ప్రథమః ఖణ్డః
సగుణబ్రహ్మవిద్యాయా ఉత్తరా గతిరుక్తా । అథేదానీం పఞ్చమేఽధ్యాయే పఞ్చాగ్నివిదో గృహస్థస్య ఊర్ధ్వరేతసాం చ శ్రద్ధాలూనాం విద్యాన్తరశీలినాం తామేవ గతిమనూద్య అన్యా దక్షిణాదిక్సమ్బన్ధినీ కేవలకర్మిణాం ధూమాదిలక్షణా, పునరావృత్తిరూపా తృతీయా చ తతః కష్టతరా సంసారగతిః, వైరాగ్యహేతోః వక్తవ్యేత్యారభ్యతే । ప్రాణః శ్రేష్ఠో వాగాదిభ్యః ప్రాణో వావ సంవర్గ ఇత్యాది చ బహుశోఽతీతే గ్రన్థే ప్రాణగ్రహణం కృతమ్ , స కథం శ్రేష్ఠో వాగాదిషు సర్వైః సంహత్యకారిత్వావిశేషే, కథం చ తస్యోపాసనమితి తస్య శ్రేష్ఠత్వాదిగుణవిధిత్సయా ఇదమనన్తరమారభ్యతే —
యో హ వై జ్యేష్ఠం చ శ్రేష్ఠం చ వేద జ్యేష్ఠశ్చ హ వై శ్రేష్ఠశ్చ భవతి ప్రాణో వావ జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ ॥ ౧ ॥
యో హ వై కశ్చిత్ జ్యేష్ఠం చ ప్రథమం వయసా శ్రేష్ఠం చ గుణైరభ్యధికం వేద, స జ్యేష్ఠశ్చ హ వై శ్రేష్ఠశ్చ భవతి । ఫలేన పురుషం ప్రలోభ్యాభిముఖీకృత్య ఆహ — ప్రాణో వావ జ్యేష్ఠశ్చ వయసా వాగాదిభ్యః ; గర్భస్థే హి పురుషే ప్రాణస్య వృత్తిర్వాగాదిభ్యఃపూర్వం లబ్ధాత్మికా భవతి, యయా గర్భో వివర్ధతే । చక్షురాదిస్థానావయవనిష్పత్తౌ సత్యాం పశ్చాద్వాగాదీనాం వృత్తిలాభ ఇతి ప్రాణో జ్యేష్ఠో వయసా భవతి । శ్రేష్ఠత్వం తు ప్రతిపాదయిష్యతి — ‘సుహయ’ ఇత్యాదినిదర్శనేన । అతః ప్రాణ ఎవ జ్యేష్ఠశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ అస్మిన్కార్యకరణసఙ్ఘాతే ॥
యో హ వై వసిష్ఠం వేద వసిష్ఠో హ స్వానాం భవతి వాగ్వావ వసిష్ఠః ॥ ౨ ॥
యో హ వై వసిష్ఠం వసితృతమమాచ్ఛాదయితృతమం వసుమత్తమం వా యో వేద, స తథైవ వసిష్ఠో హ భవతి స్వానాం జ్ఞాతీనామ్ । కస్తర్హి వసిష్ఠ ఇతి, ఆహ — వాగ్వావ వసిష్ఠః, వాగ్మినో హి పురుషా వసన్తి అభిభవన్త్యన్యాన్ వసుమత్తమాశ్చ, అతో వాగ్వసిష్ఠః ॥
యో హ వై ప్రతిష్ఠాం వేద ప్రతి హ తిష్ఠత్యస్మిꣳశ్చ లోకేఽముష్మిꣳశ్చ చక్షుర్వావ ప్రతిష్ఠా ॥ ౩ ॥
యో హ వై ప్రతిష్ఠాం వేద, స అస్మింల్లోకే అముష్మింశ్చ పరే ప్రతితిష్ఠతి హ । కా తర్హి ప్రతిష్ఠేతి, ఆహ — చక్షుర్వావ ప్రతిష్ఠా । చక్షుషా హి పశ్యన్ సమే చ దుర్గే చ ప్రతితిష్ఠతి యస్మాత్ , అతః ప్రతిష్ఠా చక్షుః ॥
యో హ వై సమ్పదం వేద సꣳహాస్మై కామాః పద్యన్తే దైవాశ్చ మానుషాశ్చ శ్రోత్రం వావ సమ్పత్ ॥ ౪ ॥
యో హ వై సమ్పదం వేద, తస్మా అస్మై దైవాశ్చ మానుషాశ్చ కామాః సమ్పద్యన్తే హ । కా తర్హి సమ్పదితి, ఆహ — శ్రోత్రం వావ సమ్పత్ । యస్మాచ్ఛ్రోత్రేణ వేదా గృహ్యన్తే తదర్థవిజ్ఞానం చ, తతః కర్మాణి క్రియన్తే తతః కామసమ్పదిత్యేవమ్ , కామసమ్పద్ధేతుత్వాచ్ఛ్రోత్రం వావ సమ్పత్ ॥
యో హ వా ఆయతనం వేదాయతనꣳ హ స్వానాం భవతి మనో హ వా ఆయతనమ్ ॥ ౫ ॥
యో హ వా ఆయతనం వేద, ఆయతనం హ మ్వానాం భవతీత్యర్థః । కిం తదాయతనమితి, ఆహ — మనో హ వా ఆయతనమ్ । ఇన్ద్రియోపహృతానాం విషయాణాం భోక్త్రర్థానాం ప్రత్యయరూపాణాం మన ఆయతనమాశ్రయః । అతో మనో హ వా ఆయతనమిత్యుక్తమ్ ॥
అథ హ ప్రాణా అహꣳ శ్రేయసి వ్యూదిరేఽహꣳ శ్రేయానస్మ్యహꣳ శ్రేయానస్మీతి ॥ ౬ ॥
అథ హ ప్రాణాః ఎవం యథోక్తగుణాః సన్తః అహంశ్రేయసి అహం శ్రేయానస్మి అహం శ్రేయానస్మి ఇత్యేతస్మిన్ప్రయోజనే వ్యూదిరేనానా విరుద్ధం చోదిరే ఉక్తవన్తః ॥
తే హ ప్రాణాః ప్రజాపతిం పితరమేత్యోచుర్భగవన్కో నః శ్రేష్ఠ ఇతి తాన్హోవాచ యస్మిన్వ ఉత్క్రాన్తే శరీరం పాపిష్ఠతరమివ దృశ్యేత స వః శ్రేష్ఠ ఇతి ॥ ౭ ॥
తే హ తే హైవం వివదమానా ఆత్మనః శ్రేష్ఠత్వవిజ్ఞానాయ ప్రజాపతిం పితరం జనయితారం కఞ్చిదేత్య ఊచుః ఉక్తవన్తః — హే భగవన్ కః నః అస్మాకం మధ్యే శ్రేష్ఠః అభ్యధికః గుణైః ? ఇత్యేవం పృష్టవన్తః । తాన్ పితోవాచ హ — యస్మిన్ వః యుష్మాకం మధ్యే ఉత్క్రాన్తే శరీరమిదం పాపిష్ఠమివాతిశయేన జీవతోఽపి సముత్క్రాన్తప్రాణం తతోఽపి పాపిష్ఠతరమివాతిశయేన దృశ్యేత కుణపమస్పృశ్యమశుచిం దృశ్యేత, సః వః యుష్మాకం శ్రేష్ఠ ఇత్యవోచత్ కాక్వా తద్దుఃఖం పరిజిహీర్షుః ॥
సా హ వాగుచ్చక్రామ సా సంవత్సరం ప్రోష్య పర్యేత్యోవాచ కథమశకతర్తే మజ్జీవితుమితి యథా కలా అవదన్తః ప్రాణన్తః ప్రాణేన పశ్యన్తశ్చక్షుషా శృణ్వన్తః శ్రోత్రేణ ధ్యాయన్తో మనసైవమితి ప్రవివేశ హ వాక్ ॥ ౮ ॥
చక్షుర్హోచ్చక్రామ తత్సంవత్సరం ప్రోష్య పర్యేత్యోవాచ కథమశకతర్తే మజ్జీవితుమితి యథాన్ధా అపశ్యన్తః ప్రాణన్తః ప్రాణేన వదన్తో వాచా శృణ్వన్తః శ్రోత్రేణ ధ్యాయన్తో మనసైవమితి ప్రవివేశ హ చక్షుః ॥ ౯ ॥
శ్రోత్రం హోచ్చక్రామ తత్సంవత్సరం ప్రోష్య పర్యేత్యోవాచ కథమశకతర్తే మజ్జీవితుమితి యథా బధిరా అశృణ్వన్తః ప్రాణన్తః ప్రాణేన వదన్తో వాచా పశ్యన్తశ్చక్షుషా ధ్యాయన్తో మనసైవమితి ప్రవివేశ హ శ్రోత్రమ్ ॥ ౧౦ ॥
మనో హోచ్చక్రామ తత్సంవత్సరం ప్రోష్య పర్యేత్యోవాచ కథమశకతర్తే మజ్జీవితుమితి యథా బాలా అమనసః ప్రాణన్తః ప్రాణేన వదన్తో వాచా పశ్యన్తశ్చక్షుషా శృణ్వన్తః శ్రోత్రేణైవమితి ప్రవివేశ హ మనః ॥ ౧౧ ॥
తథోక్తేషు పిత్రా ప్రాణేషు సా హ వాక్ ఉచ్చక్రామ ఉత్క్రాన్తవతీ ; సా చ ఉత్క్రమ్య సంవత్సరమాత్రం ప్రోష్య స్వవ్యాపారాన్నివృత్తా సతీ పునః పర్యేత్య ఇతరాన్ప్రాణానువాచ — కథం కేన ప్రకారేణాశకత శక్తవన్తో యూయం మదృతే మాం వినా జీవితుం ధారయితుమాత్మానమితి ; తే హ ఊచుః — యథా కలా ఇత్యాది, కలాః మూకాః యథా లోకేఽవదన్తో వాచా జీవన్తి । కథమ్ । ప్రాణన్తః ప్రాణేన పశ్యన్తశ్చక్షుషా శృణ్వన్తః శ్రోత్రేణ ధ్యాయన్తో మనసా, ఎవం సర్వకరణచేష్టాం కుర్వన్త ఇత్యర్థః । ఎవం వయమజీవిష్మేత్యర్థః । ఆత్మనోఽశ్రేష్ఠతాం ప్రాణేషు బుద్ధ్వా ప్రవివేశ హ వాక్ పునః స్వవ్యాపారే ప్రవృత్తా బభూవేత్యర్థః । సమానమన్యత్ చక్షుర్హోచ్చక్రామ శ్రోత్రం హోచ్చక్రామ మనో హోచ్చక్రామేత్యాది । యథా బాలా అమనసః అప్రరూఢమనస ఇత్యర్థః ॥
అథ హ ప్రాణ ఉచ్చిక్రమిషన్స యథా సుహయః పడ్వీశశఙ్కూన్సఙ్ఖిదేదేవమితరాన్ప్రాణాన్సమఖిదత్తం హాభిసమేత్యోచుర్భగవన్నేధి త్వం నః శ్రేష్ఠోఽసి మోత్క్రమీరితి ॥ ౧౨ ॥
ఎవం పరీక్షితేషు వాగాదిషు, అథ అనన్తరం హ స ముఖ్యః ప్రాణః ఉచ్చిక్రమిషన్ ఉత్క్రమితుమిచ్ఛన్ కిమకరోదితి, ఉచ్యతే — యథా లోకే సుహయః శోభనోఽశ్వః పడ్వీశశఙ్కూన్ పాదబన్ధనకీలాన్ పరీక్షణాయ ఆరూఢేన కశయా హతః సన్ సఙ్ఖిదేత్ సముత్ఖనేత్ సముత్పాటయేత్ , ఎవమితరాన్వాగాదీన్ప్రాణాన్ సమఖిదత్ సముద్ధృతవాన్ । తే ప్రాణాః సఞ్చాలితాః సన్తః స్వస్థానే స్థాతుమనుత్సహమానాః అభిసమేత్య ముఖ్యం ప్రాణం తమూచుః — హే భగవన్ ఎధి భవ నః స్వామీ, యస్మాత్ త్వం నః శ్రేష్ఠోఽసి ; మా చ అస్మాద్దేహాదుత్క్రమీరితి ॥
అథ హైనం వాగువాచ యదహం వసిష్ఠోఽస్మి త్వం తద్వసిష్ఠోఽసీత్యథ హైనం చక్షురువాచ యదహం ప్రతిష్ఠాస్మి త్వం తత్ప్రతిష్ఠాసీతి ॥ ౧౩ ॥
అథ హైనం శ్రోత్రమువాచ యదహం సమ్పదస్మి త్వం తత్సమ్పదసీత్యథ హైనం మన ఉవాచ యదహమాయతనమస్మి త్వం తదాయతనమసీతి ॥ ౧౪ ॥
అథ హైనం వాగాదయః ప్రాణస్య శ్రేష్ఠత్వం కార్యేణ ఆపాదయన్తః ఆహుః — బలిమివ హరన్తో రాజ్ఞే విశః । కథమ్ ? వాక్ తావదువాచ — యదహం వసిష్ఠోఽస్మి, యదితి క్రియావిశేషణమ్ , యద్వసిష్ఠత్వగుణాస్మీత్యర్థః ; త్వం తద్వసిష్ఠః తేన వసిష్ఠత్వగుణేన త్వం తద్వసిష్ఠోఽసి తద్గుణస్త్వమిత్యర్థః । అథవా తచ్ఛబ్దోఽపి క్రియావిశేషణమేవ । త్వత్కృతస్త్వదీయోఽసౌ వసిష్ఠత్వగుణోఽజ్ఞానాన్మమేతి మయా అభిమత ఇత్యేతత్ । తథోత్తరేషు యోజ్యం చక్షుఃశ్రోత్రమనఃసు ॥
న వై వాచో న చక్షూంషి న శ్రోత్రాణి న మనాంసీత్యాచక్షతే ప్రాణా ఇత్యేవాచక్షతే ప్రాణో హ్యేవైతాని సర్వాణి భవతి ॥ ౧౫ ॥
శ్రుతేరిదం వచః — యుక్తమిదం వాగాదిభిర్ముఖ్యం ప్రాణం ప్రత్యభిహితమ్ ; యస్మాన్న వై లోకే వాచో న చక్షూంషి న శ్రోత్రాణి న మనాంసీతి వాగాదీని కరణాన్యాచక్షతే లౌకికా ఆగమజ్ఞా వా ; కిం తర్హి, ప్రాణా ఇత్యేవ ఆచక్షతే కథయన్తి ; యస్మాత్ప్రాణో హ్యేవైతాని సర్వాణి వాగాదీని కరణజాతాని భవతి ; అతో ముఖ్యం ప్రాణం ప్రత్యనురూపమేవ వాగాదిభిరుక్తమితి ప్రకరణార్థముపసఞ్జిహీర్షతి ॥
నను కథమిదం యుక్తం చేతనావన్త ఇవ పురుషా అహంశ్రేష్ఠతాయై వివదన్తః అన్యోన్యం స్పర్ధేరన్నితి ; న హి చక్షురాదీనాం వాచం ప్రత్యాఖ్యాయ ప్రత్యేకం వదనం సమ్భవతి ; తథా అపగమో దేహాత్ పునః ప్రవేశో బ్రహ్మగమనం ప్రాణస్తుతిర్వోపపద్యతే । తత్ర అగ్న్యాదిచేతనావద్దేవతాధిష్ఠితత్వాత్ వాగాదీనాం చేతనావత్త్వం తావత్ సిద్ధమాగమతః । తార్కికసమయవిరోధ ఇతి చేత్ దేహే ఎకస్మిన్ననేకచేతనావత్త్వే, న, ఈశ్వరస్య నిమిత్తకారణత్వాభ్యుపగమాత్ । యే తావదీశ్వరమభ్యుపగచ్ఛన్తి తార్కికాః, తే మనఆదికార్యకరణానామాధ్యాత్మికానాం బాహ్యానాం చ పృథివ్యాదీనామీశ్వరాధిష్ఠితానామేవ నియమేన ప్రవృత్తిమిచ్ఛన్తి — రథాదివత్ । న చ అస్మాభిః అగ్న్యాద్యాశ్చేతనావత్యోఽపి దేవతా అధ్యాత్మం భోక్త్ర్యః అభ్యుపగమ్యన్తే ; కిం తర్హి, కార్యకరణవతీనాం హి తాసాం ప్రాణైకదేవతాభేదానామధ్యాత్మాధిభూతాధిదైవభేదకోటివికల్పానామధ్యక్షతామాత్రేణ నియన్తా ఈశ్వరోఽభ్యుపగమ్యతే । స హ్యకరణః,
‘అపాణిపాదో జవనో గ్రహీతా పశ్యత్యచక్షుః స శృణోత్యకర్ణః’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౧౯) ఇత్యాదిమన్త్రవర్ణాత్ ;
‘హిరణ్యగర్భం పశ్యత జాయమానమ్’ (శ్వే. ఉ. ౪ । ౧౨) ‘హిరణ్యగర్భం జనయామాస పూర్వమ్’ (శ్వే. ఉ. ౩ । ౪) ఇత్యాది చ శ్వేతాశ్వతరీయాః పఠన్తి । భోక్తా కర్మఫలసమ్బన్ధీ దేహే తద్విలక్షణో జీవ ఇతి వక్ష్యామః । వాగాదీనాం చ ఇహ సంవాదః కల్పితః విదుషోఽన్వయవ్యతిరేకాభ్యాం ప్రాణశ్రేష్ఠతానిర్ధారణార్థమ్— యథా లోకే పురుషా అన్యోన్యమాత్మనః శ్రేష్ఠతాయై వివదమానాః కఞ్చిద్గుణవిశేషాభిజ్ఞం పృచ్ఛన్తి కో నః శ్రేష్ఠో గుణైరితి ; తేనోక్తా ఐకైకశ్యేన అదః కార్యం సాధయితుముద్యచ్ఛత, యేనాదః కార్యం సాధ్యతే, స వః శ్రేష్ఠః — ఇత్యుక్తాః తథైవోద్యచ్ఛన్తః ఆత్మనోఽన్యస్య వా శ్రేష్ఠతాం నిర్ధారయన్తి — తథేమం సంవ్యవహారం వాగాదిషు కల్పితవతీ శ్రుతిః — కథం నామ విద్వాన్ వాగాదీనామేకైకస్యాభావేఽపి జీవనం దృష్టం న తు ప్రాణస్యేతి ప్రాణశ్రేష్ఠతాం ప్రతిపద్యేతేతి । తథా చ శ్రుతిః కౌషీతకినామ్ —
‘జీవతి వాగపేతో మూకాన్హి పశ్యామో జీవతి చక్షురపేతోఽన్ధాన్హి పశ్యామో జీవతి శ్రోత్రాపేతో బధిరాన్హి పశ్యామో జీవతి మనోపేతో బాలాన్హి పశ్యామో జీవతి బాహుచ్ఛిన్నో జీవత్యూరుచ్ఛిన్నః’ (శాం. ఆ. ౫ । ౩) ఇత్యాద్యా ॥
ఇతి ప్రథమఖణ్డభాష్యమ్ ॥
ద్వితీయః ఖణ్డః
స హోవాచ కిం మేఽన్నం భవిష్యతీతి యత్కిఞ్చిదిదమా శ్వభ్య ఆ శకునిభ్య ఇతి హోచుస్తద్వా ఎతదనస్యాన్నమనో హ వై నామ ప్రత్యక్షం న హ వా ఎవంవిది కిఞ్చనానన్నం భవతీతి ॥ ౧ ॥
స హోవాచ ముఖ్యః ప్రాణః — కిం మేఽన్నం భవిష్యతీతి । ముఖ్యం ప్రాణం ప్రష్టారమివ కల్పయిత్వా వాగాదీన్ప్రతివక్తౄనివ కల్పయన్తీ శ్రుతిరాహ — యదిదం లోకేఽన్నజాతం ప్రసిద్ధమ్ ఆ శ్వభ్యః శ్వభిః సహ ఆ శకునిభ్యః సహ శకునిభిః సర్వప్రాణినాం యదన్నమ్ , తత్ తవాన్నమితి హోచుర్వాగాదయ ఇతి । ప్రాణస్యసర్వమన్నం ప్రాణోఽత్తా సర్వస్యాన్నస్యేత్యేవం ప్రతిపత్తయే కల్పితాఖ్యాయికారూపాద్వ్యావృత్య స్వేన శ్రుతిరూపేణ ఆహ — తద్వై ఎతత్ యత్కిఞ్చిల్లోకే ప్రాణిభిరన్నమద్యతే, అనస్య ప్రాణస్య తదన్నం ప్రాణేనైవ తదద్యత ఇత్యర్థః । సర్వప్రకారచేష్టావ్యాప్తిగుణప్రదర్శనార్థమ్ అన ఇతి ప్రాణస్య ప్రత్యక్షం నామ । ప్రాద్యుపసర్గపూర్వత్వే హి విశేషగతిరేవ స్యాత్ । తథా చ సర్వాన్నానామత్తుర్నామగ్రహణమితీదం ప్రత్యక్షం నామ అన ఇతి సర్వాన్నానామత్తుః సాక్షాదభిధానమ్ । న హ వా ఎవంవిది యథోక్తప్రాణవిది ప్రాణోఽహమస్మి సర్వభూతస్థః సర్వాన్నానామత్తేతి, తస్మిన్నేవంవిది హ వై కిఞ్చన కిఞ్చిదపి ప్రాణిభిరద్యం సర్వైః అనన్నమ్ అనద్యం న భవతి, సర్వమేవంవిద్యన్నం భవతీత్యర్థః, ప్రాణభూతత్వాద్విదుషః, ‘ప్రాణాద్వా ఎష ఉదేతి ప్రాణేఽస్తమేతి’ ఇత్యుపక్రమ్య ‘ఎవంవిదో హ వా ఉదేతి సూర్య ఎవంవిద్యస్తమేతి’ ( ? ) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ॥
స హోవాచ కిం మే వాసో భవిష్యతీత్యాప ఇతి హోచుస్తస్మాద్వా ఎతదశిష్యన్తః పురస్తాచ్చోపరిష్టాచ్చాద్భిః పరిదధతి లమ్భుకో హ వాసో భవత్యనగ్నో హ భవతి ॥ ౨ ॥
స హ ఉవాచ పునః ప్రాణః — పూర్వవదేవ కల్పనా । కిం మే వాసో భవిష్యతీతి । ఆప ఇతి హోచుర్వాగాదయః । యస్మాత్ప్రాణస్య వాసః ఆపః, తస్మాద్వా ఎతదశిష్యన్తః భోక్ష్యమాణా భుక్తవన్తశ్చ బ్రాహ్మణా విద్వాంసః ఎతత్కుర్వన్తి । కిమ్ ? అద్భిః వాసస్థానీయాభిః పురస్తాత్ భోజనాత్పూర్వమ్ ఉపరిష్టాచ్చ భోజనాదూర్ధ్వం చ పరిదధతి పరిధానం కుర్వన్తి ముఖ్యస్య ప్రాణస్య । లమ్భుకో లమ్భనశీలో వాసో హ భవతి ; వాససో లబ్ధైవ భవతీత్యర్థః । అనగ్నో హ భవతి । వాససో లమ్భుకత్వేనార్థసిద్ధైవానగ్నతేతి అనగ్నో హ భవతీత్యుత్తరీయవాన్భవతీత్యేతత్ ॥
భోక్ష్యమాణస్య భుక్తవతశ్చ యదాచమనం శుద్ధ్యర్థం విజ్ఞాతమ్ , తస్మిన్ ప్రాణస్య వాస ఇతి దర్శనమాత్రమిహ విధీయతే — అద్భిః పరిదధతీతి ; న ఆచమనాన్తరమ్ — యథా లౌకికైః ప్రాణిభిరద్యమానమన్నం ప్రాణస్యేతి దర్శనమాత్రమ్ , తద్వత్ ; కిం మేఽన్నం కిం మే వాస ఇత్యాదిప్రశ్నప్రతివచనయోస్తుల్యత్వాత్ । యద్యాచమనమపూర్వం తాదర్థ్యేన క్రియేత, తదా కృమ్యాద్యన్నమపి ప్రాణస్య భక్ష్యత్వేన విహితం స్యాత్ । తుల్యయోర్విజ్ఞానార్థయోః ప్రశ్నప్రతివచనయోః ప్రకరణస్య విజ్ఞానార్థత్వాదర్ధజరతీయో న్యాయో న యుక్తః కల్పయితుమ్ । యత్తు ప్రసిద్ధమాచమనం ప్రాయత్యార్థం ప్రాణస్యానగ్నతార్థం చ న భవతీత్యుచ్యతే, న తథా వయమాచమనముభయార్థం బ్రూమః । కిం తర్హి, ప్రాయత్యార్థాచమనసాధనభూతా ఆపః ప్రాణస్య వాస ఇతి దర్శనం చోద్యత ఇతి బ్రూమః । తత్ర ఆచమనస్యోభయార్థత్వప్రసఙ్గదోషచోదనా అనుపపన్నా । వాసోఽర్థ ఎవ ఆచమనే తద్దర్శనం స్యాదితి చేత్ , న, వాసోజ్ఞానార్థవాక్యే వాసోర్థాపూర్వాచమనవిధానే తత్రానగ్నతార్థత్వదృష్టివిధానే చ వాక్యభేదః । ఆచమనస్య తదర్థత్వమన్యార్థత్వం చేతి ప్రమాణాభావాత్ ॥
తద్ధైతత్సత్యకామో జాబాలో గోశ్రుతయే వైయాఘ్రపద్యాయోక్త్వోవాచ యద్యప్యేనచ్ఛుష్కాయ స్థాణవే బ్రూయాజ్జాయేరన్నేవాస్మిఞ్ఛాఖాః ప్రరోహేయుః పలాశానీతి ॥ ౩ ॥
తదేతత్ప్రాణదర్శనం స్తూయతే । కథమ్ ? తద్ధైతత్ప్రాణదర్శనం సత్యకామో జాబాలో గోశ్రుతయే నామ్నా వైయాఘ్రపద్యాయ వ్యాఘ్రపదోఽపత్యం వైయాఘ్రపద్యః తస్మై గోశ్రుత్యాఖ్యాయ ఉక్త్వా ఉవాచ అన్యదపి వక్ష్యమాణం వచః । కిం తదువాచేతి, ఆహ — యద్యపి శుష్కాయ స్థాణవే ఎతద్దర్శనం బ్రూయాత్ప్రాణవిత్ , జాయేరన్ ఉత్పద్యేరన్నేవ అస్మిన్స్థాణౌ శాఖాః ప్రరోహేయుశ్చ పలాశాని పత్రాణి, కిము జీవతే పురుషాయ బ్రూయాదితి ॥
యథోక్తప్రాణదర్శనవిదః ఇదం మన్థాఖ్యం కర్మ ఆరభ్యతే —
అథ యది మహజ్జిగమిషేదమావాస్యాయాం దీక్షిత్వా పౌర్ణమాస్యాం రాత్రౌ సర్వౌషధస్య మన్థం దధిమధునోరుపమథ్య జ్యేష్ఠాయ శ్రేష్ఠాయ స్వాహేత్యగ్నావాజ్యస్య హుత్వా మన్థే సమ్పాతమవనయేత్ ॥ ౪ ॥
అథ అనన్తరం యది మహత్ మహత్త్వం జిగమిషేత్ గన్తుమిచ్ఛేత్ , మహత్త్వం ప్రాప్తుం యది కామయేతేత్యర్థః, తస్యేదం కర్మ విధీయతే । మహత్త్వే హి సతి శ్రీరుపనమతే । శ్రీమతో హి అర్థప్రాప్తం ధనమ్ , తతః కర్మానుష్ఠానమ్ , తతశ్చ దేవయానం పితృయాణం వా పన్థానం ప్రతిపత్స్యత ఇత్యేతత్ప్రయోజనమురరీకృత్య మహత్త్వప్రేప్సోరిదం కర్మ, న విషయోపభోగకామస్య । తస్యాయం కాలాదివిధిరుచ్యతే — అమావాస్యాయాం దీక్షిత్వా దీక్షిత ఇవ భూమిశయనాదినియమం కృత్వా తపోరూపం సత్యవచనం బ్రహ్మచర్యమిత్యాదిధర్మవాన్భూత్వేత్యర్థః । న పునర్దైక్షమేవ కర్మజాతం సర్వముపాదత్తే, అతద్వికారత్వాన్మన్థాఖ్యస్య కర్మణః ।
‘ఉపసద్వ్రతీ’ (బృ. ఉ. ౬ । ౩ । ౧) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ పయోమాత్రభక్షణం చ శుద్ధికారణం తప ఉపాదత్తే । పౌర్ణమాస్యాం రాత్రౌ కర్మ ఆరభతే — సర్వౌషధస్య గ్రామ్యారణ్యానామోషధీనాం యావచ్ఛక్త్యల్పమల్పముపాదాయ తద్వితుషీకృత్య ఆమమేవ పిష్టం దధిమధునోరౌదుమ్బరే కంసాకారే చమసాకారే వా పాత్రే శ్రుత్యన్తరాత్ప్రక్షిప్య ఉపమథ్య అగ్రతః స్థాపయిత్వా జ్యేష్ఠాయ శ్రేష్ఠాయ స్వాహేత్యగ్నావావసథ్యే ఆజ్యస్య ఆవాపస్థానే హుత్వా స్రువసంలగ్నం మన్థే సమ్పాతమవనయేత్ సంస్రవమధః పాతయేత్ ॥
వసిష్ఠాయ స్వాహేత్యగ్నావాజ్యస్య హుత్వా మన్థే సమ్పాతమవనయేత్ప్రతిష్ఠాయై స్వాహేత్యగ్నావాజ్యస్య హుత్వా మన్థే సమ్పాతమవనయేత్సమ్పదే స్వాహేత్యగ్నావాజ్యస్య హుత్వా మన్థే సమ్పాతమవనయేదాయతనాయ స్వాహేత్యగ్నావాజ్యస్య హుత్వా మన్థే సమ్పాతమవనయేత్ ॥ ౫ ॥
సమానమన్యత్ , వసిష్ఠాయ ప్రతిష్ఠాయై సమ్పదే ఆయతనాయ స్వాహేతి, ప్రత్యేకం తథైవ సమ్పాతమవనయేత్ హుత్వా ॥
అథ ప్రతిసృప్యాఞ్జలౌ మన్థమాధాయ జపత్యమో నామాస్యమా హి తే సర్వమిదం స హి జ్యేష్ఠః శ్రేష్ఠో రాజాధిపతిః స మా జ్యైష్ఠ్యꣳ శ్రైష్ఠ్యꣳ రాజ్యమాధిపత్యం గమయత్వహమేవేదం సర్వమసానీతి ॥ ౬ ॥
అథ ప్రతిసృప్య అగ్నేరీషదపసృత్య అఞ్జలౌ మన్థమాధాయ జపతి ఇమం మన్త్రమ్ — అమో నామాస్యమా హి తే ; అమ ఇతి ప్రాణస్య నామ । అన్నేన హి ప్రాణః ప్రాణితి దేహే ఇత్యతో మన్థద్రవ్యం ప్రాణస్య అన్నత్వాత్ ప్రాణత్వేన స్తూయతే అమో నామాసీతి ; కుతః ? యతః అమా సహ హి యస్మాత్తే తవ ప్రాణభూతస్య సర్వం సమస్తం జగదిదమ్ , అతః । స హి ప్రాణభూతో మన్థో జ్యేష్ఠః శ్రేష్ఠశ్చ ; అత ఎవ చ రాజా దీప్తిమాన్ అధిపతిశ్చ అధిష్ఠాయ పాలయితా సర్వస్య । సః మా మామపి మన్థః ప్రాణో జ్యైష్ఠ్యాదిగుణపూగమాత్మనః గమయతు, అహమేవేదం సర్వం జగదసాని భవాని ప్రాణవత్ । ఇతి - శబ్దో మన్త్రపరిసమాప్త్యర్థః ॥
అథ ఖల్వేతయర్చా పచ్ఛ ఆచామతి తత్సవితుర్వృణీమహ ఇత్యాచామతి వయం దేవస్య భోజనమిత్యాచామతి శ్రేష్ఠం సర్వధాతమమిత్యాచామతి తురం భగస్య ధీమహీతి సర్వం పిబతి నిర్ణిజ్య కంసం చమసం వా పశ్చాదగ్నేః సంవిశతి చర్మణి వా స్థణ్డిలే వా వాచంయమోఽప్రసాహః స యది స్త్రియం పశ్యేత్సమృద్ధం కర్మేతి విద్యాత్ ॥ ౭ ॥
అథ అనన్తరం ఖలు ఎతయా వక్ష్యమాణయా ఋచా పచ్ఛః పాదశః ఆచామతి భక్షయతి, మన్త్రస్యైకైకేన పాదేనైకైకం గ్రాసం భక్షయతి । తత్ భోజనం సవితుః సర్వస్య ప్రసవితుః, ప్రాణమాదిత్యం చ ఎకీకృత్యోచ్యతే, ఆదిత్యస్య వృణీమహే ప్రార్థయేమహి మన్థరూపమ్ ; యేనాన్నేన సావిత్రేణ భోజనేనోపభుక్తేన వయం సవితృస్వరూపాపన్నా భవేమేత్యభిప్రాయః । దేవస్య సవితురితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః । శ్రేష్ఠం ప్రశస్యతమం సర్వాన్నేభ్యః సర్వధాతమం సర్వస్య జగతో ధారయితృతమమ్ అతిశయేన విధాతృతమమితి వా ; సర్వథా భోజనవిశేషణమ్ । తురం త్వరం తూర్ణం శీఘ్రమిత్యేతత్ , భగస్య దేవస్య సవితుః స్వరూపమితి శేషః ; ధీమహి చిన్తయేమహి విశిష్టభోజనేన సంస్కృతాః శుద్ధాత్మానః సన్త ఇత్యభిప్రాయః । అథవా భగస్య శ్రియః కారణం మహత్త్వం ప్రాప్తుం కర్మ కృతవన్తో వయం తద్ధీమహి చిన్తయేమహీతి సర్వం చ మన్థలేపం పిబతి । నిర్ణిజ్య ప్రక్షాల్య కంసం కంసాకారం చమసం చమసాకారం వా ఔదుమ్బరం పాత్రమ్ ; పీత్వా ఆచమ్య పశ్చాదగ్నేః ప్రాక్శిరాః సంవిశతి చర్మణి వా అజినే స్థణ్డిలే కేవలాయాం వా భూమౌ, వాచంయమో వాగ్యతః సన్నిత్యర్థః, అప్రసాహో న ప్రసహ్యతే నాభిభూయతే స్త్ర్యాద్యనిష్టస్వప్నదర్శనేన యథా, తథా సంయతచిత్తః సన్నిత్యర్థః । స ఎవంభూతో యది స్త్రియం పశ్యేత్స్వప్నేషు తదా విద్యాత్సమృద్ధం మమేదం కర్మేతి ॥
తదేష శ్లోకో యదా కర్మసు కామ్యేషు స్త్రియꣳ స్వప్నేషు పశ్యతి సమృద్ధిం తత్ర జానీయాత్తస్మిన్స్వప్ననిదర్శనే తస్మిన్స్వప్ననిదర్శనే ॥ ౮ ॥
తదేతస్మిన్నర్థే ఎష శ్లోకో మన్త్రోఽపి భవతి — యదా కర్మసు కామ్యేషు కామార్థేషు స్త్రియం స్వప్నేషు స్వప్నదర్శనేషు స్వప్నకాలేషు వా పశ్యతి, సమృద్ధిం తత్ర జానీయాత్ , కర్మణాం ఫలనిష్పత్తిర్భవిష్యతీతి జానీయాదిత్యర్థః ; తస్మింస్త్ర్యాదిప్రశస్తస్వప్నదర్శనే సతీత్యభిప్రాయః । ద్విరుక్తిః కర్మసమాప్త్యర్థా ॥
ఇతి ద్వితీయఖణ్డభాష్యమ్ ॥
తృతీయః ఖణ్డః
బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తాః సంసారగతయో వక్తవ్యాః వైరాగ్యహేతోర్ముముక్షూణామ్ ఇత్యత ఆఖ్యాయికా ఆరభ్యతే —
శ్వేతకేతుర్హారుణేయః పఞ్చాలానాꣳ సమితిమేయాయ తꣳ హ ప్రవాహణో జైవలిరువాచ కుమారాను త్వాశిషత్పితేత్యను హి భగవ ఇతి ॥ ౧ ॥
శ్వేతకేతుర్నామతః, హ ఇతి ఐతిహ్యార్థః, అరుణస్యాపత్యమారుణిః తస్యాపత్యమారుణేయః పఞ్చాలానాం జనపదానాం సమితిం సభామ్ ఎయాయ ఆజగామ । తమాగతవన్తం హ ప్రవాహణో నామతః జీవలస్యాపత్యం జైవలిః ఉవాచ ఉక్తవాన్ — హే కుమార అను త్వా త్వామ్ అశిషత్ అన్వశిషత్ పితా ? కిమనుశిష్టస్త్వం పిత్రేత్యర్థః । ఇత్యుక్తః స ఆహ — అను హి అనుశిష్టోఽస్మి భగవ ఇతి సూచయన్నాహ ॥
వేత్థ యదితోఽధి ప్రజాః ప్రయన్తీతి న భగవ ఇతి వేత్థ యథా పునరావర్తన్త౩ ఇతి న భగవ ఇతి వేత్థ పథోర్దేవయానస్య పితృయాణస్య చ వ్యావర్తనా౩ ఇతి న భగవ ఇతి ॥ ౨ ॥
తం హ ఉవాచ — యద్యనుశిష్టోఽసి, వేత్థ యదితః అస్మాల్లోకాత్ అధి ఊర్ధ్వం యత్ప్రజాః ప్రయన్తి యద్గచ్ఛన్తి, తత్కిం జానీషే ఇత్యర్థః । న భగవ ఇత్యాహ ఇతరః, న జానేఽహం తత్ యత్పృచ్ఛసి । ఎవం తర్హి, వేత్థ జానీషే యథా యేన ప్రకారేణ పునరావర్తన్త ఇతి । న భగవ ఇతి ప్రత్యాహ । వేత్థ పథోర్మార్గయోః సహప్రయాణయోర్దేవయానస్య పితృయాణస్య చ వ్యావర్తనా వ్యావర్తనమితరేతరవియోగస్థానం సహ గచ్ఛతామిత్యర్థః ॥
వేత్థ యథాసౌ లోకో న సమ్పూర్యత౩ ఇతి న భగవ ఇతి వేత్థ యథా పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తీతి నైవ భగవ ఇతి ॥ ౩ ॥
వేత్థ యథా అసౌ లోకః పితృసమ్బన్ధీ — యం ప్రాప్య పునరావర్తన్తే, బహుభిః ప్రయద్భిరపి యేన కారణేన న సమ్పూర్యతే ఇతి । న భగవ ఇతి ప్రత్యాహ । వేత్థ యథా యేన క్రమేణ పఞ్చమ్యాం పఞ్చసఙ్ఖ్యాకాయామాహుతౌ హుతాయామ్ ఆహుతినిర్వృత్తా ఆహుతిసాధనాశ్చ ఆపః పురుషవచసః పురుష ఇత్యేవం వచోఽభిధానం యాసాం హూయమానానాం క్రమేణ షష్ఠాహుతిభూతానాం తాః పురుషవచసః పురుషశబ్దవాచ్యా భవన్తి పురుషాఖ్యాం లభన్త ఇత్యర్థః । ఇత్యుక్తో నైవ భగవ ఇత్యాహ ; నైవాహమత్ర కిఞ్చన జానామీత్యర్థః ॥
అథాను కిమనుశిష్టోఽవోచథా యో హీమాని న విద్యాత్కథꣳ సోఽనుశిష్టో బ్రువీతేతి స హాయస్తః పితురర్ధమేయాయ తꣳ హోవాచాననుశిష్య వావ కిల మా భగవాన్బ్రవీదను త్వాశిషమితి ॥ ౪ ॥
అథ ఎవమజ్ఞః సన్ కిమను కస్మాత్త్వమ్ అనుశిష్టోఽస్మీతి — అవోచథా ఉక్తవానసి ; యో హి ఇమాని మయా పృష్టాన్యర్థజాతాని న విద్యాత్ న విజానీయాత్ , కథం స విద్వత్సు అనుశిష్టోఽస్మీతి బ్రువీత । ఇత్యేవం స శ్వేతకేతుః రాజ్ఞా ఆయస్తః ఆయాసితః సన్ పితురర్ధం స్థానమ్ ఎయాయ ఆగతవాన్ , తం చ పితరమువాచ — అననుశిష్య అనుశాసనమకృత్వైవ మా మాం కిల భగవాన్ సమావర్తనకాలేఽబ్రవీత్ ఉక్తవాన్ అను త్వాశిషమ్ అన్వశిషం త్వామితి ॥
పఞ్చ మా రాజన్యబన్ధుః ప్రశ్నానప్రాక్షీత్తేషాం నైకఞ్చనాశకం వివక్తుమితి స హోవాచ యథా మా త్వం తదైతానవదో యథాహమేషాం నైకఞ్చన వేద యద్యహమిమానవేదిష్యం కథం తే నావక్ష్యమితి ॥ ౫ ॥
స హ గౌతమో రాజ్ఞోఽర్ధమేయాయ తస్మై హ ప్రాప్తాయార్హాం చకార స హ ప్రాతః సభాగ ఉదేయాయ తం హోవాచ మానుషస్య భగవన్గౌతమ విత్తస్య వరం వృణీథా ఇతి స హోవాచ తవైవ రాజన్మానుషం విత్తం యామేవ కుమారస్యాన్తే వాచమభాషథాస్తామేవ మే బ్రూహీతి స హ కృచ్ఛ్రీ బభూవ ॥ ౬ ॥
యతః పఞ్చ పఞ్చసఙ్ఖ్యాకాన్ప్రశ్నాన్ రాజన్యబన్ధుః రాజన్యా బన్ధవోఽస్యేతి రాజన్యబన్ధుః స్వయం దుర్వృత్త ఇత్యర్థః, అప్రాక్షీత్ పృష్టవాన్ । తేషాం ప్రశ్నానాం నైకఞ్చన ఎకమపి నాశకం న శక్తవానహం వివక్తుం విశేషేణార్థతో నిర్ణేతుమిత్యర్థః । స హ ఉవాచ పితా — యథా మా మాం వత్స త్వం తదా ఆగతమాత్ర ఎవ ఎతాన్ప్రశ్నాన్ అవద ఉక్తవానసి — తేషాం నైకఞ్చన అశకం వివక్తుమితి, తథా మాం జానీహి, త్వదీయాజ్ఞానేన లిఙ్గేన మమ తద్విషయమజ్ఞానం జానీహీత్యర్థః । కథమ్ । యథా అహమేషాం ప్రశ్నానామ్ ఎకం చన ఎకమపి న వేద న జానే ఇతి — యథా త్వమేవాఙ్గ ఎతాన్ప్రశ్నాన్ న జానీషే, తథా అహమపి ఎతాన్న జానే ఇత్యర్థః । అతో మయ్యన్యథాభావో న కర్తవ్యః । కుత ఎతదేవమ్ । యతో న జానే ; యద్యహమిమాన్ప్రశ్నాన్ అవేదిష్యం విదితవానాస్మి, కథం తే తుభ్యం ప్రియాయ పుత్రాయ సమావర్తనకాలే పురా నావక్ష్యం నోక్తవానస్మి — ఇత్యుక్త్వా స హ గౌతమః గోత్రతః రాజ్ఞః జైవలేః అర్ధం స్థానమ్ ఎయాయ గతవాన్ । తస్మై హ గౌతమాయ ప్రాప్తాయ అర్హామ్ అర్హణాం చకార కృతవాన్ । స చ గౌతమః కృతాతిథ్యః ఉషిత్వా పరేద్యుః ప్రాతఃకాలే సభాగే సభాం గతే రాజ్ఞి ఉదేయాయ । భజనం భాగః పూజా సేవా సహ భాగేన వర్తమానో వా సభాగః పూజ్యమానోఽన్యైః స్వయం గోతమః ఉదేయాయ రాజానముద్గతవాన్ । తం హోవాచ గౌతమం రాజా — మానుషస్య భగవన్గౌతమ మనుష్యసమ్బన్ధినో విత్తస్య గ్రామాదేః వరం వరణీయం కామం వృణీథాః ప్రార్థయేథాః । స హ ఉవాచ గౌతమః — తవైవ తిష్ఠతు రాజన్ మానుషం విత్తమ్ ; యామేవ కుమారస్య మమ పుత్రస్య అన్తే సమీపే వాచం పఞ్చప్రశ్నలక్షణామ్ అభాషథాః ఉక్తవానసి, తామేవ వాచం మే మహ్యం బ్రూహి కథయ — ఇత్యుక్తో గౌతమేన రాజా స హ కృచ్ఛ్రీ దుఃఖీ బభూవ — కథం త్విదమితి ॥
తం హ చిరం వసేత్యాజ్ఞాపయాఞ్చకార తం హోవాచ యథా మా త్వం గౌతమావదో యథేయం న ప్రాక్త్వత్తః పురా విద్యా బ్రాహ్మణాన్గచ్ఛతి తస్మాదు సర్వేషు లోకేషు క్షత్రస్యైవ ప్రశాసనమభూదితి తస్మై హోవాచ ॥ ౭ ॥
స హ కృచ్ఛ్రీభూతః అప్రత్యాఖ్యేయం బ్రాహ్మణం మన్వానః న్యాయేన విద్యా వక్తవ్యేతి మత్వా తం హ గౌతమం చిరం దీర్ఘకాలం వస — ఇత్యేవమాజ్ఞాపయాఞ్చకార ఆజ్ఞప్తవాన్ । యత్పూర్వం ప్రఖ్యాతవాన్ రాజా విద్యామ్ , యచ్చ పశ్చాచ్చిరం వసేత్యాజ్ఞప్తవాన్ , తన్నిమిత్తం బ్రాహ్మణం క్షమాపయతి హేతువచనోక్త్యా । తం హ ఉవాచ రాజా — సర్వవిద్యో బ్రాహ్మణోఽపి సన్ యథా యేన ప్రకారేణ మా మాం హే గౌతమ అవదః త్వమ్ — తామేవ విద్యాలక్షణాం వాచం మే బ్రూహి — ఇత్యజ్ఞానాత్ , తేన త్వం జానీహి । తత్రాస్తి వక్తవ్యమ్ — యథా యేన ప్రకారేణ ఇయం విద్యా ప్రాక్ త్వత్తో బ్రాహ్మణాన్ న గచ్ఛతి న గతవతీ, న చ బ్రాహ్మణా అనయా విద్యయా అనుశాసితవన్తః, తథా ఎతత్ప్రసిద్ధం లోకే యతః, తస్మాదు పురా పూర్వం సర్వేషు లోకేషు క్షత్త్రస్యైవ క్షత్త్రజాతేరేవ అనయా విద్యయా ప్రశాసనం ప్రశాస్తృత్వం శిష్యాణామభూత్ బభూవ ; క్షత్త్రియపరమ్పరయైవేయం విద్యా ఎతావన్తం కాలమాగతా ; తథాప్యహేతాం తుభ్యం వక్ష్యామి ; త్వత్సమ్ప్రదానాదూర్ధ్వం బ్రాహ్మణాన్గమిష్యతి ; అతో మయా యదుక్తమ్ , తత్క్షన్తుమర్హసీత్యుక్త్వా తస్మై హ ఉవాచ విద్యాం రాజా ॥
ఇతి తృతీయఖణ్డభాష్యమ్ ॥
చతుర్థః ఖణ్డః
‘పఞ్చమ్యామాహుతావాపః’ ఇత్యయం ప్రశ్నః ప్రాథమ్యేనాపాక్రియతే, తదపాకరణమను ఇతరేషామపాకరణమనుకూలం భవేదితి । అగ్నిహోత్రాహుత్యోః కార్యారమ్భో యః, స ఉక్తో వాజసనేయకే — తం ప్రతి ప్రశ్నాః । ఉత్క్రాన్తిరాహుత్యోర్గతిః ప్రతిష్ఠా తృప్తిః పునరావృత్తిర్లోకం ప్రత్యుత్థాయీ ఇతి । తేషాం చ అపాకరణముక్తం తత్రైవ — ‘తే వా ఎతే ఆహుతీ హుతే ఉత్క్రామతస్తే అన్తరిక్షమావిశతస్తే అన్తరిక్షమేవాహవనీయం కుర్వాతే వాయుం సమిధం మరీచీరేవ శుక్లామాహుతిం తే అన్తరిక్షం తర్పయతస్తే తత ఉత్క్రామత’ (శత. బ్రా. ౧౧ । ౬ । ౨ । ౬) ఇత్యాది ; ఎవమేవ పూర్వవద్దివం తర్పయతస్తే తత ఆవర్తేతే । ఇమామావిశ్య తర్పయిత్వా పురుషమావిశతః । తతః స్త్రియమావిశ్య లోకం ప్రత్యుత్థాయీ భవతి ఇతి । తత్ర అగ్నిహోత్రాహుత్యోః కార్యారమ్భమాత్రమేవంప్రకారం భవతీత్యుక్తమ్ , ఇహ తు తం కార్యారమ్భమగ్నిహోత్రాపూర్వవిపరిణామలక్షణం పఞ్చధా ప్రవిభజ్య అగ్నిత్వేనోపాసనముత్తరమార్గప్రతిపత్తిసాధనం విధిత్సన్ ఆహ —
అసౌ వావ లోకో గౌతమాగ్నిస్తస్యాదిత్య ఎవ సమిద్రశ్మయో ధూమోఽహరర్చిశ్చన్ద్రమా అఙ్గారా నక్షత్రాణి విస్ఫులిఙ్గాః ॥ ౧ ॥
అసౌ వావ లోకో గౌతమాగ్నిరిత్యాది । ఇహ సాయమ్ప్రాతరగ్నిహోత్రాహుతీ హుతే పయఆదిసాధనే శ్రద్ధాపురఃసరే ఆహవనీయాగ్నిసమిద్ధూమార్చిరఙ్గారవిస్ఫులిఙ్గభావితే కర్త్రాదికారకభావితే చ అన్తరిక్షక్రమేణోత్క్రమ్య ద్యులోకం ప్రవిశన్త్యౌ సూక్ష్మభూతే అప్సమవాయిత్వాదప్శబ్దవాచ్యే శ్రద్ధాహేతుత్వాచ్చ శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యే । తయోరధికరణః అగ్నిః అన్యచ్చ తత్సమ్బన్ధం సమిదాదీత్యుచ్యతే । యా చ అసావగ్న్యాదిభావనా ఆహుత్యోః, సాపి తథైవ నిర్దిశ్యతే । అసౌ వావ లోకోఽగ్నిః హే గౌతమ — యథాగ్నిహోత్రాధికరణమాహవనీయ ఇహ । తస్యాగ్నేర్ద్యులోకాఖ్యస్య ఆదిత్య ఎవ సమిత్ , తేన హి ఇద్ధః అసౌ లోకో దీప్యతే, అతః సమిన్ధనాత్ సమిదాదిత్యః రశ్మయో ధూమః, తదుత్థానాత్ ; సమిధో హి ధూమ ఉత్తిష్ఠతి । అహరర్చిః ప్రకాశసామాన్యాత్ , ఆదిత్యకార్యత్వాచ్చ । చన్ద్రమా అఙ్గారాః, అహ్నః ప్రశమేఽభివ్యక్తేః ; అర్చిషో హి ప్రశమేఽఙ్గారా అభివ్యజ్యన్తే । నక్షత్రాణి విస్ఫులిఙ్గాః, చన్ద్రమసోఽవయవా ఇవ విప్రకీర్ణత్వసామాన్యాత్ ॥
తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవాః శ్రద్ధాం జుహ్వతి తస్యా ఆహుతేః సోమో రాజా సమ్భవతి ॥ ౨ ॥
తస్మిన్నేతస్మిన్ యథోక్తలక్షణేఽగ్నౌ దేవా యజమానప్రాణా అగ్న్యాదిరూపా అధిదైవతమ్ । శ్రద్ధామ్ అగ్నిహోత్రాహుతిపరిణామావస్థారూపాః సూక్ష్మా ఆపః శ్రద్ధాభావితాః శ్రద్ధా ఉచ్యన్తే,
‘పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౩ । ౩) ఇత్యపాం హోమ్యతయా ప్రశ్నే శ్రుతత్వాత్ ;
‘శ్రద్ధా వా ఆపః శ్రద్ధామేవారభ్య ప్రణీయ ప్రచరన్తి’ (తై. బ్రా. ౩ । ౨ । ౪ । ౨౮) ఇతి చ విజ్ఞాయతే । తాం శ్రద్ధామ్ అబ్రూపాం జుహ్వతి ; తస్యా ఆహుతేః సోమో రాజా అపాం శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యానాం ద్యులోకాగ్రౌ హుతానాం పరిణామః సోమో రాజా సమ్భవతి — యథా ఋగ్వేదాదిపుష్పరసా ఋగాదిమధుకరోపనీతాస్తే ఆదిత్యే యశఆదికార్యం రోహితాదిరూపలక్షణమారభన్తే ఇత్యుక్తమ్ — తథేమా అగ్నిహోత్రాహుతిసమవాయిన్యః సూక్ష్మాః శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యా ఆపః ద్యులోకమనుప్రవిశ్య చాన్ద్రం కార్యమారభన్తే ఫలరూపమగ్నిహోత్రాహుత్యోః । యజమానాశ్చ తత్కర్తార ఆహుతిమయా ఆహుతిభావనా భావితా ఆహుతిరూపేణ కర్మణా ఆకృష్టాః శ్రద్ధాప్సమవాయినో ద్యులోకమనుప్రవిశయ సోమభూతా భవన్తి । తదర్థం హి తైరగ్నిహోత్రం హుతమ్ । అత్ర తు ఆహుతిపరిణామ ఎవ పఞ్చాగ్నిసమ్బన్ధక్రమేణ ప్రాధాన్యేన వివక్షిత ఉపాసనార్థం న యజమానానాం గతిః । తాం త్వవిదుషాం ధూమాదిక్రమేణోత్తరత్ర వక్ష్యతి, విదుషాం చ ఉత్తరా విద్యాకృతామ్ ॥
ఇతి చతుర్థఖణ్డభాష్యమ్ ॥
నవమః ఖణ్డః
ఇతి తు పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తీతి స ఉల్బావృతో గర్భో దశ వా నవ వా మాసానన్తః శయిత్వా యావద్వాథ జాయతే ॥ ౧ ॥
ఇతి తు ఎవం తు పఞ్చమ్యామాహుతావాపః పురుషవచసో భవన్తీతి వ్యాఖ్యాతః ఎకః ప్రశ్నః । యత్తు ద్యులోకాదిమాం ప్రత్యావృత్తయోరాహుత్యోః పృథివీం పురుషం స్త్రియం క్రమేణ ఆవిశ్య లోకం ప్రత్యుత్థాయీ భవతీతి వాజసనేయకే ఉక్తమ్ , తత్ప్రాసఙ్గికమిహోచ్యతే । ఇహ చ ప్రథమే ప్రశ్నే ఉక్తమ్ — వేత్థ యదితోఽధి ప్రజాః ప్రయన్తీతి । తస్య చ అయముపక్రమః — స గర్భోఽపాం పఞ్చమః పరిణామవిశేష ఆహుతికర్మసమవాయినీనాం శ్రద్ధాశబ్దవాచ్యానామ్ ఉల్బావృతః ఉల్బేన జరాయుణా ఆవృతః వేష్టితః దశ వా నవ వా మాసాన్ అన్తః మాతుః కుక్షౌ శయిత్వా యావద్వా యావతా కాలేన న్యూనేనాతిరిక్తేన వా అథ అనన్తరం జాయతే ॥
ఉల్బావృత ఇత్యాది వైరాగ్యహేతోరిదముచ్యతే । కష్టం హి మాతుః కుక్షౌ మూత్రపూరీషవాతపిత్తశ్లేష్మాదిపూర్ణే తదనులిప్తస్య గర్భస్యోల్బాశుచిపటావృతస్య లోహితసరేతోశుచిబీజస్య మాతురశితపీతరసానుప్రవేశేన వివర్ధమానస్య నిరుద్ధశక్తిబలవీర్యతేజఃప్రజ్ఞాచేష్టస్య శయనమ్ । తతో యోనిద్వారేణ పీడ్యమానస్య కష్టతరా నిఃసృతిర్జన్మేతి వైరాగ్యం గ్రాహయతి, ముహూర్తమప్యసహ్యం దశ వా నవ వా మాసానతిదీర్ఘకాలమన్తః శయిత్వేతి చ ॥
స జాతో యావదాయుషం జీవతి తం ప్రేతం దిష్టమితోఽగ్నయ ఎవ హరన్తి యత ఎవేతో యతః సమ్భూతో భవతి ॥ ౨ ॥
స ఎవం జాతః యావదాయుషం పునః పునర్ఘటీయన్త్రవద్గమనాగమనాయ కర్మ కుర్వన్ కులాలచక్రవద్వా తిర్యగ్భ్రమణాయ యావత్కర్మణోపాత్తమాయుః తావజ్జీవతి । తమేనం క్షీణాయుషం ప్రేతం మృతం దిష్టం కర్మణా నిర్దిష్టం పరలోకం ప్రతి — యది చేజ్జీవన్ వైదికే కర్మణి జ్ఞానే వా అధికృతః — తమేనం మృతమ్ ఇతః అస్మాద్గ్రామాత్ అగ్నయే అగ్న్యర్థమ్ ఋత్విజో హరన్తి పుత్రా వా అన్త్యకర్మణే । యత ఎవ ఇత ఆగతః అగ్నేః సకాశాత్ శ్రద్ధాద్యాహుతిక్రమేణ, యతశ్చ పఞ్చభ్యోఽగ్నిభ్యః సమ్భూతః ఉత్పన్నః భవతి, తస్మై ఎవ అగ్నయే హరన్తి స్వామేవ యోనిమ్ అగ్నిమ్ ఆపాదయన్తీత్యర్థః ॥
ఇతి నవమఖణ్డభాష్యమ్ ॥
దశమః ఖణ్డః
తద్య ఇత్థం విదుః । యే చేమేఽరణ్యే శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే తేఽర్చిషమభిసమ్భవన్త్యర్చిషోఽహరహ్న ఆపూర్యమాణపక్షమాపూర్యమాణపక్షాద్యాన్షడుదఙ్ఙేతి మాసాꣳస్తాన్ ॥ ౧ ॥
మాసేభ్యః సంవత్సరꣳ సంవత్సరాదాదిత్యమాదిత్యాచ్చన్ద్రమసం చన్ద్రమసో విద్యుతం తత్పురుషోఽమానవః స ఎనాన్బ్రహ్మ గమయత్యేష దేవయానః పన్థా ఇతి ॥ ౨ ॥
‘వేత్థ యదితోఽధి ప్రజాః ప్రయన్తి’ (ఛా. ఉ. ౫ । ౩ । ౨) ఇత్యయం ప్రశ్నః ప్రత్యుపస్థితోఽపాకర్తవ్యతయా । తత్ తత్ర లోకం ప్రతి ఉత్థితానామ్ అధికృతానాం గృహమేధినాం యే ఇత్థమ్ ఎవం యథోక్తం పఞ్చాగ్నిదర్శనమ్ — ద్యులోకాద్యగ్నిభ్యో వయం క్రమేణ జాతా అగ్నిస్వరూపాః పఞ్చాగ్న్యాత్మానః — ఇత్యేవం విదుః జానీయుః । కథమవగమ్యతే ఇత్థం విదురితి గృహస్థా ఎవ ఉచ్యన్తే నాన్య ఇతి । గృహస్థానాం యే త్వనిత్థంవిదః కేవలేష్టాపూర్తదత్తపరాః తే ధూమాదినా చన్ద్రం గచ్ఛన్తీతి వక్ష్యతి । యే చ అరణ్యోపలక్షితా వైఖానసాః పరివ్రాజకాశ్చ శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే, తేషాం చ ఇత్థంవిద్భిః సహ అర్చిరాదినా గమనం వక్ష్యతి, పారిశేష్యాదగ్నిహోత్రాహుతిసమ్బన్ధాచ్చ గృహస్థా ఎవ గృహ్యన్తే — ఇత్థం విదురితి । నను బ్రహ్మచారిణోఽప్యగృహీతా గ్రామశ్రుత్యా అరణ్యశ్రుత్యా చ అనుపలక్షితా విద్యన్తే, కథం పారిశేష్యసిద్ధిః ? నైష దోషః । పురాణస్మృతిప్రామాణ్యాత్ ఊర్ధ్వరేతసాం నైష్ఠికబ్రహ్మచారిణామ్ ఉత్తరేణార్యమ్ణః పన్థాః ప్రసిద్ధః, అతః తేఽప్యరణ్యవాసిభిః సహ గమిష్యన్తి । ఉపకుర్వాణకాస్తు స్వాధ్యాయగ్రహణార్థా ఇతి న విశేషనిర్దేశార్హాః । నను ఊర్ధ్వరేతస్త్వం చేత్ ఉత్తరమార్గప్రతిపత్తికారణం పురాణస్మృతిప్రామాణ్యాదిష్యతే, ఇత్థంవిత్త్వమనర్థకం ప్రాప్తమ్ । న, గృహస్థాన్ప్రత్యర్థవత్త్వాత్ । యే గృహస్థా అనిత్థంవిదః, తేషాం స్వభావతో దక్షిణో ధూమాదిః పన్థాః ప్రసిద్ధః, తేషాం య ఇత్థం విదుః సగుణం వా అన్యద్బ్రహ్మ విదుః,
‘అథ యదు చైవాస్మిఞ్శవ్యం కుర్వన్తి యది చ నార్చిషమేవ’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇతి లిఙ్గాత్ ఉత్తరేణ తే గచ్ఛన్తి । నను ఊర్ధ్వరేతసాం గృహస్థానాం చ సమానే ఆశ్రమిత్వే ఊర్ధ్వరేతసామేవ ఉత్తరేణ పథా గమనం న గృహస్థానామితి న యుక్తమ్ అగ్నిహోత్రాదివైదికకర్మబాహుల్యే చ సతి ; నైష దోషః, అపూతా హి తే — శత్రుమిత్రసంయోగనిమిత్తౌ హి తేషాం రాగద్వేషౌ, తథా ధర్మాధర్మౌ హింసానుగ్రహనిమిత్తౌ, హింసానృతమాయాబ్రహ్మచర్యాది చ బహ్వశుద్ధికారణమపరిహార్యం తేషామ్ , అతోఽపూతాః । అపూతత్వాత్ న ఉత్తరేణ పథా గమనమ్ । హింసానృతమాయాబ్రహ్మచర్యాదిపరిహారాచ్చ శుద్ధాత్మానో హి ఇతరే, శత్రుమిత్రరాగద్వేషాదిపరిహారాచ్చ విరజసః ; తేషాం యుక్త ఉత్తరః పన్థాః । తథా చ పౌరాణికాః —
‘యే ప్రజామీషిరేఽధీరాస్తే శ్మశానాని భేజిరే । యే ప్రజాం నేషిరే ధీరాస్తేఽమృతత్వం హి భేజిరే’ ( ? ) ఇత్యాహుః । ఇత్థంవిదాం గృహస్థానామరణ్యవాసినాం చ సమానమార్గత్వేఽమృతత్వఫలే చ సతి, అరణ్యవాసినాం విద్యానర్థక్యం ప్రాప్తమ్ ; తథా చ శ్రుతివిరోధః —
‘న తత్ర దక్షిణా యన్తి నావిద్వాంసస్తపస్వినః’ (శత. బ్రా. ౧౦ । ౫ । ౪ । ౧౬) ఇతి,
‘స ఎనమవిదితో న భునక్తి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౫) ఇతి చ విరుద్ధమ్ । న, ఆభూతసమ్ప్లవస్థానస్యామృతత్వేన వివక్షితత్వాత్ । తత్రైవోక్తం పౌరాణికైః —
‘ఆభూతసమ్ప్లవం స్థానమమృతత్వం హి భాష్యతే’ (వి. పు. ౨ । ౮ । ౯౭) ఇతి । యచ్చ ఆత్యన్తికమమృతత్వమ్ , తదపేక్షయా ‘న తత్ర దక్షిణా యన్తి’ ‘స ఎనమవిదితో న భునక్తి’ ఇత్యాద్యాః శ్రుతయః — ఇత్యతో న విరోధః ।
‘న చ పునరావర్తన్తే’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౫ । ౧) ఇతి
‘ఇమం మానవమావర్తం నావర్తన్తే’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౫ । ౫) ఇత్యాది శ్రుతివిరోధ ఇతి చేత్ , న ; ‘ఇమం మానవమ్’ ఇతి విశేషణాత్
‘తేషామిహ న పునరావృత్తిరస్తి’ (బృ. మా. ౬ । ౧ । ౧౮) ఇతి చ । యది హి ఎకాన్తేనైవ నావర్తేరన్ , ఇమం మానవమ్ ఇహ ఇతి చ విశేషణమనర్థకం స్యాత్ । ఇమమిహ ఇత్యాకృతిమాత్రముచ్యత ఇతి చేత్ , న ; అనావృత్తిశబ్దేనైవ నిత్యానావృత్త్యర్థస్య ప్రతీతత్వాత్ ఆకృతికల్పనా అనర్థికా । అతః ఇమమిహ ఇతి చ విశేషణార్థవత్త్వాయ అన్యత్ర ఆవృత్తిః కల్పనీయా । న చ సదేకమేవాద్వితీయమిత్యేవం ప్రత్యయవతాం మూర్ధన్యనాడ్యా అర్చిరాదిమార్గేణ గమనమ్ ,
‘బ్రహ్మైవ సన్బ్రహ్మాప్యేతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ‘తస్మాత్తత్సర్వమభవత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౯) ‘న తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామన్తి । ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬)‘అత్రైవ సమవలీయన్తే’ (బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుతిశతేభ్యః । నను తస్మాజ్జీవాదుచ్చిక్రమిషోః ప్రాణా నోత్క్రామన్తి సహైవ గచ్ఛన్తీత్యయమర్థః కల్ప్యత ఇతి చేత్ ; న, ‘అత్రైవ సమవలీయన్తే’ ఇతి విశేషణానర్థక్యాత్ ,
‘సర్వే ప్రాణా అనూత్క్రామన్తి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇతి చ ప్రాణైర్గమనస్య ప్రాప్తత్వాత్ । తస్మాదుత్క్రామన్తీత్యనాశఙ్కైవైషా । యదాపి మోక్షస్య సంసారగతివైలక్షణ్యాత్ప్రాణానాం జీవేన సహ ఆగమనమాశఙ్క్య తస్మాన్నోత్క్రామన్తీత్యుచ్యతే, తదాపి ‘అత్రైవ సమవలీయన్తే’ ఇతి విశేషణమనర్థకం స్యాత్ । న చ ప్రాణైర్వియుక్తస్య గతిరుపపద్యతే జీవత్వం వా, సర్వగతత్వాత్సదాత్మనో నిరవయవత్వాత్ ప్రాణసమ్బన్ధమాత్రమేవ హి అగ్నివిస్ఫులిఙ్గవజ్జీవత్వభేదకారణమిత్యతః తద్వియోగే జీవత్వం గతిర్వా న శక్యా పరికల్పయితుమ్ , శ్రుతయశ్చేత్ప్రమాణమ్ । న చ సతోఽణురవయవః స్ఫుటితో జీవాఖ్యః సద్రూపం ఛిద్రీకుర్వన్ గచ్ఛతీతి శక్యం కల్పయితుమ్ । తస్మాత్
‘తయోర్ధ్వమాయన్నమృతత్వమేతి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౬ । ౬) ఇతి సగుణబ్రహ్మోపాసకస్య ప్రాణైః సహ నాడ్యా గమనమ్ , సాపేక్షమేవ చ అమృతత్వమ్ , న సాక్షాన్మోక్ష ఇతి గమ్యతే,
‘తదపరాజితా పూస్తదైరం మదీయం సరః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౫ । ౩) ఇత్యాద్యుక్త్వా
‘తేషామేవైష బ్రహ్మలోకః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౫ । ౪) ఇతి విశేషణాత్ ॥
అతః పఞ్చాగ్నివిదో గృహస్థాః, యే చ ఇమే అరణ్యే వానప్రస్థాః పరివ్రాజకాశ్చ సహ నైష్ఠికబ్రహ్మచారిభిః శ్రద్ధా తప ఇత్యేవమాద్యుపాసతే శ్రద్ధధానాస్తపస్వినశ్చేత్యర్థః ; ఉపాసనశబ్దస్తాత్పర్యార్థః ; ఇష్టాపూర్తే దత్తమిత్యుపాసత ఇతి యద్వత్ । శ్రుత్యన్తరాత్ యే చ సత్యం బ్రహ్మ హిరణ్యగర్భాఖ్యముపాసతే, తే సర్వే అర్చిషమ్ అర్చిరభిమానినీం దేవతామ్ అభిసమ్భవన్తి ప్రతిపద్యన్తే । సమానమన్యత్ చతుర్థగతివ్యాఖ్యానేన । ఎష దేవయానః పన్థా వ్యాఖ్యాతః సత్యలోకావసానః, న అణ్డాద్బహిః, ‘యదన్తరాపితరం మాతరం చ’ (ఋ. ౧౦ । ౮౮ । ౧౫) ఇతి మన్త్రవర్ణాత్ ॥
అథ య ఇమే గ్రామ ఇష్టాపూర్తే దత్తమిత్యుపాసతే తే ధూమమభిసమ్భవన్తి ధూమాద్రాత్రిం రాత్రేరపరపక్షమపరపక్షాద్యాన్షడ్దక్షిణైతి మాసాంస్తాన్నైతే సంవత్సరమభిప్రాప్నువన్తి ॥ ౩ ॥
అథేత్యర్థాన్తరప్రస్తావనార్థః, య ఇమే గృహస్థాః గ్రామే, గ్రామ ఇతి గృహస్థానామసాధారణం విశేషణమ్ అరణ్యవాసిభ్యో వ్యావృత్త్యర్థమ్ — యథా వానప్రస్థపరివ్రాజకానామరణ్యం విశేషణం గృహస్థేభ్యో వ్యావృత్త్యర్థమ్ , తద్వత్ ; ఇష్టాపూర్తే ఇష్టమగ్నిహోత్రాది వైదికం కర్మ, పూర్తం వాపీకూపతడాగారామాదికరణమ్ ; దత్తం బహిర్వేది యథాశక్త్యర్హేభ్యో ద్రవ్యసంవిభాగో దత్తమ్ ; ఇతి ఎవంవిధం పరిచరణపరిత్రాణాది ఉపాసతే, ఇతి—శబ్దస్య ప్రకారదర్శనార్థత్వాత్ । తే దర్శనవర్జితత్వాద్ధూమం ధూమాభిమానినీం దేవతామ్ అభిసమ్భవన్తి ప్రతిపద్యన్తే । తయా అతివాహితా ధూమాద్రాత్రిం రాత్రిదేవతాం రాత్రేరపరపక్షదేవతామ్ ఎవమేవ కృష్ణపక్షాభిమానినీమ్ అపరపక్షాత్ యాన్షణ్మాసాన్ దక్షిణా దక్షిణాం దిశమేతి సవితా, తాన్మాసాన్ దక్షిణాయనషణ్మాసాభిమానినీర్దేవతాః ప్రతిపద్యన్త ఇత్యర్థః । సఙ్ఘచారిణ్యో హి షణ్మాసదేవతా ఇతి మాసానితి బహువచనప్రయోగః తాసు । నైతే కర్మిణః ప్రకృతాః సంవత్సరం సంవత్సరాభిమానినీం దేవతామభిప్రాప్నువన్తి । కుతః పునః సంవత్సరప్రాప్తిప్రసఙ్గః, యతః ప్రతిషిధ్యతే ? అస్తి హి ప్రసఙ్గః — సంవత్సరస్య హి ఎకస్యావయవభూతే దక్షిణోత్తరాయణే, తత్ర అర్చిరాదిమార్గప్రవృత్తానాముదగయనమాసేభ్యోఽవయవినః సంవత్సరస్య ప్రాప్తిరుక్తా ; అతః ఇహాపి తదవయవభూతానాం దక్షిణాయనమాసానాం ప్రాప్తిం శ్రుత్వా తదవయవినః సంవత్సరస్యాపి పూర్వవత్ప్రాప్తిరాపన్నేతి । అతః తత్ప్రాప్తిః ప్రతివిధ్యతే — నైతే సంవత్సరమభిప్రాప్నువన్తీతి ॥
మాసేభ్యః పితృలోకం పితృలోకాదాకాశమాకాశాచ్చన్ద్రమసమేష సోమో రాజా తద్దేవానామన్నం తం దేవా భక్షయన్తి ॥ ౪ ॥
మాసేభ్యః పితృలోకం పితృలోకాదాకాశమ్ ఆకాశాచ్చన్ద్రమసమ్ । కోఽసౌ, యస్తైః ప్రాప్యతే చన్ద్రమాః ? య ఎష దృశ్యతేఽన్తరిక్షే సోమో రాజా బ్రాహ్మణానామ్ , తదన్నం దేవానామ్ , తం చన్ద్రమసమన్నం దేవా ఇన్ద్రాదయో భక్షయన్తి । అతస్తే ధూమాదినా గత్వా చన్ద్రభూతాః కర్మిణో దేవైర్భక్ష్యన్తే । నను అనర్థాయ ఇష్టాదికరణమ్ , యద్యన్నభూతా దేవైర్భక్ష్యేరన్ । నైష దోషః, అన్నమిత్యుపకరణమాత్రస్య వివక్షితత్వాత్ — న హి తే కబలోత్క్షేపేణ దేవైర్భక్ష్యన్తే కం తర్హి, ఉపకరణమాత్రం దేవానాం భవన్తి తే, స్త్రీపశుభృత్యాదివత్ , దృష్టశ్చాన్నశబ్ద ఉపకరణేషు — స్త్రియోఽన్నం పశవోఽన్నం విశోఽన్నం రాజ్ఞామిత్యాది । న చ తేషాం స్త్ర్యాదీనాం పురుషోపభోగ్యత్వేఽప్యుపభోగో నాస్తి । తస్మాత్కర్మిణో దేవానాముపభోగ్యా అపి సన్తః సుఖినో దేవైః క్రీడన్తి । శరీరం చ తేషాం సుఖోపభోగయోగ్యం చన్ద్రమణ్డలే ఆప్యమారభ్యతే । తదుక్తం పురస్తాత్ — శ్రద్ధాశబ్దా ఆపో ద్యులోకాగ్నౌ హుతాః సోమో రాజా సమ్భవతీతి । తా ఆపః కర్మసమవాయిన్యః ఇతరైశ్చ భూతైరనుగతా ద్యులోకం ప్రాప్య చన్ద్రత్వమాపన్నాః శరీరాద్యారమ్భికా ఇష్టాద్యుపాసకానాం భవన్తి । అన్త్యాయాం చ శరీరాహుతావగ్నౌ హుతాయామగ్నినా దహ్యమానే శరీరే తదుత్థా ఆపో ధూమేన సహ ఊర్ధ్వం యజమానమావేష్ట్య చన్ద్రమణ్డలం ప్రాప్య కుశమృత్తికాస్థానీయా బాహ్యశరీరారమ్భికా భవన్తి । తదారబ్ధేన చ శరీరేణ ఇష్టాదిఫలముపభుఞ్జానా ఆసతే ॥
తస్మిన్యావత్సమ్పాతముషిత్వాథైతమేవాధ్వానం పునర్నివర్తన్తే యథేతమాకాశమాకాశాద్వాయుం వాయుర్భూత్వా ధూమో భవతి ధూమో భూత్వాభ్రం భవతి ॥ ౫ ॥
యావత్ తదుపభోగనిమిత్తస్య కర్మణః క్షయః, సమ్పతన్తి యేనేతి సమ్పాతః కర్మణః క్షయః యావత్సమ్పాతం యావత్కర్మణః క్షయ ఇత్యర్థః, తావత్ తస్మింశ్చన్ద్రమణ్డలే ఉషిత్వా అథ అనన్తరమ్ ఎతమేవ వక్ష్యమాణమధ్వానం మార్గం పునర్నివర్తన్తే । పునర్నివర్తన్త ఇతి ప్రయోగాత్పూర్వమప్యసకృచ్చన్ద్రమణ్డలం గతా నివృత్తాశ్చ ఆసన్నితి గమ్యతే । తస్మాదిహ లోకే ఇష్టాదికర్మోపచిత్య చన్ద్రం గచ్ఛన్తి ; తత్క్షయే చ ఆవర్తన్తే ; క్షణమాత్రమపి తత్ర స్థాతుం న లభ్యతే, స్థితినిమిత్తకర్మక్షయాత్ — స్నేహక్షయాదివ ప్రదీపస్య ॥
తత్ర కిం యేన కర్మణా చన్ద్రమణ్డలమారూఢాస్తస్య సర్వస్యక్షయే తస్మాదవరోహణమ్ , కిం వా సావశేష ఇతి । కిం తతః ? యది సర్వస్యైవ క్షయః కర్మణః, చన్ద్రమణ్డలస్థస్యైవ మోక్షః ప్రాప్నోతి ; తిష్ఠతు తావత్తత్రైవ, మోక్షః స్యాత్ , న వేతి ; తత ఆగతస్య ఇహ శరీరోపభోగాది న సమ్భవతి । ‘తతః శేషేణ’ (గౌ. ధ. ౨ । ౨ । ౨౯) ఇత్యాదిస్మృతివిరోధశ్చ స్యాత్ । నన్విష్టాపూర్తదత్తవ్యతిరేకేణాపి మనుష్యలోకే శరీరోపభోగనిమిత్తాని కర్మాణ్యనేకాని సమ్భవన్తి, న చ తేషాం చన్ద్రమణ్డలే ఉపభోగః, అతోఽక్షీణాని తాని ; యన్నిమిత్తం చన్ద్రమణ్డలమారూఢః, తాన్యేవ క్షీణానీత్యవిరోధః ; శేషశబ్దశ్చ సర్వేషాం కర్మత్వసామాన్యాదవిరుద్ధః ; అత ఎవ చ తత్రైవ మోక్షః స్యాదితి దోషాభావః ; విరుద్ధానేకయోన్యుపభోగఫలానాం చ కర్మణామ్ ఎకైకస్య జన్తోరారమ్భకత్వసమ్భవాత్ । న చ ఎకస్మిఞ్జన్మని సర్వకర్మణాం క్షయ ఉపపద్యతే, బ్రహ్మహత్యాదేశ్చ ఎకైకస్య కర్మణ అనేకజన్మారమ్భకత్వస్మరణాత్ , స్థావరాదిప్రాప్తానాం చ అత్యన్తమూఢానాముత్కర్షహేతోః కర్మణ ఆరమ్భకత్వాసమ్భవాత్ । గర్భభూతానాం చ స్రంసమానానాం కర్మాసమ్భవే సంసారానుపపత్తిః । తస్మాత్ న ఎకస్మిఞ్జన్మని సర్వేషాం కర్మణాముపభోగః ॥
యత్తు కైశ్చిదుచ్యతే — సర్వకర్మాశ్రయోపమర్దేన ప్రాయేణ కర్మణాం జన్మారమ్భకత్వమ్ । తత్ర కానిచిత్కర్మాణ్యనారమ్భకత్వేనైవ తిష్ఠన్తి కానిచిజ్జన్మ ఆరభన్త ఇతి నోపపద్యతే, మరణస్య సర్వకర్మాభివ్యఞ్జకత్వాత్ , స్వగోచరాభివ్యఞ్జకప్రదీపవదితి । తదసత్ , సర్వస్య సర్వాత్మకత్వాభ్యుపగమాత్ — న హి సర్వస్య సర్వాత్మకత్వే దేశకాలనిమిత్తావరుద్ధత్వాత్సర్వాత్మనోపమర్దః కస్యచిత్క్వచిదభివ్యక్తిర్వా సర్వాత్మనోపపద్యతే, తథా కర్మణామపి సాశ్రయాణాం భవేత్ — యథా చ పూర్వానుభూతమనుష్యమయూరమర్కటాదిజన్మాభిసంస్కృతాః విరుద్ధానేకవాసనాః మర్కటత్వప్రాపకేన కర్మణా మర్కటజన్మ ఆరభమాణేన నోపమృద్యన్తే — తథా కర్మణ్యప్యన్యజన్మప్రాప్తినిమిత్తాని నోపమృద్యన్త ఇతి యుక్తమ్ । యది హి సర్వాః పూర్వజన్మానుభవవాసనాః ఉపమృద్యేరన్ , మర్కటజన్మనిమిత్తేన కర్మణా మర్కటజన్మన్యారబ్ధే మర్కటస్య జాతమాత్రస్య మాతుః శాఖాయాః శాఖాన్తరగమనే మాతురుదరసంలగ్నత్వాదికౌశలం న ప్రాప్నోతి, ఇహ జన్మన్యనభ్యస్తత్వాత్ । న చ అతీతానన్తరజన్మని మర్కటత్వమేవ ఆసీత్తస్యేతి శక్యం వక్తుమ్ ,
‘తం విద్యాకర్మణీ సమన్వారభేతే పూర్వప్రజ్ఞా చ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । తస్మాద్వాసనావన్నాశేషకర్మోపమర్ద ఇతి శేషకర్మసమ్భవః । యత ఎవమ్ , తస్మాచ్ఛేషేణోపభుక్తాత్కర్మణః సంసార ఉపపద్యత ఇతి న కశ్చిద్విరోధః ॥
కోఽసావధ్వా యం ప్రతి నివర్తన్త ఇతి, ఉచ్యతే — యథేతం యథాగతం నివర్తన్తే । నను మాసేభ్యః పితృలోకం పితృలోకాదాకాశమాకాశాచ్చన్ద్రమసమితి గమనక్రమ ఉక్తః, న తథా నివృత్తిః ; కిం తర్హి, ఆకాశాద్వాయుమిత్యాది ; కథం యథేతమిత్యుచ్యతే । నైష దోషః, ఆకాశప్రాప్తేస్తుల్యత్వాత్పృథివీప్రాప్తేశ్చ । న చ అత్ర యథేతమేవేతి నియమః, అనేవంవిధమపి నివర్తన్తే ; పునర్నివర్తన్త ఇతి తు నియమః । అత ఉపలక్షణార్థమేతత్ — యద్యథే తమితి । అతో భౌతికమాకాశం తావత్ప్రతిపద్యన్తే — యాస్తేషాం చన్ద్రమణ్డలే శరీరారమ్భికా ఆప ఆసన్ , తాస్తేషాం తత్రోపభోగనిమిత్తానాం కర్మణాం క్షయే విలీయన్తే — ఘృతసంస్థానమివాగ్నిసంయోగే, తా విలీనా అన్తరిక్షస్థా ఆకాశభూతా ఇతి సూక్ష్మాః భవన్తి । తా అన్తరిక్షాద్వాయుర్భవన్తి, వాయుప్రతిష్టా వాయుభూతా ఇతశ్చాముతశ్చ ఊహ్యమానాః తాభిః సహ క్షీణకర్మా వాయుభూతో భవతి । వాయుర్భూత్వా తాభిః సహైవ ధూమో భవతి । ధూమో భూత్వా అభ్రమ్ అబ్భరణమాత్రరూపో భవతి ॥
అభ్రం భూత్వా మేఘో భవతి మేఘో భూత్వా ప్రవర్షతి త ఇహ వ్రీహియవా ఓషధివనస్పతయస్తిలమాషా ఇతి జాయన్తేఽతో వై ఖలు దుర్నిష్ప్రపతరం యో యో హ్యన్నమత్తి యో రేతః సిఞ్చతి తద్భూయ ఎవ భవతి ॥ ౬ ॥
అభ్రం భూత్వా తతః సేచనసమర్థో మేఘో భవతి ; మేఘో భూత్వా ఉన్నతేషు ప్రదేశేష్వథ ప్రవర్షతి ; వర్షధారారూపేణ శేషకర్మా పతతీత్యర్థః । త ఇహ వ్రీహియవా ఓషధివనస్పతయస్తిలమాషా ఇత్యేవంప్రకారా జాయన్తే ; క్షీణకర్మణామనేకత్వాత్ బహువచననిర్దేశః । మేఘాదిషు పూర్వేష్వేకరూపత్వాత్ ఎకవచననిర్దేశః । యస్మాద్గిరితటదుర్గనదీసముద్రారణ్యమరుదేశాదిసంనివేశసహస్రాణి వర్షధారాభిః పతితానామ్ , అతః తస్మాద్ధేతోః వై ఖలు దుర్నిష్ప్రపతరం దుర్నిష్క్రమణం దుర్నిఃసరణమ్ — యతో గిరితటాదుదకస్రోతసోహ్యమానా నదీః ప్రాప్నువన్తి, తతః సముద్రమ్ , తతో మకరాదిభిర్భక్ష్యన్తే ; తేఽప్యన్యేన ; తత్రైవ చ సహ మకరేణ సముద్రే విలీనాః సముద్రామ్భోభిర్జలధరైరాకృష్టాః పునర్వర్షధారామ్భిర్మరుదేశే శిలాతటే వా అగమ్యే పతితాస్తిష్ఠన్తి, కదాచిద్వ్యాలమృగాదిపీతా భక్షితాశ్చాన్యైః తేఽప్యన్యైరిత్యేవంప్రకారాః పరివర్తేరన్ ; కదాచిదభక్ష్యేషు స్థావరేషు జాతాస్తత్రైవ శుష్యేరన్ ; భక్ష్యేష్వపి స్థావరేషు జాతానాం రేతఃసిగ్దేహసమ్బన్ధో దుర్లభ ఎవ, బహుత్వాత్స్థావరాణామ్ — ఇత్యతో దుర్నిష్క్రమణత్వమ్ । అథవా అతః అస్మాద్వ్రీహియవాదిభావాత్ దుర్నిష్ప్రపతరం దుర్నిర్గమతరమ్ । దుర్నిష్ప్రపరమితి తకార ఎకో లుప్తో ద్రష్టవ్యః ; వ్రీహియవాదిభావో దుర్నిష్ప్రపతః, తస్మాదపి దుర్నిష్ప్రపతాద్రేతఃసిగ్దేహసమ్బన్ధో దుర్నిష్ప్రపతతర ఇత్యర్థః ; యస్మాదూర్ధ్వరేతోభిర్బాలైః పుంస్త్వరహితైః స్థవిరైర్వా భక్షితా అన్తరాలే శీర్యన్తే, అనేకత్వాదన్నాదానామ్ । కదాచిత్కాకతాలీయవృత్త్యా రేతఃసిగ్భిర్భక్ష్యన్తే యదా, తదా రేతఃసిగ్భావం గతానాం కర్మణో వృత్తిలాభః । కథమ్ ? యో యో హి అన్నమత్తి అనుశయిభిః సంశ్లిష్టం రేతఃసిక్ , యశ్చ రేతః సిఞ్చతి ఋతుకాలే యోషితి, తద్భూయ ఎవ తదాకృతిరేవ భవతి ; తదవయవాకృతిభూయస్త్వం భూయ ఇత్యుచ్యతే రేతోరూపేణ యోషితో గర్భాశయేఽన్తః ప్రవిష్టోఽనుశయీ, రేతసో రేతఃసిగాకృతిభావితత్వాత్ ,
‘సర్వేభ్యోఽఙ్గేభ్యస్తేజః సమ్భూతమ్’ (ఐ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧) ఇతి హి శ్రుత్యన్తరాత్ । అతో రేతఃసిగాకృతిరేవ భవతీత్యర్థః । తథా హి పురుషాత్పురుషో జాయతే గోర్గవాకృతిరేవ న జాత్యన్తరాకృతిః, తస్మాద్యుక్తం తద్భూయ ఎవ భవతీతి ॥
యే త్వన్యే అనుశయిభ్యశ్చన్ద్రమణ్డలమనారుహ్య ఇహైవ పాపకర్మభిర్ఘోరైర్వ్రీహియవాదిభావం ప్రతిపద్యన్తే, పునర్మనుష్యాదిభావమ్ , తేషాం నానుశయినామివ దుర్నిష్ప్రపతరమ్ । కస్మాత్ ? కర్మణా హి తైర్వ్రీహియవాదిదేహ ఉపాత్త ఇతి తదుపభోగనిమిత్తక్షయే వ్రీహ్యాదిస్తమ్బదేహవినాశే యథాకర్మార్జితం దేహాన్తరం నవం నవం జలూకావత్సఙ్క్రమన్తే సవిజ్ఞానా ఎవ
‘సవిజ్ఞానో భవతి సవిజ్ఞానమేవాన్వవక్రామతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । యద్యప్యుపసంహృతకరణాః సన్తో దేహాన్తరం గచ్ఛన్తి, తథాపి స్వప్నవత్ దేహాన్తరప్రాప్తినిమిత్తకర్మోద్భావితవాసనాజ్ఞానేన సవిజ్ఞానా ఎవ దేహాన్తరం గచ్ఛన్తి, శ్రుతిప్రామాణ్యాత్ । తథా అర్చిరాదినా ధూమాదినా చ గమనం స్వప్నం ఇవోద్భూతవిజ్ఞానేన, లబ్ధవృత్తికర్మనిమిత్తత్వాద్గమనస్య । న తథా అనుశయినాం వ్రీహ్యాదిభావేన జాతానాం సవిజ్ఞానమేవ రేతఃసిగ్యోషిద్దేహసమ్బన్ధ ఉపపద్యతే, న హి వ్రీహ్యాదిలవనకణ్డనపేషణాదౌ చ సవిజ్ఞానానాం స్థితిరస్తి । నను చన్ద్రమణ్డలాదప్యవరోహతాం దేహాన్తరగమనస్య తుల్యత్వాత్ జలూకావత్సవిజ్ఞానతైవ యుక్తా, తథా సతి ఘోరో నరకానుభవ ఇష్టాపూర్తాదికారిణాం చన్ద్రమణ్డలాదారభ్య ప్రాప్తో యావద్బ్రాహ్మణాదిజన్మ ; తథా చ సతి, అనర్థాయైవ ఇష్టాపూర్తాద్యుపాసనం విహితం స్యాత్ ; శ్రుతేశ్చ అప్రామాణ్యం ప్రాప్తమ్ , వైదికానాం కర్మణామ్ అనర్థానుబన్ధిత్వాత్ । న, వృక్షారోహణపతనవద్విశేషసమ్భవాత్ — దేహాద్దేహాన్తరం ప్రతిపిత్సోః కర్మణో లబ్ధవృత్తిత్వాత్ కర్మణోద్భావితేన విజ్ఞానేన సవిజ్ఞానత్వం యుక్తమ్ — వృక్షాగ్రమారోహత ఇవ ఫలం జిఘృక్షోః । తథా అర్చిరాదినా గచ్ఛతాం సవిజ్ఞానత్వం భవేత్ ; ధూమాదినా చ చన్ద్రమణ్డలమారురుక్షతామ్ । న తథా చన్ద్రమణ్డలాదవరురుక్షతాం వృక్షాగ్రాదివ పతతాం సచేతనత్వమ్ — యథా చ ముద్గరాద్యభిహతానాం తదభిఘాతవేదనానిమిత్తసంమూర్ఛితప్రతిబద్ధకరణానాం స్వదేహేనైవ దేశాద్దేశాన్తరం నీయమానానాం విజ్ఞానశూన్యతా దృష్టా, తథా చన్ద్రమణ్డలాత్ మానుషాదిదేహాన్తరం ప్రతి అవరురుక్షతాం స్వర్గభోగనిమిత్తకర్మక్షయాత్ మృదితాబ్దేహానాం ప్రతిబద్ధకరణానామ్ । అతః తే అపరిత్యక్తదేహబీజభూతాభిరద్భిః మూర్ఛితా ఇవ ఆకాశాదిక్రమేణ ఇమామవరుహ్య కర్మనిమిత్తజాతిస్థావరదేహైః సంశ్లిష్యన్తే ప్రతిబద్ధకరణతయా అనుద్భూతవిజ్ఞానా ఎవ । తథా లవనకణ్డనపేషణసంస్కారభక్షణరసాదిపరిణామరేతఃసేకకాలేషు మూర్ఛితవదేవ, దేహాన్తరారమ్భకస్య కర్మణోఽలబ్ధవృత్తిత్వాత్ । దేహబీజభూతాప్సమ్బన్ధాపరిత్యాగేనైవ సర్వాస్వవస్థాసు వర్తన్త ఇతి జలూకావత్ చేతనావత్త్వం న విరుధ్యతే । అన్తరాలే త్వవిజ్ఞానం మూర్ఛితవదేవేత్యదోషః । న చ వైదికానాం కర్మణాం హింసాయుక్తత్వేనోభయహేతుత్వం శక్యమనుమాతుమ్ , హింసాయాః శాస్త్రచోదితత్వాత్ ।
‘అహింసన్సర్వభూతాన్యన్యత్ర తీర్థేభ్యః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧౫ । ౧) ఇతి శ్రుతేః శాస్త్రచోదితాయా హింసాయా న అధర్మహేతుత్వమభ్యుపగమ్యతే । అభ్యుపగతేఽప్యధర్మహేతుత్వే మన్త్రైర్విషాదివత్ తదపనయోపపత్తేః న దుఃఖకార్యారమ్భణోపపత్తిః వైదికానాం కర్మణామ్ — మన్త్రేణేవ విషభక్షణస్యేతి ॥
తద్య ఇహ రమణీయచరణా అభ్యాశో హ యత్తే రమణీయాం యోనిమాపద్యేరన్బ్రాహ్మణయోనిం వా క్షత్రియయోనిం వా వైశ్యయోనిం వాథ య ఇహ కపూయచరణా అభ్యాశో హ యత్తే కపూయాం యోనిమాపద్యేరఞ్శ్వయోనిం వా సూకరయోనిం వా చణ్డాలయోనిం వా ॥ ౭ ॥
తత్ తత్ర తేష్వనుశయినాం యే ఇహ లోకే రమణీయం శోభనం చరణం శీలం యేషాం తే రమణీయచరణేనోపలక్షితః శోభనోఽనుశయః పుణ్యం కర్మ యేషాం తే — రమణీయచరణాః ఉచ్యన్తే ; క్రౌర్యానృతమాయావర్జితానాం హి శక్య ఉపలక్షయితుం శుభానుశయసద్భావః ; తేనానుశయేన పుణ్యేన కర్మణా చన్ద్రమణ్డలే భుక్తశేషేణ అభ్యాశో హ క్షిప్రమేవ, యదితి క్రియావిశేషణమ్ , తే రమణీయాం క్రౌర్యాదివర్జితాం యోనిమాపద్యేరన్ ప్రాప్నుయుః బ్రాహ్మణయోనిం వా క్షత్రియయోనిం వా వైశ్యయోనిం వా స్వకర్మానురూపేణ । అథ పునర్యేతద్విపరీతాః కపూయచరణోపలక్షితకర్మాణః అశుభానుశయా అభ్యాశో హ యత్తే కపూయాం యథాకర్మ యోనిమాపద్యేరన్ కపూయామేవ ధర్మసమ్బన్ధవర్జితాం జుగుప్సితాం యోనిమాపద్యేరన్ శ్వయోనిం వా సూకరయోనిం వా చణ్డాలయోనిం వా స్వకర్మానురూపేణైవ ॥
అథైతయోః పథోర్న కతరేణచన తానీమాని క్షుద్రాణ్యసకృతావర్తీని భూతాని భవన్తి జాయస్వ మ్రియస్వేత్యేతత్తృతీయꣳ స్థానం తేనాసౌ లోకో న సమ్పూర్యతే తస్మాజ్జుగుప్సేత తదేష శ్లోకః ॥ ౮ ॥
యే తు రమణీయచరణా ద్విజాతయః, తే స్వకర్మస్థాశ్చేదిష్టాదికారిణః, తే ధూమాదిగత్యా గచ్ఛన్త్యాగచ్ఛన్తి చ పునః పునః, ఘటీయన్త్రవత్ । విద్యాం చేత్ప్రాప్నుయుః, తదా అర్చిరాదినా గచ్ఛన్తి ; యదా తు న విద్యాసేవినో నాపి ఇష్టాదికర్మ సేవంతే, తదా అథైతయోః పథోః యథోక్తయోరర్చిర్ధూమాదిలక్షణయోః న కతరేణ అన్యతరేణ చనాపి యన్తి । తానీమాని భూతాని క్షుద్రాణి దంశమశకకీటాదీన్యసకృదావర్తీని భవన్తి । అతః ఉభయమార్గపరిభ్రష్టా హి అసకృజ్జాయన్తే మ్రియన్తే చ ఇత్యర్థః । తేషాం జననమరణసన్తతేరనుకరణమిదముచ్యతే । జాయస్వ మ్రియస్వ ఇతి ఈశ్వరనిమిత్తచేష్టా ఉచ్యతే । జననమరణలక్షణేనైవ కాలయాపనా భవతి, న తు క్రియాసు శోభనేషు భోగేషు వా కాలోఽస్తీత్యర్థః । ఎతత్ క్షుద్రజన్తులక్షణం తృతీయం పూర్వోక్తౌ పన్థానావపేక్ష్య స్థానం సంసరతామ్ , యేనైవం దక్షిణమార్గగా అపి పునరాగచ్ఛన్తి, అనధికృతానాం జ్ఞానకర్మణోరగమనమేవ దక్షిణేన పథేతి, తేనాసౌ లోకో న సమ్పూర్యతే । పఞ్చమస్తు ప్రశ్నః పఞ్చాగ్నివిద్యయా వ్యాఖ్యాతః । ప్రథమో దక్షిణోత్తరమార్గాభ్యామపాకృతః । దక్షిణోత్తరయోః పథోర్వ్యావర్తనాపి — మృతానామగ్నౌ ప్రక్షేపః సమానః, తతో వ్యావర్త్య అన్యేఽర్చిరాదినా యన్తి, అన్యే ధూమాదినా, పునరుత్తరదక్షిణాయనే షణ్మాసాన్ప్రాప్నువన్తః సంయుజ్య పునర్వ్యావర్తన్తే, అన్యే సంవత్సరమన్యే మాసేభ్యః పితృలోకమ్ —
ఇతి వ్యాఖ్యాతా । పునరావృత్తిరపి క్షీణానుశయానాం చన్ద్రమణ్డలాదాకాశాదిక్రమేణ ఉక్తా । అముష్య లోకస్యాపూరణం స్వశబ్దేనైవోక్తమ్ — తేనాసౌ లోకో న సమ్పూర్యత ఇతి । యస్మాదేవం కష్టా సంసారగతిః, తస్మాజ్జుగుప్సేత । యస్మాచ్చ జన్మమరణజనితవేదనానుభవకృతక్షణాః క్షుద్రజన్తవో ధ్వాన్తే చ ఘోరే దుస్తరే ప్రవేశితాః — సాగర ఇవ అగాధేఽప్లవే నిరాశాశ్చోత్తరణం ప్రతి, తస్మాచ్చైవంవిధాం సంసారగతి జుగుప్సేత బీభత్సేత ఘృణీ భవేత్ — మా భూదేవంవిధే సంసారమహోదధౌ ఘోరే పాత ఇతి । తదేతస్మిన్నర్థే ఎషః శ్లోకః పఞ్చాగ్నివిద్యాస్తుతయే ॥
స్తేనో హిరణ్యస్య సురాం పిబꣳశ్చ గురోస్తల్పమావసన్బ్రహ్మహా చైతే పతన్తి చత్వారః పఞ్చమశ్చాచరꣳస్తైరితి ॥ ౯ ॥
స్తేనో హిరణ్యస్య బ్రాహ్మణసువర్ణస్య హర్తా, సురాం పిబన్ , బ్రాహ్మణః సన్ , గురోశ్చ తల్పం దారానావసన్ , బ్రహ్మహా బ్రాహ్మణస్య హన్తా చేత్యేతే పతన్తి చత్వారః । పఞ్చమశ్చ తైః సహ ఆచరన్నితి ॥
అథ హ య ఎతానేవం పఞ్చాగ్నీన్వేద న సహ తైరప్యాచరన్పాప్మనా లిప్యతే శుద్ధః పూతః పుణ్యలోకో భవతి య ఎవం వేద య ఎవం వేద ॥ ౧౦ ॥
అథ హ పునః యో యథోక్తాన్పఞ్చాగ్నీన్వేద, స తైరప్యాచరన్ మహాపాతకిభిః సహ న పాప్మనా లిప్యతే, శుద్ధ ఎవ । తేన పఞ్చాగ్నిదర్శనేన పావితః యస్మాత్పూతః, పుణ్యో లోకః ప్రాజాపత్యాదిర్యస్య సోఽయం పుణ్యలోకః భవతి ; య ఎవం వేద యథోక్తం సమస్తం పఞ్చభిః ప్రశ్నైః పృష్టమర్థజాతం వేద । ద్విరుక్తిః సమస్తప్రశ్ననిర్ణయప్రదర్శనార్థా ॥
ఇతి దశమఖణ్డభాష్యమ్ ॥
ఎకాదశః ఖణ్డః
ప్రాచీనశాల ఔపమన్యవః సత్యయజ్ఞః పౌలుషిరిన్ద్రద్యుమ్నో భాల్లవేయో జనః శార్కరాక్ష్యో బుడిల ఆశ్వతరాశ్విస్తే హైతే మహాశాలా మహాశ్రోత్రియాః సమేత్య మీమాꣳసాం చక్రుః కో న ఆత్మా కిం బ్రహ్మేతి ॥ ౧ ॥
ప్రాచీనశాల ఇతి నామతః, ఉపమన్యోరపత్యమౌపమన్యవః । సత్యయజ్ఞో నామతః, పులుషస్యాపత్యం పౌలుషిః । తథేన్ద్రద్యుమ్నో నామతః, భల్లవేరపత్యం భాల్లవిః తస్యాపత్యం భాల్లవేయః । జన ఇతి నామతః, శర్కరాక్షస్యాపత్యం శార్కరాక్ష్యః । బుడిలో నామతః, అశ్వతరాశ్వస్యాపత్యమాశ్వతరాశ్విః । పఞ్చాపి తే హైతే మహాశాలాః మహాగృహస్థా విస్తీర్ణాభిః శాలాభిర్యుక్తాః సమ్పన్నా ఇత్యర్థః, మహాశ్రోత్రియాః శ్రుతాధ్యయనవృత్తసమ్పన్నా ఇత్యర్థః, తే ఎవంభూతాః సన్తః సమేత్య సమ్భూయ క్వచిత్ మీమాంసాం విచారణాం చక్రుః కృతవన్త ఇత్యర్థః । కథమ్ ? కో నః అస్మాకమాత్మా కిం బ్రహ్మ — ఇతి ; ఆత్మబ్రహ్మశబ్దయోరితరేతరవిశేషణవిశేష్యత్వమ్ । బ్రహ్మేతి అధ్యాత్మపరిచ్ఛిన్నమాత్మానం నివర్తయతి, ఆత్మేతి చ ఆత్మవ్యతిరిక్తస్య ఆదిత్యాదిబ్రహ్మణ ఉపాస్యత్వం నివర్తయతి । అభేదేన ఆత్మైవ బ్రహ్మ బ్రహ్మైవ ఆత్మేత్యేవం సర్వాత్మా వైశ్వానరో బ్రహ్మ స ఆత్మేత్యేతత్సిద్ధం భవతి, ‘మూర్ధా తే వ్యపతిష్యత్’ ‘అన్ధోఽభవిష్యః’ ఇత్యాదిలిఙ్గాత్ ॥
తే హ సమ్పాదయాఞ్చక్రురుద్దాలకో వై భగవన్తోఽయమారుణిః సమ్ప్రతీమమాత్మానం వైశ్వానరమధ్యేతి తꣳ హన్తాభ్యాగచ్ఛామేతి తం హాభ్యాజగ్ముః ॥ ౨ ॥
తే హ మీమాంసన్తోఽపి నిశ్చయమలభమానాః సమ్పాదయాఞ్చక్రుః సమ్పాదితవన్తః ఆత్మన ఉపదేష్టారమ్ । ఉద్దాలకో వై ప్రసిద్ధో నామతః, భగవన్తః పూజావన్తః, అయమారుణిః అరుణస్యాపత్యం సమ్ప్రతి సమ్యగిమమాత్మానం వైశ్వానరమ్ అస్మదభిప్రేతమధ్యేతి స్మరతి । తం హన్త ఇదానీమభ్యాగచ్ఛామ ఇత్యేవం నిశ్చిత్య తం హ అభ్యాజగ్ముః గతవన్తః తమ్ ఆరుణిమ్ ॥
స హ సమ్పాదయాఞ్చకార ప్రక్ష్యన్తి మామిమే మహాశాలా మహాశ్రోత్రియాస్తేభ్యో న సర్వమివ ప్రతిపత్స్యే హన్తాహమన్యమభ్యనుశాసానీతి ॥ ౩ ॥
స హ తాన్ దృష్ట్వైవ తేషామాగమనప్రయోజనం బుద్ధ్వా సమ్పాదయాఞ్చకార । కథమ్ ? ప్రక్ష్యన్తి మాం వైశ్వానరమ్ ఇమే మహాశాలాః మహాశ్రోత్రియాః, తేభ్యోఽహం న సర్వమివ పృష్టం ప్రతిపత్స్యే వక్తుం నోత్సహే ; అతః హన్తాహమిదానీమన్యమ్ ఎషామభ్యనుశాసాని వక్ష్యామ్యుపదేష్టారమితి ॥
తాన్హోవాచాశ్వపతిర్వై భగవన్తోఽయం కైకేయః సమ్ప్రతీమమాత్మానం వైశ్వానరమధ్యేతి తం హన్తాభ్యాగచ్ఛామేతి తꣳ హాభ్యాజగ్ముః ॥ ౪ ॥
ఎవం సమ్పాద్య తాన్ హ ఉవాచ — అశ్వపతిర్వై నామతః భగవన్తః అయం కేకయస్యాపత్యం కైకేయః సమ్ప్రతి సమ్యగిమమాత్మానం వైశ్వానరమధ్యేతీత్యాది సమానమ్ ॥
తేభ్యో హ ప్రాప్తేభ్యః పృథగర్హాణి కారయాఞ్చకార స హ ప్రాతః సఞ్జిహాన ఉవాచ న మే స్తేనో జనపదే న కదర్యో న మద్యపో నానాహితాగ్నిర్నావిద్వాన్న స్వైరీ స్వైరిణీ కుతోయక్ష్యమాణో వై భగవన్తోఽహమస్మి యావదేకైకస్మా ఋత్విజే ధనం దాస్యామి తావద్భగవద్భ్యో దాస్యామి వసన్తు భగవన్త ఇతి ॥ ౫ ॥
తేభ్యో హ రాజా ప్రాప్తేభ్యః పృథక్పృథగర్హాణి అర్హణాని పురోహితైర్భృత్యైశ్చ కారయాఞ్చకార కారితవాన్ । స హ అన్యేద్యుః రాజా ప్రాతః సఞ్జిహాన ఉవాచ వినయేన ఉపగమ్య — ఎతద్ధనం మత్త ఉపాదధ్వమితి । తైః ప్రత్యాఖ్యాతో మయి దోషం పశ్యన్తి నూనమ్ , యతో న ప్రతిగృహ్ణన్తి మత్తో ధనమ్ ఇతి మన్వానః ఆత్మనః సద్వృత్తతాం ప్రతిపిపాదయిషన్నాహ — న మే మమ జనపదే స్తేనః పరస్వహర్తా విద్యతే ; న కదర్యః అదాతా సతి విభవే ; న మద్యపః ద్విజోత్తమః సన్ ; న అనాహితాగ్నిః శతగుః ; న అవిద్వాన్ అధికారానురూపమ్ ; న స్వైరీ పరదారేషు గన్తాః ; అత ఎవ స్వైరిణీ కుతః దుష్టచారిణీ న సమ్భవతీత్యర్థః । తైశ్చ న వయం ధనేనార్థిన ఇత్యుక్తః ఆహ — అల్పం మత్వా ఎతే ధనం న గృహ్ణన్తీతి, యక్ష్యమాణో వై కతిభిరహోభిరహం హే భగవన్తోఽస్మి । తదర్థం క్లృప్తం ధనం మయా యావదేకైకస్మై యథోక్తమ్ ఋత్విజే ధనం దాస్యామి, తావత్ ప్రత్యేకం భగవద్భయోఽపి దాస్యామి । వసన్తు భగవన్తః, పశ్యన్తు చ మమ యాగమ్ ॥
తే హోచుర్యేన హైవార్థేన పురుషశ్చరేత్తం హైవ వదేదాత్మానమేవేమం వైశ్వానరం సంప్రత్యధ్యేషితమేవ నో బ్రూహీతి ॥ ౬ ॥
ఇత్యుక్తాః తే హ ఊచుః — యేన హ ఎవ అర్థేన ప్రయోజనేన యం ప్రతి చరేత్ గచ్ఛేత్ పురుషః, తం హ ఎవార్థం వదేత్ । ఇదమేవ ప్రయోజనమాగమనస్యేత్యయం న్యాయః సతామ్ । వయం చ వైశ్వానరజ్ఞానార్థినః । ఆత్మానమేవేమం వైశ్వానరం సంప్రత్యధ్యేషి సమ్యగ్జానాసి । అతస్తమేవ నః అస్మభ్యం బ్రూహి ॥
తాన్హోవాచ ప్రాతర్వః ప్రతివక్తాస్మీతి తే హ సమిత్పాణయః పూర్వాహ్ణే ప్రతిచక్రమిరే తాన్హానుపనీయైవైతదువాచ ॥ ౭ ॥
ఇత్యుక్తః తాన్ హ ఉవాచ । ప్రాతః వః యుష్మభ్యం ప్రతివక్తాస్మి ప్రతివాక్యం దాతాస్మీత్యుక్తాః తే హ రాజ్ఞోఽభిప్రాయజ్ఞాః సమిత్పాణయః సమిద్భారహస్తాః అపరేద్యుః పూర్వాహ్ణే రాజానం ప్రతిచక్రమిరే గతవన్తః । యత ఎవం మహాశాలాః మహాశ్రోత్రియాః బ్రాహ్మణాః సన్తః మహాశాలత్వాద్యభిమానం హిత్వా సమిద్భారహస్తాః జాతితో హీనం రాజానం విద్యార్థినః వినయేనోపజగ్ముః । తథా అన్యైర్విద్యోపాదిత్సుభిర్భవితవ్యమ్ । తేభ్యశ్చ అదాద్విద్యామ్ అనుపనీయైవ ఉపనయనమకృత్వైవ తాన్ । యథా యోగ్యేభ్యో విద్యామదాత్ , తథా అన్యేనాపి విద్యా దాతవ్యేతి ఆఖ్యాయికార్థః । ఎతద్వైశ్వానరవిజ్ఞానమువాచేతి వక్ష్యమాణేన సమ్బన్ధః ॥
ఇతి ఎకాదశఖణ్డభాష్యమ్ ॥
ఎకోనవింశః ఖణ్డః
తద్యద్భక్తం ప్రథమమాగచ్ఛేత్తద్ధోమీయం స యాం ప్రథమామాహుతిం జుహుయాత్తాం జుహుయాత్ప్రాణాయ స్వాహేతి ప్రాణస్తృప్యతి ॥ ౧ ॥
తత్ తత్రైవం సతి యద్భక్తం ప్రథమం భోజనకాలే ఆగచ్ఛేద్భోజనార్థమ్ , తద్ధోమీయం తద్ధోతవ్యమ్ , అగ్నిహోత్రసమ్పన్మాత్రస్య వివక్షితత్వాన్నాగ్నిహోత్రాఙ్గేతికర్తవ్యతాప్రాప్తిరిహ ; స భోక్తా యాం ప్రథమామాహుతిం జుహుయాత్ , తాం కథం జుహుయాదితి, ఆహ — ప్రాణాయ స్వాహేత్యనేన మన్త్రేణ ; ఆహుతిశబ్దాత్ అవదానప్రమాణమన్నం ప్రక్షిపేదిత్యర్థః । తేన ప్రాణస్తృప్యతి ॥
ప్రాణే తృప్యతి చక్షుస్తృప్యతి చక్షుషి తృప్యత్యాదిత్యస్తృప్యత్యాదిత్యే తృప్యతి ద్యౌస్తృప్యతి దివి తృప్యన్త్యాం యత్కిఞ్చ ద్యౌశ్చాదిత్యశ్చాధితిష్ఠతస్తత్తృప్యతి తస్యానుతృప్తిం తృప్యతి ప్రజయా పశుభిరన్నాద్యేన తేజసా బ్రహ్మవర్చసేనేతి ॥ ౨ ॥
ప్రాణే తృప్యతి చక్షుస్తృప్యతి, చక్షుషి తృప్యతి ఆదిత్యో ద్యౌశ్చేత్యాది తృప్యతి, యచ్చాన్యత్ ద్యౌశ్చ ఆదిత్యశ్చ స్వామిత్వేనాధితిష్ఠతః తచ్చ తృప్యతి, తస్య తృప్తిమను స్వయం భుఞ్జానః తృప్యతి ఎవం ప్రత్యక్షమ్ । కిం చ ప్రజాదిభిశ్చ । తేజః శరీరస్థా దీప్తిః ఉజ్జ్వలత్వం ప్రాగల్భ్యం వా, బ్రహ్మవర్చసం వృత్తస్వాధ్యాయనిమిత్తం తేజః ॥
ఇతి ఎకోనవింశఖణ్డభాష్యమ్ ॥
చతుర్వింశః ఖణ్డః
స య ఇదమవిద్వానగ్నిహోత్రం జుహోతి యథాఙ్గారానపోహ్య భస్మని జుహుయాత్తాదృక్తత్స్యాత్ ॥ ౧ ॥
స యః కశ్చిత్ ఇదం వైశ్వానరదర్శనం యథోక్తమ్ అవిద్వాన్సన్ అగ్నిహోత్రం ప్రసిద్ధం జుహోతి, యథా అఙ్గారానాహుతియోగ్యానపోహ్యానాహుతిస్థానే భస్మని జుహుయాత్ , తాదృక్ తత్తుల్యం తస్య తదగ్నిహోత్రహవనం స్యాత్ , వైశ్వానరవిదః అగ్నిహోత్రమపేక్ష్య — ఇతి ప్రసిద్ధాగ్నిహోత్రనిన్దయా వైశ్వానరవిదోఽగ్నిహోత్రం స్తూయతే ॥
అథ య ఎతదేవం విద్వానగ్నిహోత్రం జుహోతి తస్య సర్వేషు లోకేషు సర్వేషు భూతేషు సర్వేష్వాత్మసు హుతం భవతి ॥ ౨ ॥
అతశ్చ ఎతద్విశిష్టమగ్నిహోత్రమ్ । కథమ్ ? అథ య ఎతదేవం విద్వాన్ అగ్నిహోత్రం జుహోతి, తస్య యథోక్తవైశ్వానరవిజ్ఞానవతః సర్వేషు లోకేష్విత్యాద్యుక్తార్థమ్ , హుతమ్ అన్నమత్తి ఇత్యనయోరేకార్థత్వాత్ ॥
తద్యథేషీకాతూలమగ్నౌ ప్రోతం ప్రదూయేతైవం హాస్య సర్వే పాప్మానః ప్రదూయన్తే య ఎతదేవం విద్వానగ్నిహోత్రం జుహోతి ॥ ౩ ॥
కిఞ్చ తద్యథా ఇషీకాయాస్తూలమ్ అగ్నౌ ప్రోతం ప్రక్షిప్తం ప్రదూయేత ప్రదహ్యేత క్షిప్రమ్ , ఎవం హ అస్య విదుషః సర్వాత్మభూతస్య సర్వాన్నానామత్తుః సర్వే నిరవశిష్టాః పాప్మానః ధర్మాధర్మాఖ్యాః అనేకజన్మసఞ్చితాః ఇహ చ ప్రాగ్జ్ఞానోత్పత్తేః జ్ఞానసహభావినశ్చ ప్రదూయన్తే ప్రదహ్యేరన్ వర్తమానశరీరారమ్భకపాప్మవర్జమ్ ; లక్ష్యం ప్రతి ముక్తేషువత్ ప్రవృత్తఫలత్వాత్ తస్య న దాహః । య ఎతదేవం విద్వాన్ అగ్నిహోత్రం జుహోతి భుఙ్క్తే ॥
తస్మాదు హైవంవిద్యద్యపి చణ్డాలాయోచ్ఛిష్టం ప్రయచ్ఛేదాత్మని హైవాస్య తద్వైశ్వానరే హుతం స్యాదితి తదేష శ్లోకః ॥ ౪ ॥
స యద్యపి చణ్డాలాయ ఉచ్ఛిష్టానర్హాయ ఉచ్ఛిష్టం దద్యాత్ ప్రతిషిద్ధముచ్ఛిష్టదానం యద్యపి కుర్యాత్ , ఆత్మని హైవ అస్య చణ్డాలదేహస్థే వైశ్వానరే తద్ధుతం స్యాత్ న అధర్మనిమిత్తమ్ —ఇతి విద్యామేవ స్తౌతి । తదేతస్మిన్స్తుత్యర్థే శ్లోకః మన్త్రోఽప్యేష భవతి ॥
యథేహ క్షుధితా బాలా మాతరం పర్యుపాసత ఎవం సర్వాణి భూతాన్యగ్నిహోత్రముపాసత ఇత్యగ్నిహోత్రముపాసత ఇతి ॥ ౫ ॥
యథా ఇహ లోకే క్షుధితా బుభుక్షితా బాలా మాతరం పర్యుపాసతే — కదా నో మాతా అన్నం ప్రయచ్ఛతీతి, ఎవం సర్వాణి భూతాన్యన్నాదాని ఎవంవిదః అగ్నిహోత్రం భోజనముపాసతే — కదా త్వసౌ భోక్ష్యత ఇతి, జగత్సర్వం విద్వద్భోజనేన తృప్తం భవతీత్యర్థః । ద్విరుక్తిరధ్యాయపరిసమాప్త్యర్థా ॥
ఇతి చతుర్వింశఖణ్డభాష్యమ్ ॥
ఇతి శ్రీమత్పరమహంసపరివ్రాజకాచార్యస్య శ్రీగోవిన్దభగవత్పూజ్యపాదశిష్యస్య శ్రీమచ్ఛఙ్కరభగవతః కృతౌ ఛాన్దోగ్యోపనిషద్భాష్యే పఞ్చమోఽధ్యాయః సమాప్తః ॥