ऐतरेयोपनिषत्

करतलकलिताद्वयात्मतत्त्वं क्षपितदुरन्तचिरन्तनप्रमोहम् ।
उपचितमुदितोदितैर्गुणौघैः उपनिषदामयमुज्जहार भाष्यम् ॥  

ప్రథమః అధ్యాయః

ప్రథమః ఖణ్డః

ఆత్మా వా ఇదమేక ఎవాగ్ర ఆసీత్ । నాన్యత్కిఞ్చన మిషత్ । స ఈక్షత లోకాన్ను సృజా ఇతి ॥ ౧ ॥
స ఇమాంల్లోకానసృజత । అమ్భో మరీచీర్మరమాపోఽదోఽమ్భః పరేణ దివం ద్యౌః ప్రతిష్ఠాన్తరిక్షం మరీచయః । పృథివీ మరో యా అధస్తాత్తా ఆపః ॥ ౨ ॥
స ఈక్షతేమే ను లోకా లోకపాలాన్ను సృజా ఇతి । సోఽద్భ్య ఎవ పురుషం సముద్ధృత్యామూర్ఛయత్ ॥ ౩ ॥
తమభ్యతపత్తస్యాభితప్తస్య ముఖం నిరభిద్యత యథాణ్డం ముఖాద్వాగ్వాచోఽగ్నిర్నాసికే నిరభిద్యేతాం నాసికాభ్యాం ప్రాణః ప్రాణాద్వాయురక్షిణీ నిరభిద్యేతామక్షిభ్యాం చక్షుశ్చక్షుష ఆదిత్యః కర్ణౌ నిరభిద్యేతాం కర్ణాభ్యాం శ్రోత్రం శ్రోత్రాద్దిశస్త్వఙ్ నిరభిద్యత త్వచో లోమాని లోమభ్య ఓషధివనస్పతయో హృదయం నిరభిద్యత హృదయాన్మనో మనసశ్చన్ద్రమా నాభిర్నిరభిద్యత నాభ్యా అపానోఽపానాన్మృత్యుః శిశ్నం నిరభిద్యత శిశ్నాద్రేతో రేతస ఆపః ॥ ౪ ॥ ఇతి ప్రథమః ఖణ్డః ॥
ఇతి ప్రథమఖణ్డభాష్యమ్ ॥

ద్వితీయః ఖణ్డః

తా ఎతా దేవతాః సృష్టా అస్మిన్మహత్యర్ణవే ప్రాపతంస్తమశనాయాపిపాసాభ్యామన్వవార్జత్తా ఎనమబ్రువన్నాయతనం నః ప్రజానీహి యస్మిన్ప్రతిష్ఠితా అన్నమదామేతి ॥ ౧ ॥
తాభ్యో గామానయత్తా అబ్రువన్న వై నోఽయమలమితి । తాభ్యోఽశ్వమానయత్తా అబ్రువన్న వై నోఽయమలమితి ॥ ౨ ॥
తాభ్యః పురుషమానయత్తా అబ్రువన్సు కృతం బతేతి పురుషో వావ సుకృతమ్ । తా అబ్రవీద్యథాయతనం ప్రవిశతేతి ॥ ౩ ॥
అగ్నిర్వాగ్భూత్వా ముఖం ప్రావిశద్వాయుః ప్రాణో భూత్వా నాసికే ప్రావిశదాదిత్యశ్చక్షుర్భూత్వాక్షిణీ ప్రావిశద్దిశః శ్రోత్రం భూత్వా కర్ణౌ ప్రావిశన్నోషధివనస్పతయో లోమాని భూత్వా త్వచం ప్రావిశంశ్చన్ద్రమా మనో భూత్వా హృదయం ప్రావిశన్మృత్యురపానో భూత్వా నాభిం ప్రావిశదాపో రేతో భూత్వా శిశ్నం ప్రావిశన్ ॥ ౪ ॥
తమశనాయాపిపాసే అబ్రూతామావాభ్యామభిప్రజానీహీతి । తే అబ్రవీదేతాస్వేవ వాం దేవతాస్వాభజామ్యేతాసు భాగిన్యౌ కరోమీతి । తస్మాద్యస్యై కస్యై చ దేవతాయై హవిర్గృహ్యతే భాగిన్యావేవాస్యామశనాయాపిపాసే భవతః ॥ ౫ ॥
ఇతి ద్వితీయఖణ్డభాష్యమ్ ॥

తృతీయః ఖణ్డః

స ఈక్షతేమే ను లోకాశ్చ లోకపాలాశ్చాన్నమేభ్యః సృజా ఇతి ॥ ౧ ॥
సోఽపోఽభ్యతపత్తాభ్యోఽభితప్తాభ్యో మూర్తిరజాయత । యా వై సా మూర్తిరజాయతాన్నం వై తత్ ॥ ౨ ॥
తదేనదభిసృష్టం పరాఙత్యజిఘాంసత్తద్వాచాజిఘృక్షత్తన్నాశక్నోద్వాచా గ్రహీతుమ్ । స యద్ధైనద్వాచాగ్రహైష్యదభివ్యాహృత్య హైవాన్నమత్రప్స్యత్ ॥ ౩ ॥
తత్ప్రాణేనాజిఘృక్షత్తన్నాశక్నోత్ప్రాణేన గ్రహీతుమ్ । స యద్ధైనత్ప్రాణేనాగ్రహైష్యదభిప్రాణ్య హైవాన్నమత్రప్స్యత్ ॥ ౪ ॥
తచ్చక్షుషాజిఘృక్షత్తన్నాశక్నోచ్చక్షుషా గ్రహీతుమ్ । స యద్ధైనచ్చక్షుషాగ్రహైష్యద్దృష్ట్వా హైవాన్నమత్రప్స్యత్ ॥ ౫ ॥
తచ్ఛ్రోత్రేణాజిఘృక్షత్తన్నాశక్నోచ్ఛ్రోత్రేణ గ్రహీతుమ్ । స యద్ధైనచ్ఛ్రోత్రేణాగ్రహైష్యచ్ఛ్రుత్వా హైవాన్నమత్రప్స్యత్ ॥ ౬ ॥
తత్త్వచాజిఘృక్షత్తన్నాశక్నోత్త్వచా గ్రహీతుమ్ । స యద్ధైనత్త్వచాగ్రహైష్యత్స్పృష్ట్వా హైవాన్నమత్రప్స్యత్ ॥ ౭ ॥
తన్మనసాజిఘృక్షత్తన్నాశక్నోన్మనసా గ్రహీతుమ్ । స యద్ధైనన్మనసాగ్రహైష్యద్ధ్యాత్వా హైవాన్నమత్రప్స్యత్ ॥ ౮ ॥
తచ్ఛిశ్నేనాజిఘృక్షత్తన్నాశక్నోచ్ఛిశ్నేన గ్రహీతుమ్ । స యద్ధైనచ్ఛిశ్నేనాగ్రహైష్యద్విసృజ్య హైవాన్నమత్రప్స్యత్ ॥ ౯ ॥
తదపానేనాజిఘృక్షత్తదావయత్ । సైషోఽన్నస్య గ్రహో యద్వాయురన్నాయుర్వా ఎష యద్వాయుః ॥ ౧౦ ॥
స ఈక్షత కథం న్విదం మదృతే స్యాదితి స ఈక్షత కతరేణ ప్రపద్యా ఇతి స ఈక్షత యది వాచాభివ్యాహృతం యది ప్రాణేనాభిప్రాణితం యది చక్షుషా దృష్టం యది శ్రోత్రేణ శ్రుతం యది త్వచా స్పృష్టం యది మనసా ధ్యాతం యద్యపానేనాభ్యపానితం యది శిశ్నేన విసృష్టమథ కోఽహమితి ॥ ౧౧ ॥
స ఎతమేవ సీమానం విదార్యైతయా ద్వారా ప్రాపద్యత । సైషా విదృతిర్నామ ద్వాస్తదేతన్నాన్దనమ్ । తస్య త్రయ ఆవసథాస్త్రయః స్వప్నా అయమావసథోఽయమావసథోఽయమావసథ ఇతి ॥ ౧౨ ॥
స జాతో భూతాన్యభివ్యైఖ్యత్కిమిహాన్యం వావదిషదితి । స ఎతమేవ పురుషం బ్రహ్మ తతమమపశ్యదిదమదర్శమితీ౩ ॥ ౧౩ ॥
తస్మాదిదన్ద్రో నామేదన్ద్రో హ వై నామ తమిదన్ద్రం సన్తమిన్ద్ర ఇత్యాచక్షతే పరోక్షేణ । పరోక్షప్రియా ఇవ హి దేవాః పరోక్షప్రియా ఇవ హి దేవాః ॥ ౧౪ ॥ ఇతి తృతీయః ఖణ్డః ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ ఐతరేయోపనిషద్భాష్యే ప్రథమోఽధ్యాయః ॥
ఇతి తృతీయఖణ్డభాష్యమ్ ॥

ద్వితీయః అధ్యాయః

చతుర్థః ఖణ్డః

పురుషే హ వా అయమాదితో గర్భో భవతి । యదేతద్రేతస్తదేతత్సర్వేభ్యోఽఙ్గేభ్యస్తేజః సమ్భూతమాత్మన్యేవాత్మానం బిభర్తి తద్యథా స్త్రియాం సిఞ్చత్యథైనజ్జనయతి తదస్య ప్రథమం జన్మ ॥ ౧ ॥
తత్స్త్రియా ఆత్మభూయం గచ్ఛతి యథా స్వమఙ్గం తథా । తస్మాదేనాం న హినస్తి సాస్యైతమాత్మానమత్ర గతం భావయతి ॥ ౨ ॥
సా భావయిత్రీ భావయితవ్యా భవతి తం స్త్రీ గర్భం బిభర్తి సోఽగ్ర ఎవ కుమారం జన్మనోఽగ్రేఽధి భావయతి । స యత్కుమారం జన్మనోఽగ్రేఽధి భావయత్యాత్మానమేవ తద్భావయత్యేషాం లోకానాం సన్తత్యా ఎవం సన్తతా హీమే లోకాస్తదస్య ద్వితీయం జన్మ ॥ ౩ ॥
సోఽస్యాయమాత్మా పుణ్యేభ్యః కర్మభ్యః ప్రతిధీయతే । అథాస్యాయమితర ఆత్మా కృతకృత్యో వయోగతః ప్రైతి స ఇతః ప్రయన్నేవ పునర్జాయతే తదస్య తృతీయం జన్మ ॥ ౪ ॥
తదుక్తమృషిణా । గర్భే ను సన్నన్వేషామవేదమహం దేవానాం జనిమాని విశ్వా । శతం మా పుర ఆయసీరరక్షన్నధః శ్యేనో జవసా నిరదీయమితి గర్భ ఎవైతచ్ఛయానో వామదేవ ఎవమువాచ ॥ ౫ ॥
స ఎవం విద్వానస్మాచ్ఛరీరభేదాదూర్ధ్వ ఉత్క్రమ్యాముష్మిన్స్వర్గే లోకే సర్వాన్కామానాప్త్వామృతః సమభవత్సమభవత్ ॥ ౬ ॥ ఇతి చతుర్థః ఖణ్డః ॥
ఇతి చతుర్థఖణ్డభాష్యమ్ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ ఐతరేయోపనిషద్భాష్యే ద్వితీయోఽధ్యాయః ॥

తృతీయః అధ్యాయః

పఞ్చమః ఖణ్డః

కోఽయమాత్మేతి వయముపాస్మహే కతరః స ఆత్మా యేన వా పశ్యతి యేన వా శృణోతి యేన వా గన్ధానాజిఘ్రతి యేన వా వాచం వ్యాకరోతి యేన వా స్వాదు చాస్వాదు చ విజానాతి ॥ ౧ ॥
యదేతద్ధృదయం మనశ్చైతత్ । సంజ్ఞానమాజ్ఞానం విజ్ఞానం ప్రజ్ఞానం మేధా దృష్టిర్ధృతిర్మతిర్మనీషా జూతిః స్మృతిః సఙ్కల్పః క్రతురసుః కామో వశ ఇతి । సర్వాణ్యేవైతాని ప్రజ్ఞానస్య నామధేయాని భవన్తి ॥ ౨ ॥
ఎష బ్రహ్మైష ఇన్ద్ర ఎష ప్రజాపతిరేతే సర్వే దేవా ఇమాని చ పఞ్చ మహాభూతాని పృథివీ వాయురాకాశ ఆపో జ్యోతీంషీత్యేతానీమాని చ క్షుద్రమిశ్రాణీవ । బీజానీతరాణి చేతరాణి చాణ్డజాని చ జారుజాని చ స్వేదజాని చోద్భిజ్జాని చాశ్వా గావః పురుషా హస్తినో యత్కిఞ్చేదం ప్రాణి జఙ్గమం చ పతత్రి చ యచ్చ స్థావరమ్ । సర్వం తత్ప్రజ్ఞానేత్రం ప్రజ్ఞానే ప్రతిష్ఠితం ప్రజ్ఞానేత్రో లోకః ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠా ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ ॥ ౩ ॥
స ఎతేన ప్రజ్ఞేనాత్మనాస్మాల్లోకాదుత్క్రమ్యాముష్మిన్స్వర్గే లోకే సర్వాన్కామానాప్త్వామృతః సమభవత్సమభవత్ ॥ ౪ ॥ ఇతి పఞ్చమః ఖణ్డః ॥
ఇతి పఞ్చమఖణ్డభాష్యమ్ ॥