ऐतरेयोपनिषद्भाष्यम्

పరిసమాప్తం కర్మ సహాపరబ్రహ్మవిషయవిజ్ఞానేన । సైషా కర్మణో జ్ఞానసహితస్య పరా గతిరుక్థవిజ్ఞానద్వారేణోపసంహృతా । ఎతత్సత్యం బ్రహ్మ ప్రాణాఖ్యమ్ । ఎష ఎకో దేవః । ఎతస్యైవ ప్రాణస్య సర్వే దేవా విభూతయః । ఎతస్య ప్రాణస్యాత్మభావం గచ్ఛన్ దేవతా అప్యేతి ఇత్యుక్తమ్ । సోఽయం దేవతాప్యయలక్షణః పరః పురుషార్థః । ఎష మోక్షః । స చాయం యథోక్తేన జ్ఞానకర్మసముచ్చయేన సాధనేన ప్రాప్తవ్యో నాతః పరమస్తీత్యేకే ప్రతిపన్నాః । తాన్నిరాచికీర్షురుత్తరం కేవలాత్మజ్ఞానవిధానార్థమ్ ‘ఆత్మా వా ఇదమ్’ ఇత్యాద్యాహ । కథం పునరకర్మసమ్బన్ధికేవలాత్మవిజ్ఞానవిధానార్థ ఉత్తరో గ్రన్థ ఇతి గమ్యతే ? అన్యార్థానవగమాత్ । తథా చ పూర్వోక్తానాం దేవతానామగ్న్యాదీనాం సంసారిత్వం దర్శయిష్యత్యశనాయాదిదోషవత్త్వేన ‘తమశనాయాపిపాసాభ్యామన్వవార్జత్’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౨ । ౧) ఇత్యాదినా । అశనాయాదిమత్సర్వం సంసార ఎవ పరస్య తు బ్రహ్మణోఽశనాయాద్యత్యయశ్రుతేః । భవత్వేవం కేవలాత్మజ్ఞానం మోక్షసాధనమ్ , న త్వత్రాకర్మ్యేవాధిక్రియతే ; విశేషాశ్రవణాత్ । అకర్మిణ ఆశ్రమ్యన్తరస్యేహాశ్రవణాత్ । కర్మ చ బృహతీసహస్రలక్షణం ప్రస్తుత్య అనన్తరమేవాత్మజ్ఞానం ప్రారభ్యతే । తస్మాత్కర్మ్యేవాధిక్రియతే । న చ కర్మాసమ్బన్ధ్యాత్మవిజ్ఞానమ్ , పూర్వవదన్తే ఉపసంహారాత్ । యథా కర్మసమ్బన్ధినః పురుషస్య సూర్యాత్మనః స్థావరజఙ్గమాదిసర్వప్రాణ్యాత్మత్వముక్తం బ్రాహ్మణేన మన్త్రేణ చ ‘సూర్య ఆత్మా’ (ఋ. సం. ౧ । ౧౧౫ । ౧) ఇత్యాదినా, తథైవ ‘ఎష బ్రహ్మైష ఇన్ద్రః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౧ । ౩) ఇత్యాద్యుపక్రమ్య సర్వప్రాణ్యాత్మత్వమ్ । ‘యచ్చ స్థావరమ్ , సర్వం తత్ప్రజ్ఞానేత్రమ్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౧ । ౩) ఇత్యుపసంహరిష్యతి । తథా చ సంహితోపనిషత్ — ‘ఎతం హ్యేవ బహ్వృచా మహత్యుక్థే మీమాంసన్తే’ (ఐ. ఆ. ౩ । ౨ । ౩ । ౧౨) ఇత్యాదినా కర్మసమ్బన్ధిత్వముక్త్వా ‘సర్వేషు భూతేష్వేతమేవ బ్రహ్మేత్యాచక్షతే’ ఇత్యుపసంహరతి । తథా తస్యైవ ‘యోఽయమశరీరః ప్రజ్ఞాత్మా’ ఇత్యుక్తస్య ‘యశ్చాసావాదిత్య ఎకమేవ తదితి విద్యాత్’ ఇత్యేకత్వముక్తమ్ । ఇహాపి ‘కోఽయమాత్మా’ (ఐ. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇత్యుపక్రమ్య ప్రజ్ఞాత్మత్వమేవ ‘ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ’ (ఐ. ఉ. ౩ । ౧ । ౩) ఇతి దర్శయిష్యతి । తస్మాన్నాకర్మసమ్బన్ధ్యాత్మజ్ఞానమ్ । పునరుక్త్యానర్థక్యమితి చేత్ — ‘ప్రాణో వా అహమస్మ్యృషే’ ఇత్యాదిబ్రాహ్మణేన ‘సూర్య ఆత్మా’ ఇతి చ మన్త్రేణ నిర్ధారితస్యాత్మనః ‘ఆత్మా వా ఇదమ్’ ఇత్యాదిబ్రాహ్మణేన ‘కోఽయమాత్మా’ (ఐ. ఉ. ౩ । ౧ । ౧) ఇతి ప్రశ్నపూర్వకం పునర్నిర్ధారణం పునరుక్తమనర్థకమితి చేత్ , న ; తస్యైవ ధర్మాన్తరవిశేషనిర్ధారణార్థత్వాన్న పునరుక్తతాదోషః । కథమ్ ? తస్యైవ కర్మసమ్బన్ధినో జగత్సృష్టిస్థితిసంహారాదిధర్మవిశేషనిర్ధారణార్థత్వాత్ కేవలోపాస్త్యర్థత్వాద్వా ; అథవా, ఆత్మేత్యాదిః పరో గ్రన్థసన్దర్భః ఆత్మనః కర్మిణః కర్మణోఽన్యత్రోపాసనాప్రాప్తౌ కర్మప్రస్తావేఽవిహితత్వాద్వా కేవలోఽప్యాత్మోపాస్య ఇత్యేవమర్థః । భేదాభేదోపాస్యత్వాచ్చ ‘ఎక ఎవాత్మా’ కర్మవిషయే భేదదృష్టిభాక్ । స ఎవాకర్మకాలే అభేదేనాప్యుపాస్య ఇత్యేవమపునరుక్తతా ॥

‘విద్యాం చావిద్యాం చ యస్తద్వేదోభయం సహ । అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయామృతమశ్నుతే’ (ఈ. ఉ. ౧౧) ఇతి ‘కుర్వన్నేవేహ కర్మాణి జిజీవిషేచ్ఛతం సమాః’ (ఈ. ఉ. ౨) ఇతి చ వాజినామ్ । న చ వర్షశతాత్పరమాయుర్మర్త్యానామ్ , యేన కర్మపరిత్యాగేన ఆత్మానముపాసీత । దర్శితం చ ‘తావన్తి పురుషాయుషోఽహ్నాం సహస్రాణి భవన్తి’ ఇతి । వర్షశతం చాయుః కర్మణైవ వ్యాప్తమ్ । దర్శితశ్చ మన్త్రః ‘కుర్వన్నేవేహ కర్మాణి’ ఇత్యాదిః ; తథా ‘యావజ్జీవమగ్నిహోత్రం జుహోతి’ ‘యావజ్జీవం దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం యజేత’ ఇత్యాద్యాశ్చ ; ‘తం యజ్ఞపాత్రైర్దహన్తి’ ఇతి చ । ఋణత్రయశ్రుతేశ్చ । తత్ర హి పారివ్రాజ్యాదిశాస్త్రమ్ ‘వ్యుత్థాయాథ భిక్షాచర్యం చరన్తి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧)(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాత్మజ్ఞానస్తుతి - పరోఽర్థవాదోఽనధికృతార్థో వా । న, పరమార్థాత్మవిజ్ఞానే ఫలాదర్శనే క్రియానుపపత్తేః — యదుక్తం కర్మిణ ఎవ చాత్మజ్ఞానం కర్మసమ్బన్ధి చేత్యాది, తన్న ; పరం హ్యాప్తకామం సర్వసంసారదోషవర్జితం బ్రహ్మాహమస్మీత్యాత్మత్వేన విజ్ఞానే, కృతేన కర్తవ్యేన వా ప్రయోజనమాత్మనోఽపశ్యతః ఫలాదర్శనే క్రియా నోపపద్యతే । ఫలాదర్శనేఽపి నియుక్తత్వాత్కరోతీతి చేత్ , న ; నియోగావిషయాత్మదర్శనాత్ । ఇష్టయోగమనిష్టవియోగం వాత్మనః ప్రయోజనం పశ్యంస్తదుపాయార్థీ యో భవతి, స నియోగస్య విషయో దృష్టో లోకే, న తు తద్విపరీతనియోగావిషయబ్రహ్మాత్మత్వదర్శీ । బ్రహ్మాత్మత్వదర్శ్యపి సంశ్చేన్నియుజ్యేత, నియోగావిషయోఽపి సన్న కశ్చిన్న నియుక్త ఇతి సర్వం కర్మ సర్వేణ సర్వదా కర్తవ్యం ప్రాప్నోతి । తచ్చానిష్టమ్ । న చ స నియోక్తుం శక్యతే కేనచిత్ । ఆమ్నాయస్యాపి తత్ప్రభవత్వాత్ । న హి స్వవిజ్ఞానోత్థేన వచసా స్వయం నియుజ్యతే । నాపి బహువిత్స్వామీ అవివేకినా భృత్యేన । ఆమ్నాయస్య నిత్యత్వే సతి స్వాతన్త్ర్యాత్సర్వాన్ప్రతి నియోక్తృత్వసామర్థ్యమితి చేత్ , న ; ఉక్తదోషాత్ । తథాపి సర్వేణ సర్వదా సర్వమవిశిష్టం కర్మ కర్తవ్యమిత్యుక్తో దోషోఽప్యపరిహార్య ఎవ । తదపి శాస్త్రేణైవ విధీయత ఇతి చేత్ — యథా కర్మకర్తవ్యతా శాస్త్రేణ కృతా, తథా తదప్యాత్మజ్ఞానం తస్యైవ కర్మిణః శాస్త్రేణ విధీయత ఇతి చేత్ , న ; విరుద్ధార్థబోధకత్వానుపపత్తేః । న హ్యేకస్మిన్కృతాకృతసమ్బన్ధిత్వం తద్విపరీతత్వం చ బోధయితుం శక్యమ్ । శీతోష్ణత్వమివాగ్నేః । న చేష్టయోగచికీర్షా ఆత్మనోఽనిష్టవియోగచికీర్షా చ శాస్త్రకృతా, సర్వప్రాణినాం తద్దర్శనాత్ । శాస్త్రకృతం చేత్ , తదుభయం గోపాలాదీనాం న దృశ్యేత, అశాస్త్రజ్ఞత్వాత్తేషామ్ । యద్ధి స్వతోఽప్రాప్తమ్ , తచ్ఛాస్త్రేణ బోధయితవ్యమ్ । తచ్చేత్కృతకర్తవ్యతావిరోధ్యాత్మజ్ఞానం శాస్త్రేణ కృతమ్ , కథం తద్విరుద్ధాం కర్తవ్యతాం పునరుత్పాదయేత్ శీతతామివాగ్నౌ, తమ ఇవ చ భానౌ ? న బోధయత్యేవేతి చేత్ , న ; ‘స మ ఆత్మేతి విద్యాత్’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౯) ‘ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ’ (ఐ. ఉ. ౩ । ౧ । ౩) ఇతి చోపసంహారాత్ । ‘తదాత్మానమేవావేత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౯) ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ఇత్యేవమాదివాక్యానాం తత్పరత్వాత్ । ఉత్పన్నస్య చ బ్రహ్మాత్మవిజ్ఞానస్యాబాధ్యమానత్వాన్నానుత్పన్నం భ్రాన్తం వా ఇతి శక్యం వక్తుమ్ । త్యాగేఽపి ప్రయోజనాభావస్య తుల్యత్వమితి చేత్ ‘నాకృతేనేహ కశ్చన’ (భ. గీ. ౩ । ౧౮) ఇతి స్మృతేః — య ఆహుర్విదిత్వా బ్రహ్మ వ్యుత్థానమేవ కుర్యాదితి, తేషామప్యేష సమానో దోషః ప్రయోజనాభావ ఇతి చేత్ , న ; అక్రియామాత్రత్వాద్వ్యుత్థానస్య । అవిద్యానిమిత్తో హి ప్రయోజనస్య భావః, న వస్తుధర్మః, సర్వప్రాణినాం తద్దర్శనాత్ , ప్రయోజనతృష్ణయా చ ప్రేర్యమాణస్య వాఙ్మనఃకాయైః ప్రవృత్తిదర్శనాత్ , ‘సోఽకామయత జాయా మే స్యాత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౭) ఇత్యాదినా పుత్రవిత్తాది పాఙ్క్తలక్షణం కామ్యమేవేతి ‘ఉభే హ్యేతే సాధ్యసాధనలక్షణే ఎషణే ఎవ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧) ఇతి వాజసనేయిబ్రాహ్మణేఽవధారణాత్ । అవిద్యాకామదోషనిమిత్తాయా వాఙ్మనఃకాయప్రవృత్తేః పాఙ్క్తలక్షణాయా విదుషోఽవిద్యాదిదోషాభావాదనుపపత్తేః క్రియాభావమాత్రం వ్యుత్థానమ్ , న తు యాగాదివదనుష్ఠేయరూపం భావాత్మకమ్ । తచ్చ విద్యావత్పురుషధర్మ ఇతి న ప్రయోజనమన్వేష్టవ్యమ్ । న హి తమసి ప్రవృత్తస్య ఉదిత ఆలోకే యద్గర్తపఙ్కకణ్టకాద్యపతనమ్ , తత్కిమ్ప్రయోజనమితి ప్రశ్నార్హమ్ । వ్యుత్థానం తర్హ్యర్థప్రాప్తత్వాన్న చోదనార్థ ఇతి । గార్హస్థ్యే చేత్పరం బ్రహ్మవిజ్ఞానం జాతమ్ , తత్రైవాస్త్వకుర్వత ఆసనం న తతోఽన్యత్ర గమనమితి చేత్ , న ; కామప్రయుక్తత్వాద్గార్హస్థ్యస్య । ‘ఎతావాన్వై కామః’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౭) ‘ఉభే హ్యేతే ఎషణే ఎవ’ (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧)(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యవధారణాత్ కామనిమిత్తపుత్రవిత్తాదిసమ్బన్ధనియమాభావమాత్రమ్ ; న హి తతోఽన్యత్ర గమనం వ్యుత్థానముచ్యతే । అతో న గార్హస్థ్య ఎవాకుర్వత ఆసనముత్పన్నవిద్యస్య । ఎతేన గురుశుశ్రూషాతపసోరప్యప్రతిపత్తిర్విదుషః సిద్ధా । అత్ర కేచిద్గృహస్థా భిక్షాటనాదిభయాత్పరిభవాచ్చ త్రస్యమానాః సూక్ష్మదృష్టితాం దర్శయన్త ఉత్తరమాహుః । భిక్షోరపి భిక్షాటనాదినియమదర్శనాద్దేహధారణమాత్రార్థినో గృహస్థస్యాపి సాధ్యసాధనైషణోభయవినిర్ముక్తస్య దేహమాత్రధారణార్థమశనాచ్ఛాదనమాత్రముపజీవతో గృహ ఎవాస్త్వాసనమితి ; న, స్వగృహవిశేషపరిగ్రహనియమస్య కామప్రయుక్తత్వాదిత్యుక్తోత్తరమేతత్ । స్వగృహవిశేషపరిగ్రహాభావే చ శరీరధారణమాత్రప్రయుక్తాశనాచ్ఛాదనార్థినః స్వపరిగ్రహవిశేషభావేఽర్థాద్భిక్షుకత్వమేవ । శరీరధారణార్థాయాం భిక్షాటనాదిప్రవృత్తౌ యథా నియమో భిక్షోః శౌచాదౌ చ, తథా గృహిణోఽపి విదుషోఽకామినోఽస్తు నిత్యకర్మసు నియమేన ప్రవృత్తిర్యావజ్జీవాదిశ్రుతినియుక్తత్వాత్ప్రత్యవాయపరిహారాయేతి । ఎతన్నియోగావిషయత్వేన విదుషః ప్రత్యుక్తమశక్యనియోజ్యత్వాచ్చేతి । యావజ్జీవాదినిత్యచోదనానర్థక్యమితి చేత్ , న ; అవిద్వద్విషయత్వేనార్థవత్త్వాత్ । యత్తు భిక్షోః శరీరధారణమాత్రప్రవృత్తస్య ప్రవృత్తేర్నియతత్వమ్ , తత్ప్రవృత్తేర్న ప్రయోజకమ్ । ఆచమనప్రవృత్తస్య పిపాసాపగమవన్నాన్యప్రయోజనార్థత్వమవగమ్యతే । న చాగ్నిహోత్రాదీనాం తద్వదర్థప్రాప్తప్రవృత్తినియతత్వోపపత్తిః । అర్థప్రాప్తప్రవృత్తినియమోఽపి ప్రయోజనాభావేఽనుపపన్న ఎవేతి చేత్ , న ; తన్నియమస్య పూర్వప్రవృత్తిసిద్ధత్వాత్తదతిక్రమే యత్నగౌరవాదర్థప్రాప్తస్య వ్యుత్థానస్య పునర్వచనాద్విదుషో ముముక్షోః కర్తవ్యత్వోపపత్తిః । అవిదుషాపి ముముక్షుణా పారివ్రాజ్యం కర్తవ్యమేవ ; తథా చ ‘శాన్తో దాన్తః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౩) ఇత్యాదివచనం ప్రమాణమ్ । శమదమాదీనాం చాత్మదర్శనసాధనానామన్యాశ్రమేష్వనుపపత్తేః । ‘అత్యాశ్రమిభ్యః పరమం పవిత్రం ప్రోవాచ సమ్యగృషిసఙ్ఘజుష్టమ్’ (శ్వే. ఉ. ౬ । ౨౧) ఇతి చ శ్వేతాశ్వతరే విజ్ఞాయతే । ‘న కర్మణా న ప్రజయా ధనేన త్యాగేనైకే అమృతత్వమానశుః’ (కైవల్య ౨) ఇతి చ కైవల్యశ్రుతిః । ‘జ్ఞాత్వా నైష్కర్మ్యమాచరేత్’ ఇతి చ స్మృతేః । ‘బ్రహ్మాశ్రమపదే వసేత్’ ఇతి చ బ్రహ్మచర్యాదివిద్యాసాధనానాం చ సాకల్యేనాత్యాశ్రమిషూపపత్తేర్గార్హస్థ్యేఽసమ్భవాత్ । న చ అసమ్పన్నం సాధనం కస్యచిదర్థస్య సాధనాయాలమ్ । యద్విజ్ఞానోపయోగీని చ గార్హస్థ్యాశ్రమకర్మాణి, తేషాం పరమఫలముపసంహృతం దేవతాప్యయలక్షణం సంసారవిషయమేవ । యది కర్మిణ ఎవ పరమాత్మవిజ్ఞానమభవిష్యత్ , సంసారవిషయస్యైవ ఫలస్యోపసంహారో నోపాపత్స్యత । అఙ్గఫలం తదితి చేత్ ; న, తద్విరోధ్యాత్మవస్తువిషయత్వాదాత్మవిద్యాయాః । నిరాకృతసర్వనామరూపకర్మపరమార్థాత్మవస్తువిషయమాత్మజ్ఞానమమృతత్వసాధనమ్ । గుణఫలసమ్బన్ధే హి నిరాకృతసర్వవిశేషాత్మవస్తువిషయత్వం జ్ఞానస్య న ప్రాప్నోతి ; తచ్చానిష్టమ్ , ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇత్యధికృత్య క్రియాకారకఫలాదిసర్వవ్యవహారనిరాకరణాద్విదుషః ; తద్విపరీతస్యావిదుషః ‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪) ఇత్యుక్త్వా క్రియాకారకఫలరూపస్య సంసారస్య దర్శితత్వాచ్చ వాజసనేయిబ్రాహ్మణే । తథేహాపి దేవతాప్యయం సంసారవిషయం యత్ఫలమశనాయాదిమద్వస్త్వాత్మకం తదుపసంహృత్య కేవలం సర్వాత్మకవస్తువిషయం జ్ఞానమమృతత్వాయ వక్ష్యామీతి ప్రవర్తతే । ఋణప్రతిబన్ధశ్చావిదుష ఎవ మనుష్యపితృదేవలోకప్రాప్తిం ప్రతి, న విదుషః ; ‘సోఽయం మనుష్యలోకః పుత్రేణైవ’ (బృ. ఉ. ౧ । ౫ । ౧౬) ఇత్యాదిలోకత్రయసాధననియమశ్రుతేః । విదుషశ్చ ఋణప్రతిబన్ధాభావో దర్శిత ఆత్మలోకార్థినః ‘కిం ప్రజయా కరిష్యామః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇత్యాదినా । తథా ‘ఎతద్ధ స్మ వై తద్విద్వాంస ఆహుర్ఋషయః కావషేయాః’ ఇత్యాది ‘ఎతద్ధ స్మ వై తత్పూర్వే విద్వాంసోఽగ్నిహోత్రం న జుహవాఞ్చక్రుః’ (కౌ. ఉ. ౨ । ౫) ఇతి చ కౌషీతకినామ్ । అవిదుషస్తర్హి ఋణానపాకరణే పారివ్రాజ్యానుపపత్తిరితి చేత్ ; న, ప్రాగ్గార్హస్థ్యప్రతిపత్తేర్‌ఋణిత్వాసమ్భవాదధికారానారూఢోఽపి ఋణీ చేత్స్యాత్ , సర్వస్య ఋణిత్వమిత్యనిష్టం ప్రసజ్యేత । ప్రతిపన్నగార్హస్థ్యస్యాపి ‘గృహాద్వనీ భూత్వా ప్రవ్రజేద్యది వేతరథా బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రర్జేద్గృహాద్వా వనాద్వా’ (జా. ఉ. ౪) ఇత్యాత్మదర్శనసాధనోపాయత్వేనేష్యత ఎవ పారివ్రాజ్యమ్ । యావజ్జీవాదిశ్రుతీనామవిద్వదముముక్షువిషయే కృతార్థతా । ఛాన్దోగ్యే చ కేషాఞ్చిద్ద్వాదశరాత్రమగ్నిహోత్రం హుత్వా తత ఊర్ధ్వం పరిత్యాగః శ్రూయతే । యత్త్వనధికృతానాం పారివ్రాజ్యమితి, తన్న ; తేషాం పృథగేవ ‘ఉత్సన్నాగ్నిరనగ్నికో వా’ ఇత్యాదిశ్రవణాత్ ; సర్వస్మృతిషు చ అవిశేషేణ ఆశ్రమవికల్పః ప్రసిద్ధః, సముచ్చయశ్చ । యత్తు విదుషోఽర్థప్రాప్తం వ్యుత్థానమిత్యశాస్త్రార్థత్వే, గృహే వనే వా తిష్ఠతో న విశేష ఇతి, తదసత్ । వ్యుత్థానస్యైవార్థప్రాప్తత్వాన్నాన్యత్రావస్థానం స్యాత్ । అన్యత్రావస్థానస్య కామకర్మప్రయుక్తత్వం హ్యవోచామ ; తదభావమాత్రం వ్యుత్థానమితి చ । యథాకామిత్వం తు విదుషోఽత్యన్తమప్రాప్తమ్ , అత్యన్తమూఢవిషయత్వేనావగమాత్ । తథా శాస్త్రచోదితమపి కర్మాత్మవిదోఽప్రాప్తం గురుభారతయావగమ్యతే ; కిముత అత్యన్తావివేకనిమిత్తం యథాకామిత్వమ్ ? న హ్యున్మాదతిమిరదృష్ట్యుపలబ్ధం వస్తు తదపగమేఽపి తథైవ స్యాత్ , ఉన్మాదతిమిరదృష్టినిమిత్తత్వాదేవ తస్య । తస్మాదాత్మవిదో వ్యుత్థానవ్యతిరేకేణ న యథాకామిత్వమ్ , న చాన్యత్కర్తవ్యమిత్యేతత్సిద్ధమ్ । యత్తు ‘విద్యాం చావిద్యాం చ యస్తద్వేదోభయం సహ’ (ఈ. ఉ. ౧౧) ఇతి న విద్యావతో విద్యయా సహావిద్యాపి వర్తత ఇత్యయమర్థః ; కస్తర్హి ? ఎకస్మిన్పురుషే ఎతే న సహ సమ్బధ్యేయాతామిత్యర్థః ; యథా శుక్తికాయాం రజతశుక్తికాజ్ఞానే ఎకస్య పురుషస్య । ‘దూరమేతే విపరీతే విషూచీ అవిద్యా యా చ విద్యేతి జ్ఞాతా’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౪) ఇతి హి కాఠకే । తస్మాన్న విద్యాయాం సత్యామవిద్యాయాః సమ్భవోఽస్తి । ‘తపసా బ్రహ్మ విజిజ్ఞాసస్వ’ (తై. ఉ. ౩ । ౨ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతేః । తపఆది విద్యోత్పత్తిసాధనం గురూపాసనాది చ కర్మ అవిద్యాత్మకత్వాదవిద్యోచ్యతే । తేన విద్యాముత్పాద్య మృత్యుం కామమతితరతి । తతో నిష్కామస్త్యక్తైషణో బ్రహ్మవిద్యయా అమృతత్వమశ్నుత ఇత్యేతమర్థం దర్శనయన్నాహ — ‘అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయామృతమశ్నుతే’ (ఈ. ఉ. ౧౧) ఇతి । యత్తు పురుషాయుః సర్వం కర్మణైవ వ్యాప్తమ్ , ‘కుర్వన్నేవేహ కర్మాణి జిజీవిషేచ్ఛతం సమాః’ (ఈ. ఉ. ౨) ఇతి, తదవిద్వద్విషయత్వేన పరిహృతమ్ , ఇతరథా అసమ్భవాత్ । యత్తు వక్ష్యమాణమపి పూర్వోక్తతుల్యత్వాత్కర్మణా అవిరుద్ధమాత్మజ్ఞానమితి, తత్సవిశేషనిర్విశేషాత్మవిషయతయా ప్రత్యుక్తమ్ ; ఉత్తరత్ర వ్యాఖ్యానే చ దర్శయిష్యామః । అతః కేవలనిష్క్రియబ్రహ్మాత్మైకత్వవిద్యాప్రదర్శనార్థముత్తరో గ్రన్థ ఆరభ్యతే ॥

అస్మిన్నధ్యాయే ఎష వాక్యార్థః — జగదుత్పత్తిస్థితిప్రలయకృదసంసారీ సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిః సర్వవిత్సర్వమిదం జగత్స్వతోఽన్యద్వస్త్వన్తరమనుపాదాయైవ ఆకాశాదిక్రమేణ సృష్ట్వా స్వాత్మప్రబోధనార్థం సర్వాణి చ ప్రాణాదిమచ్ఛరీరాణి స్వయం ప్రవివేశ ; ప్రవిశ్య చ స్వమాత్మానం యథాభూతమిదం బ్రహ్మాస్మీతి సాక్షాత్ప్రత్యబుధ్యత ; తస్మాత్స ఎవ సర్వశరీరేష్వేక ఎవాత్మా, నాన్య ఇతి । అన్యోఽపి ‘స మ ఆత్మా బ్రహ్మాస్మీత్యేవం విద్యాత్’ ఇతి ‘ఆత్మా వా ఇదమేక ఎవాగ్ర ఆసీత్’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ‘బ్రహ్మ తతమమ్’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౩) ఇతి చోక్తమ్ । అన్యత్ర చ సర్వగతస్య సర్వాత్మనో వాలాగ్రమాత్రమప్యప్రవిష్టం నాస్తీతి కథం సీమానం విదార్య ప్రాపద్యత పిపీలికేవ సుషిరమ్ ? నన్వత్యల్పమిదం చోద్యమ్ । బహు చాత్ర చోదయితవ్యమ్ । అకరణః సన్నీక్షత । అనుపాదాయ కిఞ్చిల్లోకానసృజత । అద్భ్యః పురుషం సముద్ధృత్యామూర్ఛయత్ । తస్యాభిధ్యానాన్ముఖాది నిర్భిన్నం ముఖాదిభ్యశ్చాగ్న్యాదయో లోకపాలాః । తేషాం చాశనాయాదిసంయోజనం తదాయతనప్రార్థనం తదర్థం గవాదిప్రదర్శనం తేషాం చ యథాయతనప్రవేశనం సృష్టస్యాన్నస్య పలాయనం వాగాదిభిస్తజ్జిఘృక్షేతి । ఎతత్సర్వం సీమావిదారణప్రవేశసమమేవ ॥

అస్తు తర్హి సర్వమేవేదమనుపపన్నమ్ । న, అత్రాత్మావవోధమాత్రస్య వివక్షితత్వాత్సర్వోఽయమర్థవాద ఇత్యదోషః । మాయావివద్వా ; మహామాయావీ దేవః సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిః సర్వమేతచ్చకార సుఖావబోధప్రతిపత్త్యర్థం లోకవదాఖ్యాయికాదిప్రపఞ్చ ఇతి యుక్తతరః పక్షః । న హి సృష్ట్యాఖ్యాయికాదిపరిజ్ఞానాత్కిఞ్చిత్ఫలమిష్యతే । ఐకాత్మ్యస్వరూపపరిజ్ఞానాత్తు అమృతత్వం ఫలం సర్వోపనిషత్ప్రసిద్ధమ్ । స్మృతిషు చ గీతాద్యాసు ‘సమం సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్తం పరమేశ్వరమ్’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨౭) ఇత్యాదినా । నను త్రయ ఆత్మానో భోక్తా కర్తా సంసారీ జీవ ఎకః సర్వలోకశాస్త్రప్రసిద్ధః । అనేకప్రాణికర్మఫలోపభోగయోగ్యానేకాధిష్ఠానవల్లోకదేహనిర్మాణేన లిఙ్గేన యథాశాస్త్రప్రదర్శితేన పురప్రాసాదాదినిర్మాణలిఙ్గేన తద్విషయకౌశలజ్ఞానవాంస్తత్కర్తా తక్షాదిరివ ఈశ్వరః సర్వజ్ఞో జగతః కర్తా ద్వితీయశ్చేతన ఆత్మా అవగమ్యతే । ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౪ । ౧) ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇత్యాదిశాస్త్రప్రసిద్ధ ఔపనిషదః పురుషస్తృతీయః । ఎవమేతే త్రయ ఆత్మానోఽన్యోన్యవిలక్షణాః । తత్ర కథమేక ఎవాత్మా అద్వితీయః అసంసారీతి జ్ఞాతుం శక్యతే ? తత్ర జీవ ఎవ తావత్కథం జ్ఞాయతే ? నన్వేవం జ్ఞాయతే శ్రోతా మన్తా ద్రష్టా ఆదేష్టాఘోష్టా విజ్ఞాతా ప్రజ్ఞాతేతి । నను విప్రతిషిద్ధం జ్ఞాయతే యః శ్రవణాదికర్తృత్వేన అమతో మన్తా అవిజ్ఞాతో విజ్ఞాతా ఇతి చ । తథా ‘న మతేర్మన్తారం మన్వీథా న విజ్ఞాతేర్విజ్ఞాతారం విజానీయాః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ఇత్యాది చ । సత్యం విప్రతిషిద్ధమ్ , యది ప్రత్యక్షేణ జ్ఞాయేత సుఖాదివత్ । ప్రత్యక్షజ్ఞానం చ నివార్యతే ‘న మతేర్మన్తారమ్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ఇత్యాదినా । జ్ఞాయతే తు శ్రవణాదిలిఙ్గేన ; తత్ర కుతో విప్రతిషేధః ? నను శ్రవణాదిలిఙ్గేనాపి కథం జ్ఞాయతే, యావతా యదా శృణోత్యాత్మా శ్రోతవ్యం శబ్దమ్ , తదా తస్య శ్రవణక్రియయైవ వర్తమానత్వాన్మననవిజ్ఞానక్రియే న సమ్భవత ఆత్మని పరత్ర వా । తథా అన్యత్రాపి మననాదిక్రియాసు । శ్రవణాదిక్రియాశ్చ స్వవిషయేష్వేవ । న హి మన్తవ్యాదన్యత్ర మన్తుః మననక్రియా సమ్భవతి । నను మనసః సర్వమేవ మన్తవ్యమ్ । సత్యమేవమ్ ; తథాపి సర్వమపి మన్తవ్యం మన్తారమన్తరేణ న మన్తుం శక్యమ్ । యద్యేవం కిం స్యాత్ ? ఇదమత్ర స్యాత్ — సర్వస్య యోఽయం మన్తా, స మన్తైవేతి న స మన్తవ్యః స్యాత్ । న చ ద్వితీయో మన్తుర్మన్తాస్తి । యదా స ఆత్మనైవ మన్తవ్యః, తదా యేన చ మన్తవ్య ఆత్మా ఆత్మనా, యశ్చ మన్తవ్య ఆత్మా, తౌ ద్వౌ ప్రసజ్యేయాతామ్ । ఎక ఎవ ఆత్మా ద్విధా మన్తృమన్తవ్యత్వేన ద్విశకలీభవేద్వంశాదివత్ , ఉభయథాప్యనుపపత్తిరేవ । యథా ప్రదీపయోః ప్రకాశ్యప్రకాశకత్వానుపపత్తిః, సమత్వాత్ , తద్వత్ । న చ మన్తుర్మన్తవ్యే మననవ్యాపారశూన్యః కాలేఽస్త్యాత్మమననాయ । యదాపి లిఙ్గేనాత్మానం మనుతే మన్తా, తదాపి పూర్వవదేవ లిఙ్గేన మన్తవ్య ఆత్మా, యశ్చ తస్య మన్తా, తౌ ద్వౌ ప్రసజ్యేయాతామ్ ; ఎక ఎవ వా ద్విధేతి పూర్వోక్తో దోషః । న ప్రత్యక్షేణ, నాప్యనుమానేన జ్ఞాయతే చేత్ , కథముచ్యతే ‘స మ ఆత్మేతి విద్యాత్’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౯) ఇతి, కథం వా శ్రోతా మన్తేత్యాది ? నను శ్రోతృత్వాదిధర్మవానాత్మా, అశ్రోతృత్వాది చ ప్రసిద్ధమాత్మనః ; కిమత్ర విషమం పశ్యసి ? యద్యపి తవ న విషమమ్ ; తథాపి మమ తు విషమం ప్రతిభాతి । కథమ్ ? యదాసౌ శ్రోతా, తదా న మన్తా ; యదా మన్తా, తదా న శ్రోతా । తత్రైవం సతి, పక్షే శ్రోతా మన్తా, పక్షే న శ్రోతా నాపి మన్తా । తథా అన్యత్రాపి చ । యదైవమ్ , తదా శ్రోతృత్వాదిధర్మవానాత్మా అశ్రోతృత్వాదిధర్మవాన్వేతి సంశయస్థానే కథం తవ న వైషమ్యమ్ ? యదా దేవదత్తో గచ్ఛతి, తదా న స్థాతా, గన్తైవ । యదా తిష్ఠతి, న గన్తా, స్థాతైవ ; తదాస్య పక్ష ఎవ గన్తృత్వం స్థాతృత్వం చ, న నిత్యం గన్తృత్వం స్థాతృత్వం వా, తద్వత్ । తథైవాత్ర కాణాదాదయః పశ్యన్తి । పక్షప్రాప్తేనైవ శ్రోతృత్వాదినా ఆత్మోచ్యతే శ్రోతా మన్తేత్యాదివచనాత్ । సంయోగజత్వమయౌగపద్యం చ జ్ఞానస్య హ్యాచక్షతే । దర్శయన్తి చ అన్యత్రమనా అభూవం నాదర్శమ్ ఇత్యాది యుగపజ్జ్ఞానానుత్పత్తిర్మనసో లిఙ్గమితి చ న్యాయ్యమ్ । భవత్వేవం కిం తవ నష్టం యద్యేవం స్యాత్ ? అస్త్వేవం తవేష్టం చేత్ ; శ్రుత్యర్థస్తు న సమ్భవతి । కిం న శ్రోతా మన్తేత్యాదిశ్రుత్యర్థః ? న, న శ్రోతా న మన్తేత్యాదివచనాత్ । నను పాక్షికత్వేన ప్రత్యుక్తం త్వయా ; న, నిత్యమేవ శ్రోతృత్వాద్యభ్యుపగమాత్ , ‘న హి శ్రోతుః శ్రుతేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౭) ఇత్యాదిశ్రుతేః । ఎవం తర్హి నిత్యమేవ శ్రోతృత్వాద్యభ్యుపగమే, ప్రత్యక్షవిరుద్ధా యుగపజ్జ్ఞానోత్పత్తిః అజ్ఞానాభావశ్చాత్మనః కల్పితః స్యాత్ । తచ్చానిష్టమితి । నోభయదోషోపపత్తిః, ఆత్మనః శ్రుత్యాదిశ్రోతృత్వాదిధర్మవత్త్వశ్రుతేః । అనిత్యానాం మూర్తానాం చ చక్షురాదీనాం దృష్ట్యాద్యనిత్యమేవ సంయోగవియోగధర్మిణామ్ । యథా అగ్నేర్జ్వలనం తృణాదిసంయోగజత్వాత్ , తద్వత్ । న తు నిత్యస్యామూర్తస్యాసంయోగవిభాగధర్మిణః సంయోగజదృష్ట్యాద్యనిత్యధర్మవత్త్వం సమ్భవతి । తథా చ శ్రుతిః ‘న హి ద్రష్టుర్దృష్టేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇత్యాద్యా । ఎవం తర్హి ద్వే దృష్టీ చక్షుషోఽనిత్యా దృష్టిః, నిత్యా చాత్మనః । తథా చ ద్వే శ్రుతీ శ్రోత్రస్యానిత్యా, నిత్యా చాత్మస్వరూపస్య । తథా ద్వే మతీ విజ్ఞాతీ బాహ్యాబాహ్యే । ఎవం హ్యేవ చేయం శ్రుతిరుపపన్నా భవతి — ‘దృష్టేర్ద్రష్టా శ్రుతేః శ్రోతా’ ఇత్యాద్యా । లోకేఽపి ప్రసిద్ధం చక్షుషస్తిమిరాగమాపాయయోః నష్టా దృష్టిః జాతా దృష్టిః ఇతి చక్షుర్దృష్టేరనిత్యత్వమ్ । తథా చ శ్రుతిమత్యాదీనామాత్మదృష్ట్యాదీనాం చ నిత్యత్వం ప్రసిద్ధమేవ లోకే । వదతి హ్యుద్ధృతచక్షుః స్వప్నేఽద్య మయా భ్రాతా దృష్ట ఇతి । తథా అవగతబాధిర్యః స్వప్నే శ్రుతో మన్త్రోఽద్యేత్యాది । యది చక్షుఃసంయోగజైవాత్మనో నిత్యా దృష్టిస్తన్నాశే నశ్యేత్ , తదా ఉద్ధృతచక్షుః స్వప్నే నీలపీతాది న పశ్యేత్ । ‘న హి ద్రష్టుర్దృష్టేః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇత్యాద్యా చ శ్రుతిః అనుపపన్నా స్యాత్ । ‘తచ్చక్షుః పురుషే యేన స్వప్నం పశ్యతి’ ఇత్యాద్యా చ శ్రుతిః । నిత్యా ఆత్మనో దృష్టిర్బాహ్యానిత్యదృష్టేర్గ్రాహికా । బాహ్యదృష్టేశ్చ ఉపజనాపాయాద్యనిత్యధర్మవత్త్వాత్ గ్రాహికాయా ఆత్మదృష్టేస్తద్వదవభాసత్వమనిత్యత్వాది భ్రాన్తినిమిత్తం లోకస్యేతి యుక్తమ్ । యథా భ్రమణాదిధర్మవదలాతాదివస్తువిషయదృష్టిరపి భ్రమతీవ, తద్వత్ । తథా చ శ్రుతిః ‘ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి । తస్మాదాత్మదృష్టేర్నిత్యత్వాన్న యౌగపద్యమయౌగపద్యం వా అస్తి । బాహ్యానిత్యదృష్ట్యుపాధివశాత్తు లోకస్య తార్కికాణాం చ ఆగమసమ్ప్రదాయవర్జితత్వాత్ అనిత్యా ఆత్మనో దృష్టిరితి భ్రాన్తిరుపపన్నైవ । జీవేశ్వరపరమాత్మభేదకల్పనా చ ఎతన్నిమిత్తైవ । తథా అస్తి, నాస్తి, ఇత్యాద్యాశ్చ యావన్తో వాఙ్మనసయోర్భేదా యత్రైకం భవన్తి, తద్విషయాయా నిత్యాయా దృష్టేర్నిర్విశేషాయాః । అస్తి నాస్తి, ఎకం నానా, గుణవదగుణమ్ , జానాతి న జానాతి, క్రియావదక్రియమ్ , ఫలవదఫలమ్ , సబీజం నిర్బీజమ్ , సుఖం దుఃఖమ్ , మధ్యమమధ్యమ్ , శూన్యమశూన్యమ్ , పరోఽహమన్యః, ఇతి వా సర్వవాక్ప్రత్యయాగోచరే స్వరూపే యో వికల్పయితుమిచ్ఛతి, స నూనం ఖమపి చర్మవద్వేష్టయితుమిచ్ఛతి, సోపానమివ చ పద్భ్యామారోఢుమ్ ; జలే ఖే చ మీనానాం వయసాం చ పదం దిదృక్షతే ; ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౪ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః, ‘కో అద్ధా వేద’ (ఋ. సం. ౧ । ౩౦ । ౬) ఇత్యాదిమన్త్రవర్ణాత్ ॥

కథం తర్హి తస్య స మ ఆత్మేతి వేదనమ్ ; బ్రూహి కేన ప్రకారేణ తమహం స మ ఆత్మేతి విద్యామ్ । అత్రాఖ్యాయికామాచక్షతే — కశ్చిత్కిల మనుష్యో ముగ్ధః కైశ్చిదుక్తః కస్మింశ్చిదపరాధే సతి ధిక్త్వాం నాసి మనుష్య ఇతి । స ముగ్ధతయా ఆత్మనో మనుష్యత్వం ప్రత్యాయయితుం కఞ్చిదుపేత్యాహ — బ్రవీతు భవాన్కోఽహమస్మీతి । స తస్య ముగ్ధతాం జ్ఞాత్వా ఆహ — క్రమేణ బోధయిష్యామీతి । స్థావరాద్యాత్మభావమపోహ్య న త్వమమనుష్య ఇత్యుక్త్వోపరరామ । స తం ముగ్ధః ప్రత్యాహ — భవాన్మాం బోధయితుం ప్రవృత్తస్తూష్ణీం బభూవ, కిం న బోధయతీతి । తాదృగేవ తద్భవతో వచనమ్ । నాస్యమనుష్య ఇత్యుక్తేఽపి మనుష్యత్వమాత్మనో న ప్రతిపద్యతే యః, స కథం మనుష్యోఽసీత్యుక్తోఽపి మనుష్యత్వమాత్మనః ప్రతిపద్యేత ? తస్మాద్యథాశాస్త్రోపదేశ ఎవాత్మావబోధవిధిః, నాన్యః । న హ్యగ్నేర్దాహ్యం తృణాది అన్యేన కేనచిద్దగ్ధుం శక్యమ్ । అత ఎవ శాస్త్రమాత్మస్వరూపం బోధయితుం ప్రవృత్తం సత్ అమనుష్యత్వప్రతిషేధేనేవ ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇత్యుక్త్వోపరరామ । తథా ‘అనన్తరమబాహ్యమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯)(బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ సర్వానుభూః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇత్యనుశాసనమ్ ; ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪)(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యేవమాద్యపి చ । యావదయమేవ యథోక్తమిమమాత్మానం న వేత్తి, తావదయం బ్రాహ్మానిత్యదృష్టిలక్షణముపాధిమాత్మత్వేనోపేత్య అవిద్యయా ఉపాధిధర్మానాత్మనో మన్యమానో బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తేషు స్థానేషు పునః పునరావర్తమానః అవిద్యాకామకర్మవశాత్సంసరతి । స ఎవం సంసరన్ ఉపాత్తదేహేన్ద్రియసఙ్ఘాతం త్యజతి । త్యక్త్వా అన్యముపాదత్తే । పునః పునరేవమేవ నదీస్రోతోవజ్జన్మమరణప్రబన్ధావిచ్ఛేదేన వర్తమానః కాభిరవస్థాభిర్వర్తతే ఇత్యేతమర్థం దర్శయన్త్యాహ శ్రుతిః వైరాగ్యహేతోః —

బ్రహ్మవిద్యాసాధనకృతసర్వాత్మభావఫలావాప్తిం వామదేవాద్యాచార్యపరమ్పరయా పారమ్పర్యశ్రుత్యావద్యోత్యమానాం బ్రహ్మవిత్పరిషద్యత్యన్తప్రసిద్ధామ్ ఉపలభమానా ముముక్షవో బ్రాహ్మణా అధునాతనాః బ్రహ్మ జిజ్ఞాసవః అనిత్యాత్సాధ్యసాధనలక్షణాత్సంసారాత్ ఆ జీవభావాద్వ్యావివృత్సవో విచారయన్తః అన్యోన్యం పృచ్ఛన్తి । కథమ్ ? —