्वयेऽशेषसंसारानर्थसंगतिः ||
तद्ध्वस्तावात्मनस्तस्मात्पुरुषार्थः समाप्यते || १६९ ||

अविद्यामात्रहेतूक्त्या ह्यात्मनोऽनर्थसंगतिः ||
इत्यस्य प्रतिपत्त्यर्थं परो ग्रन्थोऽवतार्यते || १७० ||

यद्यविद्यैकहेतुस्यात्संसारित्वं तदाऽऽत्मनः ||
विद्यार्थोऽयं समारम्भो युज्यते नान्यथा सति || १७१ ||

प्राणात्मत्वाभिमानी सन्यतः प्राणः प्रसूयते ||
प्राणप्राणोऽपि सन्मोहात्प्राणनादि प्रपद्यते || १७२ ||

ततो बुद्धिसमुत्पत्तौ विज्ञानोऽस्मीतिभावतः ||
विज्ञानमयतामेति स्रक्सर्पमयतामिव || १७३ ||

मनसो ग्रहणं चात्र बुद्धिवृत्त्युपलक्षणम् ||
असुबुद्धी यतो हेतू सर्वेषामिन्द्रियात्मनाम् || १७४ ||

कर्मेन्द्रियाणां सार्थानां प्राणः कारणमुच्यते ||
स एव बुद्ध्यतिशयः श्रोत्रादेरपि कारणम् || १७५ ||

स्वाभ्यस्तभावनातोऽस्य श्रुतकर्मानुरोधतः ||
प्राणो बुद्धिर्मनश्चक्षुःश्रोत्राद्यज्ञस्य जायते || १७६ ||

प्रायार्थे च मयत् ङ्ञेयो विकारादेर्निषेधनात् ||
अविज्ञातात्मतत्त्वस्य विकारो वाऽस्त्वदोषतः || १७७ ||

सर्पादयो यथा रज्ज्वा विकाराः स्युरबोधतः ||
अज्ञानादात्मनस्तद्वत्तेजोबन्नादिविक्रिया || १७८ ||

न हि वेदान्तसिद्धान्ते ह्यज्ञातात्मातिरेकतः ||
सांख्यानामिव सिद्धान्ते लभ्यते कारणान्तरण् || १७९ ||

प्राणादिमयतां यात्वा तद्वृत्तीनामबोधतः ||
आत्माऽकर्ताऽपि कर्तृत्वमेति तासां समुद्भवे || १८० ||

चक्षुषश्चक्षुरप्येवं यथा चक्षुर्मयस्तथा ||
श्रोत्रादिमयताऽप्यस्य व्याख्येया प्रत्यागात्मनः || १८१ ||

स विज्ञानमनःप्राणचक्षुःश्रोत्रादि मोहजम् ||
मन्वानोऽविद्ययाऽऽत्मैति तन्मयत्वं न तु स्वतः || १८२ ||

समासव्यासतस्तद्वत्पञ्च भूतान्यविद्यया ||
अशब्दादिमयोऽप्यात्मा तन्मयत्वं निगच्छति || १८३ ||

लिङ्गदेहाविमावेवं पञ्चभूतमयावुभौ ||
प्रधानगुणवृत्त्योक्तौ सूक्ष्मस्थूलविभागतः || १८४ ||

उक्तयोरात्मनोरन्तर्यद्रूपं भावनामयम् ||
कामादिमयतोक्त्येह तदिदानीं विभाव्यते || १८५ ||

कामं क्रोधं तथा धर्मं तद्विरुद्धं च मोहतः ||
संभावयन्प्रतीच्यात्म तन्मयत्वं निगच्छति || १८६ ||

प्रवृत्तय इहेक्ष्यन्ते वाङ्भनःकायसाधनाः ||
यावत्यो भावनाः पुंसामपि तावत्य एव तु || १८७ ||

इत्येवमादयोऽनेके कोशाः स्युर्भावनामयाः ||
असंख्येया बहुत्वात्ते संक्षेपोऽतोऽत्र भण्यते || १८८ ||

इदमित्येव यत्साक्षात्किंचित्कर्मोपलक्ष्यते ||
परोक्षं भावनारूपं तेनादोमयतेष्यते || १८९ ||

इदंमयेन लिङ्गेन संबन्धोऽदोमयात्मनः ||
प्रत्यक्ष आत्मनि यथा तथाऽन्यत्रापि लिङ्ग्यते || १९० ||

धूमाग्न्योरिव संबन्धस्तयोर्दृष्ट इहाऽऽत्मनि ||
अकामप्रमुखैर्योगैस्तथा कामादियोगतः || १९१ ||

धर्माधर्ममयो भूत्वा पुमान्सर्वमयो भवेत् ||
धर्माधर्मैकहेतुत्वात्सर्वस्य जगतस्ततः || १९२ ||

अदोमयत्वं लिङ्गं स्याल्लिङ्गेनेदंमयात्मना ||
भावनाकर्मविद्यानामेवमुक्तेन वर्त्मना ||
भूरिभेदान्न शक्यन्ते वक्तुं रूपाण्यशेषतः || १९३ ||

किं कारणं पुमान्यस्माद्यथाकारी भवत्ययम् ||
यथाचारी च लोकेऽस्मिंस्तथारूपो भवत्यसौ || १९४ ||

करणं नियतं चैव ततोऽन्यच्चरणं तथा ||
करणं कर्मशक्तिर्वा चरणं प्रत्ययात्मकम् || १९५ ||

साधुकारी पुमान्यः स्यात्साधुरेव भवत्यसौ ||
पितृगन्धर्वदेवादौ साधुसाधनसंपदा || १९६ ||

पापकारी च पापश्च स्थाण्वादावभिजायते ||
कामक्रोधादिभूयिष्ठः पुमानुग्रेण कर्मणा || १९७ ||

साध्वादि भूयोभ्यासात्स्यात्ताच्छील्यप्रत्ययश्रुतेः ||
फ़लमित्यतिशङ्क्याऽऽह पुण्य इत्यादिकं वचः || १९८ ||

नैवाभ्यासव्यपेक्षाऽस्ति पुण्यपापफ़लाप्तये ||
सकृदप्यनुतिष्ठन्ना प्राप्नोत्येव फ़लं तयोः || १९९ ||

फ़लातिशीतिरभ्यासाज्जायते पुण्यपापयोः ||
तत्फ़लस्य तु या प्राप्तिः सा सकृत्करणादपि || २०० ||

कामक्रोधादिपूर्वैव कर्तृता पुण्यपापयोः ||
पुंसः सर्वमयत्वस्य हेतुः संसारकारणम् || २०१ ||

धर्माधर्मात्मकं कर्म संसारानर्थकारणम् ||
एतद्विषयमेवैतद्वेदशास्त्रमधीयते || २०२ ||

कर्मैव वेदशास्त्रेऽस्मिन्प्रधानं निश्चितं यतः ||
पुंसोऽभ्युदयदुःखाप्तौ कार्यं वर्ज्यं च तत्ततः || २०३ ||

कर्म साध्वेव कर्तव्यमिच्छताऽभ्युदयं चिरम् ||
पापं तु सर्वदा हेयं दुःखेभ्यस्त्रस्यता भृशम् || २०४ ||

संसारानर्थनिष्पत्तौ सर्वेषामविशिष्टता ||
आरम्भकाणां विज्ञानप्रमुखाणामिहाऽऽत्मनः || २०५ ||

यद्यप्येवं तथाऽपीह धर्माधर्मात्मकं बुधाः ||
कर्म प्रधानमिच्छन्ति यतः कर्म प्रयोजकम् || २०६ ||

प्रयोज्यमितरत्सर्वं विज्ञानादि यदीरितम् ||
प्रयोजकं प्रयोज्याच्च प्रधानमिति निश्चितम् || २०७ ||

पुण्य इत्यादिवचसा कर्मप्राधान्यवाञ्छया ||
कर्मोपसंहृतं श्रुत्या यथोक्तेनैव हेतुना || २०८ ||

कर्म प्रधानमित्येवं साक्षाच्छ्रुत्योपसंहृतम् ||
पूर्वपक्षेऽथ सिद्धान्तः खल्वाहुरिति भण्यते || २०९ ||

अथो खल्वत्र पूर्वोक्ते प्राहुरुच्चैर्विपश्चितः ||
न कर्ममय एवायं पुमान्सर्वमयः कुतः || २१० ||

यतः काममयो भूत्वा प्राप सर्वमयात्मताम् ||
प्रयोजकप्रयोज्यत्वे ज्ञानादीनां प्रयोजकम् || २११ ||

कर्मैवावधृतं यद्वत्कर्मान्तानां प्रयोजकः ||
काम एवेति तत्स्पष्टं स यथेति विभाव्यते || २१२ ||

प्रयोजकत्वे कर्मादेः कामप्राधान्यमीरितम् ||
प्रयोजकानां निष्ठात्वे न तु कामो विवक्षितः || २१३ ||

यथावस्त्वपरिज्ञानं कामस्यापि प्रयोजकम् ||
आप्ताशेषसुखापास्तदुःखत्वादात्मवस्तुनः || २१४ ||

नानवाप्तं सुखं किंचिन्नानपास्तं तथाऽसुखम् ||
यो वै भूमेति वचनाद्योऽशनायेति चाऽऽत्मनि || २१५ ||

स्वत एवंविधं वस्तु यतोऽतस्तदबोधतः ||
कामद्वेषादिसंभूतिर्मिथ्याज्ञानत्वकारणात् || २१६ ||

अज्ञातं वस्तु चोद्दिश्य तत्तत्त्वप्रतिपत्तये ||
प्रमाणानां प्रवृत्तिः स्यादन्यथा नोपपद्यते || २१७ ||

प्रयोजकत्वेऽविद्येयं यदि नामेह न श्रुता ||
मितिप्रवृत्तिहेतुत्वात्तथाऽप्यत्राऽऽश्रितैव सा || २१८ ||

सर्वेषमापि मानानां प्रमाणं परमं श्रुतिः ||
सर्वमेयातिवर्त्यात्मयाथात्म्यप्रतिबोधतः || २१९ ||

तस्मादज्ञात आत्मैव कामादेः स्यात्प्रयोजकः ||
यतोऽबोधस्य विध्वस्तौ पुंसः स्यात्कृतकृत्यता || २२० ||

वाङ्भनःकायसाध्यायाः प्रवृत्तेः काममूलता ||
यथा तत्प्रतिपत्त्यर्थं स यथेत्युत्तरा श्रुतिः || २२१ ||

सर्वस्य जगतो हेतू पुण्यापुण्ये समीरिते ||
यद्यपीह परो हेतुः काम एव तयोरपि || २२२ ||

अकामस्य क्रिया काचिद्दृश्यते नेह कस्यचित् ||
यद्यद्धि कुरुते जन्तुस्तत्तत्कामस्य चेष्टितम् || २२३ ||

निष्फ़लं कर्म सर्वं स्यान्न चेत्कामपुरःसरम् ||
अपराधलघुत्वं च दृष्टं पुंसोऽप्यकामतः || २२४ ||

कामप्रयुक्तो हि नरः संचिनोति शुभाशुभे ||
आत्मैवेदमिति गिरा श्रुत्यैतत्प्रागपीरितम् || २२५ ||

कामो गर्धोऽभिलाषश्च तृष्णेत्येकार्थवाचकाः ||
आसङ्गपूर्वकः कामो नाऽऽसङ्गविरहादसौ || २२६ ||

ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते ||
सङ्गात्संजायते काम इति सर्वज्ञशास्त्रतः || २२७ ||

पुंसो या विषयादित्सा स काम इति भण्यते ||
तद्गुणस्मरणाभ्यासादिच्छा पुंसोऽभिवर्धते || २२८ ||

कामिताद्विषयान्नान्यस्तदा तस्येह रोचते ||
निराकर्तुं न च ततः शक्यते येन केनचित् || २२९ ||

इत्येवं वर्धमानः सन्क्रतुत्वं प्रतिपद्यते ||
यदनन्तरमेवेहा स कामः क्रतुरुच्यते || २३० ||

क्रतुना यादृशेनायं यत्क्रतुः स्यात्पुमानिह ||
कुरुते तादृशं कर्म वाङ्भनःकायसाधनैः || २३१ ||

यत्कर्म कुरुते चायं शुभं वा यदि वाऽशुभम् ||
संपद्यतेऽथ तत्साक्षादात्मत्वेन पुमानयम् || २३२ ||

अपूर्वमिति चेदं स्याददृष्टमिति चोच्यते ||
पुण्यापुण्यमय इति प्राक्चैतदुपवर्णितम् || २३३ ||

पुमान्काममय एव कर्मादेः स्यात्प्रयोजकः ||
यथा तदुक्तं श्रुत्येह मन्त्रोऽप्यत्र निगद्यते || २३४ ||

तदेवैति पुमानस्य सक्तं यत्र मनो भवेत् ||
आत्मा सक्त इदं लिङ्गं कर्मणा सह तत्सदा || २३५ ||

सूक्ष्मो देहोऽत्र लिङ्गं स्याल्लिङ्गनात्प्रात्यगात्मनः ||
स्वात्मचैतन्यबिम्बेन निःसङ्गः सक्त आत्मना || २३६ ||

उदपात्रार्कगतिवदगतेर्गतिरात्मनः ||
ध्यायतीवेति च तथा निषिद्धैव स्वतो गतिः || २३७ ||

तदेवैतीति यदि वा गन्तव्यमभिधीयते ||
कामप्रधानता चैवं प्रकृतार्थानुरोधिनी || २३८ ||

कामादयो यतो धर्माः स्वान्तस्यैवेह कीर्तिताः ||
तदात्ममानिनोऽतः स्युरात्मनस्ते न तु स्वतः || २३९ ||

लिङ्गासक्तिवशादात्मा सक्त इत्यभिधीयते ||
सक्तः सन्कर्मणा सार्धमेत्यात्मा कर्मणः फ़लम् || २४० ||

मनोभिष्वङ्गवशगः कर्मणैति यतः सह ||
कामस्यातः प्रधानत्वं तत्प्रयुक्तात्मसंसृतेः || २४१ ||

लिङ्गं मनःप्रधानत्वाल्लिङ्गं मन इहोच्यते ||
यदि वा लिङ्ग्यते तेन मनो लिङ्गमिहाऽऽत्मनः || २४२ ||

निश्चयेन तदासक्तं यस्मिन्विषय आत्मना ||
विषयं कर्मणा सार्धं तमेवैतीति संगतिः || २४३ ||

इति कामप्रधानत्वसिद्धान्तस्योपसंहृतिः ||
कर्मणोऽन्तं फ़लं प्राप्य भुक्त्वा निरवशेषतः || २४४ ||

कस्य कर्मण इत्युक्ते यत्किंचेहेति तद्वचः || २४५ ||
फ़लभोगावसानेऽथ किमसौ प्रतिपद्यते ||
तस्माल्लोकादिमं लोकं पुनरैति स कर्मणे || २४६ ||

अस्मै लोकाय देहाय देहयोगश्च कर्मणे ||
इत्येवमपरिश्रान्तो बंभ्रमीति पुनः पुनः || २४७ ||

अनिर्ज्ञातात्मतत्त्वः सन्कामबन्धनबन्धनः ||
घटीयन्त्रवदश्रान्तो बंभ्रमीत्यनिशं नरः || २४८ ||

इतीत्युक्तपरामर्शे न्विति खेदानुकम्पयोः ||
एवमज्ञः कामवशाद्भूयो योनीः प्रपद्यते || २४९ ||

अस्माल्लोकादमुं लोकममुष्मादिममेव च ||
अज्ञः कामाङ्कुशाकृष्टो जायते म्रियतेऽसकृत् || २५० ||

इति कामप्रधानस्य संसारानर्थसंगतिम् ||
उक्त्वा तदुपसंहारमितीतिवचसाऽकरोत् || २५१ ||

एवं कामयमानोऽयं स्वप्नबुद्धांतवन्नरः ||
संसारत्यप्रबुद्धः संपरलोकॆहलोकगः || २५२ ||

अथ तस्यावदत्पूर्वं योषिदालिङ्गने यथा ||
सौषुप्तं स्थानमाप्तस्य रूपं कामादिवर्जितम् || २५३ ||

तद्वा अस्यैतदित्येवं प्राक्श्रुत्या प्रतिपादितम् ||
मोक्षो दार्ष्टान्तिकस्तस्य दृष्टान्तस्येह वर्ण्यते || २५४ ||

अथशब्दोऽत्र हेत्वर्थ उक्तस्य तदपेक्षतः ||
काम्येव हि यतोऽजस्रं संसरत्यविचक्षणः || २५५ ||

तद्भावभाविहेतुत्वादतोऽकामो विमुच्यते ||
नरोऽकामयमानः स्यात्कामहेतोर्निराकृतेः || २५६ ||

स्वत एवाखिलसुखप्राप्ततत्त्वे स्व आत्मनि ||
निरस्ताशेषदुःखे च मोहात्तत्र विपर्ययः || २५७ ||

अप्राप्तं दुःखवन्मोहान्मन्वानः सुखमुत्तमम् ||
सुखं मे स्यादिति सदा नरः कामयतेऽबुधः || २५८ ||

तथा परिहृताशेषदुःखहेतुः स्वतोऽपि सन् ||
मा भूद्दुःखं ममेत्येवं जाड्यात्कामयतेऽनिशम् || २५९ ||

कृत्स्नानन्दस्य चानाप्तिरवाप्तिरसुखस्य च ||
नाऽऽत्मवस्त्वनुरोधेन तदबोधात्तदश्नुते || २६० ||

वस्तुतन्त्रा भवेद्विद्या कर्तृतन्त्रैव च क्रिया ||
अतः कामयमानत्वं कर्तृतन्त्रमबोधतः || २६१ ||

कारकाण्युपमृद्नाति विद्या बीजमिवोषरम् ||
तत्कारणोपमर्दित्वाज्जन्मनैव न कारकम् || २६२ ||

यत एवमतो विद्वान्कामहेतूपमर्दनात् ||
स्यादकामयमानोऽत्र न त्वविद्वान्कथंचन || २६३ ||

कुतोऽकामयमानः स्यादित्येवमभिचोदिते ||
योऽकाम इति वचनं पूर्वप्रत्युक्तिरुच्यते || २६४ ||

कामा यस्य न विद्यन्ते दृष्टानुश्राविका बहिः ||
सोऽकाम इति संभाव्यः कृत्स्नकर्मनिराकृतेः || २६५ ||

क्रियमाणो यथा कामः क्रत्वादीनि प्रसूयते ||
तथा संत्यज्यमानोऽपि नैष्कर्म्येणावतिष्ठते || २६६ ||

अकामोऽपि क इत्येवं पृष्टे निष्काम उच्यते || २६७ ||
प्रयोजकात्मकाः कामा निष्क्रान्ता यस्य बुद्धितः ||
अतिग्रहाः स निष्कामो विद्वद्भिरभिधीयते || २६८ ||

बाह्यानामान्तराणां च कार्यकारणता मिथः ||
प्रत्यगज्ञानहेतुः स्यात्तदुच्छित्तौ न सा ततः || २६९ ||

तदुच्छित्तावतः प्रत्यग्याथात्म्यज्ञानमुच्यते ||
आप्तकामादिवचसा यथावस्त्ववबोधिना || २७० ||

आप्ताः सर्वे स्वतोऽप्यस्य कामा ये बाह्यसाधनाः ||
फ़लतोऽवाप्तकामोऽसौ परानन्दस्वभावतः || २७१ ||

मानुषानन्दमारभ्य ह्युत्तरोत्तरवृद्धितः ||
सहस्रदशमांशोक्त्या परानन्दो निरूपितः || २७२ ||

कामिकामप्रभेदस्य प्रसक्ताविदमुच्यते ||
श्रुत्याऽऽत्मकाम इत्येवमात्मैवामी न ते पृथक् || २७३ ||

आत्मैव सर्वमित्येवं बुद्धावस्याऽऽप्तकामता || २७४ ||
अबाह्याभ्यन्तरः कृत्स्नः प्रज्ञानघनमात्रभाक् ||
इत्येवं यस्य वेदान्तवाक्योत्थं ज्ञानमात्मनि || २७५ ||

ध्वस्ताशेपतमस्कत्वात्सम्यग्ज्ञानप्रसूतितः ||
वद तस्य कुतो हेतोः कामादेः स्यात्समुत्थितिः || २७६ ||

यत्र वा अन्यदित्येवं सत्येवाज्ञान आह हि ||
ज्ञातृज्ञेयादिकं भेदं तमोध्वस्तौ न सोऽस्त्यतः || २७७ ||

यत्र त्वस्येत्यतः प्राह ध्वस्तात्मतमसि श्रुतिः ||
तत्केन कमितीत्यादि साक्षेपं वचनं स्वयम् || २७८ ||

ऐकात्म्यमात्रकूटस्थप्रबोधावसितेः कुतः ||
मातृमानक्रियामेयव्यवहारस्य संभवः || २७९ ||

अविजानन्हि विज्ञेयं कामं कामयते कथम् ||
ज्ञात्वैव विषयल्लोके सर्वः कामयते यतः || २८० ||

इत्येवमात्मकामत्वादाप्तकामोऽत्र यो भवेत् || २८१ ||
आप्तकामतया तद्वन्निष्कामत्वं समुश्नुते ||
निष्कामत्वेन चाकामः स आत्मज्ञो विमुच्यते || २८२ ||

संसारानर्थबीजस्य प्रध्वंसादात्मबोधतः ||
तस्मादात्मनि विज्ञाते कामहेतोरसंभवात् || २८३ ||

कामकर्माद्यसद्भावात्पूर्ण आत्माऽवतिष्ठते ||
न तस्येत्युत्तरोक्त्याऽयं यथोक्तोऽर्थः समर्थ्यते || २८४ ||

अपास्तानर्थहेतुत्वं यदुक्तं प्रत्यगात्मनः ||
योऽकाम इत्यादिगिरा यो वेदाऽऽत्मानमागमात् || २८५ ||

जिघृक्षत्यायसं तप्तं शास्त्राचार्यात्मनिश्चयात् ||
तस्योत्क्रामन्ति न प्राणा आसते नापि तत्र ते || २८६ ||

स्थित्युत्क्रान्त्योर्हि यो हेतुरात्माविद्यादिलक्षणः ||
ध्वस्तत्वात्तस्य सर्वस्य प्रत्यग्याथात्म्यदर्शनात् || २८७ ||

यत एवमतः प्राणाः सम्यग्ज्ञानस्य जन्मनि ||
नोत्क्रामन्ति न तिष्ठन्ति न च नश्यन्त्यहेतुतः || २८८ ||

रज्जुसर्पो यथा लोकेऽज्ञातरज्जुसतत्त्वकः ||
नोत्क्रामति न चाप्यास्ते न च नश्यति रज्जुतः || २८९ ||

स्थित्युत्क्रान्तिविनाशानां रज्जुस्तत्त्वं यतस्ततः ||
रज्जुज्ञानसमुत्पत्तौ रज्ज्वा नान्योऽवशिष्यते || २९० ||

अविद्यातज्जनिर्मुक्तं वस्त्वत्रैवेति भण्यते ||
समित्यैकात्म्यमात्रेण प्राणानां स्थितिरुच्यते || २९१ ||

अवनीयन्त इत्युक्त्या नाशादिभ्योऽन्यतोगतिः ||
प्रत्यङ्भात्रैकनिष्ठत्वान्न भावाभावयोः स्थितिः || २९२ ||

तादात्म्यमेव सर्वत्र कार्यकारणवस्तुनः ||
उत्क्रान्त्यादेश्च कृत्स्नस्य सर्वमात्मेतिशास्त्रतः || २९३ ||

इति वस्तु स्वतो बुद्धमज्ञानं चानुभूतितः || २९४ ||
प्रत्यग्याथात्म्यमात्रत्वात्तन्मोहाद्यप्यशेषतः ||
निवर्तते निवृत्तं चेत्येतदप्यनुभूतितः || २९५ ||

यत एवमतो वस्तु मुक्तमेव विमुच्यते ||
कठवल्लीषु चाप्युक्तं विमुक्तश्च विमुच्यते || २९६ ||

इहापि सपरीवारं श्रुतिन्यायोपपत्तिमत् ||
श्रुतिस्तदेव चाऽऽचष्टे वस्तु ब्रह्मैव सन्निति || २९७ ||

ब्रह्म वा इदमित्येवं सूत्रितं वस्तु यत्पुरा ||
स्पष्टं व्याख्याय तच्छ्रुत्या ह्युपसंह्रियतेऽधुना || २९८ ||

योऽयं संसारभूमिष्ठो व्याख्यातोऽज्ञाततत्त्वकः ||
कार्यकारणरूपोऽयं मोहवृत्तानुरोधतः || २९९ ||

यतो ब्रह्मैव सन्नेष प्रथते मोहतोऽन्यथा ||
ब्रह्मैवैतीह सन्ब्रह्म तस्मान्मोहनिराकृतौ || ३०० ||

नान्यदज्ञानतोऽस्तित्वं द्वितीयस्याऽऽत्मनो यथा ||
निवृत्तिस्तद्वदेवास्य नावगत्यात्मनोऽपरा || ३०१ ||

यस्मादेतत्स्वतो बुद्धं स्वतः शुद्धमतोऽद्वयम् ||
प्रमात्रादेस्तदज्ञाननिवृत्तौ विनिवृत्तितः || ३०२ ||

मुक्तं चातः स्वतस्तत्त्वं मुक्तमित्युपचर्यते ||
तदविद्यादिविध्वंसात्र्रिर्वः शपथयाम्यहम् || ३०३ ||

योऽक्रियाकारकं साक्षादक्रियाकारकात्मकः ||
आत्मानमात्मनैवाऽऽत्मा साक्षाद्वेत्ति सुषुप्तवत् || ३०४ ||

निरस्ताशेषसंभेदं दृष्टिमात्रं निरञ्जनम् ||
वितमस्कं स आत्मज्ञस्ततोऽन्ये मूढचेतसः || ३०५ ||

न तस्य जीवतः कश्चिद्विशेषोऽस्ति मृतस्य वा ||
यतः सर्वविशेषाणामविद्यैवास्ति कारणम् || ३०६ ||

अविचारितसंसिद्धिप्रत्यङ्मोहादिलक्षण -
व्यवधानमात्राभावेन ब्रह्माप्येतीति शब्द्यते || ३०७ ||

इतोऽन्यथा चेन्मोक्षः स्यादारम्भोऽनर्थकः श्रुतेः ||
मुक्तेश्च कर्महेतुत्वादनित्यत्वं प्रसज्यते || ३०८ ||

एष नित्यो महिमेति श्रुतिवाक्यं विहन्यते ||
स्वाभाविकात्स्वभावाच्च नित्यो नान्योऽस्ति कश्चन || ३०९ ||

आत्मस्वभावो मोक्षश्चेद्वियच्छिद्रत्ववत्सदा ||
अग्न्युष्णवच्चाशक्योऽतः कर्मोत्थ इति भाषितुम् || ३१० ||

ज्वलनव्यापृतेरग्नेः प्रकाशौष्ण्यादि चेत्फ़लम् ||
नोपलब्ध्यन्तरायार्थध्वंसाभिव्यक्त्यपेक्षतः || ३११ ||

ज्वलनव्यापृतेर्वह्नेः प्रकाशौष्ण्यादिजन्मनः ||
न त्वग्न्यपेक्षयौष्ण्यादेरभिव्यक्तस्वभावतः || ३१२ ||

नाभिव्यञ्जकसंसाध्या घटादेरिव चाऽऽत्मनः ||
अभिव्यक्तिः स्वतोभास्वद्बोधमात्रैकरूपतः || ३१३ ||

अग्नेरन्यस्य पुंसोऽग्निज्वलनादिनिमित्ततः ||
उष्णप्रकाशयोर्व्यक्तिर्व्यवधानस्य संभवात् || ३१४ ||

अप्यभिव्यक्तिरूपेऽस्मिन्मोक्षे नैवास्ति कार्यता ||
प्रदीपादेरभिव्यङ्ग्यं नैव कार्यं घटादिकम् || ३१५ ||

अभिव्यक्तिश्च नैवास्ति सौष्ण्याद्यात्मकवस्तुनः ||
तदन्तरायासद्भावाद्वास्तवी न तु मोहजा || ३१६ ||

ज्वालानुग्रहतो वह्नेस्तत्प्रकाशादिदर्शनात् ||
भ्रमोऽयमग्निव्यापारादुष्णादेर्जन्मकल्पना || ३१७ ||

न चेदग्नेः प्रकाशादिस्वभावोऽभ्युपगम्यते ||
यत्स्यात्स्वाभाविकं यस्य तदुदाहरणं भवेत् || ३१८ ||

न च स्वाभाविको धर्मः कस्यचिन्नास्ति वस्तुनः ||
स्वयं तु भवतो यस्माद्वस्तुनोऽन्येन संगतिः || ३१९ ||

निगडध्वंसवन्नापि पुंसो मोक्ष इहाऽऽत्मनः ||
निवृत्तिमात्रं बन्धस्य कथंचिदुपपद्यते || ३२० ||

एकमेवाद्वितीयं सद्द्वितीयं तदबोधतः ||
न च बद्धस्ततोऽन्योऽस्ति यस्य नश्यति बन्धनम् || ३२१ ||

प्रतीचो व्यतिरेकेण तथैवाव्यतिरेकतः ||
वस्त्वन्तरस्य सद्भावमभावं च प्रयत्नतः || ३२२ ||

निराकार्षं सुयुक्त्युक्त्या मोक्षोऽतोऽज्ञाननिह्नुतिः ||
सर्पाद्यभाववद्रज्जुमोहमात्रनिवृत्तितः || ३२३ ||

ये तु व्याचक्षते मोक्षे नित्यानन्दैकगोचरा ||
ज्ञानाभिव्यक्तिरित्येवं स्वसिद्धान्तसमाश्रयात् || ३२४ ||

तैरभिव्यक्तिशब्दार्थो वक्तव्यः कीदृगिष्यते ||
प्रसिद्ध एव चेदर्थो विज्ञानालम्बनाप्तिता || ३२५ ||

विज्ञानालम्बनप्राप्तिः किं सतो वाऽथवाऽसतः ||
अभिव्यक्तिः सतश्चेत्स्याद्यस्य मुक्तस्य तत्सुखम् || ३२६ ||

स्वरूपमेव तस्येति विशेषणमनर्थकम् ||
मुक्तौ तद्व्यज्यते ज्ञानं सुखं चेति यदीरितम् || ३२७ ||

स्वात्मभूतं हि यद्यस्य नैव तद्व्यवधीयते ||
आत्मनस्तत्स्वभावत्वात्सर्वदेति विनिश्चयः || ३२८ ||

अमुक्तावथवा मुक्तौ विशेषोऽस्ति न कश्चन ||
प्रत्यगात्मस्वभावत्वात्सुखविज्ञानयोरतः || ३२९ ||

मुक्तौ तद्व्यज्यत इति विशेषवचनं मृषा ||
स्वसिद्धान्तविरोधोऽपि तदभिव्यक्तिवादिनः || ३३० ||

सत्कार्यवादिनो यस्मादभिव्यक्तिः प्रशस्यते ||
व्यज्यते सर्वमेवेदं सत्त्वात्सर्वस्य वस्तुतः || ३३१ ||

आरम्भवादे त्विच्छादेः कार्यत्वादसदात्मता ||
असतश्चाप्यभिव्यक्तिर्न युक्ता खरशृङ्गवत् || ३३२ ||

व्यङ्ग्यव्यञ्जकसंबन्धः प्रदीपघटयोरिव ||
उभयोः सिद्धयोर्योगान्नेष्टा कारणकार्यता || ३३३ ||

सुखविज्ञानयोश्चापि किमभेदोऽथवा भिदा ||
नैक्येऽभिव्यक्तिशब्दार्थः कदाचिदपि लभ्यते || ३३४ ||

अथ भेदस्तयोरिष्टो व्यवधानं प्रसज्यते ||
तद्भेदाभेदतासिद्धौ न च मानमिहास्ति वः || ३३५ ||

भेदग्राहि न नो मानमितोऽन्यत्रापि विद्यते ||
मेयमात्रावसायित्वात्सर्वमानस्य सर्वदा || ३३६ ||

स्वमेयव्यतिरेकेण मेयान्तरसमाश्रयः ||
न व्यावृत्त्यनुवृत्त्यादिव्यापारोऽस्ति मितेः क्चित् || ३३७ ||

अभिव्यक्तिः सुखस्यास्तु कामं ज्ञानेन संगतेः ||
ज्ञानव्यक्तौ तु किं मानं यतोऽभिव्यक्तिवागियम् || ३३८ ||

प्रमाणानां प्रमाणत्वं न स्वरूपप्रमेयता ||
न च मानान्तरादिष्टं तयोस्तुल्यस्वभावतः || ३३९ ||

अभिव्यक्तिर्मताऽथापि कादाचित्की न सर्वदा ||
तदन्तरायसद्भावादव्यक्तिः स्यात्सदा ध्रुवम् || ३४० ||

अन्तरायनिवृत्तौ च व्यपेक्षा वः प्रसज्यते ||
साधनान्तरविषया तज्ज्ञानव्यतिरेकतः || ३४१ ||

उपलब्ध्येकनीडत्वे व्यवधानस्य कल्पना ||
न चोपपद्यते मानात्तयोरेकात्मकत्वतः || ३४२ ||

एवं च सत्यभिव्यक्तिः सर्वदा सुखबोधयोः ||
अभिव्यक्तिर्न चेदेवं नाभिव्यक्तिः सदा तदा || ३४३ ||

इतोऽन्यथा कल्पनायां न प्रमाणं समीक्ष्यते || ३४४ ||
नाप्येकाश्रयिणां लोके धर्माणां क्वचिदीक्ष्यते ||
मानमेयत्वसंबन्धो मिथोयोग्यत्वतस्तथा || ३४५ ||

सुखादिव्यक्तितः पूर्वं यस्य संसारिता मता ||
सोऽन्य एव सदाव्यक्तनित्यज्ञानसुखात्मनः ||
शीतोष्णयोरिव तयोर्वैलक्षण्यात्परस्परम् || ३४६ ||

परात्मभेदक्लृप्तौ च संत्यागो वः प्रसज्यते ||
यतो वैदिकपक्षस्य नातः कल्प्याऽऽत्मनो भिदा || ३४७ ||

आत्मधीमानमात्रत्वात्प्रत्यगात्मैकवस्तुनः ||
प्रमाणासंभवश्च स्यादात्मभेदप्रकल्पने || ३४८ ||

नन्विदानीं यथा तद्वन्मुक्तौ चेदविशेषता ||
नातियत्नो भवेन्नृणां शास्त्रवैयर्थ्यमेव च || ३४९ ||

नाऽऽत्माविद्याहानमात्रकारित्वादागमात्मनः ||
तदर्थं यत्नसाफ़ल्यं शास्त्रारम्भोऽपि चार्थवान् || ३५० ||

मुक्तामुक्तत्वरूपोऽयं न विशेषोऽस्ति वस्तुनि ||
तदविद्यैव निःशेषविशेषाणां प्रसूतिकृत् || ३५१ ||

अशेषानर्थहेतुं तामविद्यां शास्त्रजा मतिः ||
यतो निहन्ति तेन स्यात्साफ़ल्यं यत्नशास्त्रयोः || ३५२ ||

अथाविद्यावतोऽविद्याहान्यहानिकृतो भवेत् ||
विशेष आत्मनः कश्चिदिति चेन्नैवमिष्यते || ३५३ ||

अविद्यामात्रहेतूत्थगोचरत्वसमाश्रयात् ||
रज्जुखण्डाद्यविद्योत्थसर्पादिविनिवृत्तिवत् || ३५४ ||

आत्मनो मोहकर्तृत्वमकर्तृत्वं यदीष्यते ||
विशेष इति नैवं स्याध्यायतीवेति वारणात् || ३५५ ||

अजो न जायते नेति ध्यायतीवेति चाऽऽगमैः ||
निषेधः क्रियतेऽशेषविकारादेरिहाऽऽत्मनः || ३५६ ||

विषयत्वोपपत्तेश्च प्रत्यङ्मोहतदुत्थयोः ||
नाविद्यावान्भवेदात्मा नापि तत्कार्यवांस्ततः || ३५७ ||

ग्राहकग्रहणग्राह्यभावाभावप्रसिद्धता ||
यथाऽऽत्मसाक्षिका तद्वन्न वेद्मीत्यात्मसाक्षिकम् || ३५८ ||

अज्ञातत्वान्यथाज्ञातसिद्धेरात्मैकसाक्षितः ||
अज्ञानमन्यथाज्ञानमतो नास्त्यात्मसाक्षिणः || ३५९ ||

न हि यो यत्र साक्षीह स तत्राज्ञ इतीर्यते ||
असामान्येन तत्सिद्धेः साक्षिसाक्ष्यपदार्थयोः || ३६० ||

तस्मिन्साक्षी च मूढश्चेत्यतीवैतद्विरुध्यते ||
मिथो वाक्यमतो नेदृग्वक्तव्यं मानिना ततः || ३६१ ||

न जाने मुग्ध एवाहं भवदुक्तं मनागपि ||
इति चेद्वीक्षसे तर्हि मूढमज्ञं च कुम्भवत् || ३६२ ||

त्वं त्वज्ञो मूढ एवेति भव कामं यथेच्छसि ||
मूढाज्ञयोस्तु यः साक्षी नासौ मुग्धोऽज्ञ एव वा || ३६३ ||

लोकेऽपि यस्य यः साक्षी सम्यगर्श्येव तस्य सः ||
यथा लोके तथेहापि साक्षी सम्यक्प्रपश्यति || ३६४ ||

महाभूतादिधृत्यन्तं क्षेत्रमेवेति चाब्रवीत् ||
साक्षात्स्वयंभूर्वेदात्मा संसारानर्थशान्तये || ३६५ ||

यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः ||
क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत || ३६६ ||

ज्योतिषामपि तज्ज्योतिः स्वयंज्योतिःश्रुतेस्तथा ||
न तत्र सूर्यो भातीति नान्योऽतोऽस्तीति च श्रुतेः || ३६७ ||

यत एवमतो नास्ति विशेषोऽत्र मनागपि ||
बन्धमोक्षादिरूपोऽयमात्मनीति विनिश्चयः || ३६८ ||

ये त्वतः कल्पयन्तीममन्यथैव महाधियः ||
अर्थवादं च बन्धादिशास्त्रं व्याचक्षते तथा || ३६९ ||

इत्युक्तावसकृत्पूर्वं परिहारोऽपि वर्णितः || ३७० ||
एवं परिहृतेऽप्याहुर्यथेच्छं दूषणं परे ||

विद्वद्भिस्त उपेक्ष्याः स्युर्बालोन्मत्तसमा जनाः || ३७१ ||

ब्रह्माप्येतीत्यतो वाक्य मुपचार समाश्रयात् ||
तदविद्योत्थ देहादि संतत्युच्छेद हेतुतः || ३७२ ||

अविद्याध्वस्तिमापेक्ष्य सम्यग्धीजन्ममात्रतः ||
आत्मा ब्रह्मैव सन्साक्षाद्ब्रह्माप्येतीति भण्यते || ३७३ ||

इत्येतत्सर्ववेदान्तसर्वस्वं ब्राह्मणोदितम् ||
अर्थस्य ब्राह्मणोक्तस्य द्रढिम्नेऽतः परा श्रुतिः || ३७४ ||

यथा काममये तद्वन्मन्त्रं श्लोकमुदाहरत् ||
ब्रह्मास्मीति परिज्ञानात्प्रत्यगज्ञानहानतः || ३७५ ||

यदा सर्वेऽखिलाः कामाः काम्यैश्च विषयैः सह ||
प्रमुच्यन्ते विनश्यन्ति तेषामज्ञानहेतुतः ||
कार्याणां कारणे वृत्तिर्नान्यत्र जगतीक्ष्यते || ३७६ ||

यदा कामाः प्रमुच्यन्त इत्युक्त्यैव कृतार्थता ||
विशेषणं सर्व इति किमर्थमभिधीयते || ३७७ ||

जाग्रत्स्वप्नक्षये कामाः प्रमुच्यन्तेऽखिला नृणाम् ||
संस्कारमात्रशेषास्ते सुषुप्ते यान्ति संक्षयम् ||
यतस्तदवरोधार्थं तस्मात्सर्वविशेषणम् || ३७८ ||

कामहेतौ हि विध्वस्ते न कश्चिदवशिष्यते ||
संस्कारो वाऽथवाऽप्यन्यः, सर्वस्याज्ञानमूलतः || ३७९ ||

हृदि श्रिता इति वचः कामधर्म्यब्रवीन्मनः ||
कामः संकल्प इत्येवं तथाच प्राक्श्रुतीरणम् || ३८० ||

इदं च हेतुवचनं प्रतिज्ञातस्य वस्तुनः ||
हृदि श्रिता यतः कामाः प्रमुच्यन्तेऽखिलास्ततः || ३८१ ||

अविद्याया यतः कार्यमध्यात्मादिविशेषणम् ||
त्रयं वा इदमित्युक्तं वाङ्भनःप्राणभेदवत् || ३८२ ||

अतोऽविद्यासमुच्छित्तौ तद्धेतूनामशेषतः ||
कामानामपि नाशः स्याद्ग्रहातिग्रहरूपिणाम् || ३८३ ||

निःशेषजनिमद्धेतुः काम एवावधारितः ||
श्रिता अतिग्रहाः कामाइन्द्रियाणां प्रवर्तकाः ||
हृदि श्रिता इति वचस्तेषामवरुरुत्सया || ३८४ ||

वेदव्यासोऽपि च मुनिर्जगादेमं यथोदितम् ||
श्रुत्यर्थमुररीकृत्य लोकानुग्रहकाम्यया || ३८५ ||

विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः ||
रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते || ३८६ ||

एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा संस्तभ्याऽऽत्मानमात्मना ||
जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् || ३८७ ||

हेत्वर्थे चाथशब्दोऽयं हेत्वर्थप्रकृतत्वतः ||
यस्मादज्ञानतो मर्त्योऽतोऽमृतोऽज्ञानहानतः || ३८८ ||

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानं यदत्रेत्यभिधीयते ||
सम्यग्ज्ञानसमुत्पत्तावत्रैव ब्रह्म सोऽश्नुते || ३८९ ||

ब्रह्मज्ञानोदये यस्माज्जन्मबन्धो व्यपेयते ||
मृतिरात्ममति स्तस्य हेतुहेतूपमर्दनात् || ३९० ||

यथोक्तादन्यथैवेमं व्याख्यानाद्यत्नतो बुधाः ||
श्लोकं व्याचक्षतेऽयुक्त्या हुतभुग्वरसंश्रयात् || ३९१ ||

यथैव पूर्वं संसारः काममूलोऽनुवर्णितः ||
श्लोकेन तद्वन्मोक्षोऽपि निष्कामस्योपवर्ण्यते || ३९२ ||

प्राज्ञादात्मन एतस्मात्प्रमुच्यन्तेऽखिला यदा ||
कामास्ते कतम इति तद्विशेषणमुच्यते || ३९३ ||

हृदि येऽस्य श्रिताः कामाः प्रमुच्यन्ते त एव तु ||
आत्माश्रितास्तु ये त्वस्य प्रमुच्यन्ते न ते सदा || ३९४ ||

हृदयं नाम विज्ञानं मांसपेशी च भण्यते ||
रूढ्या वृत्तिर्मांसखण्डे तात्स्थ्याद्विज्ञानवाचकम् || ३९५ ||

कामाः पुनरिहोच्यन्ते य उक्ता वासनात्मकाः ||
माहारजनमित्यादिवाक्येनाऽऽत्मविशुद्धये || ३९६ ||

प्राज्ञस्याभ्यान्तरं रूपं तन्माहारजनादिकम् ||
हृदयाश्रयिणस्ते तु बाह्याः स्युर्बाह्यसंश्रयात् || ३९७ || ||

हृदयाश्रयिकामेभ्य आत्मसंश्रयिणां यतः ||
प्रसूतिरिह कामानामतोऽनेकसमाश्रयात् || ३९८ ||

हृदयाश्रयणं तेषां विशेषणमिहोच्यते ||
आत्माश्रयाणां कामानां विनिवृत्तिः फ़लं हि तत् || ३९९ ||

मनोद्वारोपसंक्रान्ता भावना याऽऽत्मनि स्तिता ||
देहिनो जन्मवीजं सा तदुच्छेदाद्विमुच्यते || ४०० ||

बीजस्थस्याङ्कुरस्येह जन्माऽऽश्रित्य यथैव गाम् ||
आश्रयादेव जन्मैवं कामानां हृदयाश्रयात् || ४०१ ||

हृदयेन च संबन्धाद्दृश्यन्ते येन तेऽखिलाः ||
अतो विशेषकार्येण विशेष्यन्ते हृदैव ते || ४०२ ||

हृदि श्रिता यदा कामाः प्रमुच्यन्तेऽस्य देहिनः ||
अथ मर्त्योऽमृतः प्राज्ञो भवतीत्येष निश्चयः || ४०३ ||

विद्याकर्मसमूहेन येनायं परमात्मनः ||
संसारित्वं परिच्छिद्य प्रापितः स यदाऽखिलः ||
प्रमुच्यतेऽथ तद्धानाच्छुद्धो ब्रह्म समश्नुते || ४०४ ||

आत्मकामोक्तिमानाच्च प्रागप्येतद्विनिश्चितम् ||
आत्मैव कामा अस्येति न भिन्ना हार्दकामवत् || ४०५ ||

तत्र ये त्वात्मनोऽभिन्नास्तेभ्योऽन्यत्वकारणात् ||
प्रमुक्तिरात्मनो नास्ति तैरसंसर्गतः सदा || ४०६ ||

संसर्गः प्रविवेको वा भिन्नयोर्वस्तुनोर्यतः ||
नाभिन्नयोरतो मुक्त आत्मस्थानामभेदतः || ४०७ ||

मिथ्यादर्शनजा ये तु माहारजनपूर्वकाः ||
अन्यत्वेऽवस्थिता बन्धहेतुत्वेन च सर्वदा || ४०८ ||

संसर्गप्रविवेकौ स्तो यतस्तैरात्मनः सदा ||
तानेवोद्दिश्य तेनेदं विशेषणमिहेरितम् || ४०९ ||

हृदयाश्रयिणो येऽस्य न त्वात्मैकसमाश्रयाः ||
कामास्तेऽस्य प्रमुच्यन्त इत्येतत्प्रागपीरितम् ||
तदा तीर्णो भवत्येष शोकान्हृदयसंश्रितान् || ४१० ||

शोकाभिधानास्तत्रापि कामा एवोदिताः पुरा ||
न्यायस्तत्राप्ययं कृत्स्नः संभवत्येव निर्णये || ४११ ||

इति श्रीमन्महाभर्तृप्रपञ्चस्य महीयसः ||
व्याख्यामधीयते धीरा न्यायागमबहिष्कृताम् || ४१२ ||

सर्वात्मभावं विद्यायाः फ़लमुक्त्वा च नः श्रुतिः ||
अथ योऽन्यामिति गिरा प्राहाविद्यां तथा फ़लम् || ४१३ ||

कार्यकारणरूपेण यदेतद्भेददर्शनम् ||
अविद्याया इदं कार्यमन्योऽसाविति भण्यते || ४१४ ||

आ समाप्तेस्तृतीयस्य प्रत्यगज्ञानहेतुकम् ||
ब्रह्म वा इत्युपक्रम्य मोहकार्यं विवक्षितम् || ४१५ ||

अस्यामविद्याधिकृतौ सप्तान्नाविष्कृताविह ||
फ़लात्मकानामन्नानां प्रसङ्ग इदमीरितम् || ४१६ ||

अव्याकृतस्य तत्त्वस्य नामरूपक्रियात्मभिः ||
व्याकृतिर्योदिता पूर्वं तदज्ञानविजृम्भितम् || ४१७ ||

नामरूपादिभेदेन वर्णादिप्रविभागतः ||
कार्यमेतदविद्यायाः श्रुत्या व्याख्यायतेऽखिलम् || ४१८ ||

कणभुग्जैमिनीयैर्य आत्मधर्मा इतीरिताः ||
नाऽऽत्मनोऽनात्मनस्ते तु काम इत्यादिनोदिताः || ४१९ ||

यावत्किंचिज्जगत्यस्मिन्न्रूपं मेयत्वमागतम् ||
सर्वं तन्मन एवेति श्रुत्या साक्षात्स्फ़ुटीकृतम् || ४२० ||

प्रकाशोऽपि च यः कश्चिदभिव्यञ्जक इष्यते ||
अभिव्यङ्ग्याभिसंबन्धः स च वागित्यथावदत् || ४२१ ||

क्रियात्मकं च यत्किंचिन्मानतो जगतीक्ष्यते ||
तत्सर्वं प्राण एवेति संजहार श्रुतिः स्वयम् || ४२२ ||

निश्चितं यच्च संदिग्धं तथाऽविज्ञातमेव च ||
वाङ्भनःप्राणरूपाणि तानि हीति श्रुतिर्जगौ || ४२३ ||

यतोऽविद्यात्मकान्येव रूपाण्येतान्यतो दृशेः ||
नाऽऽत्मनः स्युः समस्तानि कार्यकारणबाह्यतः || ४२४ ||

तथा दिग्भेदभिन्नानां नामरूपक्रियात्मनाम् ||
उक्तं हृदय एवेति नीडं नाऽऽत्मा परो मतः || ४२५ ||

समान उपसंहृत्य जगत्कारणरूपके ||
कारणस्याप्यपह्नुत्यै नेतीत्यात्मानमब्रवीत् || ४२६ ||

कार्यकारणयोरेव निषेधान्नेतिवाक्यतः ||
आत्माश्रयत्वं कामानां निष्प्रमाणकमुच्यते || ४२७ ||

हृदयोत्पाद्यता नापि कामानामिह कीर्त्यते ||
हृदि श्रिता इति ह्युक्तेर्न श्रुता कारणात्मता || ४२८ ||

नेति नेतीति चोक्तोऽर्थो जनकं प्रति यः पुरा ||
किंज्योतिरित्युपक्रम्य स एवार्थः प्रपञ्ज्यते || ४२९ ||

क्रियाकारककर्मभ्यो व्युत्थाप्याऽऽत्मानमेकलम् ||
पुमासनादिलिङ्गेन रवीन्दूदाहृतेस्तथा || ४३० ||

व्यतिरिक्तस्य तस्यैवमुक्ताध्यात्मादिभेदतः ||
स्वयंज्योतिर्विशुद्ध्यर्थं स वा इत्यादिका श्रुतिः || ४३१ ||

स्वतोऽसंदूषितः प्रत्यङ्कामकर्मादिभिर्मलैः ||
अनन्वागतवचनात्तथाऽसङ्गश्रुतेरपि || ४३२ ||

आत्मशुद्धेर्विवक्षेह न त्वशुद्धेः कथंचन || ४३३ ||

विशेषणस्य श्रवणाद्धृदीत्यात्मनि चेन्मतम् ||
सव्येनाक्ष्णा न पश्यामि यथा सामर्थ्यतस्तथा || ४३४ ||

नोक्तोत्तरत्वात्साध्वेतद्भवतेहाभिधीयते ||
प्रतिज्ञातार्थसिद्ध्यर्थहेत्वर्थं तद्विशेषणम् || ४३५ ||

सर्वेषामपि कामानामाश्रयो हृदयं यतः ||
तद्धेत्वतिक्रमादात्मा सर्वशोकातिगस्ततः || ४३६ ||

अनाश्रितविभागार्थमथवाऽस्तु विशेषणम् ||
तेषु यत्नविधेयत्वात्सफ़लं स्याद्विशेषणम् || ४३७ ||

नाऽऽश्रयापेक्षयैतत्स्याद्धृदीतीह विशेषणम् || ४३८ ||
न हि हृद्व्यतिरेकेण कामानामाश्रयान्तरम् ||
श्रुतो स्मृतौ वा न्यायाद्वा दृश्यतेऽपि प्रमान्तरात् || ४३९ ||

प्रवृत्तिः कामशब्दस्य भूयःस्वर्थेषु दृश्यते ||
कर्मादिषु जगत्यस्मिं स्तानपेक्ष्यात उच्यते ||
हृदि श्रिता इति वचो नाऽऽश्रयान्तरवीक्षया || ४४० ||

अतिच्छन्दा इति वचः कामाधारत्व आत्मनः ||
विरुध्यते प्रमाणं सन्न चान्यार्थत्वमिष्यते || ४४१ ||

आत्मनः कामनीडत्वे न च मानान्तरं क्वचित् ||
सर्वकामादिवचनं प्रमाणमिति चेन्मतम् || ४४२ ||

तन्नातिच्छन्दवचसा विरोधान्नास्य मानता || ४४३ ||

वस्तुनोऽप्यन्यतन्त्रत्वात्षोडशिग्रहणादिवत् ||
विकल्पोऽप्यत्र नैवास्ति न हि वस्तु विकल्प्यते || ४४४ ||

सर्वं हि खल्विदं ब्रह्मेत्येवं तत्रापि च श्रुतिः ||
प्रतिज्ञायाऽऽह युक्तिं च तज्जलानिति सादरात् || ४४५ ||

अक्रियाकारकफ़लं यतो ब्रह्माद्वयं ततः ||
त्यक्ताशेषक्रियैस्तस्मात्तदुपास्यं सदाऽऽत्मना || ४४६ ||

इत्येतज्जगतो वृत्तं ब्रह्मैवाकार्यकारणम् ||
अव्यावृत्ताननुगतं प्रत्यङ्मात्रसतत्त्वकम् || ४४७ ||

उक्त्वैवं वस्तुनो वृत्तं तद्याथात्म्याप्रबोधजम् ||
कर्त्रादिकारकापेक्षं क्रियावृत्तमभाषत || ४४८ ||

ब्रह्मात्मानमुपासीत ब्रह्मतत्त्वाविचक्षणः ||
कुर्वीत स क्रतुं कर्ता ह्यकार्यत्वेऽपि वस्तुनः || ४४९ ||

मनोमयादिविषयः क्रतुः पुंसो विधीयते ||
स हि तस्मिन्यतः शक्तो लोकाग्न्यादिविधौ यथा || ४५० ||

अतः कर्त्रादितन्त्रत्वात्सर्वकामादिवस्तुनः ||
अतिच्छन्दोक्तिबाधः स्याद्वस्तुतन्त्रत्वहेतुतः || ४५१ ||

विकल्पोऽत्र न युक्तः स्यादेवमुक्तेन वर्त्मना || ४५२ ||
असत्यकामनुत्त्यर्था कामोक्तिर्याऽपि चाष्टमी ||
सत्यास्त इम इत्यादि स्तुतिर्वा स्याद्विधित्सिते || ४५३ ||

सन्त्यात्मनि न चेत्कामास्तदेवं फ़लवद्वचः ||
अतिच्छन्दा इति शुभं कामशोकनिषेधकृत् || ४५४ ||

निषिध्यन्ते न चेत्कामा यथोक्ताः प्रत्यगात्मनि ||
अथ काममयत्वेऽस्य संसारोऽपि न वार्यते || ४५५ ||

मतं नालं प्ररोहाय ये कामाः प्रत्यगात्मनि ||
किमर्था तर्हि तत्रैषां कल्प्यते भवता स्थितिः || ४५६ ||

न कश्चिदुपयोगोऽत्र कामानां विद्यते स्थितौ ||
अजागलस्तनस्येव प्रमाणाद्बन्धमोक्षयोः || ४५७ ||

प्रमाणबलसद्भावो निष्फ़लोऽपि न वार्यते ||
प्रतीचि कामसंबन्धो न तथेति निषिध्यते || ४५८ ||

कामादीनामनर्थानां प्रतीचि शतशः श्रुतौ ||
निषेधकानि वाक्यानि सन्त्यपि स्मृतिशासने || ४५९ ||

कामक्लृप्तिरतो नेह प्रत्यगात्मनि युज्यते ||
प्रमाणासंभवात्तस्मात्सा न कल्प्या विपश्चिता || ४६० ||

प्रमाणवन्त्यदृष्टानि कल्प्यानि सुबहून्यपि ||
अदृष्टशतभागोऽपि न कल्प्यो निष्प्रमाणकः || ४६१ ||

न चाऽऽत्मकाम इत्यत्र कामाधारत्व आत्मनः ||
मानान्तरप्रसिद्धत्वात्प्रामाण्यं लभ्यते श्रुतेः || ४६२ ||

न चोपास्योऽयमप्यर्थः सर्वकामादिवच्छ्रुतेः ||
ऐकात्म्यवस्तुयाथात्म्यप्रकाशनपरत्वतः || ४६३ ||

कणभुङ्न्यायसिद्धा चेत्कामाद्याश्रयताऽऽत्मनः ||
श्रुतेस्तदनपेक्षत्वान्नापेक्ष्यं कणभुङ्मतम् || ४६४ ||

तन्निषेधश्रुतेश्चापि नापेक्ष्यं तद्विरोधतः ||
सौगताद्युक्तिवत्तस्मान्न कामाश्रयताऽऽत्मनः || ४६५ ||

न च कामाश्रयत्वेऽन्यत्प्रमाणं किंचिदीक्ष्यते ||
मानमेयातिवर्तित्वात्स्वतः सिद्धेश्च वस्तुनः || ४६६ ||

मातृमानप्रमेयार्थांश्चाऽऽगमापायिनः सदा ||
वीक्षते योऽविलुप्ताक्षः स आत्माऽनन्यमानगः || ४६७ ||

यः स्वतो नाऽऽगमापायी तद्विरुद्धेषु सर्वदा ||
तत्रैवाऽऽत्मेति धीरेषा नाऽऽगमापायिवस्तुषु || ४६८ ||

कामिनं दुःखिनं मूढं योऽविलुप्ताक्ष ईक्षते ||
नासौ कामोऽथवा कामी तत्संबन्धोऽथवा स्वयम् || ४६९ ||

एवं दुःखादिषु ज्ञेयमुक्तं प्रत्यक्षसंश्रयाम् ||
इच्छादेश्चित्तधर्मत्वात्कर्मस्थत्वं सुनिश्चितम् || ४७० ||

इच्छादिधर्मवत्साक्षाद्यः सदा वीक्षते मनः ||
तस्येच्छाद्यभिसंबन्धः केन मानेन गम्यते || ४७१ ||

प्रत्यग्वस्तु पराग्बुद्धिगम्यैरिच्छादिभिः कथम् ||
विरुद्धत्वाद्विशेष्यं स्यात्तमसा दिनकृद्यथा || ४७२ ||

एकबुद्ध्यधिगम्यत्वं विशेषणविशेष्ययोः ||
नीलोत्पलादिवदृष्टं न तद्दृष्टं विरुद्धयोः || ४७३ ||

नापि चाऽऽत्मातिरेकेण ग्राहकोऽन्योऽवसीयते ||
ग्राहकस्थश्च कामादिः स कथं ग्राह्यतां व्रजेत् || ४७४ ||

चक्षुर्दृष्टेर्न चक्षुस्थं कृष्णत्वाद्येति दृश्यताम् ||
प्रमातृस्थं न कामादि तद्वदेयात्प्रमेयताम् || ४७५ ||

आत्मत्वावगमाद्वाऽपि जडस्यैवेह वस्तुनः ||
कामकाम्यादि तस्यास्तु दृष्टिमात्रात्मनो न तु || ४७६ ||

अचेतनैकनीडत्वं मयाऽपीह प्रसाध्यते || ४७७ ||
स्वेन भासेति च स्वप्ने सर्वकामादिवर्जितम् ||
स्वेनैव ज्योतिषेत्युक्तं स्वयंज्योतिष्ट्वसिद्धये || ४७८ ||

स्वयंज्योतिष्ट्वसिद्धिश्च श्रुतिन्यायपुरःसरा ||
कामाद्याश्रयतोक्त्याऽर्थात्सा त्वया बाधिता भवेत् || ४७९ ||

तथैवाऽऽत्मनि दृष्टे च सर्वं दृष्टं भवेदिति ||
कामादेरात्मनोऽन्यत्वे तच्चापि स्यात्प्रबाधितम् || ४८० ||

सर्ववेदान्तबाधश्च कामाद्याश्रयता यदि ||
अत्मनोऽभ्युपगम्येत तेषां तत्प्रतिषेधतः || ४८१ ||

ऐकात्म्यस्याऽऽगमार्थत्वाच्छ्रुतेश्चान्यानपेक्षतः ||
यतोऽतस्तार्किकोक्तीस्ता नैवापेक्षामहे वयम् || ४८२ ||

हृद्याश्रितत्वं कामानां नन्वत्रोक्तं विशेषणम् ||
संभवे व्यभिचारे च तच्च स्यात् फ़लवत् सति || ४८३ ||

हृद्यनाश्रितकामानां संभवादिष्टमेव तत् ||
आत्माश्रयातिरेकेण तच्चावो चं पुराऽप्यहम् || ४८४ ||

मूर्तं मर्त्यं स्थितं सच्च पृथिव्यप्तेजसामिदम् ||
न विशेषणमित्यस्मादमूर्तत्वादिकल्पनम् || ४८५ ||

चलनात्मा मरुन्नित्यं दाहकोऽग्निरितीरिते ||
विशेषणश्रवात् कृप्तिः नैतयोस्तद्विरुद्धयोः || ४८६ ||

वास्येऽर्थे वासनाः सर्वाः सजातीये च ता यतः ||
निःसङ्गे भिन्नजातीये ताः कुतः प्रत्यगात्मनि || ४८७ ||

प्रत्यगात्मातिरेकेण प्राज्ञोऽन्यश्चेद्विवक्ष्यते ||
नेति नेतीति तस्योक्तान्निषेधान्नेह संभवः || ४८८ ||

निःशेषकामकर्मादेर्व्युत्थाप्याऽऽत्मानमब्रवीत् ||
तद्वा अस्यैतदित्युक्त्या नातः कामादयोऽत्र ते || ४८९ ||

तद्वा अस्यैतदित्यादेः प्राज्ञस्याऽऽन्तररूपतः ||
वासनाकामकर्मादेः कुतोऽस्याऽऽन्तररूपता || ४९० ||

पीतरक्तादिभी रूपैः कर्मकार्यैः प्रयुज्यते ||
निर्देष्टुं शक्यते तस्मादनिर्देश्योऽपि सन्नसौ || ४९१ ||

भावनैव विजृम्भन्ती स्थूलत्वमुपगच्छति ||
अव्याकृतादिभावेन खवाय्वादित्यसंज्ञितम् || ४९२ ||

मूर्तामूर्तादिभावाच्च क्षीयमाणा हि सैव तु ||
निर्गुणं सन्तमात्मानं रञ्जयित्वाऽवतिष्ठते || ४९३ ||

भावना बहुरूपाऽसौ बहुरूपत्वमात्मनः ||
करोत्यनामरूपस्य मणेरास्तरणं यथा || ४९४ ||

इत्यादि भवतैवोक्तं वासनोक्तिप्रसङ्गतः ||
इहोक्तेस्तद्विरुद्धत्वात्परस्परविरुद्धता || ४९५ ||

कर्मराशिगिराऽऽत्माऽपि यदि तत्र विवक्षितः ||
निषेधात्तस्य नेतीति शून्यतैव प्रसज्यते || ४९६ ||

परमार्थात्मनोऽथान्यः कश्चिदात्मेति भण्यते ||
अस्तु कामं स कामादेराश्रयो न निवार्यते || ४९७ ||

शक्त्यात्मनाऽप्यवस्थानं कारणात्मनि युज्यते ||
तस्य शक्त्यभिसंबन्धान्न त्वकारण आत्मनि || ४९८ ||

न च कारणमात्रत्वं रूपमिष्टं परात्मनः ||
अनिर्मोक्षप्रसक्तित्वाच्छ्रुत्यनारम्भसक्तितः || ४९९ ||

स्थूलादीनां च सर्वेषां प्रतीचि प्रतिषेधतः ||
विशेषणानां संबन्धो नातः स्यात्प्रत्यगात्मनः || ५०० ||

आत्माश्रयत्वं कामानां न युक्त्या नापि शास्त्रतः ||
अपव्याख्यानतस्तेषां कामा आत्माश्रया इति || ५०१ ||

एवं समवनीतेषु प्राणेष्वात्मनि तद्विदः ||
पूर्ववद्देहसंबन्धः किमिवेह न जायते || ५०२ ||

सर्पनिर्मोकवत्कृत्स्नमात्माविद्यैकहेतुजम् ||
यथावस्तुधिया हित्वा निर्ममो निरहंकृतः || ५०३ ||

वर्तमानोऽपि देहादौ लोकदृष्टिव्यपेक्षया ||
नाऽऽत्माऽऽत्मीयत्वबुद्ध्याऽसौ देहादीन्समुदीक्षते || ५०४ ||

षष्ठ्यर्थहेतुविध्वंसाद्यथावस्त्ववबोधतः ||
अव्यावृत्ताननुगतं पूर्णं वस्त्ववतिष्ठते || ५०५ ||

अहिनिर्ल्वयनीवाचा सर्पनिर्मोक उच्यते ||
मृता सत्यहिना न्यस्ता वल्मीकान्तर्बिलाश्रये || ५०६ ||

अहिदेहवियोगोऽत्र मृतशब्देन भण्यते ||
वल्मीकाश्रयणं तस्याः प्रत्यस्तेत्यभिधीयते || ५०७ ||

अहिनिर्मोकविषयो व्यापारस्तावदीरितः ||
निर्ममाहंकृतित्वं तु सर्पदृष्टान्तसंश्रयम् || ५०८ ||

बिले त्यक्तेऽहिना यद्वत्स्वनिर्मोके न पूर्ववत् ||
निर्गच्छन्प्रविशन्सर्पो निर्मोकमनुरुध्यते || ५०९ ||

नाहं ममेति वा बुद्धिस्तत्राहेरुपजायते ||
तत्रैव वर्तमानस्य यथैवं प्रत्यगात्मनः || ५१० ||

संबन्धहेतोरुच्छित्तेरात्मसंबन्धवर्जितम् ||
शेते शरीरं सूक्ष्मं च स्थूलं चैकात्म्यधीह्नुतम् || ५११ ||

अहिनिर्मोकदृष्टान्तदार्ष्टान्तिकमितीरितम् ||
दार्ष्टान्तिकोऽर्थः सर्पस्य दृष्टान्तस्याथ उच्यते || ५१२ ||

अहिनिर्मोकयोरत्र संगतिः पूर्ववन्मिथः ||
निषिध्यते प्रयत्नेन स्थितिर्नात्र विवक्षिता || ५१३ ||

प्रधानवादः प्राप्नोति यदि देहात्मनोः पृथक् ||
विवक्ष्यते स्थितिरिह न्यषेधि बहुशः स च || ५१४ ||

हेत्वर्थे त्वथशब्दोऽयं हेतूक्तेः प्रकृतत्वतः ||
सकारणस्य देहस्य त्यागो हेतुर्विवक्षितः || ५१५ ||

स्रगज्ञानमनादाय नाहियोगः स्रजो यथा ||
प्रतीचो देहसंबन्धो नाऽऽत्माज्ञानादृते तथा || ५१६ ||

प्रत्यग्ज्ञानशिखिध्वस्ते मिथ्याज्ञाने सहेतुके ||
नेतिनेतिस्वरूपत्वादशरीरो भवेत्ततः || ५१७ ||

स्वतोऽदिग्देशकालादेः प्रत्यक्चिन्मात्रवस्तुनः ||
देशादिमच्छरीरेण न संबन्धस्तमो विना || ५१८ ||

कल्पितेनाभिसंबन्धो न ह्यकल्पितवस्तुनः ||
अज्ञानकालेऽप्यस्तीह किमुताज्ञाननिह्नुतौ || ५१९ ||

अनस्थिकगिरा स्थूलदेहस्येह निवारणम् ||
तथाऽशरीरशब्देन सूक्ष्मो देहो निषिध्यते || ५२० ||

सूक्ष्मदेहनिषेधोक्त्या स्थूलस्यापि निषेधतः ||
तन्निषेधाय यत्नोऽतः काण्वश्रुत्या न भण्यते || ५२१ ||

यद्वाऽशरीरशब्देन तच्छ्रुतौ लिङ्गनिह्नुतिः ||
स्थूलस्यामृत इत्युक्त्या निषिद्धत्वान्न निह्नुतिः || ५२२ ||

साक्षिणः प्राणशब्देन विशेष्यस्याभिधेष्यते ||
ब्रह्मैवेति तु शब्देन तद्विशेषणमुच्यते || ५२३ ||

साक्षिणः सद्वितीयत्वं ब्रह्मणश्च परोक्षताम् ||
तद्धेतुप्रतिषेधेन वाक्यमेतन्निषेधति || ५२४ ||

नामोपक्रममाशान्तं प्राणकारणसंश्रयम् ||
प्राणो ब्रह्मेति वचसा तदात्मनि निषिध्यते || ५२५ ||

ब्रह्मात्मनोश्च संसर्गो मा प्रापत्कृष्णसर्पवत् ||
इत्यर्थं तेज एवेति श्रुतिः संसर्गवारिणी || ५२६ ||

व्यावर्त्यभेदादाभाति भेदो ब्रह्मात्मशब्दयोः ||
वस्तुतस्त्वेक एवाऽऽत्माऽमानित्वादिर्यथा तथा || ५२७ ||

ब्रह्मैव तेज एवेति ह्युभयत्रावधारणम् ||
संसर्गप्रतिषेधार्थं मा भून्नीलोत्पलादिवत् || ५२८ ||

सर्वानर्थैकबीजस्य प्रत्यगज्ञानरूपिणः ||
कार्योऽत्र वचसा बाधः केवलो नान्य इष्यते || ५२९ ||

यस्मादेतत्स्वतो बुद्धमतः शुद्धमसंगतेः ||
मुक्तं चातः स्वतो वस्तु किमन्यत्कार्यमिष्यते || ५३० ||

कृतं चिकीर्षितं सर्वं बुद्धं यच्च बुभुत्सितम् ||
आप्तं बोधात्तथाऽऽप्तव्यं वर्जनीयं च वर्जितम् || ५३१ ||

कामप्रश्नः समाप्तोऽतो निराकाङ्क्षोऽभवन्नृपः ||
सोऽहं सहस्रमित्याह तस्मादेव च कारणात् || ५३२ ||

ननु प्रश्नः समाप्तश्चेन्नादात्सर्वं स किं नृपः ||
सहस्रमेव तु प्रादादेकदेशोक्तिवत्कथम् || ५३३ ||

मतं विद्यारसाकृष्टो विद्यां भूयोऽपि चेन्नृपः ||
शुश्रूषति तदर्थं च सहस्रं मुनये ददौ || ५३४ ||

शुश्रूषालिङ्गमेतत्स्यान्न त्वियं गुरुदक्षिणा || ५३५ ||
सर्वस्वं चेदहं दद्यामिहैव च तदा मुनिः ||
निवृत्तकामं मां मत्वा विद्यां भूयो न वक्ष्यति || ५३६ ||

इत्येतस्माद्भयाद्राजा श्लोकशुश्रूषयेरितः ||
प्रादात्सहस्रमेवास्मै शुश्रूषालिङ्गवित्तये || ५३७ ||

इति चेन्नैतदेवं स्याच्छ्रुतेः प्रामाण्यकारणात् ||
श्रुतौ न युक्ता व्याजोक्तिरप्रमाणनरोक्तिवत् || ५३८ ||

संभवाच्चार्थशेषस्य सर्वसंन्यासरूपिणः ||
प्राग्यथोक्तात्मविज्ञानसाधनस्येह चाश्रवात् || ५३९ ||

यत एवमतोऽयुक्ता पुनरुक्तार्थकल्पना ||
गतौ सत्यामनृज्वीयं नापि विद्यास्तुतिर्मता || ५४० ||

ननु यद्यर्थशेषोऽस्ति कस्माद्ब्रूते न पूर्ववत् ||
विमोक्षायैव मे ब्रूहीत्यदोषोऽयं कुतो यतः || ५४१ ||

विमोक्षायेह नैवालमन्यदात्मावबोधतः ||
मुक्तस्य च मुमुक्षोश्च सर्वत्यागव्यपेक्षतः || ५४२ ||

स्वरूपसाधनत्वाभ्यां त्यागस्यैवान्तरङ्गतः ||
नापूर्ववद्विधेयत्वं न च त्यागाद्विमुक्तता || ५४३ ||

प्रागात्मज्ञानसंभूतेः संन्यासो ज्ञानसाधनम् ||
उत्पन्नात्मधियः पश्चाज्ज्ञानमेव हि तत्तथा || ५४४ ||

उक्तब्रह्मविदो मोक्ष इत्यर्थे ब्राह्मणोदिते ||
श्लोका अपि भवन्त्यत्र ब्राह्मणोक्तविनिश्चितौ || ५४५ ||

अणुस्थूलादिनिः शेषविकल्पातिक्रमादयम् ||
अणुरात्मैकयाथात्म्यज्ञानं पन्थाः पुरातनः || ५४६ ||

अनन्तात्मैकमेयत्वाद्विततश्चातिविस्तृतः ||
अनुत्पन्नागमोत्थत्वात्पुराणश्चेति शब्द्यते || ५४७ ||

तरन्त्यनेन विस्पष्टं संसारानर्थसागरम् ||
यतोऽतो वितरः पन्थाः प्रत्यग्बोधोऽभिधीयते || ५४८ ||

मां मुक्त्वाऽसंभवो यस्मादब्रह्मार्थस्यात उच्यते ||
मां स्पृष्टो मामनुप्राप्त एष पन्था यथोदितः || ५४९ ||

शास्त्राचार्योक्तितः पश्चादनुवित्तो मयैव च ||
ज्ञेयाज्ज्ञाता परो नास्ति प्रत्यग्ज्ञाने यतस्ततः || ५५० ||

प्रागप्यवोचं बहुश इममर्थं यथोदितम् ||
श्रुतितो न्यायतः स्पष्टं नाऽऽत्मनोऽन्योऽस्ति वेदिता || ५५१ ||

तेनानेन पथा धीराः प्रत्यग्ध्वान्तच्छिदा सदा ||
ब्रह्मापियन्ति निर्द्वंद्वा आप्तमेव तमोन्हुतेः || ५५२ ||

आत्मैव ब्रह्म चाऽऽत्माऽपि ब्रह्मैव स्याद्यतः स्वतः ||
तद्याथात्म्यापरिज्ञानात्तद्विपर्ययधीरियम् || ५५३ ||

निःशेषमिथ्याविज्ञानहेत्वविद्याविनाशकृत् ||
नान्योऽस्ति ब्रह्मसंबोधाच्छ्रुतिस्तेनेत्यतोऽवदत् || ५५४ ||

स्वर्गोऽयमेव प्रागुक्तः स्वर्गकामवचस्यपि ||
कर्मभिस्तदसिद्धर्हि वेदान्तज्ञानसिद्धितः || ५५५ ||

परमानन्द एवातः स्वर्गशब्देन भण्यते ||
मोक्षप्रकरणान्नित्यः क्रियोत्थोऽतो न गृह्यते || ५५६ ||

इत उक्तात्मसंबोधमोहोच्छित्तेरनन्तरम् ||
स्वत एव यतो मुक्ता मुच्यन्तेऽत्स्तमोन्हुतेः || ५५७ ||

देहपातव्यपेक्षा स्याद्यत्र कारणसंगतिः ||
सर्वकारणविध्वस्तौ नान्यद्बोधादपेक्ष्यते || ५५८ ||

मुक्तौ तमोतिरेकेण नान्तरायोऽन्य इष्यते ||
यतोऽतोऽज्ञानविध्वस्तौ मुक्तः सन्ना विमुच्यते || ५५९ ||

ब्रह्मैव सन्निति तथा प्रागपीदं श्रुतीरितम् ||
देहपातव्यपेक्षाऽतो न स्यादूर्ध्बश्रुतेरिह || ५६० ||

मोक्षमार्गे यथोक्तेऽस्मिन्नविद्योपप्लुताशयाः ||
दर्शनानि विचित्राणि कल्पयन्ति यथारुचि || ५६१ ||

शुक्लं ब्रह्मातिसंशुद्धमिति केचिद्विनिश्चिताः ||
शरदि व्योमवन्नीलमित्याहुरपरे जनः || ५६२ ||

पिङ्गलं तत्परं ब्रह्म वह्निज्वालेव शाश्वतम् ||
वैडूर्यवच्च हरितं केचिदाहुर्विपश्चितः || ५६३ ||

अपरे लोहितं प्राहुर्जपाकुसुमसंनिभम् ||
यथा रूपे तथा ज्ञेया शब्दादिष्वपि कल्पना || ५६४ ||

अविद्यापटसंवीतचेतसामागमादृते ||
कामापहतबुद्धीनामेवमाद्या विकल्पनाः || ५६५ ||

एकमेवैकरूपं सद्वस्त्वज्ञातं निरञ्जनम् ||
जात्यन्धगजदृष्ट्येव कोटिशः कल्प्यते मृषा || ५६६ ||

अस्थूलाशब्दनेतीति सर्वमात्रादिनिन्हुतेः ||
कुतोऽकारणकार्येऽस्मिञ्शुक्लादेः संभवः परे || ५६७ ||

यस्तु वेदोदितोपायक्षपिताशेषकल्मषः ||
ब्रह्मणैवानुवित्तोऽयं तेन पन्था गुरूक्तितः || ५६८ ||

अव्यावृत्ताननुगतब्रह्मरूपातिरेकतः ||
न रूपमात्मनोऽस्त्यन्यच्छ्रुतिन्यायानुभूतितः || ५६९ ||

यतोऽतो ब्रह्मणैवायं पन्था ज्ञातः प्रमाणतः || ५७० ||
ब्रह्मणैवेति च ज्ञेया इत्थंभूतार्थलक्षणा ||
तृतीयेयं न कर्त्रादौ प्रतीचि तदसंभवात् || ५७१ ||

क्रियाकारकभेदोऽयं प्रत्यगज्ञानहेतुजः ||
यतोऽतो न तृतीयेयं कर्त्रादाविह युज्यते || ५७२ ||

ब्रह्मात्मनोरभिन्नत्वं वस्तुतो यद्यपीक्ष्यते ||
अनन्तानर्थसंप्राप्तिस्तथाऽपि तदबोधतः || ५७३ ||

तथाच यदि नाम स्याद्यथोक्तज्ञानपूर्वकम् ||
पराक्सर्वार्थविज्ञानं वस्तुवृत्तानुरोधतः || ५७४ ||

तथाऽप्यब्रह्मवित्तेन न कैवल्यं पथैति तत् ||
तेनैति ब्रह्मवित्तस्मान्नान्यः पन्था इति श्रुतेः || ५७५ ||

ब्रह्मवित्त्वे च को हेतुरित्याशङ्क्याऽऽह नः श्रुतिः ||
पुण्यकृत्तैजसश्चेति भवेद्ब्रह्मविदुत्तमः || ५७६ ||

पुण्यकृज्जायते यस्माच्छुद्धधीरिह मानवः ||
शुद्धसत्त्वोऽथ तद्ब्रह्म साक्षादात्मनि पश्यति || ५७७ ||

तेजःशब्देन संशुद्धं सत्त्वमेवाभिधीयते ||
तस्मिन्भवस्तैजसः स्यात्प्रत्यक्प्रवणधीर्नरः || ५७८ ||

ज्ञानमुत्पद्यते पुंसां क्षयात्पापस्य कर्मणः ||
यथाऽऽदर्शतलप्रख्ये पश्यत्यात्मानमात्मनि || ५७९ ||

गार्भैर्होमैर्जातकर्मचूडाम्रौञ्जीनिबन्धनैः ||
महायज्ञैश्च यज्ञैश्च ब्राह्मीयं क्रियते तनुः ||
योगिनः कर्म कुर्वन्ति सङ्गं त्यक्त्वाऽऽत्मशुद्धये || ५८० ||

योगी वा तैजसोऽत्र स्यात्प्रत्यग्दृष्टौ समर्थतः ||
विषयाकृष्टधीर्यस्मान्न क्षमः प्रत्यगीक्षणे || ५८१ ||

सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चाऽऽत्मनि ||
ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः || ५८२ ||

इत्येवं स्मृतयः सन्ति श्रुतयश्च सहस्रशः ||
कर्मभिः शुद्धसत्त्वस्य सम्यग्ज्ञानस्य जन्मनि || ५८३ ||

यस्मिन्विशुद्ध इत्येवं सत्त्वशुद्धौ ध्रुवा स्मृतिः ||
तमेतमिति च स्पष्टं श्रौतानि च वचांसि नः || ५८४ ||

प्रसिद्धमहिमानौ वा पुण्यकृद्योगिनाविह ||
ब्रह्मवित्स्तूयते ताभ्यां ब्रह्मविद्याप्रवृत्तये || ५८५ ||

इह केचिन्महात्मानः प्रत्यङ्भोहच्छिदा सह ||
पुण्यकृत्तैजसत्वाभ्यां ज्ञानेनाऽऽहुः समुच्चयम् || ५८६ ||

पुण्यकृत्पुण्यकर्मा यो योगी तैजस उच्यते || ५८७ ||
ब्रह्मज्ञानैकनिष्ठः सन्पुण्यकृत्तैजसश्च सन् ||
शास्त्रोपदिष्टमैकात्म्यं शक्तो योगेन वीक्षितुम् || ५८८ ||

परस्परं व्यपाश्रित्य यथोक्तं साधनत्रयम् ||
एकार्थसिद्धयेऽलं स्यान्नान्यथेदं त्रिदण्डवत् || ५८९ ||

समुच्चयोऽयमस्माभिर्यथाऽभाणि तथा यदि ||
व्याख्यायते न दोषः स्यात्तत्र मानस्य संभवात् || ५९० ||

इतोऽन्यथा चेद्व्याख्यानं क्रियते बुद्धिलाघवात् ||
दुर्निवारेह साऽऽप्नोति योक्ता दोषपरंपरा || ५९१ ||

अपुण्यपुण्योपरमे यं पुनर्भवनिर्भयाः ||
शान्ताः संन्यासिनो यान्ति तस्मै मोक्षात्मने नमः || ५९२ ||

त्यज धर्ममधर्मं च उभे सत्यानृते त्यज ||
उभे सत्यानृते त्यक्त्वा येन त्यजसि तं त्यज || || ५९३ ||

निराशिषमनारम्भं निर्नमस्कारमस्तुतिम् ||
अक्षीणं क्षीणकर्माणं तं देवा ब्राह्मणं विदुः || ५९४ ||

नैतादृशं ब्राह्मणस्यास्ति वित्तं यथैकता समता सत्यता च ||
शिलं स्थितिर्दण्डनिधानमार्जवं ततस्ततश्चोपरमः क्रियाभ्यः || ५९५ ||

अर्थस्य मूलं निकृतिः क्षमा च कामस्य रूपं च वयो वपुश्च ||
धर्मस्य यागादि दया दमश्च मोक्षस्य सर्वोपरमः क्रियाभ्यः || ५९६ ||

इत्येवं स्मृतिशास्राणि सर्वत्यागपुरःसरम् ||
ज्ञानजन्माभिदधति तथा श्रुतिवचांसि च || ५९७ ||

ऐकात्म्यदर्शनादुक्ताद्यदन्यद्दर्शनान्तरम् ||
अन्धं तम इति श्रुत्या तदिहापोद्यतेऽखिलम् || ५९८ ||

तमोमोहादिभेदेन तमोऽनेकस्वलक्षणम् ||
यतोऽतोऽन्धं तम इति विशिनष्टि श्रुतिस्तमः || ५९९ ||

अन्धं मूढं तमो यान्ति येऽविद्यां समुपासते ||
विरक्ता अपि संसारान्नैकात्म्यं ये विदुर्नराः || ६०० ||

संभूतिवचसाऽपीयमविद्यैवाभिधीयते ||
अविद्यातो हि संभूतिः सर्वस्य जगतो यतः || ६०१ ||

ततो भूयस्तमो यान्ति ये विद्यायां रता जनाः ||
अणिमादावविद्योत्थे पराक्चित्ततया रताः || ६०२ ||

ग्राह्यग्राहकभेदेन या विद्यामात्रकारणा ||
विद्येति सेह विज्ञेया नैकात्म्यप्रसमीक्षणम् || ६०३ ||

कर्मार्थद्योतिका वेह विद्याऽत्राप्यभीधीयते ||
तस्यामभिरता ये स्युर्वेदान्तार्थानपेक्षिणः || ६०४ ||

विशन्त्यज्ञास्तु ते सन्तस्ततो भूयः परं तमः ||
मिथ्याज्ञानाधिकत्वेन भूयस्त्वं तमसो भवेत् || ६०५ ||

यदि ते तत्तमो यान्तिर को दोष इति चोदिते ||
अनन्दा इति वाक्येन तद्दोषोऽथाभिधीयते || ६०६ ||

अनानन्दाभिधा लोकास्तीव्रदोषसमन्विताः || ६०७ ||

तांस्ते प्रेत्याभिगच्छन्ति येऽविद्वांसोऽबुधो जनाः ||
अविद्वांसो न सामान्यात्किंतु येऽत्राबुधो जनाः || ६०८ ||

आत्मानं चेद्विजानीयात्सर्वधीवृत्तिसाक्षिणम् ||
अशनायाद्यतिक्रान्तं कथंचित्सत्त्वशुद्धितः || ६०९ ||

कथं तमभिजानीयादित्युक्त इदमुच्यते ||
पुरुषः परमात्माऽयमयस्मीतिवाक्यतः ||
किमिच्छन्कस्य वाऽर्थाय शरीरं संज्वरेत्तदा || ६१० ||

सर्वेच्छानां समाप्तत्वादात्मकामप्रबोधतः ||
आक्षिप्यतेऽत इच्छेह किमिच्छन्नितिवाक्यतः || ६११ ||

प्रत्यागात्मातिरेकेण यस्माच्चान्यन्न पश्यति ||
कस्य कामाय वा चातोऽप्यनात्माऽऽक्षिप्यतेऽखिलः || ६१२ ||

शरीरज्वरमन्वेष संज्वरेद्ब्रह्म सन्कथम् ||
निःसङ्गस्य हि संबन्धो देहेनास्य न कश्चन || ६१३ ||

नातो देहादिदुःखेन दुःखित्वं प्रत्यगात्मनः ||
निःशेषदुःखसंबन्धहेतूच्छित्तेः प्रबोधतः || ६१४ ||

भूयोऽसह्यमहादुःखनीडदेहप्रवेशन-
हेत्वविद्यासमुच्छित्तेर्देहं चानुविशेत्कुतः || ६१५ ||

शास्त्राचार्यप्रसादात्तु क्षपिताशेषपाप्मनः ||
वित्तो बुद्ध्यादिसाक्षीशः प्रतिबुद्धस्तथैकलः || ६१६ ||

अन्नाप्तेजोभिरत्यर्थं देहः संदिह्यते यतः ||
संदेहस्तेन देहोऽयं संदेघश्छान्दसत्वतः || ६१७ ||

आध्यात्मिकाधिभूताधिदैविकार्थातिसंकरात् ||
गुणप्रधानभावेन गहनोऽयं ततो मतः || ६१८ ||

संदेहे गहनेऽत्राऽऽत्मा प्रविष्टो जलसूर्यवत् ||
विविच्य येन विज्ञातः स स्याद्विश्वकृदीश्वरः || ६१९ ||

प्रत्यग्याथात्म्यसंबोधात्सर्वं तेन कृतं भवेत् ||
निःशेषपुरुषार्थाप्तेर्न कार्यं शिष्यते परम् || ६२० ||

स हि सर्वस्य कर्तेति तस्मादेवाभिधीयते ||
कृतकृत्यत्वतो हेतोः र्लोकोऽयं तस्य लोकिनः || ६२१ ||

निःशेषजनिमत्कार्यहेतोर्वा ज्ञाततत्त्विनः ||
विश्वकृत्त्वं भवेदेवं हीतिहेतुपरिग्रहात् || ६२२ ||

तस्य साक्षादयं लोको योऽहं ब्रह्मेतिबोधितः ||
भेदाशङ्कापनुत्त्यर्थं स उ लोक इतीर्यते || ६२३ ||

इहैव कृतकृत्यत्वात्सन्तः स्याम परं यदि ||
ब्रह्म प्रत्यक्तया विद्मः कथंचित्कल्मषक्षयात् || ६२४ ||

न चेदथ परं विद्मः शास्त्राचार्यानुसारतः ||
अवेदिनं तदा बालं विनष्टिर्महती व्रजेत् || ६२५ ||

विनष्टिं महतीं चेयाद्योऽवेद्यात्माऽविचक्षणः || ६२६ ||
विनष्टिर्महती चेह विनाशादिप्रसूतितः ||
आत्माविद्यैव निर्दिष्टा सामानाधिकरण्यतः || ६२७ ||

उक्तार्थस्य प्रकाशार्थमुत्तरार्धेन भण्यते ||
ये तद्विदुरिति श्रुत्या स्पष्टार्थप्रतिपत्तये || ६२८ ||

ब्रह्मैव सन्तो विज्ञानात्प्रागतो ब्रह्मबोधतः ||
भवामो ब्रह्म नानाप्तं दशमो दशमं यथा || ६२९ ||

ब्रह्मास्मीति यदैवैतमात्मानं देवमञ्जसा ||
अनुपश्यति साक्षात्तमीश्वरं भूतभव्ययोः || ६३० ||

ईश्वरप्रत्यगात्माप्तेस्तदा तद्भेदनाशतः ||
ईशितव्यत्वसंक्रान्तेर्न ततो विजुगुप्सते || ६३१ ||

गुप्तिमिच्छति सर्वोऽपि यत ईशाद्भयातुरः ||
अयं तु तदभिन्नत्वान्न ततो गुप्तिमिच्छति || ६३२ ||

यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह ||
आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्न विभेतीति शास्त्रगीः || ६३३ ||

न वा निन्दति निःशेषद्वैतहेतुविनाशतः ||
ऐकात्म्यदर्शनाद्विद्वान्यत्र त्वस्येतिशास्त्रतः || ६३४ ||

निःशेषविक्रियाहेतुकालातिक्रमहेतुतः ||
जन्मादिविक्रियाषट्कसंगतिस्तस्य नेष्यते || ६३५ ||

अर्वाग्यस्मादयं कालो विकुर्वञ्जनिमज्जगत् ||
संवत्सरः स्वावयवैरहोभिः परिवर्तते ||
ज्योतिषामपि तज्ज्योतिरायुर्देवा उपासते || ६३६ ||

कौटस्थ्यादमृतं ज्योतिर्मृत्युभूम्यतिलङ्घनात् ||
कालस्य जरणादात्मा श्रुतौ कालंजरो मतः || ६३७ ||

भावाभावात्मकस्यास्य कार्यकारणवस्तुनः ||
परमात्मा स्वतः सिद्धेरायुरस्य परार्थतः || ६३८ ||

गन्धर्वाः पितरो देवा रक्षोभिश्च सहासुराः ||
यस्मिन्पञ्चजनाः पञ्च वियदन्ताः प्रतिष्ठिताः || ६३९ ||

पञ्च प्राणादयो वा स्युरन्नन्तास्तच्छ्रुतत्वतः ||
अन्नाभावे विवक्ष्यन्ते काण्वानां ज्योतिषा सह ||
तमेव कारणात्मानं विद्वान्मन्येऽमृतोऽमृतम् || ६४० ||

कार्यकारणयोस्तत्त्वं यस्मादात्मैव निर्द्वयः ||
मन्य आत्मानमेवातः कार्यकारणवज्जगत् || ६४१ ||

प्रध्वस्तभेदहेतुत्वात्कारणादेरसंभवात् ||
अमृतोऽमृतमित्याह स्वयं विद्वानिति श्रुतिः || ६४२ ||

यतः प्राणआदिभावोऽयं प्राणादीनां तमेव ये ||
निचिक्युस्ते विदुः साक्षादग्र्यं ब्रह्म सनातनम् || ६४३ ||

निरपेक्षात्मनैवेह सर्वस्याऽऽत्मवतो यतः ||
प्राणादेरात्मवत्ता स्यात्प्राणस्य प्राणमित्यतः || ६४४ ||

अनात्मा हि स्वतोऽसिध्यन्स्वतःसिद्धमपेक्षते ||
आत्मनस्तु स्वतः सिद्धेर्नापेक्षाऽनात्मसंश्रयात् || ६४५ ||

अन्यतः संगतिः सेयमविचारितसिद्धिका ||
अविद्योत्सङ्गसंस्थैव तत्त्वज्ञानाद्विनश्यति || ६४६ ||

अकार्याकारणात्मैव कार्यकारणवस्तुनः ||
तत्त्वमुक्तं पृथिव्यादेर्नभोन्तस्याक्षरं परम् || ६४७ ||

तस्यास्य दर्शनोपायः कः स्यादित्यभिचोदिते ||
मनसैवेत्यतः प्राह श्रुतिर्ब्रह्मावबोधने || ६४८ ||

अवदध्रे यतश्चैयं मनसैवेति च श्रुतिः ||
मनोतिरेकतोऽपेक्षा नैवातः साधनान्तरे || ६४९ ||

आत्मानात्मपदार्थेषु विज्ञानोत्पत्तिसाधनम् ||
मनः साधारणं दृष्टं सर्वज्ञानैकहेतुतः || || ६५० ||

प्रत्यक्चिदाकृतिस्तत्र सर्वदा धर्मधर्मिणोः ||
हेत्वन्तरानपेक्षत्वादात्मत्वात्संनिधेः सदा || ६५१ ||

आत्माकृतिरतो नित्या तद्धेतोः संभवात्सदा ||
अज्ञानादेश्च चिद्रूपं तद्याथात्म्यान्न वार्यते || ६५२ ||

धर्माधर्माद्यपेक्षत्वादन्यत्वाच्चान्यवस्तुनः ||
शब्दाद्याकारता तस्मात्कादाचित्की धियो भवेत् || ६५३ ||

यद्यपीमौ जगत्यस्मिन्नात्मज्ञानपुरःसरौ ||
शब्दाद्यनात्मविज्ञानभावाभावौ स्वभावतः || ६५४ ||

तथाऽप्यनुभवादेव प्रत्यक्तत्त्वानभिज्ञता ||
अनात्मबोधवत्सिद्धाऽविद्याऽतः प्रत्यगात्मनि || ६५५ ||

उत्पन्नस्यापि चोत्पत्तिः कूपाकाशादिवत्ततः ||
प्रत्यग्याथात्म्यबोधस्य व्युत्पत्तेर्गुरुशास्त्रतः || ६५६ ||

प्रसादादनु शास्त्रादेर्मनसैवेत्यतः श्रुतिः ||
द्रष्टव्यमात्मनस्तत्त्वमित्याहास्मद्धितैषिणी || ६५७ ||

दृश्यं चेन्मनसैवैतद्द्रष्टृत्वादिप्रभेदतः ||
पुनः प्रसक्तं नानात्वं मैवं यस्मान्निषिध्यते || ६५८ ||

नेह प्रमाणतो मेयं यस्मान्नानाऽस्ति किंचन ||
अज्ञातं यदि वा ज्ञातं वस्तु नानात्वभाङ्न हि || ६५९ ||

नानात्वबुद्धये नालममितोऽर्थो यतस्ततः ||
अज्ञातः संशयज्ञातो मिथ्याज्ञातो न भित्तये || ६६० ||

सम्यग्ज्ञातोऽपि नैवार्थो द्वैतबोधकृदिष्यते ||
द्वैतकारणबाधेन सम्यग्ज्ञातत्वसिद्धितः || ६६१ ||

मेयव्याप्तिश्च मानानां नान्यव्यावृत्तिवर्त्मना ||
व्यावर्त्येष्वपि तत्सक्तेर्न चापि लभतेऽवधिम् || ६६२ ||

मेयेनैव समाप्तत्वात्ततोऽन्या व्यापृतिर्न च ||
नातो वत्स्वन्तरव्याप्तिं व्यावृत्तिं वाऽश्नुते प्रमा || ६६३ ||

व्यावृत्तेश्चाप्यवस्तुत्वान्न सद्वस्तूपलम्भनैः ||
प्रमाणैरपि संबन्धः प्रत्यक्षप्रमुखैः कचित् || ६६४ ||

अभावमात्रबोधित्वान्नाभावादपि भेदधीः ||
भावाभावावभावेन प्रत्यक्षेणेव नेक्षते || ६६५ ||

योऽपि प्रत्यक्षतोऽभावं वादी कश्चित्समीक्षते ||
तावन्मात्रावसायित्वाद्द्वैतं नासावपीक्षते || ६६६ ||

प्रत्यक्षस्यानुवृत्तिं च व्यावृत्तिं तद्भिदां च सः ||
प्रत्यक्षेणैव सं पश्येत्कथमित्यभिधीयताम् || ६६७ ||

यतो मानं न हीहास्ति नानात्वप्रतिपत्तये ||
खकार्ष्ण्यवदतस्तत्स्यादविचारितसिद्धिकम् || ६६८ ||

अज्ञातवस्तुहेत्वेव यस्मान्नाना ततोऽवदत् ||
मृत्योः स मृत्युमाप्नोति योऽत्र नानेव पश्यति || ६६९ ||

मृत्युर्हिरण्यगर्भः स्यात्स्वकार्यप्रलयत्वतः ||
तस्यापि मृत्युर्विज्ञेयो यत आविरभूदसौ || ६७० ||

मिथ्यादर्शनदोषित्वान्मिथ्यादर्शनकारणम् ||
मृत्योर्मृत्युमसावेति यो नानेवेह वीक्षते || ६७१ ||

पूर्वं ज्ञानसमुत्पत्तेर्नानैवेति ह्यभून्मतिः ||
ज्ञानोत्पत्तौ तु तद्ब्राधान्नानेवेति प्रयुज्यते || ६७२ ||

वस्तुवृत्तं यतोऽद्वैतं नानात्वं मोहहेतुजम् ||
एकधैवात आत्माऽयं द्रष्टव्यः श्रुतिवर्त्मगैः || ६७३ ||

एकेनैव प्रकारेण भास्वच्चिन्मात्ररूपिणा ||
शास्रैकमानतो ब्रह्म द्रष्टव्यं प्रत्यगात्मना || ६७४ ||

समस्तव्यस्ततादृष्टिरेकधैवेतिवाक्यतः ||
मिथ्येति गम्यते श्रौतान्मृत्योरिति च निन्दनात् || ६७५ ||

एतदप्रमयं ब्रह्म मृत्युहेतोर्निषेधनात् ||
मृत्युर्वै तम इत्युक्तं तच्च बोधान्निराकृतम् || ६७६ ||

एकधैव यतस्तत्त्वं सर्वस्य जगतस्ततः ||
क्रियाकारकसंभेदधीर्मृषेत्यवधार्यताम् || ६७७ ||

यत्र हि द्वैतमित्येवं यत्र त्वस्येति च श्रुतिः ||
नानात्वदृष्टेर्मिथ्यात्वं स्वयमेवावदत्पुरा || ६७८ ||

एकधा चेत्परं ब्रह्म द्रष्टव्यं कथमुच्यते ||
द्रष्ट्रादिभेदसद्भावे द्रष्टव्यत्वप्रसिद्धितः || ६७९ ||

अप्रमेयं कथं वस्तु प्रमान प्रमीयते ||
मीयते चेत्प्रमाणेन नाप्रमेयं तदिष्यते || ६८० ||

नैष दोषः पुरोक्तत्वात्परिहारस्य चाञ्जसा ||
भूयोऽपि परिहारोक्तौ भवेत्पिष्टस्य पेषणम् || ६८१ ||

प्रमात्रादेरुपादानमैकात्म्यप्रतिबन्धकम् ||
यतोऽतस्तत्प्रबोधेऽस्मिन्न प्रमात्राद्यपेक्षते || ६८२ ||

मेयस्य मानसंबन्धे प्रमेय इति गीरियम् ||
प्रमाफ़लं त्वप्रमेयं यतो नातो विरुद्धता || ६८३ ||

अज्ञातवस्तुना योगो मानस्येह यतस्ततः ||
ज्ञातस्य चाप्रमेयत्वान्नापेक्षा मानसंगतौ || ६८४ ||

फ़लात्मनैव तन्मानं न तु मात्रादिरुपतः ||
अभिव्यनक्ति नो ज्ञातं नातोऽस्य स्यात्प्रमेयता || ६८५ ||

तरावेव च्छिदा यद्वद्द्वैधीभावे तु नेष्यते ||
प्रमेयत्वं तथाऽज्ञाते न तु ज्ञाते फ़लात्मता || ६८६ ||

आमगोऽपीममात्मानं तत्तमोध्वस्तिवर्त्मना ||
अवबोधयतीत्येवं भण्यते दृष्टितत्त्वतः || ६८७ ||

स्वतःसिद्धाद्यतः सिद्धिरज्ञातादपि चाऽऽत्मनः || ||
सिद्ध्यसिद्ध्योः प्रमात्रादेस्तत्सिद्धौ किमपेक्षते || ६८८ ||

ज्ञानव्याप्तिर्हि शब्दादौ स्यादेकप्रकृतित्वतः ||
अकार्यकारणे व्याप्तिः कथं स्यात्प्रत्यगात्मनि || ६८९ ||

शब्दप्रवृत्तिहेतूनां प्रत्यगात्मन्यसंभवात् ||
नाभिधानाभिधेयत्वसंगत्याऽतः प्रबोध्यते || ६९० ||

प्रत्यगज्ञानहेतूत्थो यत्रानात्मा प्रसिध्यति ||
ज्ञातृज्ञेयप्रभेदः स्यात्तत्र प्रत्यगनात्मनोः || ६९१ ||

यत्र त्वात्मैव मेयः स्यात्तत्र मेयातिरेकतः ||
कः प्रमाता प्रमाणं वा यमेवेति तथा श्रुतिः || ६९२ ||

मानापेक्ष्येव यो भावः स एवामानतो न सन् ||
मानानपेक्षसिद्धिस्तु कस्मान्मानमपेक्षते || ६९३ ||

मातृमानप्रमेयाणां प्रत्यक्त्वादात्मवस्तुनः ||
नातः प्रमेयता तस्य स्वतश्चावगमात्मनः || ६९४ ||

प्रमातत्फ़लयोर्भित्तेर्नेह चोद्यस्य संभवः ||
क्रिययोर्हि प्रभेदे तत्किं पूर्वमिति चोद्यते || ६९५ ||

अपीतकरणग्रामः पुमान्यद्वत्सुषुप्तगः ||
शब्दान्निद्रामपास्याथ यथावस्त्ववबोध्यते || ६९६ ||

अगृहीत्वैव संबन्धमभिधानाभिधेययोः ||
हित्वा निद्रां प्रबुध्यन्ते यथेहपि तथाऽऽत्मनि || ६९७ ||

शब्दशक्तेरचिन्त्यत्वादात्मत्वाद्बोधरूपिणः ||
तत्साक्ष्यत्वाच्च निदाया विद्मस्तं मोहहानतः || ६९८ ||

धर्माधर्मौ रजो ज्ञेयं रजोवत्तन्मलत्वतः ||
तदकर्तृत्वतो ब्रह्म विरजोऽकारणत्वतः || ६९९ ||

असम्यग्ज्ञानयाथात्म्यो जनिमत्प्रकृतित्वतः ||
आत्मैवाऽऽकाशशब्देन श्रुत्येह प्रतिपाद्यते || ७०० ||

जनिमत्कारणादात्मा योऽस्थूलादिविशेषणः ||
आकाशात्स परो ज्ञेयः तस्यापूर्वादिरूपतः || ७०१ ||

यस्मादेवमतोऽजोऽसावकार्याकारणत्वतः ||
अजत्वादेव निःशेषविकाराणामपाक्रिया || ७०२ ||

अव्यावृत्ताननुगतेर्महानात्मेति भण्यते ||
कौटस्थ्याच्च ध्रुवो ज्ञेयो विकारोच्छित्त्यसंभवात् || ७०३ ||

प्रत्यक्तया श्रुतेर्वाक्यात्तमेवोक्तविशेषणम् ||
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां विज्ञायाऽऽत्मानमादितः || ७०४ ||

बुभुत्सोच्छेदिनीं प्रज्ञां सर्वाज्ञाननिरासतः ||
सर्वज्ञेयसमाप्तेश्च कुर्याद्वाक्यार्थबोधतः || ७०५ ||

इह व्याचक्षते केचिदुक्ताद्व्याख्यानतोऽन्यथआ ||
कृतायाः करणं कीदृक्प्रज्ञाया इति चोदिते || ७०६ ||

उच्यते वचसा बुद्धौ वस्तुमात्रं समर्प्यते ||
विज्ञातस्य सतत्त्वस्य तादात्म्यप्रतिपादनम् || ७०७ ||

भावनाज्ञानसंतानैः प्रज्ञाकरणमुच्यते ||
अस्मिन्काले तु सा प्रज्ञा निष्ठां नीता कृता भवेत् || ७०८ ||

इत्येतदुररीकृत्य विज्ञायेत्युक्तमादरात् ||
प्रमाणवृत्तमुक्त्वैतन्मनसैवेतिवाक्यतः || ७०९ ||

मात्राद्यप्रविभक्तं सदद्वैतं ब्रह्म शाश्वतम् ||
द्रष्टव्यं तत्कथं साक्षान्मातृमानाद्यसंभवात् || ७१० ||

द्रष्टव्यं मनसैवैतन्नान्या गतिरिहेष्यते ||
कथं तदिति चेदत्र मानव्यापार उच्यते || ७११ ||

तत्त्वमस्यादिवाक्योक्तौ शब्दमात्रावलोकनम् ||
श्रोत्रेण क्रियते तस्य शब्दस्याऽऽलोचितस्य तु || ७१२ ||

स्वरवर्णपदोकत्याऽऽनुपूर्वी या प्रविभागभाक् ||
प्रविभक्तक्रमवती मनसा तस्य कल्प्यते || ७१३ ||

स्वेनार्थेनाभिसंबन्धः सिद्धशब्दस्य यः सदा ||
दृश्यते मनसैवासौ नातोऽन्येनेह केनचित् || ७१४ ||

तत्रार्थप्रत्ययो योऽसौ प्रमातुर्मानसो भवेत् ||
अविशिष्टः स बाह्येन मेयेनार्थेन संगतेः || ७१५ ||

प्रत्ययश्च यथारूपो मानसोऽस्योपजायते ||
प्राज्ञ आत्माऽपि तादात्म्यात्तन्मयत्वं निगच्छति || ७१६ ||

मनोबुद्ध्योरभेदेन व्यवहारश्रुताविह ||
तत्रैवं सति योप्यस्य देवताविषयो भवेत् || ७१७ ||

यथा श्रुतौ मनस्येव प्रत्ययः सोऽवतिष्ठते ||
तन्मयत्वं तथैवैतिक्रमेणैव स मानवः || ७१८ ||

द्वैतैकत्वं श्रुताच्छब्दात्पश्यतीह यदा ह्यसौ ||
हैरण्यगर्भमात्मेति बौद्धं ज्ञानं तदा भवेत् || ७१९ ||

स खलूत्पन्नविज्ञानस्तन्मयः संस्तथा व्रजेत् ||
तस्मिन्नेव स विज्ञान आत्मरूपे स्थितो भवेत् || ७२० ||

बौद्धेऽथ स यदा तत्त्वं परं समनुपश्यति ||
तदा विविच्य रूपाणि क्रमशो यो धियः शुभम् ||
वीक्षते केवलं शुद्धं तत्त्वं ब्रह्म सनातनम् || ७२१ ||

तन्मनोऽथ परे तत्त्वे लब्धलक्ष्यं स्व आत्मनि ||
रूपाणि विलिखत्साक्षान्निर्वाणं संप्रलीयते || ७२२ ||

परं तत्त्वं प्रदृश्यैवं मनस्यद्वैततां गतेः ||
विज्ञानं केवलं शुद्धं स्वात्मन्येवावतिष्ठते || ७२३ ||

दाह्यं दग्ध्वा यथा वह्निर्दाह्यनाशमनु स्वयम् ||
नश्यतीदं मनस्तद्वद्दूतमद्वैतरूपताम् ||
आपाद्य विषयं सम्यकस्वयमेव प्रलीयते || ७२४ ||

मनस्यस्मिन्निलीने तु यत्सुखं स्वात्मसाक्षिकम् ||
योगावस्थां परामेतामाहुर्योगाविदो जनाः || ७२५ ||

भूमौ यथाऽऽहितं लोहं भूमित्वमुपगच्छति ||
मनोऽक्षरे धृतं तद्वदभरत्वं निगच्छति || ७२६ ||

एतच्च दृष्टं लोकेऽपि यैर्भावैः संप्रयुज्यते ||
मनस्तन्मयतामेति तद्भावेनानुरञ्जितम् || ७२७ ||

एवमस्मिन्परे तत्त्वे भाव्यमाने मुमुक्षुणा ||
तद्भावमचिरेणैति स्थैर्यं चात्रैव गच्छति || ७२८ ||

मनोविनाशमन्वेष विज्ञानात्मा विलीयते ||
यथा संकल्पितश्चार्थ उभयोर्ज्ञानयोगयोः || ७२९ ||

एतदेवमभिप्रेत्य तदुक्तं नेह किंचन ||
नानाऽस्तीत्येवमेकत्वमस्मिञ्शास्रेऽभिधीयते || ७३० ||

मुक्तिप्रवेशोपायोऽयं यथोक्तेनेह वर्त्मना ||
उक्तो मनस एकस्मिन्प्रत्ययो मानसो यतः || ७३१ ||

एकत्वधीव्यवस्थाऽपि मानस्येवेति गम्यताम् ||
वृत्तिः सा त्वपरिक्षीणा मनोवृत्तिरियं भवेत् ||
तावद्यावदमी सर्वे विशेषाः स्युः क्षयं गताः || ७३२ ||

स्वात्मन्येवाथ संशुद्धं ज्ञानमद्वैतरूपकम् ||
अवस्थितं भवेत्साक्षादेवं कृत्वेदमुच्यते || ७३३ ||

मनसाऽनुप्रविश्येदं क्रमेणैकात्म्यमुत्तमम् ||
यत्नादप्रमयं तत्त्वं द्रष्टव्यं तद्विपश्चिता || ७३४ ||

कौटस्थ्याद् ध्रुवमक्षय्यं प्रत्यगात्मन्यवस्थितम् || ७३५ ||
विरजः शुद्ध इत्यर्थ आकाशात्परतः स्थितः ||
अजो न जायते यस्मान्महान्सर्वमहत्तरः || ७३६ ||

कमेवंविधमात्मानं ज्ञात्वा कुर्यान्मतिं दृढाम् ||
भावनाज्ञानसंतानसंरूढामविचालिनीम् || ७३७ ||

द्वैताभिधायकाञ्शब्दान्ध्यानकाले न चिन्तयेत् ||
वाचं ते ग्लापयन्त्येतां येयमेकत्ववाचिनी || ७३८ ||

ग्लानौ तस्यास्तदर्थेऽस्य मनोऽस्मिन्नाधिवर्तते || ७३९ ||
तस्मान्न चिन्तयेदेतान्किंतु यैकत्ववाचिनी ||
वाक्पूर्वं चिन्तयित्वा तां तदर्थे धारयेन्मनः || ७४० ||

श्रीमद्भर्तृप्रपञ्चस्य श्लोकव्याख्येयमीरिता || ७४१ ||
मनसैवेत्युपक्रम्य सा त्विदानीं विचार्यते ||

न्याय्याऽन्याय्येति वा यत्नाद्युक्तिभिः प्रविभागशः || ७४२ ||

मनसैवैनुद्रष्टव्यमिति यद्भवतेरितम् ||
सत्यमेतन्मनो मुक्त्वा न तस्यास्त्यन्यतो गतिः || ७४३ ||

तत्त्वस्माभिर्यथाऽभाणि मनसैवेति दर्शनम् ||
मनसा शक्यते द्रष्टुं तत्तथैव प्रमान्वयात् || ७४४ ||

प्रमाणव्यापृतिर्याऽपि भवतेहोपवर्णिता ||
साऽपि कामं भवत्वेव न दोषस्तत्र भण्यते || ७४५ ||

शब्दप्रधानं विज्ञानं प्रमातृव्यापृतौ पुरा ||
जायतेऽनन्तरं शब्दः स्वव्यापारक्रमादथ ||
ज्ञानप्रधानतामेति स्वार्थसंकेतवर्त्मना || ७४६ ||

वर्णस्वरादिक्रमवद्वाक्यरूपानुरञ्जितम् ||
अज्ञानतार्थाधिगतौ तु ज्ञानं मानमितीर्यते || ७४७ ||

शब्दाभिन्नं पुरा ज्ञानं शब्दरूपानुरञ्जितम् || ७४८ ||
स्वप्रमेये प्रमाणं तदिति यद्वदिहोदितम् ||
प्रमेयेऽपि तथैवैतत्पूर्वं मेयप्रधानकम् || ७४९ ||

मेयव्यापारतः पश्चात्प्राप्तज्ञानानुरञ्चनात् ||
गुणत्वं व्रजति ज्ञामे प्रमेयोऽर्थः प्रमातरि || ७५० ||

अमितार्थानुगं ज्ञानं प्रमेयार्थानुरञ्जितम् ||
पूर्वोक्तेन प्रमाणेन संगतेर्मेय उच्यते || ७५१ ||

मेयमानाभिसंबन्धो यथेह प्रतिपादितः ||
एवमेवैष विज्ञेयो मेयमानान्तरेष्वपि || ७५२ ||

मेयमानाभिसंबन्धान्मानमेयार्थसंकरात् ||
नश्यद्विशेषणत्वं तन्मानं याति फ़लात्मनि || ७५३ ||

तावन्मात्रप्रधानत्वात्प्रमाणफ़लमुच्यते ||
इत्येष मानव्यापारो यथावदनुवर्णितः || ७५४ ||

व्यापारः कर्तृतन्त्रः स्यात्तनुवाग्बुद्धिसाधनः ||
पुंसस्तत्र स्वतन्त्रत्वाद्विद्याच्छास्रं प्रवर्तकम् || ७५५ ||

वस्तुतन्त्रं तु सद्यत्र विज्ञानं जायते बलात् ||
तत्रापुरुषतन्त्रत्वान्न कश्चिद्विधिरिष्यते || ७५६ ||

व्यापारः कर्तृतन्त्रो हि तमेतमितिशास्रतः ||
नित्यो ध्यानादिरूपो वा स स्याद् बुद्धिविशुद्धये || ७५७ ||

तमोरजोभ्यां मुक्ता धीर्यदा स्यादुक्तसाधनात् ||
शमादिमान्यथातत्त्वमथाऽऽत्मानं समीक्षते || ७५८ ||

तस्मिन्दृष्टेऽथ सर्वस्य तावन्मात्रैकतत्त्वतः ||
सर्वाज्ञानसमुच्छित्तेः सर्वज्ञानोदयस्तथा || ७५९ ||

निःशेषपुरुषार्थाप्तिः सर्वदःखौघनिह्नुतिः ||
यतोऽत आत्मनि ज्ञाते कृतकृत्यत्वहेतुतः || ७६० ||

वाङ्भनःकायसाध्याया व्यापृतेः स्यादसंभवः ||
फ़लावधित्वात्सर्वेषामुपायानां जगत्यपि || ७६१ ||

प्रमेयमयतां कामं प्रमातैव व्रजत्वयम् ||
तस्यैव परिणामित्वात्प्रमेयेन च संगतेः || ७६२ ||

षड्भावविक्रियाभावादसङ्गाच्चाप्यनात्मना ||
विज्ञानादिमयत्वं स्यान्न स्वतः प्रत्यगात्मनः || ७६३ ||

एवंभूतोऽपि चाज्ञातः कार्यकारणरूपताम् ||
व्रजत्येष यथा रज्जुरज्ञाता सर्परूपताम् || ७६४ ||

मनआदेरशेषस्य प्रत्यगज्ञानहेतुतः ||
हेतुध्वस्तौ भवेद्ध्वस्तिरकार्याकारणेऽक्षरे || ७६५ ||

तत्त्वबोधान्न नाशः स्याद्वतिरेकान्वयौ न च ||
प्रत्यङ्भात्रैकयाथात्म्यादविद्यादेरिहाऽऽत्मनि || ७६६ ||

विनाशः क्रियते यत्र व्यतिरेकोऽथवाऽन्वयः ||
कार्यकारणसंबन्धान्मुक्तिस्तत्र सुदुर्लभा || ७६७ ||

ध्यानादिसंस्कृतं चेतो यदि मुक्तौ प्रणश्यति ||
सभावनं सहेत्वेवं ध्यानं सर्वमपार्थकम् || ७६८ ||

अथ मुक्तौ तदन्वेति कारणेन सहान्वियात् ||
अज्ञाने सति संसारो वद केन निवार्यते || ७६९ ||

लोहादेः कारणं भूमिर्भूमिष्ठं भूमितामितम् ||
विरोधिहेतुसंपर्काल्लोहाद्येति न वायुताम् || ७७० ||

स्वकारणस्थं नित्यं च कार्यं सर्वमिदं मतम् ||
न चैति कारणत्वं तत्तस्मादुक्तमपेशलम् || ७७१ ||

कुलालाद्युत्थ संस्कारविनाशादेव तत्स्वयम् ||
कार्यं कारणतामेति न तु तत्कारणास्थितेः || ७७२ ||

आरभ्यं यत्र कार्यं स्यात्तत्रैव व्यापृतिर्ध्रुवम् ||
तमित्यस्याः श्रुतेर्ज्ञेया भावनाज्ञानकर्मणाम् || ७७३ ||

ब्रह्मैव सन्स्वतो यत्र ब्रह्माप्येति तमोहनुतेः ||
नामीषां व्यापृतिस्तत्र ह्युत्पत्त्यादिविरोधतः || ७७४ ||

प्रत्यगज्ञानविध्वंसिज्ञानाभ्यासोऽपि नेष्यते ||
सकृदात्मप्रसूत्यैव बोधस्याज्ञानहानतः || ७७५ ||

न ह्यावृत्तिव्यपेक्षं सन्मानं जगति किंचन ||
स्वप्रमेये तमो हन्ति स्वसाध्ये साधनं यथा || ७७६ ||

भावनाजं फ़लं यत्स्याद्यच्च स्यात्कर्मणः फ़लम् ||
न तत्स्थास्न्विति मन्तव्यं पण्यस्त्रीगमनं यथा || ७७७ ||

संसार्यस्मीति चेद्ध्वस्ता कोटिकल्पोपबृंहिता ||
स्वल्पीयोभ्यासजा स्थास्न्वी भावनेत्यत्र का प्रमा || ७७८ ||

तस्मान्न साध्विदं सर्वं भावनासंचयार्थिभिः ||
ध्यानादि यदुपन्यस्तं निःशेषानर्थमुक्तये || ७७९ ||

वाक्येनावेदितं कृत्स्नं यदि साक्षात्प्रबोध्यतॆ || वस्तु बुद्धौ वद ध्यायन्व्यापारात्किमपेक्षते || ७८० ||

निःशेषानर्थसंप्राप्तिकैवल्यानाप्तिकृत्तमः ||
तत्तेज्ज्ञानादपध्वस्तं समाप्तं यच्चिकीर्षितम् || ७८१ ||

कृतं चिकीर्षितं सर्वं बुद्धं यच्च बुभुत्सितम् ||
सम्यग्ज्ञानोदयात्सर्वं वर्जितं यज्जिहासितम् || ७८२ ||

तथेप्सितं च संप्राप्तमित्येवं कृतकृत्यता ||
प्रत्यग्याथात्म्यसंमोहध्वंसमात्रात्प्रबोधतः || ७८३ ||

सपर्पितं चेच्छब्देन बुद्धौ वस्तु यथोदितम् ||
प्रज्ञां कुर्वीतेति विधिः किमर्थ इति भण्यताम् || ७८४ ||

न चेत्समर्पितं साक्षाद्वस्तु श्रुत्या यथोदितम् ||
अप्रामाण्यं श्रुतेः प्रापत्स्वार्थस्याप्रतिपादनात् || ७८५ ||

स्वप्रमेये प्रमाणं सत्प्रवृत्तं स्वात्मलाभतः ||
अज्ञानाद्यनिरासेन नास्ति लोके प्रबोधकम् || ७८६ ||

अज्ञानमिथ्यासंशीतिव्यतिरेकेण नापरम् ||
प्रत्यर्थि मेयविषये मानस्येहास्ति किंचन || ७८७ ||

अज्ञानादित्रयं बाध्यं मेययाथात्म्यसंश्रयात् ||
मानं बाधकमेवात्र बाध्येन न हि हन्यते || ७८८ ||

बाध्यस्य बाधनादेव प्रमाणस्य प्रमाणता ||
स्वमेयतत्त्वसंबन्धलब्धरूपस्य सर्वदा || ७८९ ||

नादग्ध्वाऽभ्याहितं दाह्यमग्रेरग्नित्वमिष्यते ||
यथा बाध्यमबाधित्वा नैवं बाधकता मितेः || ७९० ||

न च प्रामाणिकं ज्ञानमुत्पत्त्यादौ नियुज्यते ||
स्वमेयव्यक्तितस्तस्य न कार्यान्तरमिष्यते || ७९१ ||

न च मानान्तरैर्मेये मानस्येष्टा विरोधिता ||
असाधारणमेयत्वान्मानानां चक्षुरादिवत् || ७९२ ||

मानान्तरैर्विरोधश्चेन्मानस्याभ्युपगम्यते ||
तदुच्छित्तौ न हेतुः स्याद्विरोधस्य प्रमाश्रयात् || ७९३ ||

न च सामान्यतो ज्ञानं ल्यबन्तेनाभिधीयते ||
प्रत्यग्वस्तु यतः सिद्धमसामान्यविशेषवत् || ७९४ ||

सामान्येनेक्षमाणस्य विशेषेण च वस्त्विदम् ||
अपवादः पुरा तस्य न पश्यन्तीति वर्णितः || ७९५ ||

अन्ये तु पण्डितंमन्याः संप्रदायानुसारतः ||
विज्ञायेति वचः श्रौतमिदं व्याचक्षतेऽन्यथा || ७९६ ||

तत्त्वमस्यादिवाक्योत्थविज्ञानेन यथोदितम् ||
विज्ञाय वस्त्वसंसर्गि प्रज्ञां कुर्वीत यत्नतः || ७९७ ||

नन्वत्रापि कृतैवासौ ल्यबन्तेनाभिधीयते ||
प्रज्ञाऽतः करणं तस्या भूयः कस्माद्विधीयते || ७९८ ||

मैवं पदार्थसंसर्गरूपस्यैवातथात्मके ||
ऐकात्म्ये वाक्यहेतूत्थबोधस्योद्भूतिकारणात् || ७९९ ||

ब्रह्मासंसर्गि तद्यस्मादसामान्यविशेषवत् ||
संसर्गरूपं वाक्योत्थं ज्ञानं नीलोत्पलादिवत् || ८०० ||

स्वभावतोऽखिलं वाक्यं संसर्गात्मकमेव हि ||
परोक्षवृत्त्या च तथा वस्तु बोधयति स्वतः || ८०१ ||

स्वस्वभावं न चोल्लङ्घ्य स्वभावान्तरसंश्रयात् ||
ब्रह्मासंसर्गि साक्षाच्च शब्दः शक्रोति बोधितुम् || ८०२ ||

अलब्धब्रह्मयाथात्म्यं ज्ञानं वाक्योद्भवं यतः ||
तस्मात्प्रज्ञां प्रकुर्वीत साक्षाद्ब्रह्मैकगोचराम् || ८०३ ||

अपास्ताशेषसंसर्गं यया ब्रह्माधिगम्यते || ८०४ ||
केनेति च व्यपेक्षायां विज्ञानेनेति गम्यते ||
ल्यबन्तोक्तेन सांनिध्यान्न ततोऽन्यदपेक्ष्यते || ८०५ ||

योग्यं संनिहितं चेदं साकाङ्क्षं च समीक्ष्यते ||
विज्ञानं यल्ल्यबन्तोक्तं तदेवात्र तु साधनम् || ८०६ ||

तस्माद्वाक्योत्थविज्ञानसाधनाभ्यासतोऽनिशम् ||
प्रज्ञां कुर्यादसंसर्गिब्रह्मयाथात्म्यबोधिनीम् || ८०७ ||

अपेताशेषसंसर्गं तयैव ब्रह्म गम्यते ||
यतोऽशेषतमोहन्त्री प्रज्ञा सैवात इष्यते || ८०८ ||

साक्षाद्दर्शनसिद्ध्यर्थमन्यत्रापि बिधीयते ||
निदिध्यासनवाक्येन साधनं ध्यानलक्षणम् || ८०९ ||

इत्येवमादिवाक्यानि गम्भीरन्यायवेदिनः ||
केचिद्व्याचक्षते यत्नादत्र प्रतिविधीयते || ८१० ||

मानान्तरापरिज्ञाते प्रमेयार्थे प्रमां स्फ़ुटाम् ||
मेयाज्ञातत्वबाधेन कुर्वन्मानमितीर्यते || ८११ ||

ब्रह्मानधिगतं चेदं वाक्यादन्यैः प्रमान्तरैः ||
तद्यथा बोधयेद्वाक्यं तत्तथैवेति गृह्यताम् || ८१२ ||

प्रमाणादेव यत्प्राप्तं कथं तदतिशङ्क्यते ||
ब्रह्म संसर्गरूपं वा यदि वाऽतोऽन्यथा श्रुतेः || ८१३ ||

प्रमाणतोऽपि संप्राप्तं यदि वस्त्वतिशङ्क्यते ||
तदा शङ्कानिवृत्त्यर्थं मानादन्यत्किमिष्यताम् || ८१४ ||

न चापि स्वप्रमेयेऽस्ति मानानां बोधहेतुतः ||
तारतम्यं यथा कार्ये कारकाणामसंभवात् || ८१५ ||

न च प्रमान्तरैः साक्षादज्ञाते ब्रह्मवस्तुनि ||
अयथावस्त्विति ज्ञानं वक्तुं शक्यं विपश्चिता || ८१६ ||

अपि मानान्तराज्ज्ञाते तद्विरुद्धस्वभावके ||
न चैवं युज्यते वक्तुं द्वयोरपि मितित्वतः || ८१७ ||

प्रमान्तरेण चेज्ज्ञातं ब्रह्मासंसर्गरूपकम् ||
कृतत्वात्तर्हि प्रज्ञाया निष्फ़लोऽयं पुनर्विधिः || ८१८ ||

प्रज्ञायाश्च समाप्तत्वादविद्याया निराकृतेः ||
पुरुषार्थस्य चाऽऽप्तत्वात्किमर्थं विधिशासनम् || ८१९ ||

वाक्यमानोद्भवं ज्ञानमयथावस्त्वितीर्यते ||
यथावस्त्वप्रमोत्थं च चित्रं सर्वज्ञचेष्टित्नम् || ८२० ||

न च मिथ्याधियोऽभ्यासात्सम्यग्ज्ञानसमुद्भवः ||
तथा सत्यप्रयत्नेन मुक्तिः स्यात्सर्वदेहिनाम् || ८२१ ||

संसारमिथ्याविज्ञानमभ्यस्यन्त्येव सर्वदा ||
प्राणिनो न च सम्यग्धीस्तेषां ब्रह्मण्मि जायते || ८२२ ||

सम्यग्ज्ञानप्रसूतेश्च विघातायैव जायते ||
मिथ्याज्ञानाभ्यासहेतुः संस्कारो न तु जन्मने || ८२३ ||

तथाच प्राह भगवान्व्यासः सत्यवतीसुतः ||
पूर्वमर्थान्तरे न्यस्ता कालान्तरगता मतिः || ८२४ ||

तेनान्यं सन्तमप्यर्थं द्वेषान्न प्रतिपद्यते ||
परीक्ष्य यो न गृह्णाति गृह्णाति च विपर्ययात् || ८२५ ||

दृढपूर्वश्रुतत्वाच्च प्रमादाच्चापि लौकिकात् ||
चतुर्भिः कारणैरेतैर्याथातथ्यं न विन्दति || ८२६ ||

नातो मिथ्याधियोऽभ्यासः सम्यग्ज्ञानस्य जन्मने || ८२७ ||
अपि मिथ्याधियोऽभ्यासः सम्यग्ज्ञानस्य जन्मने ||
स्यादेव चेच्छ्रुतेर्मात्वान्न मितेर्व्यञ्जकत्वतः || ८२८ ||

कार्योत्पत्तौ स्वतन्त्रत्वं कारणस्यैव निश्चितम् ||
मानस्य व्यञ्जकत्वात्तु मेयतत्त्वानुरोधिता || ८२९ ||

अपि चाभ्यस्यमानस्य दार्ढ्यं दृष्टं जगत्यपि ||
तदभ्यासवशादेवमत्राप्यध्यवसीयताम् || ८३० ||

भवद्व्याख्यात एवार्थो न चास्य वचसो ध्रुवम् ||
व्याख्येयः सोऽपरेणापि राज्ञामाज्ञां विना क्वचित् || ८३१ ||

भवद्व्याख्यानतोऽस्माभिरुक्ता दोषपरंपरा ||
सा यथा प्रसजेन्नेह व्याख्येयं तत्तथा वचः || ८३२ ||

सर्वमानाविरोधेन वाक्यार्थो गम्यते यथा ||
गुणवृत्त्याऽन्यथा वा तद्व्याख्येयं सुविपश्चिता || ८३३ ||

वाक्यमाहात्म्यसंभूतं शाब्दं विज्ञानमुच्यते ||
मेययाथात्म्यतो जाता प्रज्ञेतीहाभिधीयते || ८३४ ||

शाब्दविज्ञानमानेन प्रज्ञामैकात्म्यलक्षणाम् ||
ब्रह्मास्मीति प्रकुर्वीत बुभुत्सोच्छेदिनीं दृढाम् || ८३५ ||

विज्ञायेति ल्यबन्तेन प्रमाणव्याप्तिरुच्यते ||
मेयस्य तेन माव्याप्तिः प्रज्ञामित्यभिधीयते || ८३६ ||

प्रमाणव्यापृतेर्यस्मान्मेयस्य व्यापृतेस्तथा ||
प्रज्ञाफ़लं जायतेऽथ यदपूर्वादिलक्षणम् || ८३७ ||

प्रमात्रादिविभागेन मानं मेयं समश्नुते ||
मेयेनाऽऽप्तौ तु तद्ध्वास्तिर्मेययाथात्म्यमात्रतः || ८३८ ||

सकारणस्य मात्रादेः प्रत्यग्दृष्ट्यतिरेकतः ||
तत्त्वं नान्यद्यतस्तस्मात्तन्मात्रेणैब तद्धतिः || ८३९ ||

निद्रान्धः सन्यथा स्वप्ने ह्यग्निव्याघ्रादिसंगतेः ||
निद्रास्वप्नप्रहाणेन बोधमात्रार्थभाग्भवेत् || ८४० ||

प्रत्यगज्ञानसंभूतनानात्वोत्थप्रबोधतः ||
प्रध्वंसादात्ममोहस्य तथैकात्म्यं समश्नुते || ८४१ ||

शास्राचार्यमतिर्वाऽत्र विज्ञायेत्यभिधीयते ||
प्रज्ञेत्यादिकया वाचा ह्यात्मप्रत्यय उच्यते || ८४२ ||

शास्राचार्यव्यपेक्षत्बात्परतन्त्रैव तन्मतिः ||
अनन्यापेक्षतो ज्ञेया प्रत्यग्बुद्धेः स्वतन्त्रता || ८४३ ||

आत्मप्रत्यय आत्मैको द्वितीयः पुनरात्मनः ||
अनात्मप्रत्ययः सोऽहमुत्पत्त्यैवास्मि केवलः || ८४४ ||

यदि वोक्तात्मयाथात्म्यबोधेनैवाद्वयात्मिकाम् ||
ब्रह्मप्रज्ञां प्रकुर्वीत विशेषणसमाश्रयात् || ८४५ ||

अव्यावृत्ताननुगतब्रह्मार्थोऽनात्मनोऽन्यतः ||
लभ्यतेऽत्र यतस्तस्मात्तमेवेत्यभिधीयते || ८४६ ||

अव्यावृत्ताननुगतब्रह्मार्थान्नापि चान्यतः ||
प्रत्यक्ता लभ्यते साक्षान्महानात्मेत्यतोऽत्र गीः || ८४७ ||

व्यावर्त्यार्थातिरेकेण नाऽऽत्मब्रह्मपदार्थयोः ||
स्वरूपेऽस्ति भिदा काचिदमानित्वादिवस्तुवत् || ८४८ ||

विरुध्यतेऽक्रियारूपं मानित्वादिक्रियात्मकैः ||
अमानित्वादिकं वस्तु यथेहापि तथेष्यताम् || ८४९ ||

प्रत्यग्वस्त्वद्वयमपि तदबोधोपघाततः ||
स्रगिवाह्यादिरूपेण प्रथते भेदवन्मृषा || ८५० ||

तथैवाऽऽत्माऽपि तद्ब्रह्म तदविद्यैकहेतुतः ||
परोक्षमिव तद्भाति तिमिरोद्भूतचन्द्रवत् || ८५१ ||

सद्वितीयपरोक्षत्वे यतोऽज्ञानैकहेतुके ||
न वस्तु स्पृशतस्तस्मात्प्रमाणोत्थप्रबोधतः || ८५२ ||

यथावस्त्वभिसंबन्धान्निवर्तेते सहेतुके ||
अकारकात्मबोधस्य जन्मनैव तमोह्नुतिः || ८५३ ||

नान्वयव्यतिरेकाभ्यां नाप्यभावेन तद्धतिः ||
आत्मब्रह्मपदार्थैकरूपेणैव हनुतिर्यतः || ८५४ ||

नान्यदज्ञानतोऽस्तित्वं द्वितीयस्याऽऽत्मनो यथा ||
निवृत्तिरप्यविद्याया नावगत्यात्मनोऽपरा || ८५५ ||

पदार्थप्रतिबोधो वा वाक्यार्थज्ञानजन्मने ||
विज्ञायेत्युच्यते श्रुत्या पुंसस्तत्र स्वतन्त्रतः || ८५६ ||

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां वाक्यनीडपदार्थयोः ||
पुमानलं विवेकाय न तु वाक्यार्थवित्तये || ८५७ ||

नानुत्पन्ने विधिः पुंसोऽशक्यात्वाद्वस्तुतन्त्रतः ||
उत्पन्नेऽपि कृतार्थत्वान्न स्याद्वाक्यार्थबोधने || ८५८ ||

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां लौकिकत्वात्पदार्थयोः ||
शक्तस्तद्विषयं ज्ञानं कर्तुं वाक्यार्थवित्तये || ८५९ ||

आत्मा द्रष्टव्य इत्यादावयमेव विधीयते ||
पदार्थविषयः पुंसो व्यापारो योऽनुमात्मकः || ८६० ||

वाक्यार्थप्रतिबोधस्य पदार्थाज्ञानमेव तु ||
अन्तरायो यतस्तस्मात्पदार्थज्ञानचोदना || ८६१ ||

ज्ञात्वाऽऽत्मानं तमेवेति तन्मोहोत्थादनात्मनः || ८६२ ||
अनात्मार्थप्रधानोऽयं यावदात्मा समीक्ष्यते ||
ब्रह्मास्मीति न तावद्धीर्जायते सान्तरायतः || ८६३ ||

अनात्मनो यदाऽऽत्मानं प्रत्यगज्ञानकल्पितात् ||
विविनक्त्यनुमानेन तदा वाक्यार्थधीर्भवेत् || ८६४ ||

आत्मन्येव यदाऽऽत्मानं व्युत्थाप्यानात्मनो नरः ||
विजानाति तदा सर्वमात्मैवेति प्रपश्यति || ८६५ ||

अथवा पुरुषार्थत्वात्प्रज्ञायाः करणं नृणाम् ||
स्वतः प्राप्तमनूद्येह तमेवेति नियम्यते || ८६६ ||

प्रज्ञां कुर्वीत यदिह तत्तमेव यथोदितम् ||
तां प्रकुर्वीत विज्ञाय स्वात्मानं न त्वनात्मनः || ८६७ ||

तत्त्वमात्मैव सर्वस्य कार्यकारणवस्तुनः ||
यस्मादात्मनमेवातः प्रज्ञां विज्ञाय कुर्विति || ८६८ ||

तदन्यविषयज्ञाने न किंचिद्वेत्ति तत्त्वतः ||
न च कृत्स्नतमोहानिः सर्वज्ञानोदयो न च || ८६९ ||

प्रत्यगात्मनि तु ज्ञाते श्रुत्युक्तेनैव वर्त्मना ||
नानुत्पन्नं क्वचिज्ज्ञानं नेहाध्वस्तं तमोऽप्यतः || ८७० ||

विज्ञायेह तमेवातः प्रज्ञा कुर्वीत सद्द्वीजः ||
अज्ञानादि तथा कृत्स्नमात्मनोऽन्यत्र वेदने ||
सर्वमात्मानमेवेति श्रुतेरपि वचस्तथा || ८७१ ||

निष्कर्मिका वा प्रज्ञेह विहितेत्यथ भण्यते ||
कर्म तस्यास्तमेवेति विज्ञायेत्यनुवादतः || ८७२ ||

प्रज्ञा वा परमात्मेह प्रज्ञानमितिवाक्यतः ||
विज्ञायेह तमात्मानं प्रज्ञां कुर्वीत सद्द्विजः || ८७३ ||

इमं देहस्थमात्मानं विज्ञायोक्तेन वर्त्मना ||
परां प्रज्ञां प्रकुर्वीतेत्येष शास्रस्य संग्रहः || ८७४ ||

तत्रैवं संभवत्यर्थे सर्वमानाविरोधिनि ||
वाक्यार्थः कल्प्यते कस्माद्विरुद्धो यः प्रमान्तरैः || ८७५ ||

असंतोषादतोऽन्येऽत्र भूरिदोषप्रदर्शिनः ||
व्याख्यानादन्यथा चक्रुर्व्याख्यां वेदार्थनिश्चिताः || ८७६ ||

विदान्तवाक्यजं ज्ञानं यथावस्त्वेव मोहनुत् ||
प्रामाण्याद्वेदवचसस्तज्जं मिथ्या भवेत्कथम् || ८७७ ||

वाक्यश्रवणकाले तत्सर्वाज्ञानतमोपनुत् ||
जायते यद्यपि ज्ञानं कृत्स्नैकात्म्यसमाश्रयम् || ८७८ ||

जन्मानन्तरमेवैतदनादितमसाऽखिलम् ||
तथाऽपि बाध्यते ज्ञानमविद्याकार्यदर्शनात् || ८७९ ||

अविद्याहेतुरागादीन्सम्यग्ज्ञानादनन्तरम् ||
यतो वीक्षामहे तस्माज्ज्ञानस्याज्ञानबाधनम् || ८८० ||

नैसर्ग्यागन्तुकी चेति ह्यविद्या द्विविधा स्मृता ||
आगन्तुकी स्याद्विषये नैसर्गिक्यात्मनीष्यते || ८८१ ||

तत्राऽऽगन्तु यदज्ञानं तत्सकृज्ज्ञानजन्मना ||
अपैति नासि शबरो राजाऽसीत्युक्तितो यथा || ८८२ ||

नैसर्गिकी तु याऽविद्या सा सकृज्ज्ञानजन्मना ||
ध्वस्ताऽपि पुनरेवैति तज्जरागादिदर्शनात् || ८८३ ||

यस्मादेवंस्वभावैषाऽविद्या नैसर्गिकी ततः ||
विज्ञायापि परं तत्त्वं कुर्यात्प्रज्ञं पुनः पुनः || ८८४ ||

तावत्प्रज्ञां प्रकुर्वीत यावद्ध्वस्ता निरन्वया ||
आत्माविद्या यथोक्तात्मविद्याभ्यासेन यत्नतः || || ८८५ ||

श्लोकांश्च गौडपादादेर्यथोक्तार्थस्य साक्षिणः ||
अधीयतेऽत्र यत्नेन संप्रदायविदः स्वयम् || ८८६ ||

तत्त्वमाध्यात्मिकं दृष्ट्वा तत्त्वं दृष्ट्वा तु बाह्यतः ||
तत्त्वीभूतस्तदारामस्तत्त्वादप्रच्युतो भवेत् || ८८७ ||

यदा न लीयते चित्तं न च विक्षिप्यते पुनः ||
अनिङ्गनमनाभासं निष्पन्नं ब्रह्म तत्तदा || ८८८ ||

मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः ||
बन्धाय विषयासक्तं मुक्त्यै निर्विषयं यदा || ८८९ ||

तावदेव निरोद्धव्यं हृदि यावत्क्षयं गतम् ||
इदं ज्ञानं च ध्यानं च शेषोन्यो ग्रन्थविस्तरः || ८९० ||

इति व्याचक्षते केचिद्विज्ञायेति वचः स्फ़ुटम् ||
महामीमांसका धीरा अत्र प्रतिविधीयते || ८९१ ||

यदाऽसाधारणाऽविद्या प्रत्यगात्मैकगोचरा ||
अज्ञानाद्यात्मिका सिद्धा द्वैविध्यं स्यात्तदा कुतः || ८९२ ||

अज्ञात एव सर्वत्र मानानां मेय उच्यते ||
आत्मैव ज्ञेय एष्टव्यो ध्रुवमैकात्म्यवादिना || ८९३ ||

अज्ञातोऽर्थोऽन्यतो यस्मान्नैवैकात्म्यात्प्रसिध्यति || ८९४ ||
न चानधिगतत्वस्य प्रसिद्धिः स्यात्प्रमाणतः ||
अतिशीतेरसद्भावान्न च बाधोऽस्य माश्रयात् || ८९५ ||

न चाप्यनात्मना सिद्धिरज्ञातस्येह वस्तुनः ||
तस्याप्यविद्यारूपत्वाज्जडोऽनात्मेति हीष्यते || ८९६ ||

अतो मात्राद्यभावेऽपि योऽज्ञातत्वस्य सिद्धये ||
अलमर्थः स एवात्र मेयोऽज्ञात इहेष्यते || ८९७ ||

बोधमात्रातिरेकेण नान्योऽर्थोऽज्ञानसिद्धिकृत् ||
अज्ञानादित्रयं तस्मात्स्वतोबोधैकसंश्रयम् || ८९८ ||

संभाव्यते जगत्यस्मिन्बोधमात्रपुरःसरम् || ८९९ ||
अज्ञायमानो मात्रादिर्न यस्मादनुभूयते ||
अज्ञातचितिवत्तस्मादज्ञातोऽनुभवः स्मृतः || ९०० ||

आज्ञतायां यथा शुक्तौ रजताद्यर्थनिश्चितिः ||
अनात्मनिश्चितिस्तद्वदज्ञातेऽनुभवात्मनि || ९०१ ||

ज्ञानात्पृथगसंसिद्धे रजतादेरमेयता ||
शुक्तेरिव त्वविज्ञातज्ञातत्वस्य ततोऽन्यतः || ९०२ ||

यतो न लभते मेयं शुक्तौ रजतधीरतः ||
न रूप्यधीः प्रमाणं स्यात्प्रमेयासंभवादिह || ९०३ ||

यथा न रजते मानं शुक्ताविपि तथैव सा ||
तदप्रबोधताबाधात्तस्याश्चाशुक्तिकात्मनः || ९०४ ||

यथैवं सर्वमानानि प्रत्यङ्मानातिरेकतः ||
अनात्ममेयभाञ्ज्येव विज्ञेयानीति निश्चितिः || ९०५ ||

प्रत्यक्संवित्त्वविज्ञाता तथैवेहानुभूयते ||
अपि प्राङ्भानसंव्याप्तेर्यावद्य्वुत्पाद्यते न ना || ९०६ ||

वास्तव्येव तु संसिद्धिरनुभूतेर्यतस्ततः ||
नाज्ञातत्वस्य बाधः स्याच्छुक्तिकाबाधसिद्धिवत् || ९०७ ||

मानेनानभिसंबन्धान्नेयं षष्ठेन्द्रियार्थवत् ||
अनुभूतेः सुषुप्त्यादेर्न चाप्यनुभवत्वतः ||
निरपेक्षा प्रमाणाप्तौ मानाप्तकरबिल्ववत् || ९०८ ||

प्रमाणव्यापृतेः पूर्वमेवं मेयोऽत्र लभ्यते || ९०९ ||
नैवं वेदान्तसिद्धान्तादन्यसिद्धान्तशासने ||
मेयसिद्धिर्यतस्तस्मान्न मानं तत्र विद्यते || ९१० ||

इह त्वज्ञात आत्मैव मिथ्याज्ञातस्तथैव च ||
तस्य प्रमाणसंबन्धात्सर्वाज्ञानप्रहाणतः || ९११ ||

तत्त्वमस्यादिवाक्येभ्यः सर्वज्ञानप्रसूतितः ||
सर्वाज्ञानापनुत्तेश्च ज्ञेयकार्यसमाप्तितः || ९१२ ||

प्राप्यस्य सर्वस्यावाप्तेस्तथा हेयस्य हानतः ||
सम्यग्धियः सकृत्सूतेः किं कार्यमवशिष्यते || ९१३ ||

अविद्या पूर्ववच्चेत्स्यात्सम्यग्ज्ञातेऽपि वस्तुनि ||
भूयोऽपि सा मृतेरूर्ध्वं नेष्यतीत्यत्र का प्रमा || ९१४ ||

अविद्याविद्ययोर्यस्माद्वाध्यबाधकसंगतिम् ||
मुक्त्वाऽन्यो नास्ति संबन्धो दाह्यदाहकयोरिव || ९१५ ||

बाध्याऽविद्या कथं विद्यां बाधिकां बाध्यते वद ||
दाहकस्य न दाहोऽस्ति वह्नेर्दाह्येन वस्तुना || ९१६ ||

विद्यमानाऽप्यविद्येयं विद्यां चेन्नावधीत्पुरा ||
ध्वस्ता वाधिष्यतेऽविद्या विद्यामित्यत्र का प्रमा || ९१७ ||

अविद्यया चेद्विध्वस्ता विद्येयं कार्त्स्न्यतस्तदा ||
मुषितात्मपरिज्ञानः प्रज्ञां कुर्यात्कथं जडः || ९१८ ||

किंच हेतुमतो जन्म सर्वत्र स्यात्पुनः पुनः ||
सर्वहेतोस्त्वविद्याया ध्वस्तायाः स्यात्कुतो भवः || ९१९ ||

ब्रह्मणश्चेद्भवस्तस्या अनिर्मोक्षः प्रसज्यते ||
स्थास्रुत्वाद्ब्रह्मणो नित्यं किरणानां रवेरिव || ९२० ||

अनादेर्नाप्यनुच्छित्तिः सर्वत्रोच्छित्तिदर्शनात् ||
अनाद्यज्ञातमेयेषु ह्यज्ञानस्य प्रहाणतः || ९२१ ||

अनाद्यज्ञानवन्मेयमूरीकृत्येह सर्वतः ||
उच्छिन्दन्ति प्रमाणानि ह्यज्ञातत्वं प्रमेयगम् || ९२२ ||

न च कारणसंसर्गो नाशोऽज्ञानस्य भण्यते ||
उरगादेः स्रजीवास्य ब्रह्मणोऽकारणत्वतः || ९२३ ||

अज्ञातज्ञापनं मुक्त्वा न चेहास्त्यपरो विधिः ||
तावतैव कृतार्थत्वान्न कार्यमवशिष्यते || ९२४ ||

आत्मैव कारणं यस्य सर्वज्ञानस्य कार्यतः ||
आत्मान्वितेः स्वतः सिद्धेर्न कार्या तस्य चाऽऽत्मधीः || || ९२५ ||

अंशांशिसंगतेरात्माऽप्यहंबुद्ध्याऽनुभूयते ||
तस्यापि नित्यसंबन्धान्न विधेयाऽऽत्मधीरियम् || ९२६ ||

आत्मानात्मपरिज्ञाने यस्य साधारणं मतम् ||
करणं बुद्धिरेवेह न तं प्रत्यपि चोदना || ९२७ ||

बुद्ध्यादेर्विषयान्तस्य प्रतीचोऽन्यस्य वस्तुनः ||
आत्मात्मीयत्वतस्तस्माच्चित्स्वभावमिदं जगत् || ९२८ ||

चित्स्वभावं सदा तत्स्यादन्यहेत्वनपेक्षणात् ||
धर्माधर्माद्यपेक्षत्वादनात्माकारतां प्रति || ९२९ ||

वियत्संपूर्णतां नर्ते घटो नानाविधैर्युतिम् ||
द्रव्यैर्यायाद्वियोगं वा संविदर्ते तथा धियः || ९३० ||

शब्दाद्याकारतां यान्ति संशयाद्यात्मतां तथा ||
प्रत्यक्चित्पूर्णतां मुक्त्वा शून्यतां न च ताः सदा || ९३१ ||

यतोऽतो नाऽऽत्मधीः कार्या नापि तत्संततिस्तथा ||
स्वभावादेव तत्सिद्धेः सर्वप्राणभृतामपि || ९३२ ||

सर्वेषामपि भिन्नानां तथाऽभेदत्वहेतुतः ||
न कार्यैवाऽऽत्मधीः पुंभिः कृतत्वादेव हेतुतः || ९३३ ||

आत्माधाराणि यस्यापि ज्ञानादीनीह वादिनः ||
तस्यापि नाऽऽत्मधीः कार्या नित्यप्राप्तत्वकारणात् || ९३४ ||

देहस्य सर्वदैवास्य जीवतश्चित्स्वभावतः ||
स्वभाववादिनोऽपीयं कार्या नैवाऽऽत्मधीस्तथा || ९३५ ||

नियमे परिसंख्यायां सर्वानात्मासमीक्षणात् ||
वैयर्थ्यं कर्मकाण्डस्य निर्मूलत्वात्प्रसज्यते || ९३६ ||

न चापि नित्यप्राप्तत्वात्तयोरस्तीह संभवः ||
अप्राप्तांशॊ यतो नित्यं विधिः सर्वोऽपि चेष्यते || ९३७ ||

‍कर्तव्यमात्मविज्ञानमित्यत्रैव निराकृतः ||
विधिः सर्वप्रकारोऽपि न त्वबुद्धार्थबोधनं || ९३८ ||

कर्तव्यता न साध्यस्य विज्ञातत्वाद्विधीयते ||
दुःखत्वाच्च न यागस्य ह्युपायोऽतोऽत्र बोध्यते || ९३९ ||

प्रवृत्तिरप्रवृत्तिर्वा मेयवस्त्वनुरोधिनी ||
प्रमाऽत्र बोधिकैवातो न प्रवृत्तिः प्रमाणतः || ९४० ||

कर्त्रादिहेतूच्छित्तेश्च प्रवृत्तेर्नास्ति संभवः ||
सम्यग्ज्ञानसमुत्पत्तौ मेयस्याकारकत्वतः || ९४१ ||

अज्ञानध्वंसि विज्ञानं न च कारकरूपताम् ||
गृहीत्वेह तमो हन्ति द्वैधीभावेऽसिवत्कचित् || ९४२ ||

प्रत्यग्बोधोऽप्रमः सिद्ध आगमापायिमातृवत् ||
प्रत्यङ्भात्रफ़लत्वेन साक्षित्वेन च सर्वदा || ९४३ ||

अनात्मवस्तुना नाऽऽत्माऽकारकत्वाद्विना तमः ||
संबन्धं लभते साक्षात्तथाऽनात्माऽपि चाऽऽत्मना || ९४४ ||

बुद्ध्यादिर्जडरूपत्वात्स्वमहिम्ना न सिध्यति ||
बोधात्मवत्स्वतःसिद्धप्रत्यक्सिद्ध्यैव सिध्यति || ९४५ ||

स्वार्थं प्रत्येव सर्वेऽपि परार्थोऽर्थः प्रसिध्यति ||
यथा स्वप्नविनिर्माणं सिध्येत्स्वप्नदृशं प्रति || ९४६ ||

पृथक्त्वे वाऽपृथक्त्वे वा नैव तस्य मृषात्मता ||
पृथक्त्वे स्वमहिम्नैव तस्य सिद्धेः परात्मवत् || ९४७ ||

आत्मत्वादपृथक्त्वे च मानं नाशे च नेक्ष्यते ||
परमार्थमनाविश्य न मिथ्येति प्रसिध्यति || ९४८ ||

क्लृप्तसर्पाद्यभावोऽयं न स्रक्तत्त्वात्पृथङ्मितः ||
व्यतिरेकेण तत्सिद्धेर्नापि चाऽऽत्मानमन्वियात् || ९४९ ||

स्वार्थस्य प्रत्यगात्मत्वात्प्रत्यग्याथात्म्यतोऽपि च ||
खण्डमुण्डादिवन्मत्तो नानात्मा लभते भिदाम् || ९५० ||

सर्वमात्मेत्यतो वाक्यात्प्रत्यङ्भात्रैकरूपताम् ||
तदबोधप्रहाणेन प्रतीमो जगदात्मनः || ९५१ ||

तत्त्वप्रबोधनं मुक्त्वा कार्यकारणवस्तुनः ||
अपूर्वाद्यर्थवचसा नान्वयाद्यवबोध्यते || ९५२ ||

बोधोऽप्यकारको यस्माद्धन्त्यज्ञानमिहाऽऽत्मनि ||
न चाऽऽवृत्तिव्यपेक्षः सन्व्यञ्जकत्वात्तमोपनुत् || ९५३ ||

एवं स्वात्मनि विज्ञाते निष्क्रियेऽकारकेऽफ़ले ||
प्रवृत्तौ वा निवृत्तौ वा को हेतुरिति भण्यताम् || ९५४ ||

प्रत्यङ्भात्रैकतां मुक्त्वा तदविद्यामृते न हि ||
विद्वाप्रूपान्तरं पश्येद्यत्र हीति तथा श्रुतिः || ९५५ ||

यत्रहिद्वैतमिवभवति तदितर इतरं पश्यति
यत्र त्वस्य सर्वमात्मैवाभूत् तत्केन कंपश्येत्

नातोऽविद्यासमुच्छित्तौ ब्रह्मयाथात्म्यबोधतः ||
प्रतीचि भूयोऽतिद्यायाः संभवोऽस्ति प्रमाणतः || ९५६ ||

रागादिदर्शनं यच्च ज्ञानिनोऽपीह चोद्यते ||
बाधितस्यैव तत्सूतेस्तदप्युक्ते न दूषणम् || ९५७ ||

बाध्यबाधकयोर्यस्मात्संबन्धः सकृदेव तु ||
संबन्धोत्तरकाले तु तत्स्मृत्योरेव संगतिः || ९५८ ||

न च स्मृतेः प्रमाणत्वं क्वचित्सिद्धान्त इष्यते ||
प्रमाणलक्षणाभावान्न च बोधोऽप्रमाणतः || ९५९ ||

मात्रादिकारणध्वस्तेः पराङ्मानप्रबाधतः ||
प्रत्यक्षादिविरोधोऽपि नातश्चोद्यः कथंचन || ९६० ||

उदर्के च शमादीनि साधनानि प्रवक्ष्यति ||
उक्तप्रज्ञाप्रसिद्ध्यर्थं येषु स्वातन्त्र्यमिष्यते || ९६१ ||

नाभिध्यायेदतः शब्दाननात्मार्थवबोधिनः ||
बहूनित्यनुवादः स्यात्तद्बहुत्वस्य सिद्धितः || ९६२ ||

वाचो विग्लापनमिति श्रुत्या निन्दाऽभीधीयते ||
भूरिशब्दानुचिन्तायास्तन्निषेधप्रसिद्धये || ९६३ ||

प्रभूतशब्दाभिध्यानं नालं मोक्षार्थसिद्धये ||
न चेदेवं फ़लं तत्स्याद्वाक्तालुगलशोषणम् || ९६४ ||

उक्तव्याख्यानतोऽन्यस्य व्याख्यानस्य यथोदित -
न्यायेन दूषितत्वात्तद्दूषणार्थं न यत्यते || ९६५ ||

ओमित्येवं सदा ध्यायेदन्या वाचो विमुञ्चथ ||
तेऽनुवित्त्वेति च तथा त्रयीत्यागे वचः स्फ़ुटम् || ९६६ ||

ईत्वर्थ इतिशब्दोऽयं बहुशब्दजिहासया ||
मन्त्राम्नायसमाप्त्यर्थं यदि वेतिसमीरणम् || ९६७ ||

सहेतुकावभिहितौ बन्धमोक्षौ प्रयत्नतः ||
मन्त्रोक्त्या ब्राह्मणोक्त्या च पुंसां श्रेयोभिवाञ्छिनाम् || ९६८ ||

नानुध्यायाद्ब्रहूञ्शब्दानिति कस्मादिहोच्यते ||
अल्पीयसां वा न त्यागः कस्मादित्यभिधीयताम् || ९६९ ||

शब्दस्याल्पीयसोऽत्यागे तत्र तावदिहोच्यते ||
हेतुस्रय्यास्तु संत्यागे तमेतमिति वक्ष्यते || ९७० ||

यदि वा भिन्नवाक्यत्वात्कर्मविज्ञानकाण्डयोः ||
वेदान्तैः कर्मकाण्डस्य परस्परविरोधतः || ९७१ ||

हेतुतां प्रतिपद्यन्ते कर्माण्यपि विमुक्तये ||
बुद्धेः संस्कारकत्वेन यथा तदभिधीयते || ९७२ ||

पूर्वो भागः समस्तोऽपि वेदान्तार्थावबुद्धये ||
यथा भवति वेदस्य तथाऽथ प्रतिपाद्यते || ९७३ ||

वेदान्तार्थं यथायातमनूद्य श्रुतिरादरात् ||
स वा इत्यादिनोक्तार्थं प्रवक्तुमुपचक्रमे || ९७४ ||

परामर्शः सशब्देन पूर्वोक्तस्य प्रसिद्धितः ||
वैशब्दः स्मृतये तस्य मृतिजन्मादिधर्मिणः || ९७५ ||

ध्रुवान्तमन्त्राम्नायोक्त एष इत्यभिधीयते ||
महानज इति वचस्तद्विशेषणासिद्धये || ९७६ ||

अन्वयव्यतिरेकार्था योऽयमित्यादिका श्रुतिः ||
विशेषणविशेष्यार्थं सर्वस्येति तथा वचः || ९७७ ||

यदत्र किंचिद्वक्तव्यं तस्य प्रागेव चोक्तितः ||
सामानाधिकरण्यादेर्नेह तत्पुनरुच्यते || ९७८ ||

भूयान्स साधुना नेति ज्ञानस्य फ़लमुच्यते ||
एष सर्वेश्वरोकत्या च यथोक्तस्यैव संस्तुतिः || ९७९ ||

एतदुक्तं भवत्यत्र योऽयमित्यादिनोदितः ||
विविक्तः कामकर्मादेः स्वयंज्योतिश्च शब्दितः || ९८० ||

स एष ईश्वरः साक्षादिति श्रुत्या प्रदर्शितः ||
विशेषणविशेष्यत्वमीशितव्येश्योरिह || ९८१ ||

यमपेक्ष्येश्वरत्वं स्यात्तत्तावत्प्रतिषेधति ||
विशेषणविरोधित्वान्महत्खं कुम्भगं यथा || ९८२ ||

ईशितव्यापनुत्तौ च तदपेक्षैकसंश्रयात् ||
ईशित्वमपि निःशेषं प्रतीचो विनिवर्तते || ९८३ ||

घटाकाशो महाकाश इत्युक्ते कुम्भखह्नुतौ ||
आकाशमात्रताशेषो यथैवेह तथाऽऽत्मनि || ९८४ ||

विरुद्धयोरसंसर्गो यथैवमविरुद्धयोः ||
तदबोधसमुच्छित्ताववाक्यार्थोऽवशिष्यते || ९८५ ||

ऐदंपर्यमिदं तावत्पदार्थोऽथाधुनोच्यते ||
स वा इतिवचोर्थस्य व्याख्यातत्वान्न यत्यते ||
तद्ब्याख्यानाय भूयोऽपि तस्य चेहानुवादतः || ९८६ ||

आकाशवचसा चोक्तः परोऽज्ञातो जगद्गुरुः ||
जगज्जनिस्थितिध्वंसहेतुरात्मविशेषणम् || ९८७ ||

क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेष स्वभावः प्राक्समीरितः ||
अप्रबुद्धात्मतत्त्वः सन्कारणात्मतया स्थितः || ९८८ ||

सर्वमस्य वशे यस्माद्वशी सर्वस्य तेन सः ||
उदासीनस्य तस्य स्याद्वशित्वमिति चेन्यतम् || ९८९ ||

वशित्वशक्तिसंबन्धान्मैवं यस्मात्पुनर्वचः ||
सर्वस्येशान एवेति सर्वस्येष्टे सदैव सः || ९९० ||

कुमारनृपवत्तत्स्यादीशानत्वं परात्मनः ||
इति चेन्नैतदेवं स्याद्यतोऽधिपतिरुच्यते || ९९१ ||

अधिष्ठायाऽऽत्मकार्यत्वादुत्पत्तिस्थितिहानिषु ||
त्रिविधेनाऽऽधिपत्येन स जगत्पाति सर्वदा || ९९२ ||

धर्माधर्मसमायोगो लोकवच्छासनात्प्रभोः ||
प्राप्नोति चेन्न तत्प्राप्तिः स नेति वचसः श्रुतेः || ९९३ ||

स्वकर्तृफ़लदायित्वं स्वभावः कर्मणां मतः ||
कर्तृस्वामित्वविरहान्नेशस्य फ़लसंगतिः || ९९४ ||

कौटस्थ्यान्नास्य कर्तृत्वमकार्याकारणत्वतः ||
कार्यकारणभेदेन तदविद्यैव संस्थिता || ९९५ ||

अस्थूलं नेति नेतीति न जायत इति श्रुतिः ||
अपूर्वानपरेत्याद्या तथाच सति युज्यते || ९९६ ||

स्वस्वामित्वादिसंबन्धस्तथा नास्याद्वितीयतः ||
यत्र हि द्वैतमित्येवं तथाच श्रुतिशासनम् || ९९७ ||

जन्यादयो विकारा ये संबन्धाश्चापि ये मताः ||
अविद्योपप्लुतस्यैव ते सर्वे स्युर्न तु स्वतः || ९९८ ||

यत एवमतो नेशो भूयान्स्यात्साधुकर्मणा ||
कनीयान्नापि पापेन तदकर्तृत्वहेतुतः || ९९९ ||

क्षेत्रज्ञस्य सतो यद्वत्पण्यपापाभिसंगतिः ||
कर्तृत्वाद्यभिमानित्वान्नेशस्य तदसंभवात् || १००० ||

निर्हेतुत्वात्प्रतीचोऽस्य तमस्वित्वस्य सर्वदा ||
हानिवृद्धी न तस्यातो धर्मोधर्मैरसंगतेः || १००१ ||

न कार्यकारणं वाऽस्य यत्कर्तृत्वादिकारणम् ||
स्वतोऽसङ्गस्वभावत्वान्निरंशैकत्वतस्तथा || १००२ ||

स्वत एवंस्वभावोऽपि तदविद्यासमाश्रयात् ||
एष सर्वेश्वरो देव ईशितव्यव्यपेक्षया || १००३ ||

एष सर्वेश्वर इति पुनरुक्तं किमुच्यते ||
वक्ष्यमाणबुभुत्साया विषयत्वप्रसिद्धये || १००४ ||

अज्ञात एष एवाऽऽत्मा तावन्मात्रसतत्त्वतः ||
ईशादेर्विषयान्तस्य कल्पितत्वमतो भवेत् || १००५ ||

साध्वाद्यनभिसंबन्धे यदि वा हेतुरुच्यते ||
एष इत्यादिवचसा सर्वेशस्याऽऽत्मनः स्फ़ुटः || १००६ ||

धर्माधर्मादितन्त्रोऽर्थस्तत्फ़लेनेह लिप्यते ||
विज्ञानात्मा न तु तथा सर्वेशत्वात्परो भवेत् || १००७ ||

सर्वस्य कर्मणोऽप्येष कारकस्य च तत्कृतः ||
स्वतन्त्र ईश्वरो यस्मान्नातो धर्मादितन्त्रता || १००८ ||

भूतानि जनिमन्त्येष यतः पालयतीश्वरः ||
भूतपालस्ततो देवः कार्याणां कारणत्वतः || १००९ ||

कारणेन हि पाल्यन्ते कार्याणीह यतस्ततः ||
तत्कार्यत्वाच्च भूतानां भूतपालत्वमात्मनः || १०१० ||

भूताधिपतिशब्देन ब्रह्मा वाऽत्राभिधीयते ||
इन्द्रोकेश्वरश्चात्र वरुणाद्यात्मना तथा || १०११ ||

लोकपालोऽपि चाप्येष तथाकार्यस्य दर्शनात् ||
प्रशासिताऽपि चाप्येष तदेतदभिधीयते || १०१२ ||

लोकानां रचना यैषा क्षित्यादीनां व्यवस्थिता ||
सिद्धाऽसंकीर्यमाणेह साऽप्यस्यैवानुशासनात् || १०१३ ||

वर्णाश्रमादिहेतूनां व्यवस्थानामसंकरः ||
नैव सिध्येद्विना हेतुं सेतुरेष इतीक्ष्यताम् || १०१४ ||

यथोदकप्रवाहस्य सेतुर्विधरणस्तथा ||
सर्वलोकव्यवस्थानां सेतुः स परमेश्वरः || १०१५ ||

किमर्थं सेतुरित्येवमाकाङ्क्षायां परं वचः ||
असंभेदाय लोकानामेषामित्यभिधीयते || १०१६ ||

असंभिन्नव्यवस्थाः स्युः कथं नाम यथोदिताः ||
तस्मै तस्मै फ़लायालं सेतुरीशो भवेत्ततः || १०१७ ||

एवं तावत्समासेन षष्ठाध्यायोक्तमादरात् ||
श्रुत्याऽनूद्याखिलं वस्तु तस्याथ प्रतिपत्तये || १०१८ ||

उपायतां यथा सर्वो वेदोऽयं प्रतिपद्यते ||
तमेतमिति वाक्येन तदेतदभिधीयते || १०१९ ||

एतं विविदिषन्त्युक्तं वेदानुवचनादिभिः ||
उपायैरीश्वरं साक्षादपेताशेषकल्पनम् || १०२० ||

स्वातन्त्र्येणेशविषया बुभुत्साऽप्यतिदुर्लभा ||
गम्यते तदुपायानां विधानाद्यत्नतः श्रुतौ || १०२१ ||

विनियोगप्रयत्नाच्च कर्मविज्ञानकाण्डयोः ||
गम्यते भिन्नवाक्यत्वं नैकत्र विनियोगगीः || १०२२ ||

यद्वभुत्साऽपि दुष्प्रापा वद तत्तत्त्वबोधनम् ||
ततोऽपि दुर्लभतरमुपायाल्लभ्यते कुतः || १०२३ ||

बुभुत्सामात्र एवामी वेदानुवचनादयः ||
विनियुक्ता यतस्तस्मान्नैते तज्ज्ञानसिद्धये || १०२४ ||

अत एव श्रुति र्यत्नाच्छमादीनेव वक्ष्यति ||
उपायानात्मयाथात्म्यविज्ञानाय यमात्मकान् || १०२५ ||

बुभुत्सासाधनेष्वेषु वेदानुवचनादिषु ||
अधिकारोऽविशेषेण ह्याश्रमाणां यथायुति || १०२६ ||

यथायोगं यथाश्रद्धं तद्बुभुत्साप्रसिद्धये ||
सर्वाश्रमैरमी कार्या वेदानुवचनादयः || १०२७ ||

वेदानुवचनोक्त्याऽत्र वेदाध्ययनमन्वहम् ||
श्रुत्येह भण्यतेऽस्मभ्यं नित्यस्वाध्यायलक्षणम् || १०२८ ||

ब्राह्मणग्रहणं चात्र द्विजानामुपलक्षणम् ||
अविशिष्टाधिकारित्वात्तेषामात्मावबोधने || १०२९ ||

विविदिषन्तीतिगिरा संबन्धः प्रतिसाधनम् |
साकांक्षत्वादिहज्ञेयो निराकांक्षत्वसिद्धये || १०३० ||

वेदानुवचनोक्त्यावा कर्मकांड परिग्रहः |
व्याख्यानायाथ तस्यैव यज्ञेनेत्यादि रुच्यते || १०३१ ||

प्रकाश्यमान मात्मानं वेदानुवचनेन तु |
इति व्याचक्षते येतु तेषां वेदान्तमात्रकम् |
प्राप्तं वेदानुवचनं तदन्यस्याप्रकाशनात् || १०३२ ||

विरहय्य नवेदान्तान् वेदेन्येन कथंचन |
ग्रन्धेनाऽऽविष्कृतिः साक्षात् आत्मनोस्योपपद्यते || १०३३ ||

तंत्वौपनिषदमिति नियामार्थे सतीष्यते |
श्रौतंवाक्यमिदं न्याय्य नतु सर्वोक्तिभासने || १०३४ ||

ननु सर्वस्य वेदस्य त्वत्पक्षेऽपि नसिद्ध्यति |
ग्रहणं यज्ञदानादि वाचकस्यैव संश्रयात् || १०३५ ||

मैवं विविदिषा मात्र हेतो रेव परिग्रहात् |
वेदानुवचनस्येह नतु तत्वाव बोधिनः || १०३६ ||
त्रय्यन्तस्यग्रहोत्र स्यात् साक्षाज्ञानेतुतद्ग्रहः || १०३७ ||

अप्यभ्यूपगमे नायं दोषोऽस्मान् प्रतिढौकते |
कृत्स्नेवेदग्रहादाद्यव्याख्याने दोष एव न || १०३८ ||

प्रकाश्यमाने मानेन बुभुत्याऽपि नयुज्यते |
साक्षात्त्वाद्वस्तुनो माप्तेः बुभूत्सा प्रात् प्रमायुतेः || १०३९ ||

वेदानुवचनोक्त्याऽत्र नित्यंकर्मोपदिश्यते |
यज्ञदानादिभिस्तन्य साहचर्येणहेतुना || १०४० ||

सिद्धि र्विविधिषायाः स्यात् वेदानु वचनादिभिः |
कथमित्युच्यते तेषां बुद्धि संशुद्धि हेतुतः || १०४१ ||

इदं मेऽङ्गमनेनेति पुंसंस्कारश्रुतेस्तथा ||
यज्ञो दानं तपश्चेति स्मृतेरपि वचः स्फ़ुटम् || १०४२ ||

यस्मिन्विशुद्ध इति च सत्त्वशुद्धौ ध्रुवा स्मृतिः ||
इत्येवमादिवाक्यानि श्रौतान्युक्तार्थसिद्धये || १०४३ ||

ज्ञानमुत्पद्यते पुंसां क्षयात्पापस्य कर्मणः ||
यथाऽऽदर्शतलप्रख्ये पश्यत्यात्मानमात्मनि || १०४४ ||

यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् ||
यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् || १०४५ ||

चत्वारिंशत्तथाऽष्टौ च संस्कारा इति च स्मृतिः ||
योगिनः कर्म कुर्वन्ति सङ्गं त्यक्त्वाऽऽत्मशुद्घये || १०४६ ||

योगयुक्तो विशुद्धात्मा विजितात्मा जितेन्द्रियः ||
सर्वभूतात्मभूतात्मा कुर्वन्नपि न लिप्यते || १०४७ ||

गार्भैर्होमैर्जातकर्मचूडामौञ्जीनिबन्धनैः ||
बैजिकं गार्भिकं चैनो द्विजानामपमृज्यते || १०४८ ||

स्वाध्यायेन व्रतैर्हौमैस्त्रैविद्येनेज्यया सुतैः ||
महायज्ञैश्च यज्ञैश्च ब्राह्मीयं क्रियते तनुः || १०४९ ||

इत्येवं शतशः सन्ति यथोक्तार्थप्रसिद्धये ||
स्मृतिवाक्यानि पुंबुद्धिशुद्धिशंसीनि कर्मभिः || १०५० ||

संसारानर्थहेतुत्वज्ञानायैव च कर्मणाम् ||
काम्यानामिह निर्देशस्तज्जिहासाप्रसिद्धये || १०५१ ||

यद्वा विविदिषार्थत्वं काम्यानामपि कर्मणाम् ||
तमेतमिति वाक्येन संयोगस्य पृथक्त्वतः || १०५२ ||

देशे काले च पात्रे च दानं श्रद्धादिपूर्वकम् ||
शुद्धिकृत्स्याद्धियः पुंसो बहिर्वेद्यपि शास्रतः || १०५३ ||

नियमाद्दूंद्वसंपातसहनं तप उच्यते ||
तस्यापि बुद्धिसंशुद्धिहेतुत्वं शास्त्रतो मतम् || १०५४ ||

विजिज्ञासस्व तद्ब्रह्म तपसैवेति च श्रुतिः ||
तपसा कल्मषं हन्तीत्यपि च स्मृतिशासनम् || १०५५ ||

यद्दुस्तरं यद्दुरापं यद्दुर्गं यच्च दुष्करम् ||
सर्वं तत्तपसा साध्यं तपो हि दुरतिक्रमम् || १०५६ ||

अनाशकं चानशनं कामानशनलक्षणम् ||
रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिति चाऽऽह हि || १०५७ ||

कामानशनबोधार्थं वेदव्यासोऽपि यत्नतः ||
मृत्य्वन्तं वा सनियमं तदप्यत्यन्तशुद्धिकृत् || १०५८ ||

प्रत्यग्विविदिषामात्रहेतुत्वान्न मृतेर्भयम् ||
अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो यातीति च स्मृतेः || १०५९ ||

भावितैः करणैश्चायं बहुसंसारयोनिषु ||
आसादयति शुद्धात्मा मोक्षं वै प्रथमाश्रमे || १०६० ||

पृथूदकादितीर्थेषु तथाच मरणं स्मृतौ ||
श्रूयते मुक्तये साक्षान्न भयं स्यादतो मृतेः || १०६१ ||

साक्षात्तु वस्तुविज्ञाने श्रुत्या यत्र नियुज्यते ||
विद्वापरिहरेत्तत्र मृतिहेतुं प्रयत्नतः || १०६२ ||

चतुर्णामाश्रमाणां वा वेदानुवचनादिना ||
श्रुत्येह ग्रहणं ज्ञेयं तद्बुभुत्साप्रसिद्धये || १०६३ ||

ब्रह्मचर्यान्तवाक्येन ब्रह्मचारिपरिग्रहः ||
तपसा तापसस्यैव यज्ञेन गृहिणस्तथा || १०६४ ||

श्रद्धानाशकवाल्यं तु सर्वार्थमिति गम्यते ||
एतमेव विदित्वेति पारिव्राज्यं च वक्ष्यति || १०६५ ||

सर्वेऽपि क्रमशस्त्वेते सेव्यमाना यथाविधि ||
यथोक्तकारिणं विप्रं नयन्ति परमां गतिम् || १०६६ ||

चतुर्भिराश्रमैरेभिर्यथाशास्त्रमनुष्ठितैः ||
अत्यन्तं क्षेममाप्नोतीत्यापस्तम्बोऽप्यभाषत || १०६७ ||

यं तं विविदिषन्त्युच्चैर्यथोक्तैः साधनैः परम् ||
एतमेव विदित्वाऽथ मुनिः स्यात्प्राग्यथोदितः || १०६८ ||

पाण्डित्यबाल्ययोर्निष्ठां मुनित्वं प्रागवादिषम् ||
सर्वकर्ममुचां यस्मान्न तत्साधारणं ततः || १०६९ ||

योगस्य च समस्तस्य प्रत्यग्विज्ञानजन्मने ||
उपयोगो यतस्तस्मान्नाऽऽत्मज्ञानोदयात्परः || १०७० ||

शमादीन्येव विद्यायाः साधनानि यतस्ततः ||
कुतोऽसंन्यासिनस्तत्स्यान्मुनित्वं निष्प्रमाणकम् || १०७१ ||

मननात्मकमेवास्य कर्म नान्यद्यतस्ततः ||
मुनित्वं न्यासिनो युक्तं मौनाच्चाप्यस्य सर्वदा || १०७२ ||

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञाननिष्ठता मुनिता यतः ||
तज्ज्ञानजन्मनो नोर्ध्वं मुनिता तत्फ़लत्वतः || १०७३ ||

एतमेवेत्यवधृतेरस्यैवैकस्य वस्तुनः ||
तदज्ञानैकहेतुत्वात्सर्वस्यानात्मवस्तुनः || १०७४ ||

सामर्थ्याच्च ततोऽस्यैव प्रत्यग्याथात्म्यवेदिनः ||
मुनित्वं प्रत्यगज्ञानहेतुकर्मापवर्जनात् || १०७५ ||

किंचैतमेवमात्मानं सर्वानर्थैककारणम् ||
मोहमात्रव्यवहितमाप्तुमिच्छन्त आदरात् || १०७६ ||

आत्मयाथात्म्यविज्ञानसर्वाविद्योपमर्दिना ||
सम्यग्ज्ञनप्रदीपेन प्रत्यक्प्रवणबुद्घयः || १०७७ ||

विरक्ताः सर्वसंसारादाग्रजाद् बुद्धिशुद्धितः ||
उत्पन्ननिखिलानर्थतित्यक्षा दोषदर्शनात् || १०७८ ||

वाङ्भनःकायकर्मभ्योऽतः प्रव्रजनशीलिनः || १०७९ ||
एतमेवेत्यवधृतेर्न लोकत्रकयामिनाम् ||
पारिव्राज्येऽधिकारोऽस्तीत्ययमर्थोऽवगम्यते || १०८० ||

असाधारणसाध्यानि पुत्रादीनि यथा तथा ||
पुत्रादिकामत्यागोऽपि स्यादसाधारणोऽर्थवान् || १०८१ ||

परस्परविरोधाच्च पराक्प्रत्यक्फ़लात्मनाम् ||
पुत्रादिसाधनानां च तत्त्यागस्य च वर्त्मनः || १०८२ ||

पूर्वे समुद्रे यः पन्था न स गच्छति पश्चिमम् ||
एकः पन्था हि मोक्षस्येत्यपि व्यासोऽपि चावदत् || १०८३ ||

प्रव्राजिनोऽत्र गृह्यन्ते प्रसिद्धेर्यदि वा परे ||
त्रिदण्डिनः समाख्यायास्तेष्वेवातिप्रसिद्धितः || १०८४ ||

पराञ्चि खानीत्यादीनि श्रौतानि च वचांसि नः ||
तानि वा इति निन्दित्वा न्यासो ब्रह्मेति शासनात् || १०८५ ||

उपायो न्यास एवातः प्रत्यग्ज्ञानस्य जन्मने ||
प्रत्यग्ज्ञानविरुद्धत्वान्मनोवाक्कायकर्मणाम् || १०८६ ||

शब्दादिप्रकृतीन्येव कार्याणि करणानि च ||
प्रत्यग्ज्ञानाय नैवालमतस्तानि विरोधतः || १०८७ ||

आत्मलोकपरीप्सायां तस्मात्साधनमुत्तमम् ||
त्याग एव हि विज्ञेयं मनोवाक्कायकर्मणाम् || १०८८ ||

प्रतिसाध्यं सुतादीनि यथा लोकत्रयार्थिनाम् ||
नियतानि तथैवेह प्रत्यग्लोकाप्तिमिच्छताम् || १०८९ ||

सर्वकर्मपरित्यागः साधनं परमं मतम् ||
असंभवे हि कर्माणि विधीयन्तेऽस्य सर्वतः || १०९० ||

रागाद्याकृष्टचेतस्त्वान्न चेच्छक्रोत्यशेषतः ||
कर्माणि मानवस्त्यक्तुं स करोतु यथाविधि || १०९१ ||

कर्माणि कर्मसंत्यागसामर्थ्यार्थं दिवानिशम् ||
न कर्मणामनारम्भात्तथाच स्मृतिशासनम् || १०९२ || ||

आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते ||
योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते || १०९३ ||

कोऽभिप्रायोऽखिलं कर्म त्यजतां साधनैः सह ||
आत्मलोकार्थिनां पुंसामिति पृष्टेऽर्थ उच्यते || १०९४ ||

एतद्ध स्मेति वचसा पारिव्राज्येऽभिधीयते ||
अर्थवादस्वरूपेण हेतुः श्रुत्या प्रयत्नतः || १०९५ ||

तदेतत्कारणं स्पष्टं पारिव्राज्येऽभीधीयते ||
ऐतिह्यार्थं च ह स्मेति वैशब्दः स्मरणाय च || १०९६ ||

पूर्वेऽतिक्रान्तकालीना विद्वांसो ज्ञाततत्त्वकाः ||
तिसृणामेषणानां स्यात्प्रजामित्युपलक्षणम् || १०९७ ||

न कामयन्ते नेच्छन्ति पुत्रोत्पत्त्यादिलक्षणाः ||
एषणाः सकला एताः कस्मादित्यभिधीयते || १०९८ ||

एषणास्त्यजतां तेषामभिप्रायमिमं शृणु ||
एषणात्रितयस्यापि किमित्याक्षेप उच्यते || १०९९ ||

प्रजया किं करिष्यामः कनीयःफ़लया वयम् ||
स्वतःसिद्धैकलो ह्यात्मा येषां लोको ध्रुवोऽक्षयः || ११०० ||

आत्मात्वादेव चावाप्तः सर्वसाधनानिःस्पृहः ||
वस्तूत्पत्त्यादिमद्यस्मात्साधनानि व्यपेक्षते || ११०१ ||

यच्चोत्पत्त्यादिमद्वस्तु तत्तुच्छं स्वप्नवस्तुवत् ||
आत्मज्ञाने तु निःशेषफ़लान्तर्भावकारणात् || ११०२ ||

नाऽऽत्मलाभात्परो लाभः कृत्स्नेऽपि जगतीक्ष्यते ||
सर्वप्राप्यार्थसंप्राप्तेः सर्वहेयनिराकृतेः || ११०३ ||

इति चेतसि संधाय ह्याक्षिपन्ति प्रजादिकम् ||
नृलोकादिफ़लं सर्वमेषणात्रयमादरात् || ११०४ ||

उत्पाद्यमाप्यं संस्कार्यं विकार्यं चैषणाफ़लम् ||
तस्मिन्नेवंविधे कः स्यात्संतोषो विदुषामपि || ११०५ ||

आत्मब्रह्मानुलोम्येन ह्येषणात्याग इष्यते ||
साधनं ब्रह्मविद्येव ब्रह्मज्ञानस्य जन्मने || ११०६ ||

आप्ताशेषपुमर्थस्य प्रत्यग्याथात्म्यबोधिनः ||
दग्धात्मतमसः पुंसो नैषणाऽपेक्षितेष्यते || ११०७ ||

सर्वभूतात्मभूतस्य सर्वैकात्म्यं प्रपश्यतः ||
आप्ताशेषपुमर्थस्य त्यक्ताशेषासुखस्य च || ११०८ ||

प्राप्तस्य परमं स्वास्थ्यं वद किं स्यात्प्रजादिभिः ||
इति निश्चित्य निःसङ्गाः प्रव्रजन्त्येव सर्वतः || ११०९ ||

धावतोऽविदुषो दृष्ट्वा मृगतृष्णोदकार्थिनः ||
तत्तोयतत्त्ववित्कश्चिन्न हि धावति मूढवत् || १११० ||

यथैवं श्रुतितोऽशेषवाङ्भनःकायसाधन-
प्रवृत्तिविषयप्रत्यग्याथात्म्यज्ञानिनामिह || ११११ ||

अविद्यापटसंवीतधिषणान्कामिनो नरान् ||
पुत्रोत्पत्त्यादिसाध्येषु प्रवृत्तान्वीक्ष्य यत्नतः ||
अस्माकं न प्रवृत्तिः स्यात्कृतार्थत्वाच्च कारणात् || १११२ ||

यदज्ञानात्प्रवृत्तिर्या तज्ज्ञानात्सा कुतो भवेत् ||
तस्मात्सर्वप्रवृत्तीनां हानिः स्यादात्मबोधतः || १११३ ||

सदोत्पत्तेरनुत्पाद्योऽनाप्यश्चापि तथाऽऽत्मानः || १११४ ||
असंस्कार्योऽक्रियाङ्गत्वान्निर्गुणत्वात्तथाऽऽत्मनः ||
कौटस्थ्यादविकार्योऽयं वद स्यात्कर्थणा हि किम् || १११५ ||

नोत्पत्त्यादि स्वतो यस्य स्वत एवास्ति यस्य तत् ||
न तस्य कर्मापेक्षाऽस्ति कर्मापेक्षा ततोऽन्यतः || १११६ ||

उत्पत्त्यादौ समर्थं यद्धेतुमात्रमपेक्षते ||
फ़लवत्कर्म तत्रैव ततोऽन्यत्राफ़लं भवेत् || १११७ ||

उक्तहेतुबलात्तस्माद्विदित्वाऽऽत्मानमात्मना ||
प्रव्रजेयुः समस्ताभ्य एषणाभ्यो द्रुतं बुधाः || १११८ ||

पुत्रोत्पत्तिं समुद्दिश्य ह्येषणा दारसंग्रहः ||
पुत्रैषणेति सेहोक्ता यदि वाऽतोऽन्यथैषणा || १११९ ||

मनुष्यलोकसंप्राप्तिं समुद्दिश्यास्य यैषणा ||
पुत्रोत्पत्त्येह तत्प्राप्तौ साऽत्र पुत्रैषणोच्यते || ११२० ||

दैवं च मानुषं वित्तं कर्मणे यत्प्रयोजकम् ||
देवतादिपरिज्ञानं दैवं पश्वादि मानुषम् || ११२१ ||

संसारकारणध्वंसि यत्तु ज्ञानं विमुक्तिदम् ||
वित्तश्रुत्या न तद्ग्राह्यं तस्य कर्मविरोधतः || ११२२ ||

यस्य साधनभावः स्यात्प्रवृत्तौ सर्वकर्मणाम् ||
गर्तादेरिव वित्तत्वं तस्य ज्ञानस्य कर्मसु || ११२३ ||

कर्महेतुविरुद्धं तु न वित्तं ज्ञानमिष्यते || ११२४ ||
कर्मप्रकरणाकाङ्क्षि ज्ञानं कर्मगुणो भवेत् ||
यद्धि प्रकरणे यस्य तत्तदङ्गं प्रचक्षते || ११२५ ||

स्वरूपलाभमात्रेण यत्त्वविद्यां निहन्ति नः ||
न तदङ्गं प्रधानं वा ज्ञानं स्यात्कर्मणः क्वचित् || ११२६ ||

एतद्बलेन संन्यास एषणाभ्योऽवसीयते ||
देवलोकफ़लं ज्ञानमेषणैवेति गम्यते || ११२७ ||

लोकैषणाग्रहेणैव वित्तान्तर्भावसिद्धितः ||
फ़लोद्देशेन या चेष्टा सैव लोकैषणा यतः || ११२८ ||

यत्तु चोदितमित्येव क्रियते कर्म निष्फ़लम् ||
वित्तैषणेति तां ब्रूमो जामित्वविनिवृत्सया || ११२९ ||

लोकोद्देशेन या चेष्टा वाङ्भनःकायसाधना ||
लोकैपणेति तामाहुरेषणार्थविदो जनाः || ११३० ||

क्रियाकारकरूपाभ्य एषणाभ्यः प्रबोधतः ||
प्रातिलोम्येन यत्स्थानं व्युत्थानमिति तद्विदुः || ११३१ ||

इत्येवमादि व्याख्येयं व्याख्यातं पूर्वमेव तु ||
कहोलब्राह्मणे नातस्तद्व्याख्यानाय यत्यते || ११३२ ||

प्रव्रजेयुरतो लोकमीप्सन्तो ब्राह्मणा बुधाः ||
प्रव्रजन्तीति च विधिरर्थवादेन संगतेः || ११३३ ||

नार्थवादान्तरापेक्षा ह्यर्थवादस्य युज्यते ||
विधिनैवैकवाक्यत्वमर्थवादस्य युज्यते || ११३४ ||

अर्थवादेन लिङ्गेन तस्माद्विधिरयं स्फ़ुटः ||
विधिशेषत्वमुज्झित्वा नार्थवादो यतोऽन्यतः || ११३५ ||

समानकर्तृकत्वोक्तेर्विभागोक्तेः फ़लस्य च ||
प्रव्रजन्तीत्येष विधिरर्थवादेन चान्वयात् || ११३६ ||

विज्ञानेन विदित्वेति श्रूयतेऽस्यैककर्तृता ||
विविनक्ति फ़लं चापि येषामित्येवमादिना || ११३७ ||

प्रव्रजन्तीति नाप्येतत्सकृत्छ्रुतमिहेष्यते ||
प्राप्तवल्लोकनुत्यर्थमर्थवादव्यपेक्षि च ||
प्रधानवदतो नेदं लोकस्तुतिपरं भवेत् || ११३८ ||

नाप्यनुष्ठेयरूपेण पारिव्राज्येन संस्तुतिः ||
आत्मलोकस्य युक्ता स्यान्नापि तज्ज्ञानसंस्तुतिः || ११३९ ||

अथानुष्ठेयमपि संस्तुत्यर्थं भवतेष्यते ||
अनुष्ठेयस्य दर्शादेः स्तुत्यर्थत्वं प्रसज्यते || ११४० ||

कर्तव्यता न च ज्ञाता पारिव्राज्यस्य कुत्रचित् ||
स्तुत्यर्थत्वं यतोऽस्येह भवता परिकल्प्यते || ११४१ ||

अन्यत्रापि विधौ कल्प्य इहैवासौ समर्थ्यताम् || ११४२ ||
भूमिष्ठे मधुनि प्राप्ते को विद्वान्पर्वतं व्रजेत् ||
लब्धेऽपि प्रव्रजन्तीति विधावन्यत्र किं श्रमः || ११४३ ||

काणकुण्ठादिविषये यत्तु कैश्चित्प्रकल्प्यते ||
पारिव्राज्यं न तद्युक्तमननुष्ठेयरूपतः || ११४४ ||

कर्तव्यत्वेन न ज्ञातं वृक्षाद्यारोहणं यथा ||
संन्यासोऽपि तथैवायं नैव कार्यतया मतः ||
प्रव्रजन्तीत्यतो नास्य स्तुतिगन्धोऽपि विद्यते || ११४५ ||

ननु चाऽऽत्मप्रबोधेन विधिगोचरलङ्गघिनः ||
कृतकृत्यस्य मुक्तस्य विधिरेष कथं भवेत् || ११४६ ||

परिहारोऽस्य चोद्यस्य कहोलब्राह्मणेऽखिलः ||
यतोऽभाणि मया पूर्वं नेहातः पुनरूच्यते || ११४७ ||

ब्रह्मचर्यं समाप्येतिप्रत्यक्षश्रुतिमूलतः ||
चतुर्णामाश्रमाणां स्यान्नोपेक्षाऽतोऽनुमानतः || ११४८ ||

न च वेदैकमूलत्वविरहात्स्यात्प्रमाणता ||
आचारस्य स्मृतेर्वाऽपि बौद्धाद्याचारवद्ध्रुवम् || ११४९ ||

धर्मस्य वेदमूलत्वादवेदस्य न धर्मता ||
इत्येवं न्यायवद्वाक्यमाहुर्वेदप्रमाणकाः || ११५० ||

वेदशास्रानपेक्षत्वं स्मृतिशास्रस्य चेन्मतम् ||
निर्ग्रन्थिशास्रतुल्यत्वं स्मृतीनां वः प्रसज्यते || ११५१ ||

नापि स्मृतिव्यपेक्षाऽस्ति श्रुतेः स्वातन्त्र्यकारणात् ||
स्मृत्यर्थस्यानुवादोऽयं पारतन्त्र्येऽसति श्रुतेः || ११५२ ||

स्वतन्त्रयोर्मिथोऽपेक्षा नापि स्यात्परतन्त्रयोः ||
पारतन्त्र्यान्न चापेक्षा स्वतन्त्रस्य स्वतः कचित् || ११५३ ||

स्मृत्यर्थं न श्रुतिस्तस्मादनुवक्तीह कुत्रचित् ||
स्मृतिस्त्वनुवदत्येव श्रुत्यर्थं परतन्त्रतः || ११५४ ||

आत्मा चेदिष्यते लोकः कर्माण्येव न किं नराः ||
तत्प्राप्त्यर्थं प्रयत्नेन कुर्वन्तीह दिवानिशम् || ११५५ ||

पारिव्राज्येन किं कार्यमिति चेदुच्यते शृणु ||
अस्यात्यन्तमसंबन्धादात्मलोकस्य कर्मभिः || ११५६ ||

नोत्पत्त्याद्यभिसंबन्ध आत्मनोऽस्योपपद्यते ||
यतोऽतः कर्मणां कार्यं नेह संभाव्यतेऽण्वपि || ११५७ ||

तदसंभावनायाश्च को हेतुरिति भण्यते ||
स एष नेति नेत्यात्मा यस्मात्प्रागपि वर्णितः || ११५८ ||

प्रध्वस्तैकात्म्यसंमोहो नेति नेत्यात्मविद्यया ||
अगृह्याद्यात्मतां यातः स्वमहिम्नि व्यवस्थितः || ११५९ ||

कर्मणां चाऽऽत्मविद्यायां चरितार्थत्वकारणात् ||
विद्ययाऽपि न चेत्कार्यं कर्मभिः स्यात्कथं नु तत् || ११६० ||

एवं चतुर्भिरध्यायैर्यथाव्याख्यातवर्त्मना ||
मुमुक्षुः प्रापितः स्वास्थ्यं परमैकात्म्यलक्षणम् || ११६१ ||

यस्मादेवमयं तस्माद्विदिते परमात्मनि ||
ज्ञेयकार्यसमाप्तत्वान्न किंचिदवशिष्यते || ११६२ ||

सर्वकर्मफ़लानां च तथाऽन्तर्भावसंभवात् ||
आप्ते कर्मफ़ले नात आरम्भः कर्मणामिह || ११६३ ||

तथाच भगावान्व्यास इममर्थमुवाच ह ||
सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते || ११६४ ||

नातो विज्ञाततत्त्वस्य कर्महेतुप्रबाधनात् ||
वाङ्भनःकायसाध्यानामारम्भः सर्वकर्मणाम् || ११६५ ||

यस्त्वेषणानिवृत्तः स्यान्नेति नेत्यात्मविद्यया || ११६६ ||
नेतीत्यात्मैव संवृत्तो यतोऽतस्तं विपश्चितम् ||
उभे न व्याप्नुतोऽज्ञोत्थे नेति नेत्यात्मनि स्थितम् || ११६७ ||

के ते उभे न तरत इत्युक्तार्थविवक्षया ||
अत इत्यादिकं तस्मादाजगामोत्तरं वचः || ११६८ ||

अतो निमित्तादत्यर्थमहं पापमकारिषम् ||
भोक्तव्यं तन्मयेदानीं मरणात्समनन्तरम् || ११६९ ||

असह्यानन्तदुःखौघमहाभयमुपस्थितम् ||
इत्येष घोरसंकल्पो हिक्किकावशवर्तिनः ||
सर्वसामर्थ्यहीनस्य जायते तापकारणम् || ११७० ||

क्षयिष्णु पुण्यं चैतस्माद्धेतोरकरवं पुरा ||
इत्येते विचिकित्से द्वे सर्वस्य भवतो मृतौ || ११७१ ||

एते न तरतोऽज्ञोत्थे तद्धेत्वज्ञानघस्मरम् ||
अशनायाद्यतिक्रान्तं ब्रह्मास्मीत्यात्मवेदिनम् ||
कथं ते व्याप्नुतोऽविद्याहेतूत्थे ब्रह्मवेदितम् || ११७२ ||

तापाय पुण्यमप्याहुः परिणामादिसंगतेः ||
क्षयातिशययोगित्वात्तथा व्यासोऽप्यभाषत ||
तस्य स्थानवरिष्ठस्य सर्वे निरयसंज्ञिताः || ११७३ ||

न व्याप्नुतस्ते तं कस्मात्कर्मणी साध्वसाधुनी ||
इतिहेतूपदेशार्थमुभे इति परं वचः || ११७४ ||

उभे एते तरत्येष विद्वांस्तद्धेतुबाधनात् ||
उभे न तरतोऽतस्तमुभे न तपतश्च तम् || ११७५ ||

कृतं फ़लप्रदानेन प्रत्यवायेन चाकृतम् ||
न तापयति कर्मैतन्नेति नेत्यात्मदर्शिनम् || ११७६ ||

पुण्यं वा यदि वा पापं न कर्मेहास्ति तादृशम् ||
लोकोऽस्य मीयते येन ब्रह्मविद्याप्रकाशितः || ११७७ ||

न तस्य प्रतिमा अस्ति यस्य नाम महद्यशः ||
इति मन्त्रोऽपि चाऽऽनन्त्यमैकात्म्यस्यावदत्स्वयम् || ११७८ ||

सर्वकर्मातिगं ब्रह्म प्रत्यङ्भात्रसतत्त्वकम् ||
मन्त्रेणाप्यात्मनो रूपं तदेतदिति वर्ण्यते || ११७९ ||

एष योऽभिहितः पूर्वं तं साक्षाद्दृष्टवानृषिः ||
तत्रैव निष्ठां यातः सन्मन्त्रमेतमुदीरयेत् || ११८० ||

आ ब्रह्मणोऽस्य ये सिद्धा अविद्याकर्महेतुतः ||
सर्वेऽपि महिमानोऽमी क्षणप्रध्वंसिनो मताः || ११८१ ||

एष एवैकलो नित्यो बाह्यसाधननिस्पृहः ||
महिमा ब्राह्मणस्योक्तो नेतीत्याद्युक्तिभिः पुरा || ११८२ ||

अस्यैकस्य स्वतः सिद्धेर्न वृद्धिः पुण्यकर्मभिः ||
न च पापैः कनीयस्ता तस्यासाध्यत्वहेतुतः || ११८३ ||

वृद्धिहानी यतो दृष्टे कर्मसाध्यस्य वस्तुनः ||
कर्मानपेक्षसंसिद्धेः कथं ते भवतो वद || ११८४ ||

स ब्राह्मण इति गिरा यः श्रुत्या प्रतिपादितः ||
ग्रहणं ब्राह्मणस्येति तस्यैवेहाऽऽत्मवस्तुनः || ११८५ ||

महिमा विद्यामानोऽपि तदविद्यासमुद्भव-
देहजात्यादिमानस्य वृद्धिहान्यादिसंगतेः || ११८६ ||

अविद्यमानवज्ज्ञेयो महिमाप्रतिबोधतः ||
ब्राह्मणग्रहणेनातः कृतकृत्या इहोच्यते || ११८७ ||

महिमैवंविधो यस्माद्ब्राह्मणस्यात आदरात् ||
पदवित्स्यान्महिम्नोऽस्य महत्तज्ज्ञानतः फ़लम् || ११८८ ||

तत्त्ववित्स्यान्महिम्नोऽस्येत्येष मन्त्रो विधित्सितः ||
फ़लवादोऽर्थवादः स्यादस्यैव तु विधेः परः || ११८९ ||

महिम्नोऽस्यैव वा साक्षाद्वाक्यार्थप्रतिबुद्धये ||
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां स्यात्पदार्थविचक्षणः || ११९० ||

यतः पदार्थसंबोधान्नेति नेत्यादिलक्षणम् ||
महिमानं श्रुतेर्वेत्ति फ़लं चेत्स्यात्ततोऽपि किम् || ११९१ ||

तं विदित्वेत्यतः प्राह फ़लं वाक्यार्थबोधतः ||
यस्मादेवंफ़लं ज्ञानमेवंविद्यत्नतस्ततः || ११९२ ||

शमादिसाधनो भूत्वा महम्निः पदविद्भवेत् ||
इति मन्त्रोक्त एवार्थो ब्राह्मणेनापि वर्ण्यते || ११९३ ||

धर्माधर्मासमायोगो यस्मात्प्रत्यग्धियः फ़लम् ||
एवंविदादरात्तस्मात्प्रत्यक्प्रवणधीर्नरः || ११९४ ||

उत्पन्नात्मबुभुत्सुः सन्वेदानुवचनादिभिः ||
विरक्त आग्रजाल्लोकान्मोक्षादर्वाक्षु भूमिषु || ११९५ ||

संशुद्धधिषणोऽत्यर्थं वैदिकैरेव साधनैः ||
पराङ्भुखीकृतः शुद्ध्या तैस्तैः संसारिकैः फ़लैः || ११९६ ||

दुःखात्मकत्वात्सर्वेषां शिखिविन्यस्तहस्तवत् || ११९७ ||
इत्येवं ध्वस्तनिःशेषकल्मषः पूर्वसाधनैः ||
उत्पन्नात्मबुभुत्सुः संस्त्यक्तसर्वपरिग्रहः || ११९८ ||

रजस्तमोजरागादिदोषानाक्षिप्तशेमुषिः ||
मुमुक्ष्ववस्थां संप्राप्त एवं पूर्वोक्तसाधनैः || ११९९ ||

मन्त्रब्राह्मणरूपिण्याऽथेदानीं विनियुज्यते ||
श्रुत्याऽशेषतमोघातिप्रत्यग्ज्ञानस्य जन्मने || १२०० ||

एवं पूर्वोक्तमन्त्रार्थज्ञानतत्फ़लवित्सुधीः ||
शमादिसाधनो विद्यादन्वयव्यतिरेकतः ||
व्युत्थाप्यानात्मनः पश्येत्प्रविश्याऽऽत्मानमात्मना || १२०१ ||

वाक्यादेव ततोऽसङ्गः सर्वमात्मोति वीक्षते ||
इत्येतद्ब्राह्मणेनेह प्रयत्नेन विधीयते || १२०२ ||

दान्तो भूत्वा ततः शान्तस्ततश्चोपरतो भवेत् ||
अर्थक्रमो बलीयान्स्याद्यतः पाठक्रमादिह || १२०३ ||

क्रियानिवृत्तिविषये प्रयोगो जगतीक्ष्यते ||
अभिधानस्य शान्तादेः प्रत्यक्षेणेह सर्वतः || १२०४ ||

बहिष्करणचेष्टाया निवृत्तौ दान्त उच्यते ||
दान्तोऽश्वो गौर्गजो वाऽपि प्रयोगस्तत्र वीक्ष्यते || १२०५ ||

अन्तःकरणचेष्टाया निवृत्तौ शान्त उच्यते ||
शान्तो भिक्षुस्तपस्वीति तत्प्रयोगसमीक्षणात् || १२०६ ||

नन्वप्राप्तौ विधिर्युक्तः प्राप्तास्त्वेते दमादयः ||
कुतस्तत्प्राप्तिरिति चेद्यथा प्राप्तिस्तथोच्यते || १२०७ ||

प्रतिषिद्धं तथा काम्यं चापलं नित्यमेव च ||
इयदेव जगत्यस्मिन्पुंसां कर्म समीक्ष्यते || १२०८ ||

निषिद्धस्य निषिद्धत्वात्कार्मकाण्डेऽपि कर्मणः ||
कुतो वेदान्तविद्यायां तस्य प्राप्तिर्मनागपि || १२०९ ||

मुक्तेरर्वाक्षु काम्येषु मुमुक्षुत्वाद्विरक्ततः ||
काम्यकर्मापि नैवेह मुमुक्षोः संभवत्यतः || १२१० ||

रजस्तमोतिवर्तित्वात्सत्त्वसंशुद्धिहेतुतः ||
चापलान्यपि कर्माणि नातः सन्त्यस्य कानिचित् || १२११ ||

न पाणिपादचपल इत्युक्तेर्वा निषेधतः ||
नातः संभाव्यते कर्म मुमुक्षोश्चापलं क्वचित् || १२१२ ||

नित्यस्याकरणाद्यः स्यादनर्थः करणादपि ||
नित्यस्यावाप्यतेऽसौ चेद्वद किं नित्यकर्मणा || १२१३ ||

एवं नित्यानि कर्माणि कुर्वतः शुद्धचेतसः ||
तित्यक्षा जायते पुंसो नित्येष्वपि च कर्मसु || १२१४ ||

संसारमोक्षणायाऽऽशु नित्यं कर्म न चेदलम् ||
कोऽर्थस्तेनेह पुंसः स्यादकृतेन कृतेन वा || १२१५ ||

इति संजातपरमवैराग्यो नित्यकर्मणः ||
स्वतस्त्यागं करोत्येव प्राप्तास्तेन शमादयः || १२१६ ||

यमान्सेवेत सततं न नित्यं नियमान्बुधः ||
यमान्पतत्यकुर्वाणो नियमान्केवलान्भजन् || १२१७ ||

सत्यमेवं शमादीनां प्राप्तत्वान्नेष्यते विधिः ||
प्राप्तानामेव तेषां तु साधनत्वं विधीयते ||
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानजन्मने श्रुतिवाक्यतः || १२१८ ||

यथोक्तविषये तेषां साधनत्वं न मानतः ||
यतः प्राप्तमतः श्रुत्या साधनत्वं विधीयते || १२१९ ||

निवृत्तिमात्रं प्राप्तं वा भवेदुक्तेन वर्त्मना ||
कर्तव्यता निवृत्तेस्तु न प्राप्तेति विधीयते || १२२० ||

ननु दान्तशमोक्त्यैव सर्वस्यैवेह कर्मणः ||
वारितत्वादुपरतश्रुत्याऽन्यत्किं विधीयते || १२२१ ||

बहिरन्तःक्रियातोऽन्या न क्रिया विद्यते यतः ||
नोत्सर्गविधिना यस्मान्नापवादस्य बाधनम् || १२२२ ||

भूताहिंसाविधिर्यस्मान्नाग्नीषोमीयमारभित् ||
ऊर्ध्वं प्राणा उत्क्रामन्ति यूनः स्थविर आयति || १२२३ ||

प्रत्युत्थानाभिवादाभ्यां पुनस्तान्प्रतिपद्यतॆ ||
इत्यौत्सर्गिकमाचारं यथा ब्रह्मा प्रबाधतॆ || १२२४ ||

आगच्छति गुरौ तूष्णीमासीनस्तद्वदत्र च ||
औत्सर्गिकत्यागविधिं नित्यकर्मविधिर्बलात् ||
तस्य जीवनमात्रैकहेतुत्वाद्बाधते ध्रुवम् || १२२५ ||

नित्यकर्मविधेर्यस्माच्छमादिविधिना हतिः ||
न संप्राप्तेत्यतो यत्नात्प्रारब्धोपरतश्रुतिः || १२२६ ||

इह चोपरतश्रुत्या तिष्ठत्यादिवदुच्यते ||
कर्माकर्मैव पुंसोऽस्य ह्यनुष्ठेयतयाऽऽमृतेः || १२२७ ||

अनुष्ठेयतया श्रुत्या निवृत्तिः सर्वकर्मणाम् ||
यस्माद्विधीयते तस्मात्तत्त्यागी पतितो भवेत् || १२२८ ||

इत्यत्र चोदयित्वैके परिहारं प्रचक्षते ||
नित्यानां कर्मणां कस्मात्परित्यागो विधीयते || १२२९ ||

काम्यादिकर्मवत्तेषां मनोव्याक्षेषहेतुतः ||
त्यागोऽतश्चोद्यते श्रुत्या नित्यानामपि कर्मणाम् || १२३० ||

भूत्वा समाहित इति समाधानं विधास्यते ||
चोद्यस्यासंभवाऽस्यात्र श्रुत्यैव विहितत्वतः || १२३१ ||

साधनत्वेन शान्त्यादेः सम्यग्ज्ञानस्य जन्मने ||
नातश्चोद्यावकाशोऽत्र शमादेर्विहितत्वतः || १२३२ ||

साध्यसाधनसंबन्धविधाने सत्यसंभवः ||
स्वर्गादाविव यागादेर्विधानादेव कारणात् || १२३३ ||

दोषान्तरप्रसङ्गार्थं परिहारः कृतस्ततः ||
चोद्यपूर्वक एतस्मिन्नन्यचोद्यस्य संभवात् || १२३४ ||

यदि व्याक्षेपकारित्वान्नित्यं कर्म निषिध्यते ||
बहु भिक्षाटनाद्यस्ति तत्कस्मान्न निषिध्यते || १२३५ ||

वेदान्तश्रवणाद्यस्ति बहु व्याक्षेपकारि च ||
तन्नित्यकर्मवत्सस्माच्छ्रुत्येह न निषिध्यते || १२३६ ||

नैष दोषः प्रधानार्थसमाप्तेरेव कारणात् ||
भिक्षाटनाद्यनुष्ठानं तादर्थ्यान्न निषिध्यते || १२३७ ||

प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानसमाप्त्याऽपेक्षितत्वतः ||
वेदान्तश्रवणादीनां न त्यागोऽतोऽत्र भण्यते || १२३८ ||

समाप्तिं न समायाति प्रधानं यदसंभवे ||
निषिद्धमपि तत्कार्यं तत्समाप्तिप्रयुक्तितः || १२३९ ||

प्रधानचोदनैवास्य चोदनातोऽवगम्यते ||
भिक्षाटनादिना नर्ते प्रधानं हि समाप्यते || १२४० ||

शेषभक्षं न कुर्वन्ति प्रधानार्थानुरोधतः ||
साक्षाद्विहितमप्येवं तादर्थ्यात्कर्म नो मतम् || १२४१ ||

याः काश्चिज्जीवता शत्यास्त्यक्तुं तित्यक्षता क्रियाः ||
ताः सर्वाः संपरित्यज्य निमेषाजौ व्यवस्थितः || १२४२ ||

उक्तविध्यर्थविषयाद्याः क्रिया विषयान्तरे ||
निषिध्यन्तेऽत्र ताः सर्वा व्याधातायैव ता यतः || १२४३ ||

द्वंद्वप्रवाहसंपातसहिष्णुरभिधीयते ||
तितिक्षुवचनेनात्र दुरुक्तादेस्तथैव च || १२४४ ||

स्वातन्त्र्यं येषु कर्तुः स्यात्करणाकरणं प्रति ||
तान्येव तु निषिद्धानि कर्माणीह शमादिभिः || १२४५ ||

अस्वातन्त्र्यं तु येषु स्यात्कर्तुः कर्मसु सर्वदा ||
समाहितोक्त्याऽथेदानीं तन्निरोधो विधीयते || १२४६ ||

पिण्डीकृत्येन्द्रियग्रामं बुद्धावारोप्य निश्चलम् ||
विषयांस्तत्स्मृतींस्त्यक्त्वा तिष्ठेच्चिदनुरोधतः || १२४७ ||

एषोऽभ्युपायः सर्वत्र वेदान्तेषु विधीयते ||
तत्त्वमस्यादिवाक्यार्थज्ञानोत्पत्त्यर्थमादरात् || १२४८ ||

नाविरतो दुश्चरितान्नाशान्तो नासमाहितः ||
नाशान्तमानसो वाऽपि प्रज्ञानेनैनमाप्नुयात् || १२४९ ||

मुक्तेर्हि बिभ्यातो देवा मोहेनापिदधुर्नरान् ||
ततस्ते कर्मसूद्युक्ताः प्रावर्तन्त दिवानिशम् || १२५० ||

यतः कर्म तमोहेतुस्तस्मादेव मुमुक्षुभिः ||
ज्ञानेन भित्त्वा संमोहं सर्वानर्थैकसंश्रम् || १२५१ ||

संन्यस्य सर्वकर्माणि प्रत्यक्प्रवणधीर्नरः ||
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानमात्रमेव समाश्रयेत् || १२५२ ||

तत एवैकलाद्यस्मात्संसाराद्विप्रमुच्यते ||
इत्येतदाह विस्पष्टं भाल्लविब्राह्मणं वचः || १२५३ ||

यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह ||
बुद्धिश्च न विचेष्टेन तामाहुः परमां गतिम् || १२५४ ||

तां योगमिति मन्यन्ते स्थिरामिन्द्रियधारणाम् ||
अप्रमत्तस्तदा भवति योगो हि प्रभवाप्ययौ || १२५५ ||

यच्छेद्वाङ्भनसी प्राज्ञास्तद्यच्छेज्ज्ञान आत्मनि ||
ज्ञानमात्मनि महति तद्यच्छेच्छान्त आत्मनि || १२५६ ||

उत्तिष्ठत जाग्रत प्राप्य वराग्निबोधत ||
सत्येन लभ्यस्तपसा ह्येष आत्मा सम्यग्ज्ञानेन ब्रह्मचर्येण नित्यम् ||
अन्तःशरीरे ज्योतिर्मयो हि शुभ्रो यं पश्यन्ति यतयः क्षीणदोषाः || १२५७ ||

न चक्षुषा गृह्यते नापि वाचा नान्यैर्देवैस्तपसा कर्मणा वा ||
ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्त्वस्ततस्तु तं पश्यते निष्कलं ध्यायमानः || १२५८ ||

प्रतिशाखं तथाऽन्यानि ज्ञानोपायप्रसिद्धये ||
तन्मूलानि तथाऽन्यानि स्मृतिवाक्यानि कोटिशः || १२५९ ||

सन्त्येवाऽऽत्मपरिज्ञानसाधनानां प्रसिद्धये ||
अनग्निरनिकेतः स्यादशर्माऽशरणो मुनिः || १२६० ||

त्यज धर्ममधर्मं च उभे सत्यानृते त्यज ||
उभे सत्यानृते त्यक्त्वा येन त्यजसि तं त्यज || १२६१ ||

यतो यतो निवर्तते ततस्ततो विमुच्यते ||
निवर्तनाद्धि सर्वतो न वेत्ति दुःखमण्वपि || १२६२ ||

कोऽहं कस्य कुतो वेति कः कथं वा भवेदिति ||
प्रयोजनमतिर्नित्यमेवं मोक्षाश्रमी भवेत् || १२६३ ||

नैतादृशं ब्राह्मणस्यास्ति वित्तं यथैकता समता सत्यता च ||
शीलं स्थितिर्दण्डनिधानमार्जवं ततस्ततश्चोपरमः क्रियाभ्यः || १२६४ ||

निवर्तयित्वा रसनं रसेभ्यो घ्राणं च गन्धाच्छ्रवणं च शब्दात् ||
स्पर्शात्तनुं रूपगुणाच्च चक्षुस्ततः परं पश्यति स्वं स्वभावम् || १२६५ ||

एवं मनुवसिष्ठादिधर्मेष्वपि सहस्रशः ||
स्पष्टानि सन्ति वाक्यानि यथोक्तार्थप्रसिद्धये || १२६६ ||

साध्यस्य कर्मणस्त्यागात्सामर्थ्यादेव सिद्धतः ||
तत्साधनस् संत्यागे श्रद्धावित्तगिराऽत्र किम् || १२६७ ||

मैवं दृष्टार्थविषये यत्कर्मास्यावशेषितम् ||
तत्साधनेष्वममताविधानार्थं वचो यतः || १२६८ ||

श्रद्धैव वित्तमस्येति नान्यदस्य यतस्ततः ||
श्रद्धावित्तोऽयमित्युक्तः संन्यासी सर्वकर्मणाम् || १२६९ ||

भूत्वेत्यस्याभिसंबन्धः सर्वैः शान्तादिभिः पदैः ||
विधिनाऽस्यापि चाऽऽक्षेपाद्विधितन्त्रत्वमिष्यते || १२७० ||

पाण्डित्यादि पुरोक्तं यत्तस्येयमुपसंहृतिः ||
प्राक्तदात्मानमेवावेदिति यच्च समीरितम् ||

सेतिकर्तव्यताकोऽथ विधिस्तस्यायमुच्यते || १२७१ ||

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां यथोक्तैः साधनैर्युतः || १२७२ ||
आत्मन्येव तमात्मानं निष्कृष्यानात्मराशितः ||
पश्येदित्यभिसंबन्धः पश्यतीत्यथवा भवेत् || १२७३ ||

विध्यर्थस्य पुरा प्राप्तेः काण्वानामनुवादतः ||
द्रष्टव्याद्युक्तितस्तस्मात्पश्यतीत्यभिधीयते || १२७४ ||

आत्माऽनात्मप्रधानत्वाद्ब्रह्मरूपेण नेक्ष्यते || १२७५ ||
विशेषणत्वं स्वार्थोऽपि सत्कार्ये कारणे गतः ||
स्वात्माविद्यासमुत्थेऽस्मिन्नात्माविद्यासमाश्रयात् || १२७६ ||

देहेन्द्रियमनोधीभ्यो ह्यन्वयव्यतिरेकतः ||
मुञ्जेषीकावदुत्कृष्य पश्येदात्मानमात्मनि || १२७७ ||

आत्मन्येव यदाऽऽत्मानं विभज्यानात्मनोऽखिलात् ||
प्रपश्यति तदाऽनात्मा न पृथग्व्यवशिष्यते || १२७८ ||

स एष नेति नेत्यात्मेत्यथैतस्मात्पुरोदितात् ||
वाक्यात्सर्वमसंसर्गमात्मानं परिपश्यति || १२७९ ||

अविद्यातज्जकार्याणां प्रत्यग्दर्शनबाधतः ||
अव्यावृत्ताननुगतं ब्रह्मात्मनं प्रपश्यति || १२८० ||

नानुत्पन्नमतो ज्ञानं नाप्यज्ञानमबाधितम् ||
कृत्स्नज्ञेयसमाप्तत्वान्न किंचिदवशिष्यते || १२८१ ||

इयं सा ब्रह्मविद्योक्ता मधुकाण्डे पुरोदिता ||
या तस्या जन्मनः काले फ़लं श्रुत्याऽधुनोच्यते || १२८२ ||

अकर्तृत्वात्मविज्ञानाद्ध्वस्तात्माज्ञानहेतुतः ||
नैनं ब्रह्मविदं पाप्मा तरत्यज्ञं यथा तथा || १२८३ ||

पाप्मशब्देन धर्मोऽपि देहोपादानहेतुतः ||
मुमुक्षोस्तदनिष्टत्वादिह निःशेष उच्यते || १२८४ ||

दुःखाभावः सदेहस्य नैवास्तीति श्रुतेर्मतम् ||
तस्माद्देहोऽप्यनर्थः स्याद्देहो नाशाच्च सर्वदा || १२८५ ||

न तपत्यथ तं कस्मात्तापकोऽप्यात्मवेदिनम् ||
पाप्मेति हेतुरधुना तत्र श्रुत्याऽभिधीयते || १२८६ ||

अकर्तृत्वात्मयाथात्म्यसम्यग्ज्ञानाग्निना यतः ||
सर्वं पापं तपत्येष भस्मसात्कुरुतेऽग्निवत् || १२८७ ||

स्वयमेवेश्वरः प्राह प्रपन्नाय किरीटिने ||
पुराणः शाश्वतोऽचिन्त्यः सर्वभूतानुकम्पया || १२८८ ||

यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन ||
ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा || १२८९ ||

संबन्धे सति पाप्माऽयं स्वफ़लेनानुतापयेत् ||
अकर्तृत्वान्न संबन्धो विदुषोऽस्तीह पाप्मभिः || १२९० ||

तदेतदुच्यते श्रुत्या नैनं पाप्मेति यत्नतः ||
नैनं ब्रह्मविदं पाप्मा तरति व्याप्नुते स्वतः || १२९१ ||

तदकर्तृत्वतो हेतोर्ब्रह्मवित्तु सकारणम् ||
सर्वं तरति पाप्मानं सर्पादीन्त्रशना यथा || १२९२ ||

आत्मयाथात्म्यवित्सोऽयं विपापो विरजः स्वतः ||
निष्कर्मा स्याद्विपापोऽयं विरजस्कोऽप्यकामतः || १२९३ ||

सर्वसंशयहेत्येश्च प्रत्यङ्मोहस्य नाशतः ||
स्यादेषोऽविचिकित्सोऽतः सर्वसंशयवर्जितः || १२९४ ||

एवमात्मापरिज्ञानाद्ध्वस्ताविद्यो भवेद्यदा ||
अनापन्नादिमध्यान्तं ब्राह्मण्यं लभते तदा || १२९५ ||

इमामवस्थामापन्नो मुख्यो ब्राह्मण उच्यते ||
भाविवृत्त्या स गौणस्तु प्रागतो ब्राह्मणो भवेत् || १२९६ ||

जातौ ब्राह्मणशब्दोऽयं मा प्रापदिति तं श्रुतिः ||
व्याचष्टेऽतः प्रयत्नेन ब्रह्मलोकगिरा स्वयम् || १२९७ ||

अव्यावृत्ताननुगतं ब्रह्मेत्यत्राभिधीयते ||
लोकोऽपि दृष्टिमात्रत्वात्प्रत्यङ्भात्रं निरुच्यते || १२९८ ||

अन्योन्यार्थसमाप्तित्वात्कर्मधारय एव तु ||
समासोऽत्र परिग्राह्यो निषादस्थपतिर्यथा || १२९९ ||

श्रुतमेकविभक्तित्वं विभक्त्यन्तरकल्पनात् ||
लघीयोऽतीव यत्तस्मात्कर्मधारय एव सः || १३०० ||

ब्रह्मलोकमिमं साक्षाद्धे सम्राड् ब्रह्मविद्यया ||
प्रापितोऽस्यभवं पूर्वं यत्प्रतिज्ञातवानहम् || १३०१ ||

इत्येवं याज्ञवल्क्यस्तं नृपमुक्तेन वर्त्मना ||
साक्षादनुशशासैनमित्युक्तिः स्याच्छ्रुतेरियम् || १३०२ ||

अनुशिष्टोऽथ नृपतिर्विद्यानिष्क्रयहेतुतः ||
सोऽहमित्यादिकं वाक्यं गुरुमाह त्वरान्वितः || १३०३ ||

ब्रह्मविद्या समाप्तेयं ससंन्यासाऽद्वयात्मिका ||
सेतिकर्तव्यताकेयं साङ्गा निःश्रेयसे नृणाम् || १३०४ ||

निःशेषपुरुषार्थोऽयं समाप्तो ब्रह्मबोधतः ||
सर्वानर्थनिरासार्थमेतावानेव चाऽऽदृतैः || १३०५ ||

कर्तव्यो यत्नमास्थाय कृते यस्मिन्कृतार्थता ||
नान्यतः कृतकृत्यः स्यादुक्तज्ञानातिरेकतः || १३०६ ||

व्याख्यातो योऽयमत्राऽऽत्मा स विज्ञानानुरोधतः ||
फ़लाय स्यादविज्ञात इत्येतदधुनोच्यते || १३०७ ||

पञ्चमान्त उपन्यस्तं रातेर्दातुः परायणम् ||
तद्विदस्तिष्ठमानस्येत्यस्य चेहोपसंहृतिः || १३०८ ||

आत्मान्तेनास्य वाक्येन स्वतस्तत्त्वमिहोच्यते ||
अन्नादवसुदानाभ्यामविद्योत्थं तु भण्यते || १३०९ ||

निःशेषान्नादनादात्मा प्राणान्तोऽन्नाद उच्यते ||
आत्माऽयं कारणं यस्मात्कार्यमित्यखिलं ततः || १३१० ||

कारणेऽनुपयुक्तं यत्कार्यं तन्नेह विद्यते ||
कार्येऽप्यनुपयुक्तं यन्न तत्कारणमुच्यते || १३११ ||

अन्योन्यार्थव्यपेक्षित्वात्कार्यकारणवस्तुनोः ||
नान्योन्यार्थातिरेकेण सिध्येते कार्यकारणे || १३१२ ||

वसूपकरणं प्रोक्तं तद्ददातीश्वरत्वतः ||
यतस्ततोऽज आत्माऽयं वसुदान इहोच्यते || १३१३ ||

अन्नादवसुदानाभ्यां गुणाभ्यां यः समीक्षते ||
ईश्वरं स यथादृष्टि फ़लमाप्नोति मानवः || १३१४ ||

इत्येवमयथावस्तुदर्शिनः फ़लमीरितम् ||
यथावस्तुदृशोऽप्येवं यथा रज्ज्वादिदर्शिनः || १३१५ ||

ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् ||
इति चाऽऽहेश्वरो वाक्यमुक्तार्थप्रतिपत्तये || १३१६ ||

यथातत्त्वं तु योऽज्ञातं वस्तु साक्षात्प्रपद्यते ||
यथावस्त्वेव तस्यापि फ़लं स्यादिति भण्यते || १३१७ ||

काण्डद्वयस्य वा योऽर्थः स संक्षिप्याभिधीयते ||
स वा इत्यादिवाक्येन सारार्थस्य जिघृक्षया || १३१८ ||

अविद्यावान्पुरा योक्तो मृत्युजन्मादिसंसृतिः ||
स वा इति गिरा सोऽत्र स्मार्यते ब्रह्मसंगतौ || १३१९ ||

स वा एष पुरोक्तेन यो वाक्येन प्रकाशितः ||
प्रध्वस्ताज्ञानतज्जः सन्परां निर्वृतिमगतः || १३२० ||

महानित्यभिधानेन सत्यज्ञानादिलक्षणम् ||
ब्रह्मैव प्रोच्यते साक्षात्प्रत्यगात्मविशेषणम् || १३२१ ||

ब्रह्मैवाऽऽत्मा स्वतोऽबोधादब्रह्मैव प्रकाशते ||
जरादिधर्मवांस्तस्माद्ब्रह्मणैव विशेष्यते || १३२२ ||

प्रमान्तरानधिगता ब्रह्मता प्रत्यगात्मनः ||
प्रत्यक्त्वं ब्रह्मणस्तद्वद्वचसैव प्रबोध्यते || १३२३ ||

अहं ब्रह्मेतिवाक्योत्थविज्ञानात्प्रत्यगात्मनः ||
ध्वस्तेऽज्ञाने सकार्येऽथ यद्रूपं तदिहोच्यते || १३२४ ||

रज्जुः सर्पादिनेवाऽऽत्मा विनाऽविद्यां न जायते ||
कार्यात्मना यतस्तस्मादात्माऽज इति भण्यते || १३२५ ||

सर्वभावविकाराणां जन्म मूलं यतस्ततः ||
सर्वेषां प्रतिषेधः स्यान्निषेधादात्मजन्मनः || १३२६ ||

तथाऽपि ताञ्श्रुतिर्यत्नाज्जरादीन्प्रतिषेधति ||
स्वाभाविकत्वाशङ्कायाः प्रतिषेधस्य सिद्धये || १३२७ ||

कालात्मना ह्यवच्छेदान्नायं कालंजरत्वतः ||
देहादिवज्जरामेति तस्मादात्माऽजरः स्मृतः || १३२८ ||

सर्वस्य परिणामस्य हानोपादानमात्रतः ||
जराजन्मनिषेधेन सर्वोऽतोऽत्र निषिध्यते || १३२९ ||

परिणामोऽस्य येनान्त्यः श्रुत्येह प्रतिषिध्यते || १३३० ||
देहस्थितेरवसितिर्मृतिशब्देन भण्यते ||
तन्निषेधोऽमरोकत्याऽत्र नित्यस्याऽऽत्मन उच्यते || १३३१ ||

नाजस्यापरिणामस्य मरणं जगतीक्ष्यते ||
अजोऽजरश्च तेनोक्तोऽमरश्चैष ततः स्मृतः || १३३२ ||

परिणामात्मको मृत्युरमरोक्त्या निवारितः ||
अमृतोक्त्याऽथ नाशोऽस्य वार्यते यो निरन्वयः || १३३३ ||

अविनाशीत्यपि तथा विनाशद्वयमात्मनः ||
श्रुत्या निषिध्यते साक्षात्प्रत्यक्तौटस्थ्यसिद्धये || १३३४ ||

कामकर्मतमोभावादमरोऽमृत एव च ||
तत एवाभयः प्रत्यङ्भयं हि तदबोधतः ||
कारणस्य निषेधोऽतो भयकार्यनिषेधतः || १३३५ ||

कुतोऽभयत्वसंसिद्धिः प्रतीच इति शङ्किते ||
ब्रह्मेत्याहाऽऽत्मनस्तत्त्वं ब्रह्म त्वभयमेव हि || १३३६ ||

अहं ब्रह्मेत्यतः साक्षाद्यथोक्तेनैव वर्त्मना ||
भयहेतोर्निरासेन स ब्रह्माभमश्नुते || १३३७ ||

सर्वोपनिषदामेष संक्षिप्तोऽर्थ इहोदितः ||
उत्पत्त्यादिविकल्पोऽयमस्यैव प्रतिपत्तये || १३३८ ||

एकप्रभृतिसंख्येयं रेखासंकेतवर्त्मना ||
प्रतिपत्तिरसंख्येयवस्तुनः स्याद्यथा तथा || १३३९ ||

सर्वप्रमाणविषयलङ् घिनोऽकार्यकारण-
वस्तुनः प्रतिपत्तिः स्याज्जन्मादिध्वंसवर्त्मना || १३४० ||

संख्येयत्वं न रेखायाः संख्यात्वं वाऽञ्जसेष्यते ||
तदध्यारोपगत्यैव तथाऽपि प्रतिपत्तये || १३४१ ||

यथैवमवगच्छन्ति प्रध्वस्ताशेषकल्पनम् ||
आत्मानं स्थितिजन्मादिकल्पनोपायमात्रताः || १३४२ ||

पत्रकज्जलरेखाभिर्यथा वाऽध्यासवर्त्मना ||
वर्णाञ्जानन्त्यकारादीन्पत्रादिभ्यो विलक्षणान् || १३४३ ||

तथोत्पत्त्यादिकाध्यासवर्त्मना तद्विलक्षणम् ||
जन्मादिहेतुध्वंसेन नेतीति ब्रह्म गम्यते || १३४४ ||

इति काण्डद्वयोक्तोऽर्थः संहृत्य सफ़लोऽखिलः ||
इह प्रदर्शितो वाक्ये तत्समाप्तिविवक्षा || १३४५ ||

निरधारि पुरा ब्रह्म मधुक्राण्डागमेन यत् ||
याज्ञवल्कीयकाण्डेन तद्युक्त्याऽथोपपदितम् || १ ||

जल्पन्यायेन तत्पूर्वं पञ्चमे प्रतिपादितम् ||
वादन्यायेन तद्भूयः षष्ठे सम्यक्प्रपञ्चितम् || २ ||

अथाधुना निगमनस्थानीयमिदमुच्यते ||
मैत्रेयीब्राह्मणं श्रुत्या तथाच न्यायविद्वचः || ३ ||

हेतूक्तितः प्रतिज्ञायाः सिद्धार्थाया यदुत्तरम् ||
वचो निगमनं तत्स्याद्वाक्यस्यावयवोक्तिभाक् || ४ ||

ससंन्यासाऽऽत्मविद्या या मधुकाण्डागमोदिता ||
उपपत्तिप्रधानेऽपि सैव मोक्षेऽवसीयते || ५ ||

आत्मज्ञानं ससंन्यासं मोक्षायेत्यागमाद्यथा ||
युक्तितोऽपि तथा ज्ञेयमिति चेहोपसंहृतिः || ६ ||

व्याख्यातत्वात्पदार्थानां चतुर्थेऽध्याय एव तु ||
तद्व्याख्यानाय यत्नोऽतो न भूयः क्रियतेऽधुना || ७ ||

शब्दस्यैवाऽऽत्मनो जन्म चतुर्थे प्रतिपादितम् ||
सर्वोपसंहृतेरत्र यागादेरपि भण्यते || ८ ||

शब्दोऽयं बहुधा भिन्नो नामैव परमात्मजम् ||
यागदानादिकं कर्म रूपं लोकपुरःसरम् || ९ ||

सर्वमेतदयत्नेन तत एव विनिःसृतम् ||
अनन्यभूतं तेनातः साक्षात्तत्त्वं प्रगीयते || १० ||

अन्तर्बहीरसघनः सैन्धवस्य घनो यथा ||
विज्ञानघन एवायं विज्ञानात्मा तथैव च || ११ ||

स्वविकारोपसंश्लेषाद्विज्ञानात्मत्वमेत्यतः ||
तद्धेतुनाशात्प्रकृतिं स्वामेव प्रतिपद्यते || १२ ||

परिणामनिषेधः स्यादविनाशिगिराऽऽत्मनः ||
अनुच्छित्तिगिरा नाशो वार्यते यो निरन्वयः || १३ ||

मात्रासंसर्गजस्त्वेष यो विनाशादिधर्मवान् ||
अविद्यामात्रहेतूत्थो रज्जुसर्पादिवन्मतः || १४ ||

ब्रह्मैवैकः स आत्मोक्तो ह्यध्यायेषु चतुर्ष्वपि ||
उपायमात्रभेदोऽत्र न तूपेयः प्रभिद्यते || १५ ||

नेति नेति चतुर्थेऽसौ यथैव प्रतिपादितः ||
नेतीति पञ्चमेऽप्येवं निर्विकल्पोऽवधारितः || १६ ||

षष्ठोऽपि जनकाख्यानप्रारम्भे तद्वदीरितः ||
निर्विकल्पो यथैकोऽर्थो नेतीत्यत्रोपसंदृतः || १७ ||

नेतीति शास्रावसितौ तथैवाऽऽत्मोपसंहृतः ||
एकरूपमतस्तत्त्वं सर्वत्रैव विवक्षितम् || १८ ||

नेति नेत्यात्मकात्तत्त्वात्प्रकाराणां शतैरपि ||
निरूप्यमाणे नान्यादृग्यस्मात्तत्वं समीक्ष्यते || १९ ||

तर्कतो यदि वा वाक्यादत एवेदमेव तु ||
नेतिनेत्यात्मविज्ञानमृतत्वैकसाधनम् || २० ||

ससंन्यासं विनिश्चेयमिति शास्रस्य संग्रहः ||
अमृतप्राप्तयेऽलं स्यात्साधनान्तरनिस्पृहम् || २१ ||

यथोदितमिदं ज्ञानं सहकार्यन्यसाधन-
निरपेक्षमलं मुक्त्या इत्येतदभिधीयते || २२ ||

एतावदर एवैतदमृत्वस्य सिद्धये ||
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानं नान्यत्किंचिदपेक्ष्यते || २३ ||

इत्युक्तार्थपरिज्ञानदार्ढ्यार्थं सर्वसाधनम् ||
कर्माणि चापनुद्याऽऽशु प्रवव्राजाविचारयन् || २४ ||

न केवलमिदं ज्ञानं कर्मसाधननिस्पृहम् ||
निःशेषकर्मसंन्यासापेक्षाऽपि स्याद्यतो मुनिः || २५ ||

सम्यग्विज्ञाततत्त्वत्वात्कृतार्थोऽप्यखिलं स्वयम् ||
तत्याज कर्म त्वरया वाङ्भनःकायसाधनम् || २६ ||

अतोऽवगम्यते नूनं न कर्म सहतेऽखिलम् ||
आत्मज्ञानं यतोऽत्याक्षीत्सम्यग्ज्ञानोऽपि तन्मुनिः || २७ ||

कर्महेतुविरुद्धत्वात्सम्यग्ज्ञानस्य कर्मणा ||
विरोधोऽत्यर्थमेवातस्तत्त्यक्तं ज्ञानशालिना || २८ ||

एवं काण्डद्वयेनेयं सफ़लाऽनवशेषतः ||
सर्वसंन्यासनिष्ठा च ब्रह्मविद्या समीरिता || २९ ||

एतावानुपदेशः स्याद्वेदे श्रेयोर्थिनां नृणाम् ||
कृतकृत्यो भवेत्क्षिप्रमेतज्ज्ञात्वाऽनुशासनम् || ३० ||

त्रिसाहस्री तथा पञ्च शतान्यत्र समासतः ||
चत्वारिंशत्तथा श्लोकाः षष्ठाध्यायस्य वार्तिके ||

समाप्तं याज्ञवल्कीयं काण्डमैकात्म्यनिष्ठितम् ।।
खिलकाण्डमथेदानीं यथावदुपवर्ण्यते ।। १ ।।

संभावितं न यत्पूर्वं कर्मविज्ञानकाण्डयोः ।।
तदत्र भण्यते सर्वं खिलकाण्डत्वहेतुतः ।। २ ।।

अपास्तनिखिलध्वान्ततज्जं ब्रह्मोपवर्णितम् ।।
पूर्वैश्चतुर्भिरध्यायैर्यद्धीः कैवल्यसिद्धये ।। ३ ।। ।।

सोपाधकस्य तस्यैव व्यवाहारानुपातिनः
उपासनानि वाच्यानि यान्यनुक्तान्यतः परम् ।। ४ ।।

प्रकृष्टाभ्युदयार्थानि क्रममुक्तिकराणि च ।।
सर्वोास्त्यङ्गभूतानि वक्तव्यानीति यत्यते ।। ६ ।।

कार्यकारणसंबन्धव्याजमाश्रित्य तत्परम् ।।
व्याख्यातं यत्नतः पूर्वमात्मज्ञानप्रसिद्धये ।। ७ ।।

चरितार्थत्वतस्तस्य कार्यकारणवस्तुनः ।।
निषेधायेयमुक्तिः स्यात्पूर्णमित्येवमादिना ।। ८ ।।

न व्यावृत्तमिदं सर्वं पराक्प्रत्ययमानगम् ।।
नानुवृत्तं तथैवैतन्नाप्यभावैकनिष्ठितम् ।। ९ ।।

अव्यावृत्ताननुगतमात्मप्रत्ययमीरितम् ।।
यस्मात्पूर्णमिदं साक्षात्तादात्म्यं तेन वर्ण्यते ।। १० ।।

अज्ञातामिथ्याविज्ञाततत्त्वमात्रैकनिष्ठितम् ।।
सम्यग्ज्ञानं यतस्तस्मात्पूर्णं तज्ज्ञेयमुच्यते ।। ११ ।।

गोत्ववन्नानुवृत्तं यन्न व्यावृत्तं च खण्डवत् ।।
अनन्यमानमानन्दं पूर्णं तदभिधीयते ।। १२ ।।

अदः परोक्षमत्यन्तं सर्वकार्यस्य कारणम् ।।
कार्यानुमेयं तद्विद्यात्पूर्णमात्रसतत्त्वकम् ।। १३ ।।

इदं यज्जनिमत्किंचिन्नामरूपक्रियात्मकम् ।।
प्रत्यक्षाद्यवसेयं यत्पूर्णं तदपि पूर्ववत् ।। १४ ।।

कार्यकारणयोश्चेष्टा पूर्णात्पूर्णमितीर्यते ।।
वस्तुवृत्तमिदं तावत्प्रगपि ज्ञानसंगतेः ।। १५ ।।

अथ हेतुफलावेशनिषेधाय परं वचः ।।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ।। १६ ।।

ब्रह्म वा इदमित्यादि मधुकाण्डे यदीरितम् ।।
तदेव पूर्णमित्यादिवाक्येनेहोपसंहृतम् ।। १७ ।।

अपीताखिलकार्यं सत्तमोमात्रावशेषगम् ।।
भास्वत्स्वार्थं चिदेकस्थमदः पूर्णामिहोच्यते ।। १८ ।।

तमोन्वितं च यत्कार्यं साक्षिणः साक्ष्यतां गतम् ।।
प्रत्यक्षमागमापायि विद्यात्पूर्णमिदं तथा ।। १९ ।।

ईशक्षेत्रज्ञयोरेवं तमस्तज्जाभिसंस्थयोः ।।
सामानाधिकरण्यादेर्वाक्यादैकात्म्यमुच्यते ।। २० ।।

क्षेत्रज्ञेश्वरभेदेन ह्यभिन्नं वस्त्वविद्यया ।।
भिन्नं बोधात्तमोध्वस्तौ नेतीत्यात्माऽवशिष्यते ।। २१ ।।

न भेदो न च संसर्गो नाप्यभावोऽवसीयते ।।
तन्मूलाज्ञानविध्वस्तेर्यथोक्तागममानतः ।। २२ ।।

स्रगज्ञानमनादाय तदुत्थैः संगतिः स्रजः ।।
नैव संभाव्यते यद्वत्तथेहाऽऽत्मनि वीक्ष्यताम् ।। २३ ।।

कार्यकारणयोर्ध्वस्तावपूर्वाद्युक्तिबोधतः ।।
आत्मप्रत्ययमागम्यः स्वार्थ आत्माऽवशिष्यते ।। २४ ।।

यादृगस्य द्वये रूपमात्मनैवावगम्यते ।।
तावदेव हतान्ध्यस्य तदन्यानवशेषतः ।। २५ ।।

यदेवेहेति च तथा मन्त्रोऽप्युच्चैर्जगाद नः ।।
अन्यदेवेति च श्रुतिः कार्येतरनिषेधिनी ।। २६ ।।

आत्मेतिदृष्टेर्मेयत्वं स्वार्यावगतितोऽपरम् ।।
नान्यदुत्सहते वोढुमिति पूर्वमवादिषम् ।। २७ ।।

एवं यथोदिते तावत्प्रमाणार्थेऽप्यवस्थिते ।।
अन्यथेदं वचः केचिद्व्याचख्युरतिनैपुणात् ।। २८ ।।

पूर्णमित्यादिवाक्यस्य षष्ठान्त्यवचसा सह ।।
वक्तुकामो हि संबन्धमेवं यत्नादचीक्लृपत् ।। २९ ।।

द्वैताद्वैतात्मकं ब्रह्म मैत्रेय्यै वर्णितं किल ।।
यत्र हि द्वैतमित्युक्त्या यत्र त्वस्येति चाऽऽदरात् ।। ३० ।।

यद्यद्वैतं परं ब्रह्म तत्र स्यात्परमार्थतः ।।
कल्पितं प्रसजेद्दूैतं तोयबुद्धिरिवोषरे ।। ३१ ।।

मृषात्वाद्भेदजातस्य सर्गस्थित्याद्यसंभवात् ।।
सर्गस्थितिलयानां स्यादन्वाख्यानं मृषैव तु ।। ३२ ।।

श्रवणप्रतिपत्ती च व्यर्थे स्यातां तथाऽद्वये ।।
अथ स्वेनैव रूपेण द्वैतमस्तीति भण्यते ।। ३३ ।।

अन्वाख्यानं सतामेव सर्गादीनां तथा भवेत् ।।
तथाऽप्यद्वैतसंदृष्टेर्मृषात्वं स्याद्विरोधतः ।। ३४ ।।

परिकल्पिततादोष एवमत्र प्रसज्यते ।।
तद्दोषापनुनुत्सायै पूर्णमित्यादिका श्रुतिः ।। ३५ ।।

न कश्चिदपि दोषोऽत्र यथा तदभिधीयते ।।
स्वानुभूत्यनुसारेण सर्वं सुस्थं भवेदतः ।। ३६ ।।

ब्रह्मणो याऽद्वयावस्था सैव तावदिहोदिता ।।
एवं चेदद्वयं ब्रह्म द्वैतावस्था न सिध्यति ।। ३८ ।।

इतिदोषनिषेधार्थमिदं पूर्णमितीर्यते ।।
यथोक्तावस्थयोर्मा भून्मृषात्वं ब्रह्मणः सदा ।। ३९ ।।

पूर्णब्रह्मपरिज्ञानाव्यतिरेकत्वहेतुतः ।।
अदोवत्कार्यमप्येतत्पूर्णमेवावसीयताम् ।। ४० ।।

पूर्णेनाभेदतः कार्यं पूर्णं स्यान्न मृषा श्रुतेः ।।
यद्यते नातिरेकेण तत्तदेवेति निश्चितिः ।। ४१ ।।

एवं तर्ह्येकरूपेऽस्मिंस्तत्त्वे सत्ये समर्थिते ।।
ततः सर्गाद्यभावः स्यादेकरूपतया स्थितेः ।। ४२ ।।

नैवं यतः श्रुतिः प्राह पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ।।
पूर्णात्कारणतः पूर्णं द्वैतमेतदुदच्यते ।। ४३ ।।

यस्मादुद्रिच्यमानं हि द्वैतं नैवातिरिच्यते ।।
तदेवोद्रेचनं चेत्स्याद्वैतस्येति मतं यदि ।। ४४ ।।

नैतदेवं कुतो यस्माद्दृष्टहानं प्रसज्यते ।।
प्रत्यक्षतो हि दृष्टोऽयं द्वैताख्यो विषयः स्फुटः ।। ४५ ।।

तथा दर्शनतः सिद्धो विधितश्चावसीयते ।।
प्रामाण्योच्छेद एव स्याच्छ्रुतेरेवं समर्थते ।। ४६ ।।

पारमार्थ्यं क्वचिच्छास्रं कच्चिच्चाप्यनृतात्मताम् ।।
विदधन्मानतां जह्यात्परस्परविरोधतः ।। ४७ ।।

पूर्णत्वेनाजहद् वृत्त्या त्रिष्वप्यध्वसु वर्तते ।।
द्वैताद्वैतात्मकं ब्रह्म पूर्णत्वेनाविभागतः ।। ४८ ।।

कुतोऽविभागो मानाच्चेदुभयोरप्यवस्थयोः ।।
पूर्णादित्यादिवचनान्महाप्रलय आत्मनि ।। ४९ ।।

इदं च द्वैतस्त्येव तथाऽदोऽद्वैतमेव च ।।
पूर्णत्वाख्याजहद्वृत्त्या समुद्रोर्मिवदीक्ष्यताम् ।। ५० ।।

अग्ने चलत्वमूर्मीणां मध्य ईषच्चलात्मता ।।
निष्कम्पत्वं तथा मूले समुद्रः सर्वरूपभृत् ।। ५१ ।।

यथैता यौगपद्येन वृत्तीरूर्मिभिरात्मनः ।।
अनुभूयन्त एकत्र देवदत्तादिके तथा ।। ५२ ।।

निष्कम्पा देवदत्तस्य वृत्तिः स्यात्परमात्मना ।।
ईषत्प्रचलिता प्राणभावेनेत्यवगम्यते ।। ५३ ।।

विराड् भावेनातितरां चण्डप्रचलितोर्मिवत् ।।
ऊर्म्यग्रवत्पिण्डभावे नामरूपक्रियात्मना ।। ५४ ।।

जनिस्थितिलयेष्वेवं त्रिषु कालेषु पूर्णता ।।
कार्यकारणयोर्ज्ञेया द्वैताद्वैतस्वभावयोः ।। ५५ ।।

सा चैैकैवाविभागत्वात्कार्यकारणभेदतः ।।
भेदेन व्यपदेशार्हा सर्वमेवं समञ्जसम् ।। ५६ ।।

आविर्भावतिरोभावैः कार्यकारणरूपिभिः ।।
समुद्रवन्नृत्यति च प्रत्यवस्थं विभुः स्थितः ।। ५७ ।।

एवं द्वैतस्य सत्यत्वे कर्मकाण्डस्य मानता ।।
अनन्तपुरुषार्थाप्तिरिष्यते कर्मकाण्डतः ।। ५८ ।।

यदा तु कल्पितं द्वैतमद्वैतं परमार्थतः ।।
उच्छिन्नं कर्मकाण्डस्य प्रामाण्यं विषयादृते । ५९ ।।

एकदेशस्य चामात्वे वेदस्याप्यप्रमाणता ।।
सर्वनाशो भवेदेवं सर्वाप्रामाण्यहेतुतः ।। ६० ।।

अतो विरोधनुत्त्यर्थं सत्यत्वप्रतिपत्तये ।।
कार्यकारणयोः शास्रं पूर्णमित्यादिनाऽवदत् ।। ६१ ।।

प्रत्यक्षादीनि मानानि भेदग्राहीणि सर्वदा ।।
तेषां चाप्यप्रमाणत्वं प्रापदद्वैतवादिनः ।। ६२ ।।

इति वेदविदः केचिद्भिन्नाभिन्नसतत्त्वकम् ।।
सर्वं वस्त्वभिवाञ्छन्ति तत्तु युक्त्या न युज्यते ।। ६३ ।।

न युक्तिमदिदं गीतं ह्यपवादविकल्पनम् ।।
न्यायासंभवतः स्पष्टं स च न्यायो विभाव्यते ।। ६४ ।।

अहिंसन्सर्वभूतानीत्यहिंसा सर्वभूतगा ।।
शास्त्रेणोत्सर्गतः प्राप्ता तीर्थे साऽपोद्यते यथा ।। ६५ ।।

न तथेहाद्वावस्था श्रुत्योत्सर्गेण यत्नतः ।।
प्रापिता तद्विशेषेऽसौ निर्भागत्वान्निषेधभाक् ।। ६६ ।।

विकल्पानुपपत्तेश्च पोडशग्रहणादिवत् ।।
वस्तुतन्त्रं हि नो मानं कर्तृतन्त्रं विकल्पते ।। ६७ ।।

यत्कर्तुं वाऽप्यकर्तुं वाऽप्यन्यथा कर्तुमेव वा ।।
कारकैः शक्यते लोके तद्विकल्पस्य गोचरः ।। ६८ ।।

पस्स्परविरोधाच्च नैकदैकत्र संभवः ।।
द्वयोरवस्थयोर्यद्वत्प्रकाशतमसोरिह ।। ६९ ।।

श्रुतिन्यायविरोधाच्च कल्पनेयमशोभना ।।
अपूर्वानपरानन्तप्रज्ञानैकरसाद्वयम् ।। ७० ।।

अपूर्वानपराबाह्यं भेदसंसर्गवर्जितम् ।।
अस्थूलं नेति नेतीति यथोक्तार्थे वचांसि हि ।। ७१ ।।

अमात्वाशङ्कासद्भावाद्यथोक्तार्थविनिश्चितौ ।।
अब्धौ क्षिप्तानि तानि स्युरन्यार्थासंभवत्वतः ।। ७२ ।।

तथा न्यायविरोधोऽपि क्रियाकारकरूपिणः ।।
जडाध्रुवानात्मनो हि त्वत्कृता कल्पनेष्यते ।। ७३ ।।

न तु चिन्मात्ररूपस्य ध्रुवानंशात्मनः स्वतः ।।
नित्यत्वं चाऽऽत्मनः सिद्धं प्रत्यभिज्ञादिमानतः ।। ७४ ।।

प्रसजेत्तद्विरोधश्च भिन्नाभिन्नत्ववादिनः ।।
कल्पनायाश्च वैफल्यमनित्यत्वे परात्मनः ।। ७५ ।।

अकृताभ्यागमः प्राप्तः कृतनाशश्च सत्वरः ।।
कर्मकाण्डस्य वैफल्यमेवं कल्पयतो भवेत् ।। ७६ ।।

मकरी ननु दृष्टान्तो भिन्नाभिन्नत्वसिद्धिकृत् ।।
ब्रह्मणः प्रागुपन्यस्तोऽसाध्वीयं कल्पना कथम् ।। ७७ ।।

अतोऽन्यविषयत्वात्सोऽविरोधः प्रागुदीरितः ।।
नतु चिन्मात्ररूपस्य ह्यत्रावोचं विरुद्धताम् ।। ७८ ।।

नाध्येयत्वाच्च शास्रार्थकल्पनेयं त्वया कृता ।।
षड्भावविक्रियं वस्तु ध्येयं वक्ति न हि श्रुतिः ।। ७९ ।।

स्वतस्तस्य च संप्राप्तेर्विनाऽप्यागमाशासनम् ।।
ध्येयत्वेनेह सर्वेषां खारोष्ट्रादेरपीक्षणात् ।। ८० ।।

एकधैवानुविज्ञेयमिति च श्रुतिशासनम् ।।
भेददृष्ट्यपवादाच्च मृत्योरिति विनिन्दनात् ।। ८१ ।।

यत्तूक्तं वेदभागत्वाद्भिन्नवस्त्ववबोधिनः ।।
नामात्वं कर्मकाण्डस्येत्यत्र प्रतिविधीयते ।। ८२ ।।

न हि जात्यादिसंभेदसंसिद्धौ मानता श्रुतेः ।।
प्रत्यक्षाद्यनवष्टब्धे तस्यामात्वं यतः स्थितम् ।। ८३ ।।

भेदग्राहि न नो मानं लौकिकं वैदिकं च यत् ।।
अविचारितसंसिद्धिस्तस्माद्भेदोऽवसीयताम् ।। ८४ ।।

न स्वतः परतो वाऽयं भेदो वस्तुन ईक्ष्यते ।।
सर्वस्यैव स्वतोऽभित्तेस्तदन्यस्याप्यभेदतः ।। ८५ ।।

वस्तु वस्त्वन्तरं भिन्द्याद्योगाद्यद्वा विभागतः ।।
योगोे नातिशयैकत्वात्तयोश्चाप्येकरूपतः ।। ८६ ।।

विभागेऽपि न भेदः स्यात्तयोरेकात्मना स्थितेः ।।
अन्यदीयोऽपि नान्यस्य भेदः स्यात्कल्पनां विना ।। ८७ ।।

मेययाथात्म्यसंलेहि मानं मानत्वमश्नुते ।।
भेदं न लभते मेये, मेयादन्यत्र न प्रमा ।। ८८ ।।

सतो न व्यतिरेकेण भेदो नापि सदन्वयात् ।।
यथैवं नासतोऽप्येवं भेदो नैवावसीयते ।। ८९ ।।

सर्वं सदेव यस्येष्टमथवाऽ सदिदं जगत् ।।
भेदः किमाश्रयस्तस्य विरोधान्न द्वयाश्रयः ।। ९० ।।

अन्यापेक्षं गृथक्त्वं चेत्स्वत एवापृथग्घटः ।।
बलीयानन्तरङ्गत्वाद्वहिरङ्गं प्रबोधते ।। ९१ ।।

द्रव्याद्भिन्नं पृथक्त्वं चेदनवस्थैति सत्वरा ।।
द्रव्यमेव पृथक्त्वं चेदपृथक्स्यादिदंं जगत् ।। ९२ ।।

स्वतश्चेद्वस्तुनो भेदो वस्तु शून्यं प्रसज्यते ।।
आपेक्षिकोऽपि क्लृप्तत्वान्न भेदो रज्जुसर्पवत् ।। ९३ ।।

इत्येवमादि बहुशो भिन्नाभिन्नत्वदुषणम् ।।
प्रागप्यक्तं तदत्रापि संधेयं वस्तुसिद्धये ।। ९४ ।।

अपि वेद्वैकदेशस्य प्रामाण्यं यदि नेष्यते ।।
कर्मकाण्डस्य सर्वस्य वेदस्यापि प्रसज्यते ।। ९५ ।।

इति यत्प्रागुपन्यस्तं तस्य दूषणमुच्यते ।।
साध्यसाधतसंवन्धे तस्यापाीष्टा प्रमाणता ।। ९६ ।।

भेदः प्रमान्तरैः सिद्धो न त्वागमसमाश्रयात् ।।
पशवोऽपि हि जानन्ति भेदमक्षादिमानतः ।। ९७ ।।

न च मिथ्यात्वधीर्भेदे जन्मनैवेह कस्यचित् ।।
अप्युत्थापितबुद्धीनां भेदेऽसंभावना न च ।। ९८ ।।

क्रियाकारकसंभित्तौ वस्तुतत्त्वेन मा श्रुतिः ।।
साध्यसाधनसंबन्धमात्रैकविषयत्वतः ।। ९९ ।।

लोकसिद्धमतो भेदमादायेष्टार्थसिद्धये ।।
इदं कार्यमिदं नेति वेदशास्रं प्रवर्तते ।। १०० ।।

सर्वतस्तु विरक्तो यः कर्मभिः शुद्धधीर्नरः ।।
कामयानः पूर्णफलमुत्पत्त्यादिविलक्षणम् ।। १०१ ।।

तमोमात्रान्तरायत्वात्प्रतीचः पूर्णरूपिणः ।।
स्वतःसिद्धत्वतस्तस्य व्यञ्जकान्नान्यदीक्ष्यते ।। १०२ ।।

स्वतः प्राप्तस्य संप्राप्तौ वाक्यान्मोहप्रहाणतः ।।
मानापेक्षा न भूयः स्यात्फलाप्तेस्तत्कृतार्थतः ।। १०३ ।।

साध्ये हि साधनापेक्षा सिद्धेऽसौ विनिवर्तते ।।
किम्वसाध्ये समस्तस्य पूर्णत्वेन समाप्तितः ।। १०४ ।।

द्वैताद्वैतात्मकं ब्रह्म यदाऽण्वभ्युपगम्यते ।
तदाऽपि न विरोधोऽयं केनचिद्विनिवार्यते ।। १०५ ।।

समस्तव्यस्तभूतस्य ब्रह्मण्यवसितात्मनः ।।
बूत कर्मणि को हेतुः सर्वानन्यत्वदर्शिनः ।। १०६ ।।

सर्वजात्यादिमत्त्वे च परस्परविरोधतः ।।
व्याघातान्न प्रवृत्तिः स्यान्निषेधेऽथ विधौ तथा ।। १०७ ।।

न चावच्छेदमानित्वं विदुषोऽस्त्यासुरत्वतः ।।
विदुषोऽप्यासुरत्वे स्यान्निष्फलं ब्रह्मदर्शनम् ।। १०८ ।।

तस्मादसदिदं गीतं भिन्नाभिन्नत्वसिद्धये ।।
श्रुतिन्यायविरुद्धत्वात्प्रकृतं त्वधुनोच्यते ।। १०९ ।।

ओं खं ब्रह्मेति मन्त्रोऽयं श्रुत्येह ध्यानकर्मणि ।।
नियुज्यते फलप्राप्तौ यथा तदभिधीयते ।। ११० ।।

परस्य ब्रह्मणः साक्षाद्याथात्म्याधिगमो यथा ।।
पूर्वैश्चतुर्भिरध्यायैस्तथा श्रुत्योदितोऽञ्जसा ।। १११ ।।

अस्यैव प्रतिपत्त्यर्थमुपासनमथोक्तते ।।
ओं खं ब्रह्मेति वचसा पुंसां श्रेयोभिवाञ्छताम् ।। ११२ ।।

ब्रह्मेतीह विशेष्यार्थः खमित्यपि विशेषणम् ।।
सामानाधिकरण्योक्तेस्तदुवृत्तिः कृष्णसर्पवत् ।। ११३ ।।

प्रवृत्तिर्ब्रह्मशब्दस्य बृहद्वस्त्वेकगोचरा ।।
खेन तद्विशिनष्ट्यत्र सामान्यांशैकपातिना ।। ११४ ।।

अनाकाशस्वभावेभ्यः खेन ब्रह्म निवर्त्यते ।।
तथाऽब्रह्मस्वभावेभ्यः सामर्थ्याद्ब्रह्मणा च खम् ।। ११५ ।।

सामान्यमात्रवाचित्वात्खशब्दस्य विशेषणम् ।।
पुराणमिति निर्वक्ति कारणप्रतिपत्तये ।। ११६ ।।

यत्तद्ब्रह्म खमित्युक्तं तदोंशब्दाभिधानकम् ।।
चिन्तयेत्सततं धीमानोमालम्बनमेव वा ।। ११७ ।।

एतदालम्बनं श्रेष्ठमिति च श्रुतिशासनम् ।।
एतेनैवाक्षरेणेति ह्यथर्वाणोऽप्यधीयते ।। ११८ ।।

अतीन्द्रित्स्वात्तस्यापि कथं स्यात्तदुपासनम् ।
वायुरं खमिति प्राह तदालम्बनसिद्धये ।। ११९ ।।

खं पुराणं न विज्ञेयं मन्त्रेऽस्मिन्निति मन्यते ।।
कौरव्यायणिजो धीमान्वायुरेतिप्रसिद्धितः ।। १२० ।।

रूढ्या वृत्तिः खशब्दस्य वायुरे व्योम्नि लक्ष्यते ।।
बहुशश्च प्रयोगोऽतो वायुरं खं प्रतीयताम् ।। १२१ ।।

पुराणं यदि तद्व्योम यदि वा वायुरं भवेत् ।।
ध्येयं तदोमिति सदा पक्षयोरुभयोरपि ।। १२२ ।।

आलम्बनतर्योकार उपास्तिविषयो भवेत् ।।
चतुर्भुजाङ्कितं दारु विष्णोरिव निगच्छति ।। १२३ ।।

नेदीयो ब्रह्मणः स्थानमोमितीदं प्रतीयताम् ।।
शालग्रामो हरेर्यद्वत्सर्वानर्थापहारिणः ।। १२४ ।।

यद्वाऽभिधानमों विद्यात्तस्यैव परमात्मनः ।।
तस्मिन्निविष्टचित्तस्य तद्ब्रह्माऽऽशु प्रसीदति ।। १२५ ।।

ओंकारो वेद एवेति ब्राह्मणास्तु प्रचक्षते ।।
वेदैनेन यतो वेद्यं ब्रह्म वेदस्ततो मतः ।। १२६ ।।

अभिधानतयैवैनमोंकारं विदुरञ्जसा ।।
ब्राह्मणास्तदभिध्यानाद्विदन्ति ब्रह्म निर्भयम् ।। १२७ ।।

वेदोऽयमिति चोक्तिः स्याद्यथोक्तोपासनं प्रति ।।
स्तुतित्वादर्थवादोऽयं नातोऽन्योऽर्थोऽवसीयते ।। १२८ ।।

उद्गीथादिप्रभेदेन यं वा संविद्रते द्विजाः ।।
वेदोऽसाविति विज्ञेयस्त्रय्यास्तत्र समाप्तितः ।। १२९ ।।

तस्मिन्प्रयुज्यमानेऽतः सर्वो वेदः ससंग्रहः ।।
प्रयुक्तः स्यादतो वेद ओंकार इति गम्यताम् ।। १३० ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्य प्रथमं ब्राह्मणम्

उक्तमाभ्यन्तरं तावद्ब्रह्मोपासनसाधनम् ।।
ओंकारोऽथ दमादीनां साधनत्वं विधीयते ।। १ ।।

दान्तो दाता दयालुश्च सबाह्याभ्यन्तरः शुचिः ।।
एवंविधोऽधिकारी स्यात्सर्वासूपास्तिभूमिषु ।। २ ।।

दमादिविधिशेषोऽयमर्थवादोऽभ्युपेयताम् ।।
त्रया इत्यादिको ग्रन्थः स्पष्टार्थोऽतो न यत्यते ।। ३ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्य द्वितीयं ब्राह्मणम्

ब्रह्मानुपाधि पूर्वत्र व्याख्यातं यत्नतोऽधुना ।।
सोपाधिकस्य तस्यैव ह्युपास्तिर्वक्ष्यते स्फुटा ।। १ ।।

श्रुतः प्रजापतिः पूर्वं कोऽसाविति न गम्यते ।।
सामान्योक्तेर्विशेषार्थमेप इत्यादि भण्यते ।। २ ।।

हृद्निरा मांसपेश्युक्ता तात्स्थ्याद् बुद्धिस्तु लक्ष्यते ।।
हृदि नामादिसंहारं यत्र शाकल्य ऊचिवान् ।। ३ ।।

सर्वभूतसमुत्पत्तेस्तथा सर्वेश्वरत्वतः ।।
प्रजापतिरिति ज्ञेयं हृदयं तेन हेतुना ।। ४ ।।

सर्वज्ञेयस्य तद्ब्याप्तेर्ब्रह्मापि हृदयं भवेत् ।।
यत एवमतो यत्नादुपास्यं हृदयं सदा ।।
हृदयाख्याक्षराणां च श्रुत्योपासनमुच्यते ।। ५ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्य तृतीयं ब्राह्मणम्

तस्यैव हृदयाख्यस्य ब्रह्मणोऽन्यदुपासनम् ।।
सत्योपाधिविशिष्टस्य तद्वै तदिति भण्यते ।। १ ।।

तच्छब्देन परामर्शो वैशब्दः स्मरणाय च ।।
प्रकारान्तरनिर्देशे तदासेति च तद्वचः ।। २ ।।

सत्यमेव तदासेति यदुक्तं हृदयात्मना ।।
मूर्तामूर्तात्मकं सत्यं ब्रह्म पूर्वं प्रपञ्चितम् ।। ३ ।।

महत्तत्परिमाणेन यक्षं पूज्यतमत्वतः ।।
अग्रजः प्रथमोद्भूतेस्तदन्यत्कार्यजन्मनः ।। ४ ।।

यः कश्चिदेतं व्याख्यातं वेदोपास्ते दिवानिशम् ।।
लोकाञ्जयति स सर्वाञ्शत्रुश्चास्य जितो भवेत् ।। ५ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्य चतुर्थं ब्राह्मणम्

उक्तं प्रथमजं सत्यं कथं तदिति भण्यते ।।
आप एवेदमित्युकत्या यथोक्तार्थस्तवाय तु ।। १ ।।

पयःसोमादिका आपो ह्यग्निहोत्रादिकर्मसु ।।
सर्वाहुतिषु संसृष्टा बाहुल्यादप्परिग्रहः ।। २ ।।

सत्स्वप्यन्येषु भूतेषु भूयस्त्वादाय एव तु ।।
प्राधान्याच्चैव गृह्यन्ते न त्वन्यद्विनिवार्यते ।। ३ ।।

प्रक्षेपोत्तरकालं ताः सर्वमानातिवर्तिना ।।
तस्थुः सूक्ष्मेण रूपेण क्रियामाश्रित्य सर्वतः ।। ४ ।।

यावत्किंचिज्जगत्यस्मिन्नाहुत्येह व्यपेक्ष्यते ।।
अन्तर्भूतं तदप्स्विति ह्याप एवेदमित्यतः ।। ५ ।।

अग्रे प्रथमतः सृष्टेरग्रजस्य प्रजापतेः ।।
सत्यं ब्रह्मासृजन्नापः कारणत्वादपां ततः ।। ६ ।।

तदिदं हिरण्यगर्भस्य व्यक्तीभावो महेश्वरात् ।।
आदित्यस्येह वाक्येन वर्ण्यतेऽग्रजसिद्धये ।। ७ ।।

भूतादिव्यक्तितो व्यक्तिग्रजस्यापि नान्यथा ।।
ताः सत्यमिति तेनाऽऽह सत्यं ब्रह्मातिविस्तृतेः ।। ८ ।।

सूर्यादिकारणं देवं ब्रह्माऽस्राक्षीज्जगद्रुरुम् ।।
देवान्विराडपि ब्रह्मा ससर्जेत्यनुषज्यते ।। ९ ।।

एवं सत्याद्यतो जातं क्रमेण ब्रह्मणो जगत् ।।
महत्सत्यमतो ब्रह्म यक्षत्वं तूपवर्ण्यते ।। १० ।।

अतीत्य पितरं देवाः पितामहमुपासते ।।
यतोऽतो ब्रह्म यक्षं च सत्यं प्रथमजं विदुः ।। ११ ।।

तस्यापि ब्रह्मणो नाम त्र्यक्षरं सत्यमुच्यते ।।
प्रथमोत्तमे त्वमृतमक्षरे सस्वरत्वतः ।। १२ ।।

निरच्कं मध्यतो मृत्युर्निर्जीवं देहवत्स्थितम् ।।
भूयोऽमृतेन तद्ग्रस्तं मृतं चापि स्वतो यतः ।। १३ ।।

इत्येवं पर्युपासीनो नामाभिज्ञो नरः सदा ।।
सत्यभूयं भवेदेव नैनमित्यादियुक्तिगीः ।। १४ ।।

इति श्रीबुहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्य पञ्चमं ब्राह्मणम्

संस्थानवदथेदानीमध्यात्मे चाधिदैवते ।।
रूपं प्रकल्प्य सत्यस्य भण्यते तदुपासनम् ।। १ ।।

अक्ष्यादित्याख्यनीडस्थौ स्थानमात्रप्रभेदतः ।।
भिन्नाविव समीक्ष्येते देवतैकैव सा सती ।। २ ।।

उपकार्योपकारित्वसंबन्धेनेतरेतरम् ।।
प्रतिष्ठितौ तावध्यात्मे चक्षुष्यादित्य एव च ।। ३ ।।

प्रतिष्ठितौ तावन्योन्यं कथमित्युच्यते यथा ।।
अक्ष्णि रश्मिभिरादित्यः प्राणैस्तस्मिंश्च चाक्षुषः ।। ४ ।।

अरिष्टदर्शनं चात्र प्रासङ्गिकमथोच्यते ।।
ज्ञातारिष्टः कथं नाम कुर्यादात्महितं पुमान् ।। ५ ।।

उत्क्रमिष्यन्यदा भोक्ता भवतीहाऽऽयुषः क्षये ।।
चन्द्रमण्डलवच्छुद्धं वीक्षते रविमण्डलम् ।। ६ ।।

रश्मयो न समायान्ति विज्ञानपुरुषं प्रति ।।
भोगेन प्रक्षयाद्भोक्तुस्यद्वशीकारिकर्मणः ।। ७ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्य षष्ठं ब्राह्मणम्

शरीरं व्याहृतिमयं कल्प्यतेऽक्षिरविस्थयोः ।।
तस्यैव सत्यनाम्नोऽथ तदुपासाप्रसिद्धये ।। १ ।।

तस्यैव नामोपनिद्ब्रह्मणो भण्यते द्वयोः ।।
स्थितस्य रथानयोः साक्षाद्यद्ग्रहात्तत्प्रसीदति ।। २ ।।

हन्तेर्वेदं जहातेर्वाऽहरित्येतदिहेष्यते ।।
पाप्मानं हन्ति तेनातो जहाति च न संशयः ।। ३ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्य सप्तमं ब्राह्मणम्

मनोमयोऽयमिति च तस्यैव ब्रह्मणोऽपरम् ।।
स्वान्तोपाधिविशिष्टस्य ह्युपासनमथोच्यते ।। १ ।।

मनोभिमानतोऽज्ञानात्पुरुषोऽयं मनोमयः ।।
यदि वा मनसि व्यक्तेर्मनसा वोपलभ्यते ।। २ ।।

भाः प्रकाशोऽमलं ज्योतिः सा सत्थमविनाशतः ।।
तस्मिन्नित्यादिवचनं पूर्वोक्तस्थानसिद्धये ।। ३ ।।

बुद्ध्युपाधिव्यवच्छेदाद्व्रीह्यादिपरिमाणता ।।
स्वतोऽनन्तत्वतो मानात्सर्वेशानादिरूपता ।। ४ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्यस्याष्टमं ब्राह्मणम्

वद्युद्देहस्य तस्यैव ब्रह्मणोऽन्यदुपासनम् ।।
अशेषपाप्मविध्वस्त्यै श्रूत्याऽथ प्रतिपाद्यते ।। १ ।।

विद्युद्ब्रह्मेति युक्तं तद्विद्युद्धि स्याद्विदानतः ।।
द्यतेरेतद्यतो रूपमवखण्डनकर्मणः ।। २ ।।

तमोऽन्धकारमखिलमवखण्डयति क्षणात् ।।
विद्युद्यथा तथाऽस्मत्तः पाप्मानं तदुपासितुः ।। ३ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्य नवमं ब्राह्मणम्

तस्यैव ब्रह्मणोऽथान्यदुपासनमिहोच्यते ।।
वाग्धेनूपाधियोगेन फलाय महतेऽधुना ।। १ ।।

वागित्यत्र त्रयी ग्राह्या न स्थानकरणादयः ।।
स्वाहाकारादि नान्यत्र त्रय्याः संभाव्यते क्चचित् ।। २ ।।

त्रयीयं धयते सर्वं स्वाहाकारादिभिः स्तनैः ।।
धेनुमित्येव तां तेन सदोपासीत भारतीम् ।। ३ ।।

केभ्यः क्षरति सा धेनुरित्येतदधुनोच्यते ।।
तस्यै द्वौ स्तनावित्युक्त्या कथ्यन्ते च स्तनास्तथा ।। ४ ।।

ऋषभोऽस्यास्तथा ज्ञेयः प्राणस्तस्मात्प्रसूयते ।।
अप्राणस्य न वागस्ति वागप्युच्चार्यते बलात् ।। ५ ।।

वाक्प्रस्रवणहेतुत्वाद्धेन्वा वत्सो मनो भवेत् ।।
यद्यद्ध्यायति मनसा तत्तद्वाचा प्रभाषते ।। ६ ।।

यथोक्तोपासनफमुक्तब्रह्मात्मरूपता ।।
तं यथा यथा इत्युक्तेरनिर्देशेऽपि गम्यते ।। ७ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्य दशमं ब्राह्मणम्

उपास्त्यन्तरमस्यैव कौक्षेयाग्नेर्वपुर्भृतः ।।
अयमग्निरिति श्रुत्या यत्नेनाथ विधीयते ।। १ ।।

वैश्वानरग्निराऽस्याग्नेः सामान्येनाभिधानतः ।।
योऽयमन्तरितीत्युक्त्या तद्विशेषणमुच्यते ।। २ ।।

तस्याग्नेरेष घोषः स्यात्कर्णौ प्रोर्णूय यच्छ्रुतिः ।।
उपास्यार्थस्य साक्षात्त्वं घोषरूपेण वर्ण्यते ।। ३ ।।

अरिष्टदर्शनं चात्र प्रासङ्गिकमथोच्यते ।।
नैनं घोषं शृणोतीति प्रत्यासन्नमृतिर्नरः ।। ४ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्यैकादशं ब्राह्मणम्

गतिः फलं च वक्तव्यं पूर्वत्र तदनुक्तितः ।।
उपासनानां सर्वेषामित्यर्थः पर आगमः ।। १ ।।

उत्क्रामति यदा विद्वाञ्शरीरादायुषः क्षयात् ।।
आश्वेव वायु दुर्भेद्यं स आगच्छति वेगवान् ।। २ ।।

प्राप्ताय लोकभोगार्थं वायुस्तस्मै विगच्छति ।।
कियच्छिद्रं मरुद्दद्याद्रथचक्रखमानिगीः ।। ३ ।।

द्विकाष्ठसंतताघातमाडम्बरमिहोच्यते ।।
भेरीं च दुन्दुभिं विद्यात्तेनोर्ध्वं यात्युपासकः ।। ४ ।।

लोकं प्रजापतिं ब्रह्म प्रैत्यसौ भावनाबलात् ।।
अशोकमहिमं चेति दुःखतद्धेतुवर्जितम् ।। ५ ।।

शाश्वतीश्च समा नित्या अस्मिल्लोँके वसत्यसौ ।।
पूर्वत्रानुक्तकार्याणामुपास्तीनामिदं फलम् ।। ६ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्य द्वादशं ब्राह्मणम्

ज्वरादिव्याधिना तप्तो व्याधितस्तप्यते तु यत् ।।
परमं तत्तपश्चिन्त्यं परमं लोकमीप्सता ।। १ ।।

व्याधिग्रहग्रहाविष्टोऽसह्यं दुःखं समश्नुते ।।
तपोऽतः परमं हि स्यात्तच्चिकित्सामकुर्वतः ।। २ ।।

निर्हरन्त्यृत्विजोऽरण्यमन्ये वा मां मृतं गृहात् ।।
परमं तदपि ध्येयं वानप्रस्थ्येन संमितम् ।। ३ ।।

अभ्यादधति यच्चाग्नौ प्रेतं मां ज्ञातयोऽथ तत् ।।
परमं तदपि ध्येयमग्न्यावेशसमत्वतः ।। ४ ।।

उचितं यस्य यद्यत्स्यात्तत्तल्लोकगिरोच्यते ।।
तपसस्तापसस्यैवमग्न्यावेशस्य यत्फलम् ।। ५ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्य त्रयोदशं ब्राह्मणम्

अन्नं ब्रह्मेेति निर्वक्ति पुरेवान्यदुपासनम् ।।
उदारफलसिद्ध्यर्थं तस्य न्यायेन निर्णयः ।। १ ।।

अन्नमेव परं ब्रह्मेत्येक आहुर्विपश्चितः ।।
तत्तथा नावगन्तव्यं क्लिद्यत्यन्नमसुं विना ।। २ ।।

प्राणो ब्रह्मेति चाप्यन्ये तच्च ग्राह्यं पुरेव न ।।
अन्नादृते यतः प्राणः शोषमाशु निगच्छति ।। ३ ।।

ब्रह्मत्वं नानयोर्यस्मादेकैकस्य न युक्तिमत् ।।
संभूय देवते तस्माद्ब्रह्मत्वं संनिगच्छतः ।। ४ ।।

तदेतत्संप्रधार्याऽऽह प्रातृदः पितरं किल ।।
किंस्विदित्यादि संहृष्टस्तद्दोषस्यासमीक्षणात् ।। ५ ।।

किंस्विदेवंविदे साधु कृत्स्नसाध्वाप्तिहेतुतः ।।
कुर्यामसाधु वा तस्मै सर्वासाधुनिराकृतोः ।। ६ ।।

पाणिना मैवमित्युक्त्या तं पिता प्रत्यषेधयत् ।।
संभूय परमत्वं कः स्वतोशक्तिरवाप्नुयात् ।। ७ ।।

स्वतोऽशक्तिमतोर्लोके शक्तिर्योगेऽपि नेक्ष्यते ।।
जात्यन्धयोर्न योगेऽपि शक्ती रूपवदीक्षणे ।। ८ ।।

तस्माच्छक्तिमतोरेव ग्रासांशानां यथा तथा ।।
तृप्तिशक्तिरिहापि स्यात्प्राणान्नाद्यात्मनोर्युतौ ।। ९ ।।

न चेत्परमतां यातःकथं परमतोच्यताम् ।।
प्रत्येकं शक्तिमत्त्वोक्तिर्वीत्यादिवचसोच्यते ।। १० ।।

व्याख्यानाय तु वीत्यस्य त्वन्नं वै वीति भण्यते ।।
अन्ने विष्टानि सन्त्येव भूतत्वं यान्ति येन हि ।। ११ ।।

अन्नविष्टानि सर्वाणि भूतानीत्यन्नमुच्यते ।।
वीति तेन सदा प्राणो रमित्येवमिहोच्यते ।। १२ ।।

प्राणे सति रमन्ते हि लोके दृष्टानि सर्वदा ।
भूतानि रमिति प्रोक्तस्तस्मात्प्राणोऽपि सूरिभिः ।। १३ ।।

स्वतो गुणवतोरेवमन्नप्राणात्मनोर्भवेत् ।।
संभूय परमत्वं हि फलोक्तिः सैव योदिता ।। १४ ।।

विशन्ति सर्वभूतानि ह्यन्नभूते प्रजापतौ ।।
रमन्ते प्राणभूते च फलमेतदुपासितुः ।। १५ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्य चतुर्दशं ब्राह्मणम्

उक्थादिगुणपूगेन विशिष्टस्यानरूपिणः ।।
उपासनमथेदानीं ब्रह्मणो भण्यते परम् ।। १ ।।

उक्थं प्राणः कुतो यस्मात्प्राणे सति चराचरम् ।।
उत्थापयति कर्मेदं कर्ता वा नान्यथा ततः ।। २ ।।

वीरश्चोक्थात्मवित्पुत्र उपासीनस्य जायते ।।
दृष्टं फलमदृष्टं तु ह्युक्थस्यैकात्म्यमश्नुते ।। ३ ।।

यजुश्च प्राण एवेति सदोपासीत यत्नतः ।।
कतो यजुष्ट्वं तस्येति युक्तिलेशोऽभिधीयते ।। ४ ।।

युज्यन्ते सर्वभूतानि संहन्यन्ते परस्परम् ।।
प्राणे सति यजुस्तस्मात्फलोक्तिः पूर्ववत्तथा ।। ५ ।।

सामापि प्राण एवेति कथं तदिति भण्यते ।।
सम्यञ्चि सर्वभूतानि प्राणे सति यतस्ततः ।। ६ ।।

क्षत्र्रं च प्राण एवेति चिन्तयेत्सततं हृदा ।।
त्रायते हेति युक्त्युक्तिः क्षत्र्रत्वस्य प्रसिद्धये ।। ७ ।।

क्षणितोर्हि क्षतात्प्राणस्रायते न तु तं विना ।।
क्षत्रं प्राणस्ततो ज्ञेयो यथोक्तन्यायगौरवात् ।। ८ ।।

प्राप्नोत्यत्रमसौ क्षत्र्रमत्रातृकमनीश्वरम् ।।
स एव त्राता सर्वस्य ह्यत्रं क्षत्र्रमतो भवेत् ।। ९ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्य पञ्चदशं ब्राह्मणम्

हृदयं सत्यमित्यादिहूपाधिसमाश्रयम् ।।
उपासनमतिक्रान्तं ब्रह्मणः फलवद्बहु ।। १ ।।

सर्वोपाध्युपसंहारिगायत्र्युपाधिकं प्रभोः ।।
अधुनोपासनं वाच्यमित्यर्थः पर आगमः ।। २ ।।

उदारफलसंप्राप्तावैश्वर्यं तत्र तत्र हि ।।
श्रुतं श्रुतौ हि गायत्र्यास्तदुपास्तिर्वरा ततः ।। ३ ।।

उदारफलसंबन्धो ब्राह्मणस्यैव नान्यतः ।।
ब्राह्मणस्य च गायत्री कारणं तेन सा वरा ।। ४ ।।

भूमिरित्यादिवाक्येन त्रिलोक्यष्टाक्षरोच्यते ।।
अष्टाक्षरं पदं सिद्धं गायत्र्याः प्रथमं च यत् ।। ५ ।।

अष्टाक्षरत्वसामान्याद्गायत्र्याः प्रथमं पदम्।।
तच्चेदं चैकतामेति संख्यासामान्यहेतुतः ।। ६ ।।

त्रैलोक्याभिहितिरियमष्टाक्षरसमत्वतः ।।
गायत्र्याद्यपादसमतो विराजाऽऽत्मैक्यमश्नुते ।। ७ ।।

एवं पदं त्रयो लोका अभिधानाभिसंगतेः ।।
अत्यन्तमभिधेयस्य विराजैक्यं प्रपद्यते ।। ८ ।।

उक्ताभिधानद्वारेण संपन्नो यस्रिलोकताम् ।।
यथोक्तोपासनाभ्यासाद्विराडेव भवेदसौ ।। ९ ।।

त्रिषु लोकेषु यावत्स्यात्पुंभोगायेह साधनम् ।।
तावत्सर्वं जयत्याशु प्रथमोपास्तितः फलम् ।। १० ।।

रूपराशिरशेषेण भूम्याद्युक्त्योपसंहृतः ।।
ऋच इत्यादिना ज्ञेया नामराश्युपसंहृतिः ।। ११ ।।

अभिधेयाभिधानाख्यराशी नित्यौ व्यवस्थितौ ।।
परस्पराभिसंबन्धौ गायत्रीवर्त्मनोदितौ ।। १२ ।।

ऋगादेरभिधानस्य यावती व्याप्तिरिष्यते ।।
तावत्सर्वमवाप्नोति यथोक्तोपासनान्नरः ।। १३ ।।

व्याख्या तुल्यैव पूर्वेण वाक्येनोत्तरवाक्ययोः ।।
अक्षराणामिह ज्ञेया नातो व्याख्यायते पुनः ।। १४ ।।

कर्मराशिरथेदानीं प्राण इत्यादिनोच्यते ।।
विधृतिः पूर्वयोः प्राणो मधुकाण्डे यथोदितः ।। १५ ।।

प्राणात्मानं यथोक्तेन पादेनाऽऽपाद्य यत्नतः ।।
प्राणात्मैव भवत्याशु सदा तद्भावभावितः ।। १६ ।।

अभिधेयोपसंहारस्रिलोकीवचसोदितः ।।
ऋच इत्यादिना तद्वदभिधानोपसंहृतिः ।। १७ ।।

कर्मणोऽप्युपसंहारः प्राण इत्यादिना तथा ।।
एतावद्वस्तु जगति गायत्रीपादसंश्रयम् ।। १८ ।।

अभिधेयस्य गायत्री यस्येयं त्रिपदा मता ।।
तस्याभिधित्सयेदानीं प्रारब्धैषोत्तरा श्रुतिः ।। १९ ।।

व्याचष्टे स्वयमेवार्थं तुर्यादिपदसंहतेः ।।
यद्वै चतुर्थमित्यादिवचसा यत्नतः श्रुतिः ।। २० ।।

रागो रज इति ज्ञेयः प्रवृत्तेः कारणं तु यत् ।।
रञ्जनं काम आसङ्गः सर्वानर्थकृदात्मनः ।। २१ ।।

तं क्रिमित्वोपरि स्थित्वा तपतीति क्रियापदम् ।।
भूतानि वा रजोवाचा भण्यन्तेऽत्राखिलानि तु ।। २२ ।।

उपर्युपरि तान्येष तपत्युल्बणरश्मिवान् ।।
श्रीयशोभ्यां यथैवायं तपत्येवमुपासकः ।। २३ ।।

गुणैः सर्वानतिक्रम्य स्थित्वोपरि श्रिया ज्वलन् ।।
यशसा च सुदीप्तेन विद्वांस्तपति विद्विषः ।। २४ ।।

कामितार्थस्य लब्धत्वात्सर्वग्रहणमात्रतः ।।
उपर्युपरीति वीप्सा किमर्थमिति भण्यते ।। २५ ।।

नैव दोषो यतो येषां सूर्यः स्यादुपरि स्थितः ।।
लोकानां सर्वशब्देन तेषामेव ग्रहो भवेत् ।। २६ ।।

पराञ्चो ये रवेर्लोकास्तेषामपि परिग्रहः ।।
कथं नु नाम सिद्धः स्यादतो वीप्सा प्रयुज्यते ।। २७ ।।

व्याख्याता या पुरा यत्नाद्गायत्री जगदात्मिका ।।
मूर्तामूर्तरसे भानौ त्रिपादेषा प्रतिष्ठिता ।। २८ ।।

तदपीदं पदं तुर्यं सत्येऽध्यात्मे प्रतिष्ठितम् ।।
अक्ष्णि प्रकाशरूपे हि सर्वं रूपं प्रतिष्ठितम् ।। २९ ।।

किं पुनस्तत्सत्यमिति सत्यं चक्षुरितीर्यते ।।
चक्षुषः सत्यता कस्मादिति चेदुच्यते तथा ।। ३० ।।

तस्मादित्यादिवाक्येन सत्यताऽक्ष्णो विभाव्यते ।।
दृष्टं मृषाऽपि श्रवणं न तु दृष्टिर्मृषेक्ष्यते ।।
तस्या विशेषनिष्ठत्वान्मृषात्वं नोपपद्यते ।। ३१ ।।

एवं तुरीयमेतस्मिन्सत्ये चक्षुषि सर्वदा ।।
प्रकाशैकस्वभावे हि साक्षादेव प्रतिष्ठितम् ।। ३२ ।।

अक्ष्णि प्रकाशरूपेऽस्मिन्सर्वं रूपं प्रतिष्ठितम् ।।
बले प्राणे प्रतिष्ठा च चक्षुषोऽपि प्रदर्श्यते ।। ३३ ।।

इन्द्राग्नी ताविमौ सिद्धावग्निस्तत्र प्रकाशकः ।।
इन्द्रो विधरणः प्राणः पूर्वयोर्नामरूपयोः ।। ३४ ।।

यावान्प्रकाशो जगति स सर्वोऽग्निरिहोच्यते ।।
परिस्पन्दश्च सर्वत्र प्राण इन्द्रस्तथोच्यते ।। ३५ ।।

त्रिलोकी च त्रिवेदी च प्राणादित्रयमेव च ।।
प्रतिष्ठितमिहाध्यात्म एवमुक्तेन वर्त्मना ।। ३६ ।।

प्राणादित्यौ हि गायत्रीसक्तावुक्तेन वर्त्मना ।।
संजीवनं तदन्येषां प्राणानां भवतीश्वरात् ।। ३७ ।।

सा हैषेति श्रुतिरतो यथोक्तार्थवबुद्धये ।।
प्राणान्गयान्यतस्तत्रे गायत्रीयमतो मता ।। ३८ ।।

उपनीतौ स आचार्यः पच्छश्चार्धर्चशस्तथा ।।
सावित्रीं याममूं प्राह बटवे मन्त्रलक्षणाम् ।। ३९ ।।

साऽप्येषैव च विज्ञेया व्याख्याता या प्रयत्नतः ।।
यस्मै प्राह स आचार्यस्तस्य प्राणानवत्यसौ ।। ४० ।।

एवंवित्सन्स आचार्यो यस्मा अन्वाह सादरः ।।
त्रायते तस्य गायत्री वटोः प्राणान्न संशयः ।। ४१ ।।

माणवकस्योपनयनसमये वेदवादिनाम् ।।
छन्दः प्रति विवादोऽयं तन्निर्णीतौ परा श्रुतिः ।। ४२ ।।

तां हैतामिति वाक्येन सावित्रीं प्रतिदर्श्यताम् ।।
अनुष्टुप्छन्दसं ब्रूयात्पूर्वपक्षप्रसिद्धये ।। ४३ ।।

तामेतामेक आचार्या उपनीताय यत्नतः ।।
अनुष्टुप्छन्दसं प्राहुः सावित्रीं न्यायसंश्रयात् ।। ४४ ।।

वागनुष्टुब्यतः साक्षाद्वाक्च साक्षात्सरस्वती ।।
उपनीताय सैवातो वक्तव्या न ततोऽपरा ।। ४५ ।।

यथैतदुक्तमाचार्यैः कुर्याद्विद्वान्न तत्तथा ।।
गायत्रीमेव सावित्रीं ब्रूयात्सर्वफलाप्तितः ।। ४६ ।।

यथोक्तायां हि गायत्र्यां कृत्स्रं जगदुपाहितम् ।।
तदुक्तौ सर्वमुक्तं स्याद्यत्पुमर्थाय साधनम् ।। ४७ ।।

विज्ञानपुरुषस्येदं स्वभावादेव सर्वदा ।।
आत्मैव हि जगत्कृत्स्नं साधारणविशेषवत् ।। ४८ ।।

साधारणानि वस्तूनि तथाऽसाधारणान्यपि ।।
नानुपादाय कृस्नानि जन्तोः काचित्क्रियेष्यते ।। ४९ ।।

अभिव्यक्तेः पुराऽप्येतद्रूपमासीत्स्वभावतः ।।
अभिव्यक्तौ तु तत्साक्षात्समाष्टिव्यष्टिलक्षणम् ।। ५० ।।

एवं सिद्धे महिम्न्यस्मिन्यथोक्तेनैव वर्त्मना ।।
कनीयस्ता विवृद्धिर्वा नैव संभाव्यते मितेः ।। ५१ ।।

ऊरीकृत्येममेवार्थं स य इत्यादिनोच्यते ।।
महाप्रतिग्रहेणापि नैवंविद्दोषमृच्छति ।। ५२ ।।

दर्शनस्य स्तुतिरियं स य इत्यादिनोच्यते ।।
तादृक्प्रतिग्रहस्येह न क्वचित्संभवो यतः ।। ५३ ।।

प्रतिग्रहस्य निन्दा वा विद्वन्मानात्प्रसक्तितः ।।
निःशेषपुण्यमोषित्वान्निषेधार्थाय कुत्स्यते ।। ५४ ।।

उक्तपादेष्वपि ज्ञानं नैवालमपबाधितुम् ।।
गायत्रीवेदिनो जन्तोरपि भूयान्प्रतिग्रहः ।। ५५ ।।

नैवं दाता जगत्यस्मिन्न च तादृक्प्रतिग्रहः ।।
ग्रहीता वेह नैवेति कुत इत्यादिनोच्यते ।। ५६ ।।

अप्यभ्युपगमे चैषां नैव दोषस्य संभवः ।।
विदुषोऽसतीत्यतः प्राह स य इत्यादिना श्रुतिः ।। ५७ ।।

स यः कश्चिदिमाल्लोँकान्पूर्णान्पुंभोगसाधनैः ।।
विद्वान्संप्रतिगृह्णीयात्कथचित्कामंप्लुतेः ।। ५८ ।।

आद्यपादपरिज्ञानमात्रस्यैव प्रतिग्रहः ।।
क्षयायालं न शेषस्य गायत्रीदर्शनस्य सः ।। ५९ ।।

यावतीयं त्रयी विद्या तावन्तमपि गृह्णतः ।।
द्वितीयपदविज्ञानक्षतिरेव न सर्वतः ।। ६० ।।

असंभवेऽपि कल्प्येत यदि तादृक्प्रतिग्रहः ।।
त्रैविद्यलक्षणः सोऽपि तृतीयं नाऽऽप्नुयात्पदम् ।। ६१ ।।

अन्तरण्डविभक्तस्य यथोक्तैः स्यात्प्रतिग्रहैः ।।
क्षयो नानन्तरूपस्य स्यात्समष्टिवपुर्भृतः ।। ६२ ।।

परिच्छिन्नेन सर्वत्र प्रतिमानं जगत्यपि ।।
अन्तवद्विषयं दृष्टं न त्वनन्तस्य कुत्रचित् ।। ६३ ।।

अयं चानन्तमात्मानमक्षिसूर्यव्यवस्थितम् ।।
अगादुपासानात्प्राणमात्मत्वेन दिवानिशम् ।। ६४ ।।

संभाव्यते क्षयस्तस्य न कुतश्चिदनन्ततः ।।
अन्तवान्क्षीयते लोके न त्वनन्तः कुतश्चन ।। ६५ ।।

आवृत्तिः क्षयशब्देन दुःखप्रायासु भूमिषु ।।
कैवल्यावसितेर्नासौ स्यात्समष्टिवपुर्भृतः ।। ६६ ।।

उपस्थानं यथोक्ताया गायत्र्याः श्रद्धयाऽन्वितः ।।
गायत्र्यसीतिमन्त्रेण कुर्यादुक्तार्थवित्सदा ।। ६७ ।।

एकद्वित्रिपद्यसीति पूर्वान्पादान्विचिन्तयेत् ।।
चतुष्पात्त्वं च तुर्येण यथोक्तेन विचिन्तयेत् ।। ६८ ।।

अपदसीत्यपि गिरा तस्या आनन्त्यमुच्यते ।।
अव्यया चाक्षयाऽसीति न ह्यन्तस्तेऽधिगम्यते ।। ६९ ।।

नमस्तेऽस्तु तुरीयायेत्युक्त्या तुर्यप्रधानताम् ।।
गुणभावं यथोक्तस्य विद्यात्पादत्रयस्य तु ।। ७० ।।

शत्रुनामगृहीत्यर्थमसावितिपदं त्विह ।।
फलोक्तिरद इत्येतदुपासितुरहं तथा ।। ७१ ।।

शत्रुणा कामितो योऽर्थो मा प्रापत्तमसाविति ।।
मा समृद्ध्यथवा सोऽस्मै तं वाऽहं प्राप्नुयामिति ।। ७२ ।।

अभिचारार्थमेतस्मिन्नुपस्थाने यथोदिने ।।
अभिधानैकदेशोक्त्या विक्ल्पः फलगोचरः ।। ७३ ।।

स्वार्थे त्वहमद इति ह्युपस्थानै फलं भवेत् ।।
अदः प्रयोजनं देवि प्राप्नुयां त्वत्प्रसादतः ।। ७४ ।।

एतावदेव किं ज्ञेयं किंवाऽन्यदपि शिष्यते ।।
अस्त्यन्यदपि विज्ञेयं तद्विनाऽकृत्स्नता यतः ।। ७५ ।।

कार्त्स्न्येन विद्या स्वभ्यस्ता फलायालमुपासितुः ।।
विपर्ययेणानर्थाय तदेतत्प्रतिपाद्यते ।। ७६ ।।

सर्वात्मकत्वाद्गायत्र्या अग्नेरपि परिग्रहः ।।
तन्मुखत्वेनासंसिद्धेस्तादर्थ्येनोत्तरा श्रुतिः ।। ७७ ।।

मुखविज्ञानविरहादनर्थफलकीर्तनम् ।।
अग्निरेव मुखं तस्या इत्युक्त्या कृत्स्नतोच्यते ।। ७८ ।।

गायत्रीदर्शनस्येह फलकार्त्स्न्यं तथैव च ।।
यथोक्ताग्निमुखज्ञानाद्यदीत्यादिगिराऽधुना ।। ७९ ।।

यो वेदाग्निमुखामेतां गायत्रीमग्निरेव सः ।।
अग्निरिन्धनवत्सर्वं दहेद्विद्वान्प्रतिग्रहम् ।। ८० ।।

दाहकस्य न बह्वस्ति दाह्ययोगाभिवृद्धितः ।।
क्षयश्चाशेषदाह्यस्य यस्मात्तस्मादिवेतिगीः ।। ८१ ।।

एवंविदेवमेव स्यात्पापं वह्निवदिन्धनम् ।।
सर्वं संभक्ष्य तत्पापं शुद्धः पापवियोगतः ।। ८२ ।।

पूतोऽसंसर्गिधर्मत्वादजरोऽपरिणामवान् ।।
अमृतोऽस्थूलदेहत्वात्प्राणमात्रस्वभावतः ।। ८३ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्य षोडशं ब्राह्मणम्

यथोक्तोपासनाभ्यासभावितस्य क्रियाकृतः ।।
उपस्थानं प्रवक्तव्यमित्यर्थः पर आगमः ।। १ ।।

तुरीयं पदमादित्यो लोकद्वारं च येन सः ।।
संभाव्यते प्रसङ्गोऽत आदित्योपस्थितेरिह ।। २ ।।

हिरण्यं ज्योतिरमृतं मण्डलेन तदात्मना ।।
सत्यस्य परमार्थस्य द्वारमाच्छादितं रवेः ।। ३ ।।

त्वद्दर्शनार्थिने मह्यं पूषन्द्वारमपावृणु ।।
जगत्पुष्णाति वृष्ट्याद्यैः पूषाऽऽदित्यस्ततः स्मृतः ।। ४ ।।

सत्या अवितथा धर्मा यस्य मानव्यपाश्रयात् ।।
तस्मै मे सत्यधर्माय दृष्ट्यै द्वारमपावृणु ।। ५ ।।

हिमघर्माम्बुदानेन पुष्णातीदं यतो जगत् ।।
तस्मात्पूषा यतश्चैको गच्छत्येकर्षिता ततः ।। ६ ।।

संयमात्सर्वयाम्यानां यमोऽसि परमेश्वरः ।।
स्वीरणाच्छीततोयादेः सूर्यस्तेनासि घर्मदः ।। ७ ।।

प्रजापतिः परं ब्रह्म कारणं तदपत्यतः ।।
प्राजापत्योऽसि तेन त्वं गीयसे विपुलश्रुतैः ।। ८ ।।

रश्मीनपनुदाशेषांस्तेजः संयच्छं संहर ।।
कल्याणं ते यदत्यर्थं रूपं यच्च तवैव तत् ।। ९ ।।

योऽसावादित्यगो देवः सोऽहमस्मीतिबुद्धिगः ।।
स्थानमात्राच्चा तौ भिन्नौ वस्तुतो नाऽऽवयोर्भिदा ।। ११ ।।

देवतामनिलं यातु वायुर्योऽयं शरीरगः ।।
शरीरं भस्मसाद्यातु मर्त्युत्वं ह्येतदाश्रितम् ।। १२ ।।

भस्मान्तमिति लिङ्गाच्च कर्मिणः स्यादुपस्थितिः ।।
न तु संन्यासिनो न्याय्या दाहासंभवहेतुतः ।। १३ ।।

वायुरित्यादिकं ग्राह्यमुपलक्षणमेव तु ।।
शिष्टानां देवतांशानां यथास्वं प्रतिपत्तये ।। १४ ।।

अग्निं स्वात्ममनःसंस्थामधुना देवतां गृही ।।
प्रार्थयत्योमिति गिरा मुमूर्षुस्तत्परीप्सया ।। १५ ।।

सर्वस्याप्यवनादों स्यादवतेरों यतस्ततः ।।
ऋतुर्मनोमयत्वाच्च सा हि संकल्परूपिणी ।। १६ ।।

ओं क्रतो इति संबोध्य स्मरेत्यत्र नियुज्यते ।।
प्रकृष्टफलसंप्राप्तेः स्मृतिमात्रैकहेतुतः ।। १७ ।।

स्मर्तव्यं स्मर तेनाद्य मरणे प्रत्युपस्थिते ।।
आदरार्थं स्मरेत्यस्य पुनः पुनरुदीरणम् ।। १८ ।।

मुपथा नय नो वह्ने सुपथेति विशेषणात् ।।
उदङ्भार्गग्रहो न्याय्यः शिष्टानां पुनरागतेः ।। १९ ।।

राये कर्मफलायेति रयिः कर्मफलं यतः ।।
प्रज्ञानानि च सर्वाणि देव विद्वान्क्रियास्तथा ।। २० ।।

कुटिलं च तथा पापमस्मत्तस्त्वं वियोजय ।।
वयं तु कृतकृत्यत्वादसक्ताश्च मुमूर्षवः ।। २१ ।।

नमउक्तिमतो भक्त्या तुभ्यं बहुतमां धिया ।।
अयुषोऽन्ते विधेमाद्य क्षम देव प्रसीद मे ।। २२ ।।

मस्करीन्द्रप्रणीतस्य भवनामभृतो यतेः ।।
भाष्यस्य वार्तिकोक्त्यैवमध्यायः सप्तमो गतः ।। २३ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमाध्यायस्य सप्तदशं ब्राह्मणम्

इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यभगवत्पूज्यपादशिष्य श्रीसुरेश्वराचार्यविरचिते बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके पञ्चमोऽध्यायः

समाप्तः सप्तमोऽध्यायः प्राप्तावसर उच्यते ।।
अष्टमः खिलकाण्डेऽस्मिन्पूर्वकाण्डेष्वनुक्तितः ।। १ ।।

गायत्र्याः प्राणभावोक्तिः कस्माद्धेतोः पुरोदिता ।।
न तु वागादिभावोऽस्यास्तत्र हेतुरिहोच्यते ।। २ ।।

ज्येष्ठः श्रेष्ठो यतः प्राणो न तु वागादयस्ततः ।।
प्राणात्मभाव एवोक्त आनन्तर्यार्थमेव तु ।। ३ ।।

उपास्त्यन्तरमेवैतत्फलवत्तु विवक्षितम् ।।
न तूक्तशेषतैतस्या भिन्नोपास्तित्वकारणात् ।। ४ ।।

मन्थकर्मणि ये मन्त्राः पञ्च ज्येष्ठादयः श्रुताः ।।
प्राणात्मवेदिनस्तेषां प्रयोगोऽत्रोपवर्ण्यते ।। ५ ।।

पृथग्वा फलनिर्देशाद्यो ह वा इति पञ्चधा ।।
प्राणविद्या पृथङ्मन्थान्मन्थस्तु महिमार्थिनः ।। ६ ।।

फलेऽन्यस्मिन्ननिर्दिष्टे वाक्यशेषगतं फलम् ।।
तस्मिन्सति हि सद्भावाद्वागादीनां न तं विना ।। ७ ।।

शास्रेणोक्ता शरीरेऽस्मिन्वृत्तिः प्राणस्य जीवनम् ।।
पूर्वमाविशति प्राणो देहं पश्चाच्च मुञ्चति ।। ८ ।।

ज्येष्ठः श्रेष्ठश्च सर्वेषां प्राणानामाश्रयो हि सः ।।
श्रेष्ठता वक्ष्यमाणेन ग्रन्थेनास्य विभाव्यते ।। ९ ।।

अस्मिल्लोँके परस्मिंश्च वागेव न विहन्यते ।।
देहान्तरस्थान्प्राणांश्च नियुङ्के सा ततोऽधिका ।। १० ।।

श्रुतान्मतात्तथोक्ताद्वा प्रमाणं दृष्टिरात्मनः ।।
चक्षुः प्रतिष्ठा ज्ञानानामात्मा तत्र प्रतिष्ठितः ।। ११ ।।

वाग्घि संपद्यते श्रोत्रादश्रुतं न हि भाषते ।।
स्ववृत्तेः परवृत्तेश्च संपच्छ्रोत्रे प्रतिष्ठिता ।। १२ ।।

मन आयतनं तत्र वागादीनां हि वृत्तयः ।।
स्थितास्तत्पूर्विकाश्चैव ध्यायतः साधनंं हि तत् ।। १३ ।।

उपस्थेन्द्रियं प्रजातिः स्यात्तस्य जन्मैकहेतुतः ।।
न हि रेतो विना जन्म प्राणिनोऽत्र समीक्ष्यते ।। १४ ।।

वृत्तीनां प्राणपूर्वत्वाद्व्यपदेशाच्च तत्कृतात् ।।
प्राणानां प्रथमः प्राणः स ह्यत्ताऽन्नं हि तस्य तत् ।। १५ ।।

ते प्राणाः स्वगुणेरुक्तैर्वसिष्ठत्वादिलक्षणैः ।।
श्रेयानस्म्यहमेवेति विवदन्तः परस्परम् ।। १६ ।।

निर्णयार्थाय ते ब्रह्म जग्मुरिन्द्रं प्रजापतिम् ।।
को नो वसिष्ठ इति तं पप्रच्छुर्निर्णयार्थिनः ।। १७ ।।

यस्मिन्व इति वाक्येन वसिष्ठत्वस्य लक्षणम् ।।
प्राणेभ्यः प्राब्रवीद्ब्रह्म पक्षपातभयात्किल ।। १८ ।।

जानन्नपि वसिष्ठादिगुणवत्त्वं यथार्थतः ।।
तथाऽपि नावदद्ब्रह्म स्वानुभूत्यवबुद्धये ।। १९ ।।

उत्क्रान्तेऽन्यतमे यस्मिन्प्रत्येकमपसर्पणे ।।
पापीयो मन्यते लोको वसिष्ठो वः समीक्ष्यताम् ।। २० ।।

अन्वयव्यतिरेकाभ्यां वसिष्ठत्वावबुद्धये ।।
उपास्यार्थपरीक्षायै प्रवृत्तैषा परा श्रुतिः ।। २१ ।।

संहतानां क्रियासिद्धेः करणानां पृथक्पृथक् ।।
नैकैकस्य क्रियासिद्धिः शिबिकोद्वाहवत्ततः ।। २२ ।।

प्राणप्राधान्यसिद्ध्यार्थं श्रुत्याऽऽख्यायिकच्छद्मना ।।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां न्यायो लौकिक उच्यते ।। २३ ।।

यथा मूका विना वाचा यथाऽन्धाश्चक्षुषा विना ।।
इत्यादिवचसा प्राणे सति जीवनमुच्यते ।। २४ ।।

उत्क्रान्तौ च प्रवेशे च ह्यलं दहः स्वकर्मणे ।।
वागादीनां न पातोऽस्य नापि चोत्थानमीक्ष्यते ।। २५ ।।

उत्क्रान्ते प्राण एवास्माच्छरीरं पतति ध्रुवम् ।।
उत्तिष्ठति प्रविष्टे च प्राणः श्रेयांस्ततोऽन्यतः ।। २६ ।।

मामृते जीवितुं यूयं यद्यशक्ताः स्थ सर्वदा ।।
प्रधानं तर्हि मां वित्त भवन्तश्चापराधिनः ।। २७ ।।

करं बलिं प्रधानाय दत्त वागादयोऽचिरात् ।।
इत्युक्तास्ते तथेत्यूचुः सर्वस्वं ददते प्रभोः ।। २८ ।।

त्वद्वसिष्ठतयैवाहं वाग्वसिष्ठेत्युदाहरत् ।।
इत्युक्त्वाऽन्येऽपि सर्वस्वं ददुर्वागादयः सुराः ।। २९ ।।

किमन्नं मे बुभुक्षोः स्याद्वासो वा मे किमीर्यताम् ।।
इति प्राणवचः श्रुत्वा प्रत्यूचुः करणानि तम् ।। ३० ।।

आ श्वभ्यो यदिदं किंचिदा कृमिभ्यश्च लक्ष्यते ।।
अन्नं तद्भवतः सर्वं वयं त्वच्छेषभोगिनः ।। ३१ ।।

जीवः प्राणोऽत्र संसारी भोक्तेन्द्रियमनःपरः ।।
प्राणो ह्येतानि सर्वाणि भवतीति च लिङ्गतः ।। ३२ ।।

तन्मया हीतरे प्राणास्तन्मूलास्तन्निबन्धनाः ।। ३३ ।।
एवंंविदे हि नानन्नं किंचिदस्तीति दर्शनात् ।।
फलं स्यात्प्राणसायुज्यं सर्वं तस्य हि भोजनम् ।। ३४ ।।

भवत्यत्ता स सर्वस्य नान्नं भवति कस्यचित् ।।
केवलेऽवस्थितेऽत्तृत्वे मृत्युनाऽपि न गीर्यते ।। ३५ ।।

अद्भिः परिदधत्येनमशिष्यन्त इति श्रुतेः ।।
विदधाति ह्यपां पानमपूर्वं शास्रलक्षणम् ।। ३६ ।।

शास्रं मुख्यार्थमेव स्याद्विध्यर्थं यदि कल्प्यते ।।
युक्तः फलानुषङ्गोऽस्य वासोलाभो विधिर्यदि ।। ३७ ।।

एके च शाखिनो व्यक्तं विधिरूपमधीयते ।।
मन्त्रेण प्राशनं चापामेकेषां शाखिनां मतम् ।। ३८ ।।

अन्नदर्शनवच्चैके वासोदृष्टिं प्रचक्षते ।।
प्रायत्यार्थमपां पाने दृष्टेः प्रकरणादिह ।।
सर्वाभक्ष्यप्रसक्तिः स्याद्यदि कर्म विधित्स्यते ।। ३९ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके षष्ठाध्यायस्य प्रथमं ब्राह्मणम्

यन्न संभावितं पूर्वं वस्तुप्राधान्यहेतुतः ।।
वक्तुं तदत्र वक्तव्यं खिलकाण्डाधिकारतः ।। १ ।।

सप्तमावसितावुक्तं मार्गप्रार्थनमग्नितः ।।
सुपथेति श्रुतं तत्र श्रुत्या मार्गविशेषणम् ।। २ ।।

संभवे व्यभिचारे च विशेषणविशेष्ययोः ।।
दृष्टं विशेषणं लोके यथेहापि तथेक्ष्यताम् ।। ३ ।।

मुपथेति ततो युक्तं संभवे भूयसां पथाम् ।।
विशेषणमतो वाच्याः पन्थानः कर्महेतवः ।। ४ ।।

दक्षिणोदगधोमार्गा विहितप्रतिषिद्धयोः ।।
विपाकाः कर्मणोर्वाच्यास्तद्वैराग्यप्रसिद्धये ।। ५ ।।

नाविरक्तस्य निःशेषसांसारिकपुमर्थतः ।।
प्रवृत्तिर्मुक्तये तस्माच्छ्रुत्या यत्नात्तदुच्यते ।। ६ ।।

शक्नुवन्ति न कर्मणि सर्वकामसमापनम् ।।
निषेद्धुं वाऽखिलानर्थांस्तत्फलस्यातिफल्गुतः ।। ७ ।।

न कर्म कारणं मुक्तेर्नाग्निर्गहज्वरापनुत् ।।
कर्मभ्यु जन्म नियतं जन्म चेन्निर्वृत्तिः कुतः ।। ८ ।।

न कर्मणा कनीयस्ता महत्त्वं चान्तरात्मनः ।।
इति बाहुमिवोद्धृत्य वेदान्तैर्घोषणा कृता ।। ९ ।।

न तत्र दक्षिणा यन्ति विद्ययैव तदाप्यते ।।
इति श्रीयाज्ञवल्क्येन मुक्तकण्ठमुदाहृतम् ।। १० ।।

अतो मुक्तिं परीच्छद्भिरुत्पत्त्यादिविरोधिनीम् ।।
त्यकत्वा कर्माण्यथैकात्म्यज्ञानं सर्वात्मनाऽऽश्रयेत् ।। ११ ।।

तमोन्तरायतो मुक्तेर्नान्तरायोऽपरोऽस्ति हि ।।
तमोहतिर्न कर्मभ्यो ज्ञानात्सा व्यञ्जकत्वतः ।। १२ ।।

न तु त्वमेतयोर्वेत्थेत्युत्क्रान्त्यादिस्वलक्षणम् ।।
षड्वधं परिणामार्थमग्निहोत्राहुतीहयोः ।। १३ ।।

इतिप्रश्नप्रतिवचस्ते वा इत्यादिकं जगौ ।।
लोकं प्रत्युत्थितं यावदग्निहोत्राद्दुतीहयोः ।। १४ ।।

अपूर्वपरिणामोऽयमग्निहोत्राख्यकर्मणः ।।
उत्क्रान्त्यादिगिरेहोक्त आलोकोत्थानवाक्यतः ।। १५ ।।

आहुत्योरग्निहोत्रस्य ह्यन्तरिक्षादिभेदतः ।।
आ लोकोत्थानतः श्रुत्या उक्ताऽपूर्वस्य विक्रिया ।। १६ ।।

तदेवोक्तमिहाऽऽलम्व्य तदग्नीक्षणसिद्धये ।।
श्वेतकेतुरिति ग्रन्थः पर आरभ्यतेऽधुना ।। १७ ।।

पञ्चाग्निविद्या यत्नेन वृद्धेनाब्राह्मणादपि ।।
हित्वा धनं च मानं च लब्धेत्युक्तिः स्तुतिर्धियः ।। १८ ।।

परिणामो हि पाकेन पाकश्च न विनाऽग्निना ।।
दर्शनात्परिणामस्य पक्तासर्वत्र पावकः ।। १९ ।।

समाप्ताशेषविद्यं हि समावर्त्य पिता सुतम् ।।
समाप्ताशेषविद्योऽसीत्येवमाहोत्ससर्ज च ।। २० ।।

निकषोपलसंस्थेषु वेदवित्सु परीक्ष्यताम् ।।
विद्येयं यत्न्तो वत्स द्रढिम्ने मच्छ्रुतस्य च ।। २१ ।।

प्रसिद्धाऽतीव विद्वत्ता पञ्चालब्राह्मणेषु हि ।।
तामेव परिषदं तस्मादाजगाम त्वरान्वितः ।। २२ ।।

पञ्चालब्राह्मणाञ्जित्वा विद्योत्कर्षैकहेतुतः ।।
राजानमपि जेष्यामीत्याजगाम नृपं ततः ।। २३ ।।

तं जिगीषुं समायान्तमुन्मार्गे संस्थितं द्विजम् ।।
सन्मार्गप्रतिपत्त्यर्थं राजोवाच स्वशास्रतः ।। २४ ।।

आमन्त्रयामास च तं कुमारा इति बालवत् ।।
प्रतिशुश्राव सोऽप्युक्तो भो इत्युक्त्या गुरुं यथा ।। २५ ।।

दर्पोत्सेकसमावेशान्नानुशिष्टोऽयमादरात् ।।
पित्रेतिजातसंदेहः पर्यपृच्छदतो नृपः ।। २६।।

अनुशिष्टोऽसि किं पित्रा उताहो नेति भण्यताम् ।।
नानुशिष्टस्य जगति वृत्तमीदृक्समीक्ष्यते ।। २७ ।।

बाढं पित्राऽनुशिष्टोऽस्मि किं न पश्यसि मज्जयम् ।।
त्वत्पण्डितेषु सर्वेषु पृच्छ मां यदि शङ्कसे ।। २८ ।।

एवं राज्ञो यथोक्तोक्त्या ह्यभ्युपेतेऽनुशासने ।।
श्वेतकेतुमथाप्राक्षीप्रञ्च प्रश्नान्क्रमान्नृपः ।। २९ ।।

अनुशिष्टोऽसि चेद्ब्रूहि तुल्येऽपि मरणे प्रजाः ।।
यथा विप्रतिपद्यन्त भिन्नवर्त्मप्रभेदतः ।। ३० ।।

येन कर्मविशेषेण समानायां मृतौ प्रजाः ।।
अन्या अन्येन संयान्ति यथाऽन्येनापरास्तथा ।। ३१ ।।

त्वयोक्तं न विवेदाहं नानुशिष्टिरिहास्ति मे ।।
वेत्थेह ता यथा भूय ावर्तन्ते प्रजा इति ।। ३२ ।।

यथा येन मृताः सत्यो हेतुनाऽनेन च प्रजाः ।।
तं वेत्थ स्विन्न वेत्युक्तो नेति होवाच तं पुनः ।। ३३ ।।

प्रयद्भिरसकृद्भूतैर्महद्भिर्बहुभिः सदा ।।
नैवासौ पूर्यते लोको यथा वेत्थ तथाऽत्र किम् ।। ३४ ।।

नेति होवाच पृष्टः सन्राजा पप्रच्छ तं पुनः ।।
हुतायामाहुतौ वेत्थ यतिथ्यां पुरुषाभिधाः ।। ३५ ।।

आप एव समुत्थाय पुरुषाकृतयो हुताः ।।
प्रवदन्ति यथा वेत्थ तथाऽऽशु प्रतिपद्यताम् ।। ३६ ।।

राजानं नेति होवाच नाहं वेद्मि त्वयोदितम् ।।
पर्यपृच्छदतो राजा शान्तदर्पं द्विजं पुनः ।। ३७ ।।

पथस्त्वं देवयानस्य पितृयाणस्य वाऽञ्जसा ।।
वेत्थ प्रतिपदं किंवा न वेत्सीत्यभिधीयताम् ।। ३८ ।।

प्रतिपद्वचनस्यार्थं यत्कृत्वेत्यादराच्छ्रुतिः ।।
व्याचष्टे देवयानादिप्रतिपत्तौ क्रियैव सा ।। ३९ ।।

स्वाभ्यूह इति मा शङ्कीर्यतो मार्गद्वयेऽपि नः ।।
ऋषेर्मन्त्रस्य श्रवणमस्ति तच्च विभाव्यते ।। ४० ।।

द्वे सृती अशृणवं साक्षात्संबन्धिन्यौ दिवौकसाम् ।।
पितृणां चापि मर्त्यानां मार्गौ तावधिकारतः ।। ४१ ।।

ताभ्यां सर्वमिदं गच्छद्यथाकर्म यथाश्रुतम् ।।
समेति मध्ये भोगाय रोदस्योः कर्मणो जगत् ।। ४२ ।।

त्वदुक्तात्प्रश्नगणतो न वेद्म्येकमपीरितम् ।।
प्रश्नं मा मामतः प्राक्षीरित्युक्त्वाऽवाक्शिरा ह्यभूत् ।। ४३ ।।

निर्धूताशेषकलुषं शान्तदर्पं समीक्ष्य तत् ।।
वसत्याऽऽमन्त्रयांचक्र उष्यतामिति पार्थिवः ।। ४४ ।।

ह्रीतो रोषाच्च तद्वाक्यं वसत्यर्थमुदीरितम् ।।
अनादृत्य प्रदुद्राव यत्राऽऽस्ते गौतमः पिता ।। ४५ ।।

प्राप्याथ पितरं रोषात्साभ्यसूयं निराह सः ।।
इति वावेति वचनं पूर्वोत्तरविरोधतः ।। ४६ ।।

इतीत्युक्तपरामर्शो वाकोवाक्यं नृपेरितम् ।।
अप्रात्यक्ष्यात्किलेत्युक्तिरनुमानाद्धि तद्गतिः ।। ४७ ।।

नृपोक्त्यभिभवाल्लिङ्गाद्वञ्चितोऽस्मीति लिङ्ग्यते ।।
यथावदनुशिष्टस्य नाभिभूतिर्यतोऽन्यतः ।। ४८ ।।

तं मामननुशिष्यैव किमित्युक्तं त्वया पुरा ।।
अनुशिष्टोऽसि पुत्रेति वञ्चितोऽस्मीत्यतो मतिः ।। ४९ ।।

कथं त्वं नानुशिष्टोऽसि ब्रूहि तत्कारणं मम ।।
पञ्च मामित्यतोऽवोचद्यथा ह्यननुशासनम् ।। ५० ।।

प्रश्नास्ते कतमे वत्स यांस्त्वं न ज्ञातवानसि ।।
प्रश्नप्रतीकानवदत्पृष्टः पित्रा समासतः ।। ५१ ।।

व्राह्मणज्ञानतोऽन्यत्र विद्यां पप्रच्छ भूमिपः ।।
न हि व्राह्मणविज्ञाने किंचिदस्ति त्वयाऽगतम् ।। ५२ ।।

इत्येतद्धृदये कृत्वा तथा न इति सोऽवदत् ।।
मा शङ्किष्ठास्ततो मां त्वं नोक्तं सर्वं ममेति हि ।। ५३ ।।

प्रेहि तत्र गमिष्यावस्ताद्विद्यालब्धिसिद्ध
ब्रह्मचर्यं च वत्स्याव आवां तत्र नृपे गतौ ।। ५४ ।।

यातु तत्र भवानेव नाहं तं गन्तुमुत्सहे ।।
इत्युक्तः सूनुना ह्रीतः स्वयमेव जगाम तम् ।। ५५ ।।

ससंभ्रमः स चोत्थाय तस्मा आसनमाहरत् ।।
अप आहारयांचक्र अर्घ्यपाद्यार्थसिद्धये ।। ५६ ।।

सत्कृत्य च यथाशास्रं राजाऽथ तमुवाच ह ।।
वरं कामं प्रयच्छामो यः कामो वाञ्छितस्त्वया ।। ५७ ।।

ऋषिराहाथ राजानं कामितार्थस्य सिद्धये ।।
प्रतिज्ञातो वरस्तावद्भवताऽप्रार्थितोऽपि सन् ।। ५८ ।।

अस्तु सत्यप्रतिज्ञोऽत्र प्रतिज्ञातं त्वयेह यत् ।।
देहि प्रश्नात्मिकां वाचं यां मत्सूनोरभाषथाः ।। ५९ ।।

राजाऽपि तमुवाचाथ दैवेष्विति परं वचः ।।
दैवेप्वयं वरः सिद्धो मानुपाणां वरं वृणु ।। ६० ।।

न हि मानुषतो दैवः प्रार्थनीयो विजानता ।।
मानुषस्तूचितो दातुमादातुं मानुषाद्वरः ।। ६१ ।।

ममाप्यस्त्येव तत्सर्वं यद्यद्दित्ससि मानुषम् ।।
विज्ञायते मयैवाऽऽदौ भवताऽपि प्रमान्तरात् ।। ६२ ।।

न च तत्प्रार्यनीयं मे भूरि यद्विद्यते मम ।।
तस्माद्दैवो वरो मह्यं दीयतां नास्त्यसौ मम ।। ६३ ।।

बहोरनन्तापर्यन्तदैववित्तस्य लोभतः ।।
मा भूरभ्यवदान्यस्त्वं दाता भूत्वेह नः प्रति ।। ६४ ।।

दैवं वरं न संदातुं प्रत्याख्यातुं च तं द्विजम् ।।
इति दुःखित्वमापन्नस्तीर्थेनेच्छेत्युवाच तम् ।। ६५ ।।

तीर्थेन विद्या देयेति नातीर्थेनेति चाऽऽगमः ।।
यतोऽतस्तीर्थसृत्यैव मत्तो विद्यां त्वमाप्नुहि ।। ६६ ।।

शास्रार्थं स्मारितः सोऽथ राज्ञोपैमीत्यथोचिवान् ।।
वाचैव ह्यवरान्पूर्व उपयन्ति यतस्ततः ।। ६७ ।।

स होपायनकीर्त्यैव ब्रह्मचर्यमुवास ह ।।
उपैमीति हि संकीर्तेर्नान्यात्किंचिच्चकार सः ।। ६८ ।।

सापराधं स्वमात्मानं राजा परिहरन्नथ ।।
क्षमयामास तमृषिं तथा न इतिवाक्यतः ।। ६९ ।।

मानोऽपराधिनो मंस्थास्तव पूर्वे पितामहाः ।।
नामन्यन्त यथा तद्वद्भवानप्यपराधिनः ।। ७० ।।

त्वत्संप्रदानतः पूर्वं विद्येयं हि कदाचन ।।
नोवास ब्राह्मणे साध्वी साक्षादपि बृहस्पतौ ।। ७१ ।।

एवं गुप्तामपि तु तां वक्ष्याम्येवाहमञ्जसा ।।
प्रत्याख्यातुं समर्थः को ब्रुवन्तं ब्राह्मणं नृपः ।। ७२ ।।

असाविति क्रमोऽभेदि कस्माद्धेतोरितीर्यताम् ।।
प्रश्नस्येह चतुर्थस्य प्राधान्याद्भिद्यते क्रमः ।। ७३ ।।

उत्पत्तेस्तदधीनत्वाज्जन्मायत्ता स्थितिस्तथा ।।
स्थित्यपाये प्रयाणं च श्रुत्याऽभेदि क्रमस्ततः ।। ७४ ।।

दूरतोऽमुष्य लोकस्य स्यादसाविति गीरियम् ।।
समिद्धूमादिभी रूपैर्लोक्यते लोकगीरपि ।। ७५ ।।

वैशब्दः स्मरणाय स्यादग्निस्तत्परिणामतः ।।
यत आहवनीयोऽग्निर्द्युलोकात्मतया स्थितः ।। ७६ ।।

अपूर्वपरिणामोऽयमग्निहोत्राख्यकर्मणः ।।
द्युलोकोपक्रमो ज्ञेयो यावत्पुरुषसंभवः ।। ७७ ।।

आहुत्योरग्निहोत्रस्य या विभूतिः पुरोदिता ।।
सैवेह दृष्टिविध्यर्थं श्रुत्या व्याख्यायतेऽञ्जसा ।। ७८ ।।

अध्यात्मे चाधियज्ञे च ह्यधिलोकाधिदैवयोः ।।
श्रुतिराहवनीयादेर्व्याचष्टे विस्तृतिं स्फुटाम् ।। ७९ ।।

लोक आहवनीयोऽग्निरसाविति विचिन्तयेत् ।।
आदित्यादिष्वपि तथा समिदादिसमीक्षणम् ।। ८० ।।

समिन्धनात्समिद्भानू रश्मयो धूम इत्यपि ।।
समिन्निर्गमसामान्यादर्चिरहस्तथैव च ।। ८१ ।।

शान्तत्वाच्च दिशोऽङ्गाराः समिद्धि परिणामतः ।।
अर्चिरङ्गारभावस्य यथैवं भानुहेतुकाः ।।
रश्मयश्च दिशश्चैता आदित्यसमिदाश्रयाः ।। ८२ ।।

अवान्तरदिशस्तद्वद्विक्षिप्तत्वैकहेतुतः ।।
विस्फुलिङ्गा इति ज्ञेयास्तस्मिन्नग्नौ यथोदिते ।। ८३ ।।

त्रयस्त्रिंसच्च ये देवाः स्युस्तेऽध्यात्मादिभूमिगाः ।।
होतारस्तत्र तत्र स्युः कर्मज्ञानानुरोधतः ।। ८४ ।।

ऋत्विग्रूपेण ते ह्यासन्यथा प्राकृतकर्मणि ।।
होतारः परिणामेषु तथैवोत्तरभूमिषु ।। ८५ ।।

आहुत्योः परिणामोऽयमूर्ग्रसोऽपूर्वमित्यपि ।।
तस्य श्रद्धैकहेतुत्वाच्छ्रद्धा नामेति कीर्त्यते ।। ८६ ।।

तस्याश्चाप्याहुतेः सोमो राजा संभवतीति च ।।
तस्याभिवृद्धिः संभूतिर्न त्वभूतजनिर्यतः ।। ८७ ।।

द्यौरग्निः समिदादित्यः श्रद्धा तस्मिन्हि हूयते ।।
सूर्ये समिधि दीप्तायां श्रद्धां जुह्वति देवताः ।। ८८ ।।

श्रयतेः श्रद्दधातेर्वा श्रद्धेत्याहुर्विपाश्चितः ।। ८९ ।।
श्चयणाद्धारणाच्चाऽऽपः श्रद्धाह्वाः कारणात्मिकाः ।।
भूत्वाऽऽप इति लिङ्गाच्च आपः श्रद्धाभिधास्ततः ।। ९० ।।

आकृष्टं रश्मिभिस्तोयमादित्ये प्रतितिष्ठति ।।
तस्मादादित्यगः सोमः क्षीण आप्यायते पुनः ।। ९१ ।।

परिणामो ह्यपां सोमः शीतांशुस्तेन सोऽम्मयः ।।
श्रद्धाहुतेर्हि सोमस्य संभवः शास्र उच्यते ।। ९२ ।।

अङ्गाराश्चन्द्रमास्तस्मिन्हुतेऽग्नौ सोमसंभवः ।।
सोमचन्द्रमसोरेवं भेदः शास्त्रेण दर्शितः ।। ९३ ।।

चन्द्रमा मण्डलं स्वच्छं चन्द्रकेण मितो हि सः ।।
सोमस्तु मण्डले श्वेतो वर्धते ह्रसते च यः ।। ९४ ।।

चन्द्रमाः पर आदित्यादर्वाक्सोमः श्रुतेर्मतः ।।
आदित्याच्चन्द्रमित्याह नैते संवत्सरं तथा ।। ९५ ।।

सोमचन्दमसोस्तस्माद्भेदः समवगम्यते ।।
देशाभेदादभिन्नौ तावेष सोम इति श्रुतेः ।। ९६ ।।

भिन्नौ च धर्मभेदेन तस्मादुभयथा श्रुतिः ।।
पर्जन्योऽग्निरिति ज्ञेयः समित्संवत्सरः स्मृतः ।। ९७ ।।

संवत्सरे समिद्धे हि पर्जन्यस्य समेधनात् ।।
धूमोऽभ्राणीति सादृश्याद्विद्युदर्चिस्तथैव च ।। ९८ ।।

शान्तिवर्तुलतोऽङ्गाराः पर्जन्यशिखिनोऽशनिः ।।
विक्षिप्तत्वैकसामान्यात्स्फुलिङ्गाः स्तनयित्नवः ।। ९९ ।।

सोमं जुह्वति तत्राग्नौ देवाश्चात्रोदिताः पुरा ।।
वृष्टेश्च संभवस्तस्माल्लोकेऽस्मिन्साऽपि द्दूयते ।। १०० ।।

लोकोऽयमग्निर्विज्ञेयः पृथिवी समिदुच्यते ।।
पृथिव्या हि समिद्धोऽयं समित्तेन क्षितिर्मता ।। १०१ ।।

अग्निर्धूमस्तदुत्थानाद्रात्रिरर्चिस्तथैव च ।।
रात्रिमाहुः क्षितिच्छायामङ्गाराश्चन्द्रमास्तथा ।। १०२ ।।

शान्तत्ववर्तुलत्वाभ्यां विस्फुलिङ्गसमत्वतः ।।
नक्षत्राणि स्फुलिङ्गाः स्युस्तस्मिन्नित्यादि पूर्ववत् ।। १०३ ।।

अन्नस्य संभवस्तस्मात्पुमग्नौ तच्च हूयते ।।
पुरुषोऽग्निरिति ध्येयो व्यात्तं तस्य समित्स्मृता ।। १०४ ।।

व्यात्ते मुखे हि तद्दीप्तिर्धूमः प्राणो मुखोत्थितेः ।।
पुंदीप्तेर्वाङ्निमित्तत्वादर्चिर्वाक्तेन भण्यते ।। १०५ ।।

स्थितेरङ्गारवच्चक्षुरङ्गाराः श्रोत्रमेव च ।।
विस्फुलिङ्गा इति ज्ञेयं तस्य विक्षेपसंस्थितेः ।। १०६ ।।

अन्नं जुहति तत्राग्नौ संभवो रेतसस्ततः ।।
योषिदग्निरिति ज्ञेया उपस्थश्च समित्तथा ।। १०७ ।।

तदुपस्थेन संदीप्तेर्धूमो लोमानि साम्यतः ।।
अर्चिर्वर्णसमानत्वाद्योनिरर्चिर्भवेत्ततः ।। १०८ ।।

अन्तः करोति यत्कामी तेऽङ्गारास्तत्समानतः ।।
विस्फुलिङ्गः सुखलवाः क्षणिकत्वैकहेतुतः ।। १०९ ।।

रेतो जुह्वति तत्राग्नौ देवाश्चेन्द्रियरूपिणः ।।
पञ्चम्या आहुतेस्तस्याः पुरुषः संभवत्ययम् ।। ११० ।।

यथोक्तवर्त्मना ह्यापः प्राप्तः पुंस्परिणामताम् ।।
पाकजः परिणामोऽयमेवं पञ्चभिरग्निभिः ।। १११ ।।

तस्मादापः सूक्ष्मभावाः स्थूलतां यान्ति पाकतः ।।
अग्निभिः पञ्चभिः पक्वाः पुरुषाख्या भवन्ति हि ।। ११२ ।।

तस्मान्मृतं प्रियं बन्धुं हरन्त्यग्नय ऋत्विजः ।। ११३ ।।
यथैवाऽऽहवनीयाग्नेः प्रसिद्धं समिदादिकम् ।।
श्यशानाग्नेस्तथैवैतत्सर्वं ज्ञेयं न कल्प्यते ।। ११४ ।।

अन्त्यसंस्कारसिद्ध्यर्थं तस्मिन्नग्नौ यथोदिते ।।
ऋत्विजो जुह्वति नरमन्त्याहुत्यै विधानतः ।।
आहुतेर्जायते तस्याः पुमान्भास्वररूपभृत् ।। ११५ ।।

राजसं तामसं रूपमितो ह्यन्यत्र वक्ष्यते ।। ११६ ।।
इतोऽग्निभ्योऽग्निमेवायं स्वां योनिं प्रतिपत्स्यते ।।
इति लोके समाचारादग्निभ्यः संभवस्ततः ।। ११७ ।।

पञ्चम्यामाहुतावेवं पुनांम्नो जन्म कीर्तितम् ।।
गतिस्तस्याथ वक्तव्या उदग्दक्षिणभेदतः ।। ११८ ।।

ते य एतद्यथाजातं ज्ञानं पञ्चाग्निसंश्रयम् ।।
विदुरर्चिः समायान्ति बहूक्तेश्च द्विजातयः ।। ११९ ।।

उत्पत्तिसंस्थितिलया यथोक्ताग्न्येकहेतवः ।।
इत्थं ये विदुरर्चिस्ते संभवन्त्यात्मभाविताः ।। १२० ।।

इष्टापूर्तकृतो ये वै ग्रामस्थेभ्यश्च ये परे ।।
अरण्य इति गृह्यन्त इतरेषां पृथग्ग्रहात् ।। १२१ ।।

यज्ञदानतपांसीह गृहस्थ इव तापसे ।।
गृहस्थाचार्यवासाच्च न ग्रहो ब्रह्मचारिणाम् ।। १२२ ।।

नारण्यस्था न च ग्राम्या अपेक्षन्तेऽत्र विद्यया ।।
सामान्यवचसोपात्तेर्न विशेषपरिग्रहः ।। १२३ ।।

सश्रद्धस्यापि सत्यस्य यद्यप्यन्यत्र संभवः ।।
तथाऽपि यतयो ग्राह्य अरण्येन विशेषणात् ।। १२४ ।।

ते य एवं विदुरिति यदि वा गृहिणां ग्रहः ।।
अग्निसंबन्धतो न्याय्यो वनस्थस्यापि संभवात् ।। १२५ ।।

न चाग्निहोत्रशेषत्वमुक्तदृष्टेरिहेष्यते ।।
सामान्येन ग्रहात्तस्याः पञ्चाग्निरितिलिङ्गतः ।। १२६ ।।

त्रिलोकीसाधनत्यागान्नापि संन्यासिनो ग्रहः ।।
दैवी विद्या हि वित्तं स्याद्वित्ताच्च व्युत्थितिर्यतः ।। १२७ ।।

प्रजया किं करिष्याम आक्षेपो ब्रह्मवेदनात् ।। १२८ ।।
पञ्चाग्निज्ञानवद्भाव्या गतिरपत्र सर्वदा ।।
यतोऽतो गतिरप्युक्ता नान्यथा तदुदीरणम् ।। १२९ ।।

देवतोपासनस्येह प्रकृतत्वात्तथा गतेः ।।
अर्चिःशब्देन तेनेह देवतैवात्र गृह्यते ।। १३० ।।

अर्चिर्देवतयैकत्वं प्राप्याहर्देतैकताम् ।।
संभवन्तीति सर्वत्र संबन्धोऽत्रानुषज्यते ।। १३१ ।।

गृह्यते देवता नो चेदर्चिरादिगिरा तदा ।।
असंभवोऽन्यत्र मृतेरित्यपार्था गतिश्रुतिः ।। १३२ ।।

यत्तूदगयनापेक्षा भीष्मस्य श्रूयते स्मृतौ ।।
सत्यवादित्वसिद्ध्यर्थं शंतनोस्तदपीक्ष्यताम् ।। १३३ ।।

अन्यथा कृतनाशः स्यादकृताभ्यागमस्तथा ।।
देवताग्रहणात्तस्माद्देवतैवार्चिरुचते ।। १३४ ।।

तस्मादेवंविदो धीरा अर्चिराद्यभिमानिनीम् ।।
क्रमेण देवतां यात्वा वैरिञ्चं यान्ति तत्पदम् ।। १३५ ।।

श्रद्दधानास्तपस्यन्तः सत्यं ब्रह्म समाहिताः ।।
उपासते बहिर्ग्रामादर्चिस्ते संभवन्त्यतः ।। १३६ ।।

ब्रह्मणः स्थानमायान्ति यद्वा स्वाश्रमकर्मभिः ।।
संन्यासाद्ब्रह्मणः स्थानं तथाच स्मृतिशासनम् ।। १३७ ।।

ततोऽहर्देवतां यान्ति शुक्लपक्षं ततः क्रमात् ।।
षण्मासांश्च ततो यान्ति ह्युत्तरायणलक्षणान् ।। १३८ ।।

देवतां च ततो यान्ति देवलोकाभिमानिनीम् ।।
तत आदित्यमायान्ति वैद्युतं चापि भास्करात् ।। १३९ ।।

ब्रह्मणा मनसा सृष्टो मानसः पुरुषस्ततः ।।
ब्रह्मलोकान्स नयति सोऽप्यभ्येत्याथ वैद्युतान् ।। १४० ।।

ते तेषु ब्रह्मलोकेषु दीप्यमानाः पराः समाः ।।
ब्राह्ममानाः समा ग्राह्या ब्रह्मलोकेषु तच्छ्रुतेः ।। १४१ ।।

सार्ष्टिसालोक्यसायुज्यव्यपेक्षा बहुगीरियम् ।।
समष्टिव्यष्टिभेदं वा व्यपेक्ष्य बहुवागियम् ।। १४२ ।।

आवृत्तिर्न पुनस्तेषां यावदाभूतसंप्लवम् ।।
आभूतसंप्लवस्थानममृतत्वं हि भाष्यते ।। १४३ ।।

ऐकात्म्यधीसमुत्पत्तेर्थदि वा ब्रह्मलोकतः ।।
मुच्यन्ते न निवर्तन्ते यथा धूमादिमार्गगाः ।। १४४ ।।

इमं मानवमावर्तमित्याद्यस्य विशेषणात् ।।
अत्रैव कल्पेऽनावृत्तिर्न त्वन्येष्वनिवारणात् ।। १४५ ।।

देवयानः समासेन पन्था यत्नात्प्रपञ्चितः ।।
व्याख्याऽथ पितृयाणस्य सम्यगारभ्यतेऽधुना ।। १४६ ।।

देवादिज्ञानहीनेन येऽथ यज्ञेन सद्द्विजाः ।।
लोकाञ्जयन्ति दानेन सद्देशादिमता तथा ।। १४७ ।।

निःशेषकल्मषध्वंसितपसा वाऽविपश्चितः ।।
मृतास्ते धूममायान्ति धूमाद्रात्रिं तमस्विनः ।। १४८ ।।

रात्रेरपरपक्षं चदक्षिणायनदेवताम् ।।
मासेभ्यः पितृलोकं हि पितरो यत्र शेरते ।।
पितृलोकाच्च ते चन्द्रं यान्त्यन्नं तद्दिवौकसाम् ।। १४९ ।।

चन्द्रं प्राप्यान्नभावं च ते यतस्तत्र संस्थिताः ।।
असकृद्भक्षयन्त्येतानाप्याय्याऽऽप्याय्य सोमवत् ।। १५० ।।

पक्षे शुक्ले तमाप्याय्य कृष्णे तं भक्षन्त्यथ ।। १५१ ।।
भोगसाधनभावाश्च भक्षयन्तीति भण्यते ।।
न त्वभ्यवहृतिर्न्याय्या वेदवर्त्मनि तिष्ठिताम् ।। १५२ ।।

यदा तूपचितं कर्म पर्यवस्यति भोगतः ।।
तेषामथैतमध्वानमावर्तन्ते यथागतम् ।। १५३ ।।

आकाशमनुनिष्पद्य वायुमायान्त्यभोगिनः ।।
वायोर्वृष्टिमवाप्याथ वृष्टेश्च पृथिवीं ततः ।।
अन्नभावं पृथिव्याऽतस्ते समायान्ति भूमिगाः ।। १५४ ।।

घटीयन्त्रवदश्रान्ता एवमेव पुनः पुनः ।।
परिवर्तन्ति संसारे कर्मवायुसमीरिताः ।। १५५ ।।

दक्षिणस्य पथो व्याख्या यथावदनुवर्णिता ।। १५६ ।।
यथोक्तलक्षणौ ये तु पन्थानावुत्तरेतारौ ।।
न विदुस्ते भवन्तीह कीटाद्या दुःखभोगिनः ।। १५७ ।।

नाऽऽद्रियन्त इदं ज्ञानमुदङ्भार्गाप्तिसाधनम् ।।
कर्म वा पितृयाणाप्तौ ते कीटाद्यामियुर्गतिम् ।। १५८ ।।

गोमयाद्युद्भवाः कीटाः पतङ्गाः शलभास्त्था ।।
दंशाश्च मशकाश्चैव दन्दशूकाः सपन्नगाः ।। १५९ ।।

यतिथ्यामिति यः प्रश्नः स पुंजन्मोक्तितो गतः ।।
तदनन्तरमेवोक्ता व्यावृत्तिश्च पथोर्द्वयोः ।। १६० ।।

आकाशाद्यभिसंभूत्या पुनरावर्तनं गतम् ।।
देवयानं च यत्कृत्वा पितृयाणं च लभ्यते ।। १६१ ।।

साधनं तदपीहोक्तं ज्ञानकर्मस्वलक्षणम् ।।
लोकस्यापूरणे हेतुः समाप्तावुदितः स्फुटः ।। १६२ ।।

कीटादीनामगमनाद्गतानां चाऽऽगतेस्तथा ।।
एवं पञ्चापि निर्णीताः प्रश्ना ये प्राक्प्रचोदिताः ।। १६३ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके षष्ठाध्यायस्य द्वितीयं ब्राह्मणम्

वित्तं विना न सिद्धिः स्याद्दृष्टादृष्टार्थकर्मणः ।।
यतोऽतः कर्म सन्थाख्यं तादर्थ्येनाभीधीयते ।। १ ।।

पितुर्लोक्यो यथा पुत्रः कर्मणेहोपजायते ।।
तादृक्पुत्रार्थिनः कर्म त्वेषामित्यादिनोच्यते ।। २ ।।

यः स्यात्कामग्रहग्रस्तो वित्तापत्योद्भवं प्रति ।।
तं प्रत्येवेति विज्ञेयं कर्मेदं न त्वकामिनम् ।। ३ ।।

प्राप्नुयां समुहद्वित्तमिति यः कामयेत ह ।।
इत्युक्त्याऽवाप्तावित्तस्य नेदं कर्मेति गम्यते ।। ४ ।।

महत्त्वमात्मनोऽत्यर्थं यो वा कामयते गृही ।।
महत्ता न विना वित्तं कर्मातो वित्तसिद्धये ।। ५ ।।

कालो विधीयते चास्य मन्थाख्यस्येह कर्मणः ।।
श्रुत्योदगयनाद्युक्त्या कर्मसिद्ध्यै प्रयत्नतः ।। ६ ।।

प्रार्थनीयः पुरा कालो विशुद्धिश्चाऽऽत्मनस्ततः ।।
द्रव्याण्योषधयश्चैव देशश्च तदनन्तरम् ।। ७ ।।

कालादीनां गुणानां च कर्मण्यस्मिन्समुच्चयः ।।
न विक्ल्पः समृद्धिः स्यात्कर्मणोऽस्य समुच्चितौ ।। ८ ।।

कर्मणश्चास्य निष्पत्तौ विद्वत्ताऽपि समश्रिता ।।
यतोऽतः सूत्रितं नेदं सूत्रकृद्भिर्यथोदितम् ।। ९ ।।

यो ह वै ज्येष्ठमित्युक्त्या विद्वत्ता या पुरोदिता ।।
तस्यां सत्यामिदं कर्म ज्येष्ठायेत्यादिलिङ्गतः ।। १० ।।

भूमिशय्या पयःपानं ब्रह्मचर्यं च वाग्यमः ।।
उपसद्व्रतमेत्स्यादमावास्येति लिङ्गतः ।। ११ ।।

अग्निमित्येकवचनात्तथैवोल्लेखनादितः ।।
न मुख्योपसदामत्र संभवोऽस्तीति गम्यते ।। १२ ।।

ताम्रं नौदुम्बरं ग्राह्यमिध्मैस्तस्य विरोधतः ।।
वानस्पत्यमतो ग्राह्यं कर्मण्यौदुम्बरं श्रुतौ ।। १३ ।।

ग्राम्याणि दश धान्यानि फलपुष्पाणि सर्वतः ।।
अप्रमादकाणीह भक्ष्यमेध्यानि यानि च ।। १४ ।।

दशेति नियमार्थं स्यान्न ततोऽन्यनिषेधने ।।
भूरिदोषोपदुष्टत्वात्परिसंख्याविधेरिति ।। १५ ।।

कंसाद्याकारसिद्ध्यर्थं कंसाद्युक्तिरिहोच्यते ।।
तण्डुलान्फलपुष्पाणि पष्ट्वा पात्रे निधापयेत् ।। १६ ।।

दध्ना च मधुना पिष्टं सम्यगालोड्य पात्रगम् ।।
स्थापयेत्कृतरक्षं सच्छुचौ देशे प्रयत्नतः ।। १७ ।।

परीत्यादिगिरा चात्र देशसंस्कार उच्यते ।।
संस्कृते भूप्रदेशेऽथ ह्यग्निं संस्थापयेद्गृही ।। १८ ।।

लेपनादि च कर्तव्यं कृतपूर्वेऽपि तद्विधेः ।।
इति कातीयवचनमदृष्टार्थत्वकारणात् ।। १९ ।।

पाकयज्ञविधानेन संस्कृत्याऽऽज्यं यथाविधि ।।
पुंसा हस्तादिनर्क्षेण मन्थमानीय सिद्धये ।। २० ।।

खजकेनैकधीकृ्त्य मन्थद्रव्यमतः परम् ।।
आवापस्थान आज्यस्य हुत्वा नित्याहुतीस्ततः ।। २१ ।।

यावन्त इत्युपक्रम्य मन्त्रैराज्यं यथाक्रमम् ।।
हुत्वा हुत्वा च मन्थेऽथ संस्रवं प्रक्षिपेन्मुहुः ।। २२ ।।

स्वाहाकारावसानाः स्युर्मन्त्राः सर्वे यथोदिताः ।। २३ ।।
मन्त्रद्वयेन ज्येष्ठादौ होमः कार्यो विजानता ।।
अग्न्यादावेकशः कार्यो यावन्मन्थावमर्शनम् ।। २४ ।।

अथ स्विष्टकृदन्तेऽस्मिन्होमानन्तरमेव तत् ।।
द्वितीयेन मथाऽऽलोड्य ह्यथाभिमृशति पाणिना ।। २५ ।।

भ्रमसीत्यादिना मन्थं स्मरंस्तद्देवतां हृदा ।।
भ्रमसि प्राणभूतस्त्वं न ह्येकत्रावतिष्ठमे ।। २६ ।।

ज्वलज्जाज्वल्यमानस्त्वं जठरस्थान्नपाककृत् ।।
पूर्णं च सर्वतोव्यापि सर्वत्रानवखण्डितम् ।। २७ ।।

प्रस्तब्धोऽसि स्थिरत्वाच्च वियद्वन्न विकम्पसे ।। २८ ।।
सर्वतोऽपरिपन्थित्वात्सर्वैश्चाप्यनुकूलतः ।।
त्वमेकशफमित्युक्तं शफैका या त्वदात्मिका ।। २९ ।।

उद्गात्रा हिंकृतं पूर्वं स्तोत्रमूद्गायता स्फुटम् ।।
यज्ञारम्भे तदा मध्ये गीयमानेऽथ सामनि ।। ३० ।।

अपि हिंक्रियमाणोऽसि तथोद्गीथे विनिर्दिशेत् ।।
श्रावितोऽध्वर्युणा च त्वमग्नीधा च तथोत्तरम् ।। ३१ ।।

आर्द्रे मेधोदरे विद्युत्संदीप्तोऽसीति कथ्यते ।।
विविधं त्वमेव भवसि यतोऽतो विभुरुच्यते ।। ३२ ।।

सोमो वृष्ट्यादिभावेन प्रभुः प्रभवसीत्यतः ।।
आदित्यः प्राणभावेन ह्यन्नभावेन सोमता ।। ३३ ।।

अन्नान्नादद्वयं सर्वं त्वमेव तदपि प्रभो ।।
निधनं कारणत्वात्त्वं कारणे कार्यसंलयः ।। ३४ ।।

वागग्न्याद्यात्मसंपातात्संवर्गोऽसीति भण्यते ।।
इति मन्त्रः समाप्तोऽयमभिमर्शनकर्मणि ।। ३५ ।।

अथैनं मन्त्रपूतं सदुद्यच्छति यथोदितम् ।।
आमंसीत्यादिमन्त्रेण तदर्थाविष्कृतिस्त्वियम् ।। ३६ ।।

आमंसीति भवेद्रूपं ज्ञानार्थस्यैव मन्यतेः ।।
लेट्याङ्पूर्वस्य संसिद्धं शब्लुकीत्यवधारणात् ।। ३७ ।।

आसमन्ताद्विजानासि सूक्ष्मादि जगति स्थितम् ।।
ज्ञेयं यावज्जगत्किंचिदामंसीति ततः सदा ।। ३८ ।।

यथाऽस्मांस्त्वं विजानासि तथैव त्वां वयं सदा ।।
मन्यामहे वरीयांसं गुणवद्भ्यो गुणाधिकम् ।। ३९ ।।

महि महत्त्वं जानीम आमोऽसि त्वं तथा प्रभो ।।
न त्वं पाकसमायोगात्फलवन्नाशमृच्छसि ।। ४० ।।

आमोऽपकं त्वयि गतं महत्त्वमपि भण्यते ।।
यस्माद्राजाऽस्य सर्वस्य मां च देवः स सर्वदा ।। ४१ ।।

राजानं च तथेशानं करोत्वधिपतिं च माम् ।।
उद्यम्यानेन मन्त्रेण भक्षयत्यथ भागशः ।। ४२ ।।

गायत्र्या मधुमत्या च व्याहृत्या चेति पादशः ।।
ग्रासमश्नाति मन्थस्य ह्युत्तरेषु तथैव च ।। ४३ ।।

सवितुस्तद्वरेण्यं स्याद्भर्गमन्नं महात्मनः ।।
ऋतायन्ते तथा वाता मधुवत्सुखकारिणः ।। ४४ ।।

अनुद्वेगकरा हृद्या ऋतायन्ते वहन्ति च ।।
अमृतं मधु नद्योऽपि मदर्थं सर्वदा शुभम् ।। ४५ ।।

तृप्ता मोदामहे येन क्षरन्तीति क्रियापदम् ।।
अत्यर्थं मधुररसाः सन्तु ह्योषधयश्च नः ।। ४६ ।।

त्रिकमुच्चार्य भूः स्वाहेत्याहुतिं प्रक्षिपेन्मुखे ।।
त्रिकं त्रिकं तथोच्चार्य ह्युत्तर्ष्वपि योजयेत् ।। ४७ ।।

देवस्य द्योतनवतो हृद्यं यच्चिन्तयेमहि ।।
मधु नक्तमथो रात्रिर्मधुरा दुःखहानिकृत् ।। ४८ ।।

उषसो दिवसस्यापि माधुर्यं नोऽस्तु सर्वदा ।।
पार्थिवं च रजो लोको ह्लादकृन्मधुमांस्तथा ।। ४९ ।।

द्युलोकः पितृलोकोऽथ पिता हि द्यौर्यतो मतः ।।
भुवः स्वाहेति मन्थस्य द्वितीयामाहुतिं क्षिपेत् ।। ५० ।।

धियः प्रचोदयेद्यो न उद्यन्प्रज्ञेन्द्रियाणि च ।।
प्रचोदयतु नो देवः श्रेयसे सर्वदाऽऽत्मनः ।। ५१ ।।

वनस्पतिस्तथा चन्द्रः सूर्यस्तु मधुरोऽस्तु नः ।।
गावो दीधितयः सन्तु मधुमत्यो दिशोऽथवा ।। ५२ ।।

स्वः स्वाहेत्याहुतिक्षेपः समस्तां व्याहरेत्ततः ।।
सावित्रीं मधुमतीश्चैव तिस्रोऽपि व्याहृतीस्तथा ।। ५३ ।।

चतुर्थीं प्रक्षिपेदेवमाहुतिं पूर्ववन्मुखे ।।
अहमेव जगत्सर्वं भूयासमिति निर्ब्रुवन् ।। ५४ ।।

स्मार्तमाचमनं त्वन्ते प्रायत्यार्थमिहोच्यते ।।
अग्नेः पश्चिमतोऽथान्ते प्राक्शिराः संविशेत्ततः ।। ५५ ।।

प्रत्यूषसि ततो भक्त्या ह्यादित्यमुपतिष्ठते ।।
वक्ष्यमाणेन मन्त्रेण ह्युपासीत रविं सदा ।। ५६ ।।

एकपुण्डरीकमिति प्रधानत्वं विवक्षितम् ।।
एकशब्देन नो संख्या यथैकः श्वेतवाहनः ।। ५७ ।।

दिशां यद्व्प्रधानस्त्वं मनुष्याणां तथा ह्यहम् ।।
भवेयं त्वत्प्रसादाद्भोः स्फीतः पुंभोगसाधनैः ।। ५८ ।।

यथेतमेत्याथाऽऽसीनः पश्चादग्नेः समाहितः ।।
तं हैतमिति यत्नेन वंशं जपति भक्तितः ।। ५९ ।।

तं हैतं मन्थं यत्नोक्तमुद्दालतनयः सुधीः ।।
उक्त्वाऽथ याज्ञवल्क्याय तं प्रोवाचाय विस्मितः ।। ६० ।।

मन्थं शुष्केऽपि यः स्थाणौ निषिञ्चेदुक्तसंस्कृतम् ।।
जायेरन्नेव तच्छाखाः प्ररोहेयुर्दलानि च ।। ६१ ।।

यादृगर्थोऽस्य वचस उत्तरेष्वपि तादृशः ।।
चतुरौदुम्बरोक्त्यर्थो व्याख्यातः पूर्वमेव तु ।।
सुखावबोधतश्चैव स्वयमेव प्रतीयताम् ।। ६२ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके षष्ठाध्यायस्य तृतीयं ब्राह्मणम्

एषामिति नृबीजस्य स्तुतिरुक्त्या विवक्ष्यते ।।
प्रतिष्ठां कल्पयानीति यस्यां पुंस्त्वं प्रपद्यते ।। १ ।।

शुक्रं निषिक्तं यत्रेदं पुरुषत्वं निगच्छति ।।
प्रतिष्ठां तादृशीमीशः प्रजापतिरचीक्लृपत् ।। २ ।।

स्रियं ससर्ज तद्योग्यां मधुकाण्डे यथोदिताम् ।।
सृष्ट्वाऽथाधः प्रदेशे तामुपास्ते ग्राम्यधर्मतः ।। ३ ।।

अपत्योत्पत्तये स्रीणामधोदेशं प्रजापतिः ।।
प्रागुपासितवान्यत्नादुपास्यं तेन तत्ततः ।। ४ ।।

सोमाभिषवरूपत्वक्लृप्तयेऽथाधुनोच्यते ।।
एतं ग्रावाणवच्छिश्नमुदपारयदात्मनः ।। ५ ।।

प्राञ्चं कृत्वाऽथ तं शिश्नं यथैवाभिषवोपलम् ।।
एकीभावेन तं नार्यां यत्नात्समुपवेशयेत् ।। ६ ।।

तथाभूतेन ग्राव् णैतां स्रियमभ्यसृजन्मुहुः ।।
आत्मनः पुरुषार्थाय यथोक्तोपासनं भवेत् ।। ७ ।।

यस्यां प्रजननं पुंसा स्रियामभ्यन्तरीकृतम् ।।
तस्या वेदिरुपस्थः स्यादूर्वोरुपरि दर्शनम् ।। ८ ।।

बर्हिस्तज्जानि लोमानि चर्माधिषवणे तथा ।।
चर्मेहाऽऽनडुहं पश्येत्सोमाभिषवसिद्धये ।। ९ ।।

फलके चाधिषवणे यथासंख्येन निर्दिशेत् ।। १० ।।
यो योन्यन्तर्गतो देशः समिद्धश्चर्म निर्दिशेत् ।।
तद्देशमभितस्तौ यौ मुष्कौ तौ वृषणाविति ।। ११ ।।

लोकः स्याद्वाजपेयेन यजमानस्य मानतः ।।
तावन्तं लोकमाप्नोति यावन्तं वाजपेयतः ।। १२ ।।

अन्नानि संभ्रियन्ते हि दश सप्त च भागशः ।।
वाजपेये क्रतावन्नकामस्य स विधीयते ।। १३ ।।

रेतसोऽन्नरसस्यैव यत्रान्नाहुतिरीक्ष्यते ।।
वाजपेयाभिसंपत्स्यान्मैथुनाख्यक्रतोरतः ।।

सामान्यादिति विज्ञेयं वाजपेयफलार्थिनाम् ।। १४ ।।
स्रीणां च सुकृतं वृङ्के सर्वमावर्जयेच्छुभम् ।।
अधोपहासं यो विद्वान्यथोक्तमुपसेवते ।। १५ ।।

अनेवंविदुषः पुण्यं सुकृतं वृञ्जते स्रियः ।।
मैथनोपनिषत्तत्त्वमेतद्ध स्माऽऽह भावितः ।। १६ ।।

सर्वदैवाऽऽहुतीर्विद्वाञ्जुहोत्यश्नन्नपः पिबन् ।।
उपगच्छन्स्रियं तद्वदारुणिर्गोत्रतः किल ।। १७ ।।

ब्राह्मणा जातिमात्रेण स्रीभिर्हृतशुभागमाः ।।
उक्तं विधिमजानन्तो म्रियन्ते मैथुने रताः ।। १८ ।।

बह्वेतदिति विज्ञेयं प्रयोजनबहुत्वतः ।।
रेतः स्कन्दति यत्सुप्तौ जाग्रतो वाऽपि कामिनः ।। १९ ।।

हस्तेनाऽऽलभ्य तद्रेतः पश्चाच्चाप्यनुमन्त्रयेत् ।। २० ।।
यदद्य मेऽपतद्रेत ओषधीरसरच्च यत् ।।
अपोऽगच्छत्स्वयोनिं च तदहं भूय आददे ।। २१ ।।

अभिमर्शनस्य यो मन्त्रो ग्रहणस्य स एव तु ।।
पुनर्मामैतु तद्रेतो विज्ञानं तेज उच्यते ।। २२ ।।

सौभाग्यं पुनरग्निः स्यः परिशिष्टाश्च देवताः ।। २३ ।।
प्रकाशकत्वात्सर्वासां धिष्ण्याश्चाप्यग्नयो मताः ।।
गमयन्तु यथास्थानं देवा अग्न्यादयो मम ।। २४ ।।

अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां तद्रेत आदाय चाऽऽत्मनः ।।
स्तनौ भ्रुवौ वा निमृजेन्मध्ये च स्तनयोस्तदा ।। २५ ।।

रेतःस्वयोनावुदक आत्मानं चेत्प्रमादतः ।।
पश्येन्मन्त्रेण तत्तोयमनेनैवानुमन्त्रयेत् ।। २६ ।।

मयि तेजोऽस्तु विज्ञानमिति रेतोऽभिधीयते ।।
विशिष्टापत्यहेतुत्वाज्जपेदेवं तथोत्तरे ।। २७ ।।

उद्गतं मलवद्वासश्चतुर्थेऽहनि यत्स्रियाः ।।
तां मलोद्वाससं पत्नीमाहुस्तत्कर्मकारिणः ।। २८ ।।

गुणाढ्यापत्यफलवत्पुष्पभूतत्वकारणात् ।।
मलवद्वाससं प्राहुः श्रियं श्रीहेतुतः स्रियम् ।। २९ ।।

चतुर्थे दिवसे स्नातां गत्वा तामुपमन्त्रयेत् ।।
आत्मनोऽभिमुखीभावे वाग्यत्नोऽत्रोपमन्त्रणम् ।। ३० ।।

प्रेम्णोपमन्त्रिताऽप्यस्मै पत्ये दद्यान्न चेदसौ ।।
वस्राभरणभोगाद्यैरात्मनो वशमानयेत् ।। ३१ ।।

तथाऽप्युक्ता न चेद्दद्याद्बलात्तां वशमानयेत् ।।
उपेयात्तामतिक्रम्य शापदानाय रोषितः ।। ३२ ।।

इन्द्रियेण त इत्यादिमन्त्रेणाथ शपेद्रुषा ।।
पतिशापादपुत्रा सा वशमाशु भवेत्तदा ।। ३३ ।।

शप्स्यामि त्वामिति ह्युक्त्वा वशं तामानयेत्पतिः ।।
दद्याच्छापभयात्सा चेदनुलोमं तदाऽऽचरेत् ।। ३४ ।।

अथ शापभयाद्दद्यात्पत्ये कामितमादरात् ।।
तदा निवर्तयेच्छापं मन्त्रेणानेन सत्पतिः ।। ३५ ।।

पुरुषद्वेषिणीं भार्यां पतिश्चेदभिकामयेत् ।।
मामियं कामयेतेति कुर्यात्तस्या इमं विधिम् ।। ३६ ।।

उक्तमन्थविधानेन चरितव्रत एव सन् ।।
उत्तरेष्वपि कार्येषु सर्वं तदनुवर्तयेत् ।। ३७ ।।

स्रीलक्षणे प्रवेश्यान्तरात्मीयं पुंस्त्वलक्षणम् ।।
वक्त्रं वक्त्रेण संधाय स्पृष्ट्वोपस्थं जपेदथ ।। ३८ ।।

अङ्गादङ्गात्संभवसि जग्धान्नपरिणामतः ।।
रसाच्छोणितमित्यादिक्रमाच्छुक्रतया मम ।। ३९ ।।

शुक्रप्रवहया नाड्या हृदयाच्चाभिजायसे ।।
स त्वमङ्गकषायोऽसि दिग्धविद्धां मृगीमिव ।।
स्नेहोपरोधादेवैतां पत्नीं मे वशमानय ।। ४० ।।

मा बिभर्गर्भमित्येमथ यां कामयेत सः ।।
रूपभ्रंशो हि भवति यतो गर्भस्य धारणे ।। ४१ ।।

तथा यौवनहानिश्च तस्मादेवं स कामयेत् ।।
तस्यां स्वमर्थं निष्ठाय मुखेनेत्यादि पूर्ववत् ।। ४२ ।।

प्राण्याऽऽदौ रेचकं कृत्वाऽपानयेत्तदनन्तरम् ।। ४३ ।।
निषिक्तमपि तद्रेतः प्राणवृत्त्या यथाविधि ।।
अपानवृत्त्या तद्ध्वस्तमित्येत्कर्मणः फलम् ।। ४४ ।।

इन्द्रियेण त इत्यादिमन्त्रोक्त्या तां परामृशेत् ।। ४५ ।।
इन्द्रियेणैव त्वद्रेतो रेतसा आदेदे स्वयम् ।।
अरेता एव सा स्री स्यादेवं पत्याऽभिमन्त्रिता ।। ४६ ।।

दधीत गर्भमित्येवं यामिच्छेत्पतिरङ्गनाम् ।।
तामपान्य प्रयत्नेन प्राण्यान्मन्त्रेण कारयेत् ।।
इन्द्रियेण त इत्युक्त्या आदधामीति सत्पतिः ।। ४७ ।।

अथाऽऽभिचारिकं कर्म प्रसङ्गादभिधीयते ।।
उपायत्वेन विज्ञप्त्यै श्येनवन्न विधीयते ।। ४८ ।।

अथ यस्य गृहस्थस्य पत्न्या जारो भवेत्कचित् ।।
तं चेद्दूिष्याद्रुषैवैनामारभेत तदा क्रियाम् ।। ४९ ।।

न ह्यद्विष्टमनस्कस्य कर्मैतत्सिद्धिमश्नुते ।।
अतोऽधिकारिविज्ञप्त्यै द्विष्यादिति विशेषणम् ।। ५० ।।

आमपात्रेऽग्निमित्युक्त्या ह्यभिचाराख्याकर्मणः ।।
योग्यतैवाऽऽमपात्रस्य भिंदुरत्वसमन्वयात् ।। ५१ ।।

यथाऽऽमं भिदुरं पात्रमप्सु सद्यो विलीयते ।।
प्राप्तजारोऽपि मे शत्रुस्तथैवाऽऽशु विदीर्यताम् ।। ५२ ।।

अग्निमित्येकवचनादुल्लिख्यादेश्च लिङ्तः ।।
आवसथ्याग्निनिर्देशो न तु त्रेताग्निसंग्रहः ।। ५३ ।।

प्रतिलोममवस्तीर्य कर्मणः प्रतिलोमतः ।।
शरबर्हिः प्रयत्नेन विद्वान्रोषसमन्वितः ।। ५४ ।।

तस्मिन्नग्नौ शरेषीका घृताक्ता जुहुयादथ ।।
जारस्य दोषं प्रंख्याप्य मन्त्रेणानेन सत्वरः ।। ५५ ।।

मम स्वभूते योषाग्नौ समिद्धे यौवनादिना ।।
शुक्राहुतिं यतोऽहौषीरेष तेऽत्र व्यतिक्रमः ।। ५६ ।।

आददेऽतोऽपराधात्ते प्राणापानौ जिजीविषोः ।।
फट्कारेणैव जुहुयाच्छरभृष्टीर्यथोदिताः ।। ५७ ।।

तथा पुत्रान्पशूंश्चैव आददे तेऽद्य कामुक ।।
श्रौतमिष्टिं विजानीयात्स्मार्तं सुकृतमित्यपि ।। ५८ ।।

श्रौतं स्मार्तं च यत्किंचित्पुण्यं कर्म त्वया कृतम् ।।
तत्सर्वं त आददेऽहमाहुतिं प्रक्षिपेद्रुषा ।। ५९ ।।

प्रार्थनाऽऽशेति विज्ञेया पराकाशा प्रतीक्षणम् ।।
आदानान्तो भवेन्मन्त्रः सर्वत्रैवं विनिर्दिशेत् ।। ६० ।।

वाङ्भात्रेण प्रतिज्ञातं कर्मणा नोपपादितम् ।।
तत्प्रतीक्षणमाकाङ्क्षा पराकाशेति भण्यते ।। ६१ ।।

स वा इत्यादिनाऽथास्य फलमुक्तस्य कर्मणः ।।
भण्यते वचसोक्तस्य निरिन्द्रियपुरःसरम् ।। ६२ ।।

निःशेषपुरुषार्थाप्तिलोपकृत्कर्म वर्णितम् ।।
जायया मैथुनाख्यं यच्छ्रोत्रियस्य विपश्चितः ।। ६३ ।।

उपहासमतो नेच्छेत्सार्धं श्रोत्रियजायया ।।
मैथुनं तु विशेषेण ह्युक्तानर्थजिहासया ।। ६४ ।।

कर्माऽऽभिचारिकं प्रोक्तं प्रसङ्गान्न प्रधानतः ।।
यदर्थस्तु प्रयासोऽयं तत्कमार्थ प्रपञ्च्यते ।। ६५ ।।

यस्य मन्थविधिज्ञस्य जायां चेदार्तवं व्रजेत् ।।
तिस्रो रात्रीर्न कांस्येन पानं कुर्यात्तथाऽशनम् ।। ६६ ।।

तथैवाहतवासाः स्यादहःस्वेतुषु शुद्धधीः ।।
वृषलो वृषली वैनां नोपहन्यात्कदाचन ।। ६७ ।।

अन्यो वा पापकृत्कश्चित्स्पर्शसंभाषणादिभिः ।।
व्रतस्था नोपहन्यात्तामभीप्सितफलाप्तये ।। ६८ ।।

सा त्रिरात्रान्त आप्लुत्याहतवासाः शुचिः सती ।।
श्रपणाय चरोर्भर्ता व्रीहींस्तामवघातयेत् ।। ६९ ।।

शुक्लो गौरोऽत्र विज्ञेयः शुक्लो वा बलदेववत् ।।
सुव्याख्येयत्वतः शेषः स्वयमेवावागम्यताम् ।। ७० ।।

क्षीरौदनं तयैवाथ पाचयित्वा स्वयं पतिः ।। ७१ ।।
दंपती घृतवन्तं तमश्नीयातामथौदनम् ।।
स्वतन्त्रावीश्वरौ स्यातां सत्पुत्रप्रसवाय तौ ।। ७२ ।।

यथोक्तपुत्रप्रसवे यदि वा क्षिप्रकारिणौ ।।
यथोक्तकर्मणैतेन स्यातां तावेव दंपती ।। ७३ ।।

दुहता पण्डितेत्यत्र स्रीणामुचितकर्मसु ।।
तत्पाण्डित्यमिह ज्ञेयं न तु वेदार्थगोचरम् ।। ७४ ।।

विजिगीतो जगत्यस्मिन्नत्यर्थं यो विशब्दितः ।।
विद्वत्सभा च समितिस्तद्योग्यः समितिंगमः ।। ७५ ।।

प्रकृतायां त्रिसंख्यायां सर्वशब्दप्रयोगतः ।।
प्रतीयाच्चतरो वेदान्सर्वशब्दार्थवित्तये ।। ७६ ।।

तण्डुलान्मांससंमिश्रान्पकत्वा मांसौदनं विदुः ।।
उक्षा सेचनशक्तो गौः स एव ऋषभो महान् ।। ७७ ।।

प्रसिद्ध्यसंभवात्त्वद्य ह्युक्तं मांसौदनं प्रति ।।
मांसं कृष्णमृगच्छागविषयं त्वद्य कुर्वते ।। ७८ ।।

यत्नेनोपार्जितं तच्चेत्क्रीत्वा वा मांसमाहरेत् ।।
हिंसायाः प्रतिषिद्धत्वात्पशून्हन्यान्न तु स्वयम् ।। ७९ ।।

अथशब्दो विकल्पार्थो यथोक्तानां यथारुचि ।।
काम्यानां ह्यन्यतम् पक्षमाश्रित्य भण्यते ।। ८० ।।

आरभ्योद्गमने भानोः सर्वं स्नानाद्यशेषतः ।।
निर्वर्त्य संस्कारमथ यत्नात्प्राग्य उदाहृतः ।। ८१ ।।

स्थालीपाके क्रिया या सा चाऽऽवृदित्यभिधीयते ।।
स्थालीपाकविधानेन संस्कृत्याऽऽज्यं तथैव तु ।। ८२ ।।

उपलक्षणमन्येषामाज्यस्य ग्रहणं भवेत् ।।
आदिशब्दस्य वा लोपागाज्यादिमिति गम्यताम् ।। ८३ ।।

उपहत्येपहत्याथ स्थालीपाकस्य मन्त्रतः ।।
नित्यास्तत्राऽऽहुतीर्हुत्वा आवापस्थान आदरात् ।। ८४ ।।

प्रधानाहुतयस्तिस्रो याः स्युरग्न्यादिपूर्विकाः ।।
हुत्वा स्विष्टकृदन्तं तत्समापय्य यथोदितम् ।। ८५ ।।

कर्मेदं तत उद्धृत्य चरुं स्थाल्याः समाहितः ।।
सर्पिष्मन्तमथाश्नीयात्कामितार्थानुरोधतः ।। ८६ ।।

चरुं प्राश्य स्वयं शेषं भार्यायै संप्रयच्छति ।।
उच्छिष्टमेव भार्यायै चरुं भर्ता प्रयच्छति ।। ८७ ।।

पाणी प्रक्षाल्य यत्नेन सामर्थ्यादेव गम्यते ।।
स्मार्तमाचमनं शुद्ध्यै पाणिप्रक्षालनोक्तितः ।। ८८ ।।

उदपात्रमथाऽऽदाय तदद्भिस्रिः सुताप्तये ।।
वक्ष्यमाणेन मन्त्रेण जायाेमभ्युक्षयेन्मुहु ।। ८९ ।।

अतोऽस्मदीयदारेभ्य उत्थायान्यत आव्रज ।।
विश्वावस्वभिधानेन गन्धर्वोऽत्र प्रबोध्यते ।। ९० ।।

प्रपूर्व्यामिति नार्यत्र भण्यते तरुणी किल ।।
प्रपूर्वी पीवरीमन्यां याहि विश्वावसो द्रुतम् ।। ९१ ।।

प्रपूर्व्यामिति लिङ्गाच्च तरुण्यां सत्पतिः सदा ।।
यथोदितं कर्म सत्यां कुर्यात्सत्पुत्रजन्मने ।। ९२ ।।

अहं तु स्वामिमां जायां समुपैमीति संगतिः ।।
एवं प्रस्थाप्य गन्धर्वमथैनामभिपद्यते ।। ९३ ।।

अभीष्टगर्भाधानाय जायामालिङ्गते पतिः ।।
अमोऽहमितिमन्त्रोक्त्या तावावां देवतात्मकौ ।। ९४ ।।

कर्माऽऽरभावहै देवि सत्सुतोत्पत्तिसिद्धये ।।
त्वं चाहं चैव संभूय योनौ रेतो दधावहै ।। ९५ ।।

रेतःक्षेपफलं चाऽऽह पुंसे पुत्राय लब्धये ।।
मन्त्रोक्त्यनन्तरं तस्या विजिहीथामितीरयेत् ।। ९६ ।।

विहापयति मन्त्रेण ऊरू पत्न्याः प्रयत्नतः ।।
ऊर्वोरामन्त्रणं चैतद्विजिहीथामितीक्ष्यताम् ।। ९७ ।।

विजिहीतेरिदं रूपं ण्यन्तस्य गतिकर्मणः ।। ९८ ।।
मन्त्रतः पाणिनाऽथैनां त्रीन्वाराननुलोमतः ।।
अनुमार्ष्ट्यथ तां जायां मन्त्रं विष्णुरितीरयन् ।। ९९ ।।

समर्थनं कल्पनार्थस्त्वष्टाऽवयवशस्तथा ।।
निर्वर्तयतु रूपाणि शोभनानि सुतस्य मे ।। १०० ।।

दर्शाहर्देवता चेह सिनीवालीति भण्यते ।।
पृथुष्टुकेति सौवोक्ता पृथुस्तुतिरसौ यतः ।। १०१ ।।

गर्भं चे सम्यगाधात्तामश्विनौ पुष्करस्रजौ ।।
सूर्याचन्द्रमसावेव विज्ञेयावश्विनाविह ।। १०२ ।।

स्वरश्मिस्रग्विणौ तौ हि प्रसिद्धौ जगति यतः ।। १०३ ।।
हिरण्यं ज्योतिरमृतं तन्मय्यावरणी शुभे ।।
निरमन्थतां याभ्यां तावश्विनावमृतं पुरा ।।। १०४ ।।

अश्विनौ यादृशं गर्भं प्रयत्नान्निरमन्थताम् ।।
आदधावस्तथा रूपं दशमे मासि सूतये ।। १०५ ।।

यथाऽग्निगर्भा पृथिवी द्यौरिन्द्रेणेव भानुन ।।
वायुर्दिशां यथा गर्भो दृष्टः श्लथनकर्मकृत् ।। १०६ ।।

आत्मनाम समुच्चार्य तथा गर्भं दधामि ते ।।
तस्या वा नाम गृह्णीयान्मन्त्रमुच्चारयन्पतिः ।। १०७ ।।

मन्त्रेणाथैष सोष्यन्तीमद्भिरभ्युक्षयेच्छनैः ।।
वायुः पुष्करिणीं यद्वत्समञ्जयति चालयेत् ।। १०८ ।।

यथा पुष्करिणीं वायुश्चालयन्नपि सर्वतः ।।
न करोति क्षतिं तद्वद्गर्भ एजतु ते सुखम् ।। १०९ ।।

गर्भस्त्वां सुखयन्नेतु सहोल्बेण जरायुणा ।।
व्रजो मार्गो हि गर्भस्य सार्गलोऽयं कृतः पुरा ।। ११० ।।

जरायुरर्गलस्तं त्वमिन्द्र निर्जहि सत्वरः ।।
गर्भे विनिःसृते पश्चाद्या निर्गच्छति योनितः ।। १११ ।।

मांसपेशी समा तन्वी साऽवरेति निगद्यते ।।
प्राणश्चेन्द्रोऽत्र विज्ञेयः स एव प्रार्थ्यते ततः ।। ११२ ।।

जाते कुमारेऽथ पतिरङ्कमारोप्य तं पिता ।।
अग्निं ह्युपसमाधाय प्रसिद्धार्थमथापरम् ।। ११३ ।।

घृतं दधि च संमिश्रं पृषदाज्यमितीर्यते ।।
एकीकृत्याथ संनीय पृषदाज्यस्य मन्त्रतः ।। ११४ ।।

उपधातं जुहोतीति णमुल्वाऽऽभीक्ष्ण्य इष्यते ।।
उपहत्योपहत्येति पृषदाज्याहुतीः क्षिपेत् ।। ११५ ।।

पुष्यासं स्वे गृहेऽत्राहं मनुष्याणां प्रकामतः ।।
सहस्रसंख्यया शश्वद्बहोर्नाम सहस्रगीः ।। ११६ ।।

एवं त्वं वर्धमानोऽत्र मन्वीथाः पुत्र संततिम् ।।
संततावुपसन्धां त्वां पश्वादेर्मे करिष्यसि ।। ११७ ।।

नैव व्यपेक्षते व्याख्यां स्पष्टार्थत्वेन हेतुना ।।
मयि प्राणानिति ग्रन्थः स्वयमेवावगम्यताम् ।। ११८ ।।

अथास्य स्वमुखे कर्णं दक्षिणं प्रणिधाय तु ।।
वाग्वागिति हि त्रिर्ब्रूयात्र्रयी वागिति भण्यते ।। ११९ ।।

त्रयी वाक्त्वां श्रोत्रमार्गेण श्रेयसे प्रविशत्वियम् ।।
यस्ते स्तन इति गिरा शस्यतेऽत्र सरस्वती ।। १२० ।।

उदारगुणसंपत्तिः सुतस्यास्त्विति भण्यते ।।
शशयः सशयो ज्ञेयः शयश्च फलमुच्यते ।। १२१ ।।

गुहा शयो वा शशयः श्रुत्यैव प्रतिपादितः ।।
मयोभूरन्नभूतोऽयं सर्वप्राणिभृदुच्यते ।। १२२ ।।

रत्नस्य पयसोऽत्यर्थं रत्नाधारश्च यः स्तनः ।।
वसुनो धनस्य लब्धा च तस्य वृष्ट्यादिहेतुनः ।। १२३ ।।

भूरिकल्याणदातृत्वात्सुदत्र इति भण्यते ।।
येन पुष्यसि वार्याणि सर्वाणीह सरस्वति ।। १२४ ।।

देवादीनि वराणि त्वं सर्वैर्भोगैः प्रपुष्यसि ।। १२५ ।।
पानाय मम पुत्रस्य स्त्रीस्तने संनिवेशय ।।
यथोक्तगुणकं देवि स्वस्तनं सर्वकाभदम् ।। १२६ ।।

इलाऽसीत्यथ मन्त्रेण सूनोर्मातरमादरात् ।।
अभिमन्त्रयते साधुकर्मावाप्त्यै स्वयं पतिः ।। १२७ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके षष्ठाध्यायस्य चतुर्थं ब्राह्मणम्

संभावितं न यत्पूर्वं कृत्स्नेऽस्मिन्ब्रह्मणेऽपि तत् ।।
खिलकाण्डे तदखिलं पुत्रमन्थान्तमीरितम् ।। १ ।।

पूर्वकाण्डैकदेशत्वात्खिलकाण्डं न वंशभाक् ।।
पूर्वत्र विद्यासंभेदाद्भिन्नौ वंशाविहोदितौ ।। २ ।।

पूर्वौश्चतुर्भिरध्यायैस्त्वाष्ट्रं कक्ष्यं च यन्मधु ।।
व्याख्यातं तदशेषेण वंशस्तत्र तदर्थभाक् ।। ३ ।।

मधुक्रण्डागमार्थस्य यथाकृह्मतिपत्तये ।।
काण्डं स्याद्याज्ञवल्कीयं वंशस्तद्विषयस्तथा ।। ४ ।।

अयं तु वंशो विज्ञेयः कृत्स्नप्रवचनाश्रयः ।।
समाप्तौ ब्राह्मणस्योक्तेरयमर्थोऽवसीयते ।। ५ ।।

उक्तवेदार्थविज्ञानसाकल्यप्रतिपत्तये ।।
जपो वंशस्य येनातः श्रुत्या वंश इहोदितः ।। ६ ।।

सर्वज्ञानं यतो वंशास्रयोऽप्येते यथोदिताः ।।
अतस्तत्स्मृतितः सम्यग्ज्ञानभानूदयो भवेत् ।। ७ ।।

पुत्रमन्थेन संस्कारः स्रीणामेवेह वर्णितः ।।
यतोऽतः स्रीप्रधानोऽयं पुत्राणां वंश उच्यते ।। ८ ।।

अन्यतोऽन्यत एवायं संप्रदायो यथाऽभवत् ।।
न तथा ब्रह्मणस्तस्मात्तत्स्वयंभ्विति शब्द्यते ।। ९ ।।

अन्येषां वेदतो ज्ञानं भूरिसाधनसंश्रयात् ।।
स्वतो वेदात्मनस्तस्मात्सर्वज्ञानमयो हि सः ।। १० ।।

सर्वस्यैष वशीत्यादि तथाऽपि प्रागवादिषम् ।।
परैव देवता वेदो यच्च किंचिच्चराचरम् ।। ११ ।।

प्रतिपाद्याऽऽत्मनाऽऽत्मानं नामरूपादिसाधनः ।।
एति पूर्णात्मतां साक्षाद्धियां वाचामगोचरम् ।। १२ ।।

त्रय्यैव ब्राह्मणो विद्वानात्मनैवाद्वयं परम् ।।
विदित्वा निर्वृतिं याति कार्यकारणयोः पराण् ।। १३ ।।

वेदोऽसीत्यत एवास्य नाम जातस्य कुर्वते ।।
वेदात्मना कथं नाम परं ब्रह्म प्रपत्स्यते ।। १४ ।।

वाजिशाखासु सर्वासु ह्यासुरायणपूर्वकाः ।।
समाना वंशर्षयोऽमी ह्या समाप्तेरितीक्ष्यताम् ।। १५ ।।

आदित्येन हि प्रोक्तानि यजूंष्येतानि यानि तु ।।
आदित्यानीत्यतस्तानि सम्यगाचक्षते बुधाः ।। १६ ।।

वेदात्मनो रवेरेवं संप्रदायोऽत्रयमागतः ।।
परमेष्ठ्यादिकान्सर्वान्पारंपर्येण मानुषान् ।। १७ ।।

असंसृष्टं परं ब्रह्म सर्वदोषविवर्जितम् ।।
एतदादित्यगं भाति तद्वेदानां परं वपुः ।। १८ ।।

उत्सन्नमपि यद्ब्रह्म तदादित्ये न नश्यति ।।
तदार्षेणैव विन्दन्ति तपस्तप्त्वा महर्षयः ।। १९ ।।

वेदब्रह्मण आरभ्य सर्वेषामपि शाखिनाम् ।।
सांजीवीसूनुपर्यन्तो वंश एको न भिद्यते ।। २० ।।

सांजीवीपुत्रतस्त्वर्वाक्प्रतिशाखं पृथक्पृथक् ।।
आचार्यभेदाद्भिद्यन्ते वंशा वाजसनेयिनाम् ।। २१ ।।

इत्युक्तैकात्म्यवाक्यप्रविकचकमला प्राज्यसन्न्यायगन्धा
काण्डैश्चित्रा षडर्धैर्मधुमुनिखिलकैर्मस्करीन्द्रालिजुष्टा ।।
श्लोकग्रन्थप्रबद्धाऽविषयमितिफला प्रेमसत्सूत्रसूत्रा ।।
माला गङ्गेव शंभुं पदममलमजं वैष्णवं साऽनुयाता ।। २२ ।।

यत्प्रज्ञोदधियुक्तिशब्दनखजश्रद्धैकसन्नेत्रक-
स्थैर्यस्तम्भमुमुक्षुदुःखितकृपायत्नोत्थबोधामृतम् ।।
पीत्वा जन्ममृतिप्रवाहविधुरा मोक्षं ययुर्मोक्षिण-
स्तं वन्देऽत्रिकुलप्रसूतममलं वेधोभिधं मद्गुरुम् ।। २३ ।।

यामस्मद्गुरुरेव वेदशिरसामैकात्म्यतात्पर्यतो
वृत्तिं सज्जनशंकरीं सुविमलां नानानयोद्द्योतिताम् ।।
चक्रे काण्वसमाश्रितोपनिषदो दुस्तर्कदोषापहां
श्रद्धामात्रबलेन वार्तिकमिदं तस्याः समासात्कृतम् ।। २४ ।।

इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके षष्ठाध्यायस्य पञ्चमं ब्राह्मणम्

इति द्वादशसाहस्रवार्तिकामृतमीरितम् ।।
काण्वारण्यकभाष्यस्य शांकरस्य समासतः ।।

श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्य श्रीमच्छकरभगवत्पूज्यपादशिष्य श्रीमत्सुरेश्वराचार्यकृतौ बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिकप्र- स्थने षष्ठोऽध्यायः

बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिकम्