యమాత్మానమ్ అయమాత్మా ఇతి సాక్షాత్ వయముపాస్మహే కః స ఆత్మేతి ; యం చాత్మానమయమాత్మేతి సాక్షాదుపాసీనో వామదేవః అమృతః సమభవత్ ; తమేవ వయమప్యుపాస్మహే కో ను ఖలు స ఆత్మేతి ఎవం జిజ్ఞాసాపూర్వమన్యోన్యం పృచ్ఛతామ్ అతిక్రాన్తవిశేషవిషయశ్రుతిసంస్కారజనితా స్మృతిరజాయత — తమ్ ‘ప్రపదాభ్యాం ప్రాపద్యత బ్రహ్మేమం పురుషమ్’ ‘స ఎతమేవ సీమానం విదార్య ఎతయా ద్వారా ప్రాపద్యత’ ఎతమేవ పురుషం ద్వే బ్రహ్మణీ ఇతరేతరప్రాతికూల్యేన ప్రతిపన్నే — ఇతి । తే చాస్య పిణ్డస్యాత్మభూతే । తయోరన్యతర ఆత్మోపాస్యో భవితుమర్హతి । యోఽత్రోపాస్యః, కతరః స ఆత్మా ఇతి విశేషనిర్ధారణార్థం పునరన్యోన్యం పప్రచ్ఛుర్విచారయన్తః । పునస్తేషాం విచారయతాం విశేషవిచారణాస్పదవిషయా మతిరభూత్ । కథమ్ ? ద్వే వస్తునీ అస్మిన్పిణ్డే ఉపలభ్యేతే — అనేకభేదభిన్నేన కరణేన యేనోపలభతే, యశ్చైక ఉపలభతే, కరణాన్తరోపలబ్ధివిషయస్మృతిప్రతిసన్ధానాత్ । తత్ర న తావత్ యేనోపలభతే, స ఆత్మా భవితుమర్హతి । కేన పునరుపలభత ఇతి, ఉచ్యతే — యేన వా చక్షుర్భూతేన రూపం పశ్యతి, యేన వా శృణోతి శ్రోత్రభూతేన శబ్దమ్ , యేన వా ఘ్రాణభూతేన గన్ధానాజిఘ్రతి, యేన వా వాక్కరణభూతేన వాచం నామాత్మికాం వ్యాకరోతి గౌరశ్వ ఇత్యేవమాద్యామ్ , సాధ్వసాధ్వితి చ, యేన వా జిహ్వాభూతేన స్వాదు చ అస్వాదు చ విజానాతీతి ॥

కిం పునస్తదేకమనేకధా భిన్నం కరణమితి, ఉచ్యతే । యదుక్తం పురస్తాత్ ప్రజానాం రేతో హృదయం హృదయస్య రేతో మనః మనసా సృష్టా ఆపశ్చ వరుణశ్చ హృదయాన్మనో మనసశ్చన్ద్రమాః, తదేవైతద్ధృదయం మనశ్చ, ఎకమేవ తదనేకధా । ఎతేనాన్తఃకరణేనైకేన చక్షుర్భూతేన రూపం పశ్యతి, శ్రోత్రభూతేన శృణోతి, ఘ్రాణభూతేన జిఘ్రతి, వాగ్భూతేన వదతి, జిహ్వాభూతేన రసయతి, స్వేనైవ వికల్పనారూపేణ మనసా సఙ్కల్పయతి, హృదయరూపేణాధ్యవస్యతి । తస్మాత్సర్వకరణవిషయవ్యాపారకమేకమిదం కరణం సర్వోపలబ్ధ్యర్థముపలబ్ధుః । తథా చ కౌషీతకినామ్ ‘ప్రజ్ఞయా వాచం సమారుహ్య వాచా సర్వాణి నామాన్యాప్నోతి ప్రజ్ఞయా చక్షుః సమారుహ్య చక్షుషా సర్వాణి రూపాణ్యాప్నోతి’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౬) ఇత్యాది । వాజసనేయకే చ — ‘మనసా హ్యేవ పశ్యతి మనసా శృణోతి హృదయేన హి రూపాణి విజానాతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౩) ఇత్యాది । తస్మాద్ధృదయమనోవాచ్యస్య సర్వోపలబ్ధికరణత్వం ప్రసిద్ధమ్ । తదాత్మకశ్చ ప్రాణః ‘యో వై ప్రాణః, సా ప్రజ్ఞా యా వై ప్రజ్ఞా స ప్రాణః’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౩) ఇతి హి బ్రాహ్మణమ్ । కరణసంహతిరూపశ్చ ప్రాణ ఇత్యవోచామ ప్రాణసంవాదాదౌ । తస్మాద్యత్పద్భ్యాం ప్రాపద్యత, తద్బ్రహ్మ తదుపలబ్ధురుపలబ్ధికరణత్వేన గుణభూతత్వాన్నైవ తద్వస్తు బ్రహ్మ ఉపాస్య ఆత్మా భవితుమర్హతి । పారిశేష్యాద్యస్యోపలబ్ధురుపలబ్ధ్యర్థా ఎతస్య హృదయమనోరూపస్య కరణస్య వృత్తయో వక్ష్యమాణాః, స ఉపలబ్ధా ఉపాస్య ఆత్మా నోఽస్మాకం భవితుమర్హతీతి నిశ్చయం కృతవన్తః । తదన్తఃకరణోపాధిస్థస్యోపలబ్ధుః ప్రజ్ఞానరూపస్య బ్రహ్మణ ఉపలబ్ధ్యర్థా యా అన్తఃకరణవృత్తయో బాహ్యాన్తర్వర్తివిషయవిషయాః, తా ఇమా ఉచ్యన్తే — సంజ్ఞానం సంజ్ఞప్తిః చేతనభావః ; ఆజ్ఞానమ్ ఆజ్ఞప్తిః ఈశ్వరభావః ; విజ్ఞానం కలాదిపరిజ్ఞానమ్ ; ప్రజ్ఞానం ప్రజ్ఞప్తిః ప్రజ్ఞతా ; మేధా గ్రన్థధారణసామర్థ్యమ్ ; దృష్టిః ఇన్ద్రియద్వారా సర్వవిషయోపలబ్ధిః ; ధృతిః ధారణమ్ అవసన్నానాం శరీరేన్ద్రియాణాం యయోత్తమ్భనం భవతి ; ‘ధృత్యా శరీరముద్వహన్తి’ ఇతి హి వదన్తి ; మతిః మననమ్ ; మనీషా తత్ర స్వాతన్త్ర్యమ్ ; జూతిః చేతసో రుజాదిదుఃఖిత్వభావః ; స్మృతిః స్మరణమ్ ; సఙ్కల్పః శుక్లకృష్ణాదిభావేన సఙ్కల్పనం రూపాదీనామ్ ; క్రతుః అధ్యవసాయః ; అసుః ప్రాణనాదిజీవనక్రియానిమిత్తా వృత్తిః ; కామః అసంనిహితవిషయాకాఙ్క్షా తృష్ణా ; వశః స్త్రీవ్యతికరాద్యభిలాషః ; ఇత్యేవమాద్యా అన్తఃకరణవృత్తయః ఉపలబ్ధురుపలబ్ధ్యర్థత్వాచ్ఛుద్ధప్రజ్ఞానరూపస్య బ్రహ్మణ ఉపాధిభూతాస్తదుపాధిజనితగుణనామధేయాని సంజ్ఞానాదీని సర్వాణ్యేవైతాని ప్రజ్ఞప్తిమాత్రస్య ప్రజ్ఞానస్య నామధేయాని భవన్తి, న స్వతః సాక్షాత్ । తథా చోక్తమ్ ‘ప్రాణన్నేవ ప్రాణో నామ భవతి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ఇత్యాది ॥

స ఎషః ప్రజ్ఞానరూప ఆత్మా బ్రహ్మ అపరం సర్వశరీరస్థః ప్రాణః ప్రజ్ఞాత్మా అన్తఃకరణోపాధిష్వనుప్రవిష్టో జలభేదగతసూర్యప్రతిబిమ్బవత్ హిరణ్యగర్భః ప్రాణః ప్రజ్ఞాత్మా । ఎష ఎవ ఇన్ద్రః గుణాత్ , దేవరాజో వా । ఎష ప్రజాపతిః యః ప్రథమజః శరీరీ ; యతో ముఖాదినిర్భేదద్వారేణాగ్న్యాదయో లోకపాలా జాతాః, స ప్రజాపతిరేష ఎవ । యేఽపి ఎతే అగ్న్యాదయః సర్వే దేవా ఎష ఎవ । ఇమాని చ సర్వశరీరోపాదానభూతాని పఞ్చ పృథివ్యాదీని మహాభూతాని అన్నాన్నాదత్వలక్షణాని ఎతాని । కిఞ్చ, ఇమాని చ క్షుద్రమిశ్రాణి క్షుద్రైరల్పకైర్మిశ్రాణి, ఇవశబ్దః అనర్థకః, సర్పాదీని । బీజాని కారణాని ఇతరాణి చేతరాణి చ ద్వైరాశ్యేన నిర్దిశ్యమానాని । కాని తాని ? ఉచ్యన్తే — అణ్డజాని పక్ష్యాదీని, జారుజాని జరాయుజాని మనుష్యాదీని, స్వేదజాని యూకాదీని, ఉద్భిజ్జాని చ వృక్షాదీని । అశ్వాః గావః పురుషాః హస్తినః అన్యచ్చ యత్కిఞ్చేదం ప్రాణి । కిం తత్ ? జఙ్గమం యచ్చలతి పద్భ్యాం గచ్ఛతి ; యచ్చ పతత్రి ఆకాశేన పతనశీలమ్ ; యచ్చ స్థావరమ్ అచలమ్ ; సర్వం తత్ అశేషతః ప్రజ్ఞానేత్రమ్ , ప్రజ్ఞప్తిః ప్రజ్ఞా, తచ్చ బ్రహ్మైవ, నీయతేఽనేనేతి నేత్రమ్ , ప్రజ్ఞా నేత్రం యస్య తదిదం ప్రజ్ఞానేత్రమ్ ; ప్రజ్ఞానే బ్రహ్మణ్యుత్పత్తిస్థితిలయకాలేషు ప్రతిష్ఠితమ్ , ప్రజ్ఞాశ్రయమిత్యర్థః । ప్రజ్ఞానేత్రో లోకః పూర్వవత్ ; ప్రజ్ఞాచక్షుర్వా సర్వ ఎవ లోకః । ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠా సర్వస్య జగతః । తస్మాత్ ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ । తదేతత్ప్రత్యస్తమితసర్వోపాధివిశేషం సత్ నిరఞ్జనం నిర్మలం నిష్క్రియం శాన్తమ్ ఎకమ్ అద్వయం ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇతి సర్వవిశేషాపోహసంవేద్యం సర్వశబ్దప్రత్యయాగోచరం తదత్యన్తవిశుద్ధప్రజ్ఞోపాధిసమ్బన్ధేన సర్వజ్ఞమీశ్వరం సర్వసాధారణావ్యాకృతజగద్బీజప్రవర్తకం నియన్తృత్వాదన్తర్యామిసంజ్ఞం భవతి । తదేవ వ్యాకృతజగద్బీజభూతబుద్ధ్యాత్మాభిమానలక్షణం హిరణ్యగర్భసంజ్ఞం భవతి । తదేవ అన్తరణ్డోద్భూతప్రథమశరీరోపాధిమత్ విరాట్ప్రజాపతిసంజ్ఞం భవతి । తదుద్భూతాగ్న్యాద్యుపాధిమత్ దేవతాసంజ్ఞం భవతి । తథా విశేషశరీరోపాధిష్వపి బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తేషు తత్తన్నామరూపలాభో బ్రహ్మణః । తదేవైకం సర్వోపాధిభేదభిన్నం సర్వైః ప్రాణిభిస్తార్కికైశ్చ సర్వప్రకారేణ జ్ఞాయతే వికల్ప్యతే చ అనేకధా । ‘ఎతమేకే వదన్త్యగ్నిం మనుమన్యే ప్రజాపతిమ్ । ఇన్ద్రమేకేఽపరే ప్రాణమపరే బ్రహ్మ శాశ్వతమ్’ (మను. ౧౨ । ౧౨౩) ఇత్యాద్యా స్మృతిః ॥

స వామదేవోఽన్యో వా ఎవం యథోక్తం బ్రహ్మ వేద ప్రజ్ఞేనాత్మనా, యేనైవ ప్రజ్ఞేన ఆత్మనా పూర్వే విద్వాంసోఽమృతా అభూవన్ తథా అయమపి విద్వాన్ ఎతేనైవ ప్రజ్ఞేన ఆత్మనా అస్మాత్ లోకాత్ ఉత్క్రమ్యేత్యాది వ్యాఖ్యాతమ్ । అస్మాల్లోకాదుత్క్రమ్య అముష్మిన్ స్వర్గే లోకే సర్వాన్కామాన్ ఆప్త్వా అమృతః సమభవత్సమభవదిత్యోమితి ॥