అస్మిన్నధ్యాయే ఎష వాక్యార్థః — జగదుత్పత్తిస్థితిప్రలయకృదసంసారీ సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిః సర్వవిత్సర్వమిదం జగత్స్వతోఽన్యద్వస్త్వన్తరమనుపాదాయైవ ఆకాశాదిక్రమేణ సృష్ట్వా స్వాత్మప్రబోధనార్థం సర్వాణి చ ప్రాణాదిమచ్ఛరీరాణి స్వయం ప్రవివేశ ; ప్రవిశ్య చ స్వమాత్మానం యథాభూతమిదం బ్రహ్మాస్మీతి సాక్షాత్ప్రత్యబుధ్యత ; తస్మాత్స ఎవ సర్వశరీరేష్వేక ఎవాత్మా, నాన్య ఇతి । అన్యోఽపి ‘స మ ఆత్మా బ్రహ్మాస్మీత్యేవం విద్యాత్’ ఇతి ‘ఆత్మా వా ఇదమేక ఎవాగ్ర ఆసీత్’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ‘బ్రహ్మ తతమమ్’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౩) ఇతి చోక్తమ్ । అన్యత్ర చ సర్వగతస్య సర్వాత్మనో వాలాగ్రమాత్రమప్యప్రవిష్టం నాస్తీతి కథం సీమానం విదార్య ప్రాపద్యత పిపీలికేవ సుషిరమ్ ? నన్వత్యల్పమిదం చోద్యమ్ । బహు చాత్ర చోదయితవ్యమ్ । అకరణః సన్నీక్షత । అనుపాదాయ కిఞ్చిల్లోకానసృజత । అద్భ్యః పురుషం సముద్ధృత్యామూర్ఛయత్ । తస్యాభిధ్యానాన్ముఖాది నిర్భిన్నం ముఖాదిభ్యశ్చాగ్న్యాదయో లోకపాలాః । తేషాం చాశనాయాదిసంయోజనం తదాయతనప్రార్థనం తదర్థం గవాదిప్రదర్శనం తేషాం చ యథాయతనప్రవేశనం సృష్టస్యాన్నస్య పలాయనం వాగాదిభిస్తజ్జిఘృక్షేతి । ఎతత్సర్వం సీమావిదారణప్రవేశసమమేవ ॥

అస్తు తర్హి సర్వమేవేదమనుపపన్నమ్ । న, అత్రాత్మావవోధమాత్రస్య వివక్షితత్వాత్సర్వోఽయమర్థవాద ఇత్యదోషః । మాయావివద్వా ; మహామాయావీ దేవః సర్వజ్ఞః సర్వశక్తిః సర్వమేతచ్చకార సుఖావబోధప్రతిపత్త్యర్థం లోకవదాఖ్యాయికాదిప్రపఞ్చ ఇతి యుక్తతరః పక్షః । న హి సృష్ట్యాఖ్యాయికాదిపరిజ్ఞానాత్కిఞ్చిత్ఫలమిష్యతే । ఐకాత్మ్యస్వరూపపరిజ్ఞానాత్తు అమృతత్వం ఫలం సర్వోపనిషత్ప్రసిద్ధమ్ । స్మృతిషు చ గీతాద్యాసు ‘సమం సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్తం పరమేశ్వరమ్’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨౭) ఇత్యాదినా । నను త్రయ ఆత్మానో భోక్తా కర్తా సంసారీ జీవ ఎకః సర్వలోకశాస్త్రప్రసిద్ధః । అనేకప్రాణికర్మఫలోపభోగయోగ్యానేకాధిష్ఠానవల్లోకదేహనిర్మాణేన లిఙ్గేన యథాశాస్త్రప్రదర్శితేన పురప్రాసాదాదినిర్మాణలిఙ్గేన తద్విషయకౌశలజ్ఞానవాంస్తత్కర్తా తక్షాదిరివ ఈశ్వరః సర్వజ్ఞో జగతః కర్తా ద్వితీయశ్చేతన ఆత్మా అవగమ్యతే । ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౪ । ౧) ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇత్యాదిశాస్త్రప్రసిద్ధ ఔపనిషదః పురుషస్తృతీయః । ఎవమేతే త్రయ ఆత్మానోఽన్యోన్యవిలక్షణాః । తత్ర కథమేక ఎవాత్మా అద్వితీయః అసంసారీతి జ్ఞాతుం శక్యతే ? తత్ర జీవ ఎవ తావత్కథం జ్ఞాయతే ? నన్వేవం జ్ఞాయతే శ్రోతా మన్తా ద్రష్టా ఆదేష్టాఘోష్టా విజ్ఞాతా ప్రజ్ఞాతేతి । నను విప్రతిషిద్ధం జ్ఞాయతే యః శ్రవణాదికర్తృత్వేన అమతో మన్తా అవిజ్ఞాతో విజ్ఞాతా ఇతి చ । తథా ‘న మతేర్మన్తారం మన్వీథా న విజ్ఞాతేర్విజ్ఞాతారం విజానీయాః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ఇత్యాది చ । సత్యం విప్రతిషిద్ధమ్ , యది ప్రత్యక్షేణ జ్ఞాయేత సుఖాదివత్ । ప్రత్యక్షజ్ఞానం చ నివార్యతే ‘న మతేర్మన్తారమ్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౪ । ౨) ఇత్యాదినా । జ్ఞాయతే తు శ్రవణాదిలిఙ్గేన ; తత్ర కుతో విప్రతిషేధః ? నను శ్రవణాదిలిఙ్గేనాపి కథం జ్ఞాయతే, యావతా యదా శృణోత్యాత్మా శ్రోతవ్యం శబ్దమ్ , తదా తస్య శ్రవణక్రియయైవ వర్తమానత్వాన్మననవిజ్ఞానక్రియే న సమ్భవత ఆత్మని పరత్ర వా । తథా అన్యత్రాపి మననాదిక్రియాసు । శ్రవణాదిక్రియాశ్చ స్వవిషయేష్వేవ । న హి మన్తవ్యాదన్యత్ర మన్తుః మననక్రియా సమ్భవతి । నను మనసః సర్వమేవ మన్తవ్యమ్ । సత్యమేవమ్ ; తథాపి సర్వమపి మన్తవ్యం మన్తారమన్తరేణ న మన్తుం శక్యమ్ । యద్యేవం కిం స్యాత్ ? ఇదమత్ర స్యాత్ — సర్వస్య యోఽయం మన్తా, స మన్తైవేతి న స మన్తవ్యః స్యాత్ । న చ ద్వితీయో మన్తుర్మన్తాస్తి । యదా స ఆత్మనైవ మన్తవ్యః, తదా యేన చ మన్తవ్య ఆత్మా ఆత్మనా, యశ్చ మన్తవ్య ఆత్మా, తౌ ద్వౌ ప్రసజ్యేయాతామ్ । ఎక ఎవ ఆత్మా ద్విధా మన్తృమన్తవ్యత్వేన ద్విశకలీభవేద్వంశాదివత్ , ఉభయథాప్యనుపపత్తిరేవ । యథా ప్రదీపయోః ప్రకాశ్యప్రకాశకత్వానుపపత్తిః, సమత్వాత్ , తద్వత్ । న చ మన్తుర్మన్తవ్యే మననవ్యాపారశూన్యః కాలేఽస్త్యాత్మమననాయ । యదాపి లిఙ్గేనాత్మానం మనుతే మన్తా, తదాపి పూర్వవదేవ లిఙ్గేన మన్తవ్య ఆత్మా, యశ్చ తస్య మన్తా, తౌ ద్వౌ ప్రసజ్యేయాతామ్ ; ఎక ఎవ వా ద్విధేతి పూర్వోక్తో దోషః । న ప్రత్యక్షేణ, నాప్యనుమానేన జ్ఞాయతే చేత్ , కథముచ్యతే ‘స మ ఆత్మేతి విద్యాత్’ (కౌ. ఉ. ౩ । ౯) ఇతి, కథం వా శ్రోతా మన్తేత్యాది ? నను శ్రోతృత్వాదిధర్మవానాత్మా, అశ్రోతృత్వాది చ ప్రసిద్ధమాత్మనః ; కిమత్ర విషమం పశ్యసి ? యద్యపి తవ న విషమమ్ ; తథాపి మమ తు విషమం ప్రతిభాతి । కథమ్ ? యదాసౌ శ్రోతా, తదా న మన్తా ; యదా మన్తా, తదా న శ్రోతా । తత్రైవం సతి, పక్షే శ్రోతా మన్తా, పక్షే న శ్రోతా నాపి మన్తా । తథా అన్యత్రాపి చ । యదైవమ్ , తదా శ్రోతృత్వాదిధర్మవానాత్మా అశ్రోతృత్వాదిధర్మవాన్వేతి సంశయస్థానే కథం తవ న వైషమ్యమ్ ? యదా దేవదత్తో గచ్ఛతి, తదా న స్థాతా, గన్తైవ । యదా తిష్ఠతి, న గన్తా, స్థాతైవ ; తదాస్య పక్ష ఎవ గన్తృత్వం స్థాతృత్వం చ, న నిత్యం గన్తృత్వం స్థాతృత్వం వా, తద్వత్ । తథైవాత్ర కాణాదాదయః పశ్యన్తి । పక్షప్రాప్తేనైవ శ్రోతృత్వాదినా ఆత్మోచ్యతే శ్రోతా మన్తేత్యాదివచనాత్ । సంయోగజత్వమయౌగపద్యం చ జ్ఞానస్య హ్యాచక్షతే । దర్శయన్తి చ అన్యత్రమనా అభూవం నాదర్శమ్ ఇత్యాది యుగపజ్జ్ఞానానుత్పత్తిర్మనసో లిఙ్గమితి చ న్యాయ్యమ్ । భవత్వేవం కిం తవ నష్టం యద్యేవం స్యాత్ ? అస్త్వేవం తవేష్టం చేత్ ; శ్రుత్యర్థస్తు న సమ్భవతి । కిం న శ్రోతా మన్తేత్యాదిశ్రుత్యర్థః ? న, న శ్రోతా న మన్తేత్యాదివచనాత్ । నను పాక్షికత్వేన ప్రత్యుక్తం త్వయా ; న, నిత్యమేవ శ్రోతృత్వాద్యభ్యుపగమాత్ , ‘న హి శ్రోతుః శ్రుతేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౭) ఇత్యాదిశ్రుతేః । ఎవం తర్హి నిత్యమేవ శ్రోతృత్వాద్యభ్యుపగమే, ప్రత్యక్షవిరుద్ధా యుగపజ్జ్ఞానోత్పత్తిః అజ్ఞానాభావశ్చాత్మనః కల్పితః స్యాత్ । తచ్చానిష్టమితి । నోభయదోషోపపత్తిః, ఆత్మనః శ్రుత్యాదిశ్రోతృత్వాదిధర్మవత్త్వశ్రుతేః । అనిత్యానాం మూర్తానాం చ చక్షురాదీనాం దృష్ట్యాద్యనిత్యమేవ సంయోగవియోగధర్మిణామ్ । యథా అగ్నేర్జ్వలనం తృణాదిసంయోగజత్వాత్ , తద్వత్ । న తు నిత్యస్యామూర్తస్యాసంయోగవిభాగధర్మిణః సంయోగజదృష్ట్యాద్యనిత్యధర్మవత్త్వం సమ్భవతి । తథా చ శ్రుతిః ‘న హి ద్రష్టుర్దృష్టేర్విపరిలోపో విద్యతే’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇత్యాద్యా । ఎవం తర్హి ద్వే దృష్టీ చక్షుషోఽనిత్యా దృష్టిః, నిత్యా చాత్మనః । తథా చ ద్వే శ్రుతీ శ్రోత్రస్యానిత్యా, నిత్యా చాత్మస్వరూపస్య । తథా ద్వే మతీ విజ్ఞాతీ బాహ్యాబాహ్యే । ఎవం హ్యేవ చేయం శ్రుతిరుపపన్నా భవతి — ‘దృష్టేర్ద్రష్టా శ్రుతేః శ్రోతా’ ఇత్యాద్యా । లోకేఽపి ప్రసిద్ధం చక్షుషస్తిమిరాగమాపాయయోః నష్టా దృష్టిః జాతా దృష్టిః ఇతి చక్షుర్దృష్టేరనిత్యత్వమ్ । తథా చ శ్రుతిమత్యాదీనామాత్మదృష్ట్యాదీనాం చ నిత్యత్వం ప్రసిద్ధమేవ లోకే । వదతి హ్యుద్ధృతచక్షుః స్వప్నేఽద్య మయా భ్రాతా దృష్ట ఇతి । తథా అవగతబాధిర్యః స్వప్నే శ్రుతో మన్త్రోఽద్యేత్యాది । యది చక్షుఃసంయోగజైవాత్మనో నిత్యా దృష్టిస్తన్నాశే నశ్యేత్ , తదా ఉద్ధృతచక్షుః స్వప్నే నీలపీతాది న పశ్యేత్ । ‘న హి ద్రష్టుర్దృష్టేః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౩) ఇత్యాద్యా చ శ్రుతిః అనుపపన్నా స్యాత్ । ‘తచ్చక్షుః పురుషే యేన స్వప్నం పశ్యతి’ ఇత్యాద్యా చ శ్రుతిః । నిత్యా ఆత్మనో దృష్టిర్బాహ్యానిత్యదృష్టేర్గ్రాహికా । బాహ్యదృష్టేశ్చ ఉపజనాపాయాద్యనిత్యధర్మవత్త్వాత్ గ్రాహికాయా ఆత్మదృష్టేస్తద్వదవభాసత్వమనిత్యత్వాది భ్రాన్తినిమిత్తం లోకస్యేతి యుక్తమ్ । యథా భ్రమణాదిధర్మవదలాతాదివస్తువిషయదృష్టిరపి భ్రమతీవ, తద్వత్ । తథా చ శ్రుతిః ‘ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి । తస్మాదాత్మదృష్టేర్నిత్యత్వాన్న యౌగపద్యమయౌగపద్యం వా అస్తి । బాహ్యానిత్యదృష్ట్యుపాధివశాత్తు లోకస్య తార్కికాణాం చ ఆగమసమ్ప్రదాయవర్జితత్వాత్ అనిత్యా ఆత్మనో దృష్టిరితి భ్రాన్తిరుపపన్నైవ । జీవేశ్వరపరమాత్మభేదకల్పనా చ ఎతన్నిమిత్తైవ । తథా అస్తి, నాస్తి, ఇత్యాద్యాశ్చ యావన్తో వాఙ్మనసయోర్భేదా యత్రైకం భవన్తి, తద్విషయాయా నిత్యాయా దృష్టేర్నిర్విశేషాయాః । అస్తి నాస్తి, ఎకం నానా, గుణవదగుణమ్ , జానాతి న జానాతి, క్రియావదక్రియమ్ , ఫలవదఫలమ్ , సబీజం నిర్బీజమ్ , సుఖం దుఃఖమ్ , మధ్యమమధ్యమ్ , శూన్యమశూన్యమ్ , పరోఽహమన్యః, ఇతి వా సర్వవాక్ప్రత్యయాగోచరే స్వరూపే యో వికల్పయితుమిచ్ఛతి, స నూనం ఖమపి చర్మవద్వేష్టయితుమిచ్ఛతి, సోపానమివ చ పద్భ్యామారోఢుమ్ ; జలే ఖే చ మీనానాం వయసాం చ పదం దిదృక్షతే ; ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ‘యతో వాచో నివర్తన్తే’ (తై. ఉ. ౨ । ౪ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః, ‘కో అద్ధా వేద’ (ఋ. సం. ౧ । ౩౦ । ౬) ఇత్యాదిమన్త్రవర్ణాత్ ॥

కథం తర్హి తస్య స మ ఆత్మేతి వేదనమ్ ; బ్రూహి కేన ప్రకారేణ తమహం స మ ఆత్మేతి విద్యామ్ । అత్రాఖ్యాయికామాచక్షతే — కశ్చిత్కిల మనుష్యో ముగ్ధః కైశ్చిదుక్తః కస్మింశ్చిదపరాధే సతి ధిక్త్వాం నాసి మనుష్య ఇతి । స ముగ్ధతయా ఆత్మనో మనుష్యత్వం ప్రత్యాయయితుం కఞ్చిదుపేత్యాహ — బ్రవీతు భవాన్కోఽహమస్మీతి । స తస్య ముగ్ధతాం జ్ఞాత్వా ఆహ — క్రమేణ బోధయిష్యామీతి । స్థావరాద్యాత్మభావమపోహ్య న త్వమమనుష్య ఇత్యుక్త్వోపరరామ । స తం ముగ్ధః ప్రత్యాహ — భవాన్మాం బోధయితుం ప్రవృత్తస్తూష్ణీం బభూవ, కిం న బోధయతీతి । తాదృగేవ తద్భవతో వచనమ్ । నాస్యమనుష్య ఇత్యుక్తేఽపి మనుష్యత్వమాత్మనో న ప్రతిపద్యతే యః, స కథం మనుష్యోఽసీత్యుక్తోఽపి మనుష్యత్వమాత్మనః ప్రతిపద్యేత ? తస్మాద్యథాశాస్త్రోపదేశ ఎవాత్మావబోధవిధిః, నాన్యః । న హ్యగ్నేర్దాహ్యం తృణాది అన్యేన కేనచిద్దగ్ధుం శక్యమ్ । అత ఎవ శాస్త్రమాత్మస్వరూపం బోధయితుం ప్రవృత్తం సత్ అమనుష్యత్వప్రతిషేధేనేవ ‘నేతి నేతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇత్యుక్త్వోపరరామ । తథా ‘అనన్తరమబాహ్యమ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯)(బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౮) ‘అయమాత్మా బ్రహ్మ సర్వానుభూః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౫ । ౧౯) ఇత్యనుశాసనమ్ ; ‘తత్త్వమసి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౭) ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౪ । ౧౪)(బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ఇత్యేవమాద్యపి చ । యావదయమేవ యథోక్తమిమమాత్మానం న వేత్తి, తావదయం బ్రాహ్మానిత్యదృష్టిలక్షణముపాధిమాత్మత్వేనోపేత్య అవిద్యయా ఉపాధిధర్మానాత్మనో మన్యమానో బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తేషు స్థానేషు పునః పునరావర్తమానః అవిద్యాకామకర్మవశాత్సంసరతి । స ఎవం సంసరన్ ఉపాత్తదేహేన్ద్రియసఙ్ఘాతం త్యజతి । త్యక్త్వా అన్యముపాదత్తే । పునః పునరేవమేవ నదీస్రోతోవజ్జన్మమరణప్రబన్ధావిచ్ఛేదేన వర్తమానః కాభిరవస్థాభిర్వర్తతే ఇత్యేతమర్థం దర్శయన్త్యాహ శ్రుతిః వైరాగ్యహేతోః —